I KRIVINO PRAVO I NAUKA KRIVINOG PRAVA

A. KRIVINO PRAVO I NAUKA KRIVINOG PRAVA

1. KRIVINO PRAVO
POJAM I OSNOVNE KARAKTERISTIKE KRIVINOG PRAVA Pojam krivinog prava Krivino pravo je sistem zakonskih pravnih propisa kojima se utvruju uslovi za primjenu kazni i drugih krivinih sankcija prema uiniocima krivinih djela, a u cilju zatite drutvenog i ekonomskog ureenja odreene drave. Postoje 3 osnovna elementa za odreivanje opeg pojma krivinog prava: 1. Krivino pravo je zakonsko pravo. To znai da se samo zakonom mogu regulisati pitanja krivinog prava; 2. Predmet regulisanja krivinog prava su 3 osnovna pitanja: krivino djelo, krivina odgovornost i krivina sankcija. To znai utvrivanje koja se drutveno opasna ponaanja ovjeka smatraju krivinim djelima, koja lica se smatraju krivino odgovornim, te koje se sankcije mogu izrei uiniocima. 3. Zatitna funkcija krivinog prava. Krivino pravo titi drutveno-ekonomsko ureenje drave i izraz je drutvenih odnosa koji postoje u odreenoj zemlji. Prvi element je formalnog, a preostala dva materijalnog karaktera. Jedinstvo ovih elemenata ini tzv.materijalno-formalni pojam krivinog prava. Specifian nain krivinopravne zatite Krivino pravo je specifino po tome to ono ne regulie drutvene odnose neposredno. Zatita drutvenih odnosa putem krivinog prava ostvaruje se iskljuivo propisivanjem krivinih sankcija prema licima koja ne potuju odreena drutvena pravila. Sredstva krivinopravne zatite su krivine sankcije. To su mjere koje drutvo prinudno primjenjuje prema uiniocu krivinog djela. Najee se sastoje u oduzimanju ili ograniavanju prava priznatih na osnovu optih ustavnih i drugih pravnih normi. Osnovna krivina sankcija je kazna, a ostale sankcije su mjere upozorenja (uslovna osuda i sudska opomena), mjere bezbjednosti i vaspitne mjere. Krivine sankcije propisuju se samo zakonom, a izrie ih samo sud u drutvenom interesu. ULOGA KRIVINOG PRAVA U SUZBIJANJU KRIMINALITETA Kriminalitet je pojava u drutvu koja se manifestuje u vrenju drutveno opasnih djela za koja je predviena krivina sankcija. Dakle, pod kriminalitetom se ne podrazumijeva krenje onih drutvenih pravila za koja nije predviena krivina sankcija. Svaka drutvena zajednica preduzima mjere za suzbijanje kriminaliteta. Te mjere se u osnovi svode na preventivne i represivne. Preventivne mjere usmjerene su na uklanjanje uzroka kriminaliteta, dok se represivne primjenjuju prema uiniocu krivinog djela nakon to je djelo izvreno. Ova podjela je relativnog znaaja, jer i preventivne mjere mogu sadravati elemente represije, a s druge strane represivne mjere po pravilu za svrhu imaju prevenciju tj.suzbijanje kriminaliteta.

ODNOS KRIVINOG PRAVA PREMA DRUGIM GRANAMA PRAVA Odnos prema ustavnom pravu Odreeni instituti i norme krivinog prava zasnivaju se na ustavnim prinicipima i odredbama. Ove norme se posebno odnose na smrtnu kaznu i kaznu zatvora, s obzirom da ustavi proglaavaju neprikosnovenim ivot ovjeka i slobodu ovjeka. Ustavi propisuju da neko lice moe biti lieno slobode samo u sluajevima koji su utvreni zakonom, da niko ne moe biti kanjen za djelo koje prije nego to je poinjeno nije bilo predvieno zakonom i za koje nije bila predviena kazna (naelo zakonitosti krivinog djela i kazne). Odnos prema krivinom procesnom pravu Materijalno krivino pravo predstavlja sistem zakonskih pravnih propisa koji odreuju pojedina krivina djela i sankcije, kao i uslove za primjenu sankcija. Procesno krivino pravo predstavlja sistem pravnih propisa odreenih zakonom koji odreuju: - meusobna prava i dunosti suda i istranih organa s jedne strane i uesnika u postupku s druge strane. Pod uesnicima u postupku ovdje se misli na tuioca, okrivljenog, branioca, oteenog, svjedoka itd. - meusobna ovlatenja izmeu istranih organa i suda, kao i izmeu niih i viih sudova; - forme u kojima se moraju voditi pojedine procesne radnje u krivinom postupku (pozivanje, sasluavanje, vjetaenje, optunica, glavni pretres, alba itd). Materijalno i procesno krivino pravo povezani su formalno i sadrajno, to je uslovljeno jedinstvenou zadatka koji krivino pravo u cjelini ostvaruje. Procesno pravo obezbjeuje sprovoenje u ivot materijalnog krivinog prava. Odnos prema krivinom izvrnom pravu Od naina izvrenja krivinih sankcija u najveoj mjeri zavisi da li e se postii njihova svrha. Krivini zakon redovno sadri ope odredbe naelnog karaktera o izvrenju krivinih sankcija. Krivino-izvrnim pravom tj.zakonom o izvrenju krivinih sankcija ove naelne odredbe se razrauju u pojedinostima. Odnos prema prekrajnom pravu (odnos izmeu krivinog djela i prekraja) Prekraji predstavljaju povrede javnog poretka za koje se predviaju prekrajne kazne (zatvor i novana kazna) i zatitne mjere. Dok su krivina djela drutveno opasna djela, prekraji su povrede javnog poretka i kao takvi predstavljaju povrede drutvene discipline. Za razliku od krivinih djela, prekrajem se ne povreuju niti ugroavaju osnovne drutvene vrijednosti. Prekrajno pravo se razvilo u pravcu jednog samostalnog prava, koje se ukljuuje u sistem kaznenog prava, kao pojma ireg od krivinog prava. Materijalnopravni propisi o prekrajima su originalni i nezavisni od krivinog materijalnog prava. Meutim, u velikoj mjeri su zasnovani na istim naelima kao krivino pravo i usvajaju niz identinih instituta kao i krivino pravo, npr: naelo odreenosti djela i kazne, iskljuenje retroaktivnog djelovanja, neznatnost djela kao osnov iskljuenja prekraja, nuna odbrana, krajnja nuda itd. Bitno je naglasiti da se u sluaju podudaranja krivinog djela i prekraja iskljuuje paralelno kanjavanje za oba djela. Lice koje je ve osueno za krivino djelo ne moe se osuditi i za prekraj. Ako je prvobitno osueno za prekraj, pa nakon toga za krivino djelo, onda se u kaznu izreenu za krivino djelo uraunava izdrana kazna koja je bila izreena za prekraj.

MEUNARODNO KRIVINO PRAVO Pojam meunarodnog krivinog prava Pod pojmom meunarodnog krivinog prava podrazumijeva se skup pravnih pravila ustanovljenih od OUN ili ugovorima izmeu drava kojima se odreuju meunarodna krivina djela i odgovornost uinilaca tih djela. U takva djela spadaju naruavanje mira, povrede ovjenosti u miru i ratu, kao i napadi na druge vrijednosti koje su od znaaja za ovjeanstvo u cjelini. U dosadanjem periodu vie se insistiralo da neka drutveno opasna djela koja imaju meunarodni karakter budu utvrena kao kanjiva u svim zemljama, nego to je govoreno o jednom kompleksnom meunarodnom krivinom pravu. U takva djela prvenstveno spadaju ratni zloin, zloin genocida i neka krivina djela protiv meunarodnih odnosa. Meunarodni sud u Nirnbergu Sporazumom saveznikih sila zakljuenim 08.08.1945.godine u Londonu odlueno je o uspostavi Meunarodnog vojnog suda za suenje ratnim zloincima iz II svjetskog rata. Sporazumu je bio priloen Statut Meunarodnog vojnog suda kojim su bili odreeni sastav, nadlenosti i funkcija suda. U odreenju nadlenosti Suda, zloini su bili svrstani u 3 kategorije i to: a) Zloin protiv mira - planiranje, priprema, zapoinjanje ili voenje agresivnog rata ili rata kojim se kre meunarodni ugovori, sporazumi i garancije, ili uee u nekom zajednikom planu za izvrenje nekog od navedenih djela; b) Ratni zloin povreda ratnih zakona i obiaja rata; c) Zloini protiv ovjenosti ubistvo, istrebljenje, porobljavanje ili deportacija izvreni protiv civilnog stanovnitva, progon na politikoj rasnoj i vjerskoj osnovi u izvrenju ili u vezi bilo kog zloina koji spada u nadlenost Suda, bez obzira da li se time kre zakoni zemlje gdje su zloini izvreni. Od principijelnog znaaja su i slijedee odredbe Statuta: a) Okrivljenog ne oslobaa odgovornosti injenica da je radio po nareenju pretpostavljenog, ali se ta okolnost moe uvaiti kao razlog za ublaavanje kazne; b) Prilikom suenja bilo kom lanu bilo koje grupe ili organizacije, Sud moe tu grupu ili organizaciju proglasiti zloinakom. U takvom sluaju nadlena dravna vlast svake od potpisnica Sporazuma ima pravo da zbog lanstva u toj organizaciji izvede pojedinca pred graanski, vojni ili okupacioni sud. Pritom se zloinaki karakter grupe ili organizacije smatra dokazanim i ne moe biti osporavan. Naela meunarodnog krivinog prava Rezolucijom Generalne skuptine UN od 11.12.1946.godine potvrena su naela meunarodnog prava usvojena Statutom i presudom Nirnberkog suda. Znaaj tih naela je viestruk, a najvei je domet naela o nadmonosti meunarodnog prava nad nacionalnim pravom, kao i naela o individualnoj odgovornosti po meunarodnom pravu, odnosno o pojedincu kao subjektu meunarodnog prava. Time se odbacuje odgovornost drave kao pravnog lica. Zloin genocida Zloini protiv mira i ratni zloini uglavnom su bili predvieni u Hakim i enevskim konvencijama (iz 1907. i 1929.godine). Zloini protiv ovjenosti su prvi put predvieni kao meunarodni delikti tek Statutom i presudom Nirnberkog suda. Odreujui zloine protiv ovjenosti, Statut je dao elemente posebnog zloina, nazvanog genocidom. Genocid je definiran kao istrebljenje rasnih i nacionalnih grupa, protiv civilnog stanovnitva odreenih okupiranih oblasti, a u cilju da se unite odreene rase i klase stanovnitva i nacionalne, rasne ili religijske grupe , naroito Jevreja, Poljaka, Cigana i drugih. Rezolucijom Generalne skuptine UN od 11.12.1946.godine usvojen je naziv genocid za zloin uskraivanja prava na opstanak cijelim ljudskim grupama. Generalna skuptina UN je 09.12.1948.godine jednoglasno usvojila rezoluciju kojom je donesena Konvencija o spreavanju i kanjavanju zloina genocida. Ovom konvencijom je utvreno da je genocid meunarodno krivino djelo, bez obzira na to da 5

li je izvren za vrijeme mira ili rata, a drave potpisnice se obavezuju da e spreavati i kanjavati za genocid. enevske konvencije o zatiti rtava rata Na inicijativu MKCK, na diplomatskoj konferenciji u enevi 12.08.1949.godine donesene su 4 konvencije i to: - Konvencija o postupanju sa ratnim zarobljenicima; - Konvencija o zatiti civilnih lica za vrijeme rata; - Konvencija o poboljanju ranjenika i bolesnika kopnenih vojnih snaga; - Konvencija o poboljanju ranjenika, bolesnika i brodolomnika pomorskih oruanih snaga. Svaka od ovih konvencija sadri i krivinopravne odredbe po kojima su sve drave potpisnice obavezne da svojim krivinim zakonima odrede krivine sankcije protiv lica koja svojim djelima povrijede propise ovih konvencija. Konvencije o rasnoj diskriminaciji Meunarodne aktivnosti na sankcionisanju rasne diskriminacije poele su Deklaracijom UN o uklanjanju svih oblika rasne diskriminacije od 20.11.1963.godine. Uslijedile su Meunarodna konvencija o uklanjanju svih oblika rasne diskriminacije iz 1965.godine, koja je stupila na snagu 04.01.1969.godine, te Meunarodna konvencija o suzbijanju i kanjavanju zloina aparthejda iz 1973.godine. Drave lanice preuzele su obavezu da kanjavanjem spreavaju svako irenje ideja zasnovanih na rasnoj nadmonosti ili mrnji, svako podstrekivanje na rasnu diskriminaciju, kao i sva djela nasilja ili izazivanja na takva djela usmjerena protiv bilo koje rase ili grupe lica druge boje ili drugog etnikog porijekla, kao i svaku pomo pruenu rasistikim djelatnostima. Konvencije o napadima na meunarodni civilni zrani promet Posebno su znaajne 2 konvencije i to: 1. Konvencija o suzbijanju nezakonitih otmica zrakoplova iz 1970.godine (tzv.Haka konvencija) njome su se drave obavezale da u svom krivinom zakonodavstvu predvide krivino djelo otmice aviona i stroge kazne za to djelo; 2. Konvencija o suzbijanju nezakonitih djela usmjerenih protiv sigurnosti civilnog zrakoplovstva iz 1971.godine (tzv.Montrealska konvencija) drave potpisnice su se obavezale da kao krivina djela u svom zakonodavstvu predvide akte usmjerene protiv sigurnosti civilnog zrakoplovstva, a koji su izvreni protupravno i sa umiljajem. Ostale konvencije i meunarodni akti Poseban znaaj ima: Meunarodni pakt o graanskim i politikim pravima iz 1966.godine; Konvencija o neprimjenjivanju zakonske zastare na ratne zloine i zloine protiv ovjenosti iz 1968.godine; Konvencija o zatiti kulturnih dobara u sluaju oruanog sukoba iz 1954.godine; Jedinstvena konvencija o drogama iz 1961.godine; Konvencija o psihotropnim supstancama iz 1971.godine itd.

2. NAUKA KRIVINOG PRAVA

PREDMET I SISTEM NAUKE KRIVINOG PRAVA Predmet nauke krivinog prava Nauka krivinog prava moe se posmatrati u sistemu pravnih, ali i u sistemu kriminolokih nauka. Kao pravna nauka, nauka krivinog prava za predmet ima naunu obradu krivinog (materijalnog) prava, a kao kriminoloka nauka za predmet ima naunu obradu krivinih djela i kazni kao drutvenih fenomena. Nauka krivinog prava se ne ograniava iskljuivo na izlaganje de lege lata (tj.izlaganje krivinog prava kako jeste), jer kao nauka treba da doprinese poboljanju borbe protiv kriminaliteta primjenom krivinih sankcija. Sistem nauke krivinog prava (opeg dijela) Opi dio krivinog prava ranije je uglavnom obraivan u 2 osnovna sistema: dvodiobni (bipartitni, dihotomni), kao tradicionalni sistem i trodiobni (tripartitni, trihotomni), koji se razvio poetkom XX vijeka. Razlika se zasniva na razliitim shvatanjima opeg pojma krivinog djela. Bipartitni sistem zasnovan je na objektivno-subjektivnom shvatanju krivinog djela . Po ovom sistemu postoje 2 osnovna krivino-pravna pojma: krivino djelo i krivina sankcija. Tripartitni sistem zasnovan je na objektivnom shvatanju krivinog djela. Po njemu se krivino djelo iskljuivo odreuje prema objektivnim elementima. Tripartitni sistem usvaja 3 osnovna krivinopravna pojma: krivino djelo, krivca i krivinu sankciju. Savremeni sistemi nauke krivinog prava ne mogu se svrstati u bipartitne i tripartitne sisteme krivinog prava. U savremenim sistemima sve vie do izraaja dolazi i poinilac krivinog djela sa svojim subjektivnim svojstvima koja su nuna za postojanje krivinog djela. U tim sistemima se ne suprotstavljaju otro krivino djelo i krivac, kao to je to sluaj u tripartitnom sistemu, niti se krivac ukljuuje u pojam krivinog djela, kao to je to u bipartitnom sistemu, ve se poinilac i krivino djelo u sistemu obrauju u njihovom jedinstvu, polazei od injenice da bez poinioca ne moe biti ni krivinog djela. Krivino djelo treba shvatiti kao jedinstvo objektivnih i subjektivnih elemenata. KRIVINE I SRODNE NAUKE Pod krivinim naukama se podrazumijevaju sve one nauke koje se neposredno bave izuavanjem kriminaliteta. U takve nauke spadaju: - nauka krivinog procesnog prava i kriminalna politika, kao pravne nauke; - kriminologija, krivina statistika i kriminalistika, kao vanpravne nauke. Nauka krivinog procesnog prava izuava procesualno (formalno) krivino pravo odreene drave. Obrauje skup pravnih normi kojima se regulie nain djelovanja suda, javnog tuilatva, istranih organa i drugih lica koja uestvuju u krivinom postupku. Penologija je nauka koja se prvobitno bavila prouavanjem i iznalaenjem najboljih metoda izvrenja kazni lienja slobode. U daljem razvitku penologija obuhvata izvrenje svih vrsta kazni i mjera bezbjednosti. U okviru toga, penologija zahvata probleme koji se redovno javljaju u uslovima zatvorskog ivota, kao to su razne psihike devijacije, higijenski zahtjevi, odnosi sa porodicom, potrebe prevaspitavanja i profesionalnog osposobljavanja itd. Zbog toga je usko povezana sa vie drugih naunih disciplina.

Kriminalna politika, ukoliko se u potpunosti izdvoji iz nauke krivinog prava i postavi kao zasebna nauka, bi kritikom ocjenom pozitivnog krivinog prava i naunim ispitivanjem kriminaliteta, obezbjeivala veu efikasnost krivinog prava u borbi protiv kriminaliteta. Kriminologija se bavi izuavanjem kriminala posmatrajui ga sa razliitih vanpravnih aspekata, nastojei prvenstveno da utvrdi uzroke, tzv.faktore kriminaliteta. Tako se kriminologija pojavljuje kao skup u odreenoj mjeri osamostaljenih naunih disciplina kao to su: - kriminalna sociologija, koja izuava drutvene faktore kriminaliteta; - kriminalna biologija ili antropologija izuava bioloke faktore kriminaliteta. Mogua je njena dalja podjela na kriminalnu psihologiju, psihijatriju i fiziologiju. Osim izuavanja faktora kriminaliteta, kriminologija obuhvata i kriminalnu fenomenologiju, koja izuava oblike u kojima se ispoljava kriminalitet, te strukturu i dinamiku kriminaliteta. Krivina statistika se nije osamostalila kao posebna nauna disciplina, a njen zadatak je da osigura najracionalniji sistem evidentiranja krivinih djela, krivaca, sankcija i svih drugih injenica na osnovu kojih bi se moglo utvrditi kretanje kriminala uope ili pojedinih njegovih oblika, kao i svih drugih injenica koje mogu posluiti za utvrivanje konkretnih uzroka kretanja kriminaliteta. Osim toga, krivina statistika uspostavljanjem pravilne evidencije o izvrenju krivinih sankcija daje mogunost da se utvrdi u kojoj mjeri su krivine sankcije, s obzirom na vrstu i nain izvrenja, ostvarile svrhu koja im je namijenjena. Kriminalistika u irem smislu je nauka o metodima iznalaenja, utvrivanja i ispitivanja dokaza koji se koriste radi prevencije krivinih djela i u cilju rasvjetljavanja krivinih djela, kao i u cilju ustanovljavanja i otkrivanja poinilaca krivinih djela. Tako shvaena kriminalistika obuhvata kriminalistiku tehniku, kriminalistiku taktiku i kriminalistiku metodiku. Kriminalistika tehnika nauno utvruje naine iznalaenja, fiksiranja i ispitivanja tragova krivinog djela i uopte materijalnih dokaza u cilju to potpunijeg utvrivanja injeninog stanja, a posebno radi otkrivanja i hvatanja uinioca krivinog djela. Kriminalistika taktika nauno utvruje metode vrenja izviaja, odnosno istrage, kao i metode izvoenja pojedinih dokaza i formiranja pojedinih dokaznih sredstava u cilju pravilnog, brzog i ekonominog provoenja istrage. U znatnoj mjeri oslanja se na psihologiju i psihopatologiju. Kriminalistika metodika utvruje najbolje metode izvianja pojedinih grupa krivinih djela s obzirom na njihove specifinosti. Kriminalistika u uem smislu obuhvata samo kriminalistiku tehniku, iji su sastavni dijelovi daktiloskopija (izuavanje otisaka prstiju), traseologija (izuavanje tragova), sudska fotografija, grafologija (ispitivanje rukopisa), sudska balistika itd. Sudska medicina i sudska psihijatrija su najznaajnije iz kategorije ostalih nauka koje su tijesno povezane sa naukom krivinog prava. U okviru sudske medicine poseban znaaj ima traumatologija (nauka o povredama), seksologija (nauka o spolnim odnosima) i tanatologija (nauka o smrti).

B. RAZVOJ KRIVINOG PRAVA I NAUKE KRIVINOG PRAVA

KRIVINO PRAVO I NAUKA KRIVINOG PRAVA U RAZLIITIM PERIODIMA DRUTVENOG RAZVOJA
NAJBITNIJE KARAKTERISTIKE KRIVINOG PRAVA ROBOVLASNIKIH DRAVA 1. Primarna zatita privatne svojine (robovi, stoka, poljoprivredni proizvodi); 2. Razlika izmeu slobodnih ljudi i robova u pogledu krivine odgovornosti, kao i u pogledu zatite linosti; 3. Surove kazne. Preovlauju smrtna i razne fizike kazne, ali se ve dosta rano pojavljuje i novana kazna. 4. Malobrojni su ouvani izvori prava iz tog perioda. Sauvani izvori (npr.Hamurabijev zakonik) sadre pojedine odredbe iz oblasti krivinog prava, bez ikakvog sistema. Rimsko pravo za krivino pravo nema ni izbliza onaj znaaj koji ima za razvoj graanskog prava. KARAKTERISTIKE KRIVINOG PRAVA FEUDALNIH DRAVA Ope karakteristike Feudalizam obuhvata period od kraja V do XVII vijeka. U ovom vrlo dugom periodu ostvaren je znatan progres krivinog prava. Karakteristika krivinog prava feudalnog doba je primarna zatita svojine, te se posebna panja posveuje raznim oblicima krae, pljake, razbojnitva. Osim toga, istiu se i grupe krivinih djela protiv vladara i drave (politika krivina djela), protiv religije i morala, te protiv linosti. U zakonima srednjevjekovnih drava jo se ne pojavljuje podjela krivinog prava na opi i posebni dio. Kazne su ostale surove. Veinom su se svodile na smrtnu kaznu, razna muenja i sakaenja. Tome je znatan doprinos dala crkva i kanonsko pravo za vrijeme inkvizicije. Doba ranog feudalizma (od V do sredine XI vijeka) U pojedinim germanskim dravama su od V do IX vijeka pisani zakonski zbornici zvani leges barbarorum ili narodne pravde, koji su sadravali i krivino pravo. Najznaajniji od svih je Lex Salica, izdat u Francuskoj oko 500.godine, nazvan po saliskim Francima, najvanijem franakom plemenu. Leges barbarorum predstavljaju kodifikaciju obiajnog prava, a svi su sadravali i norme krivinog prava. U ovim zakonima dolazi do izraaja krvna osveta i razni oblici otkupnine. Pored ovih zakona, poznate su i kapitularije, tj.zakoni doneseni od strane kraljeva. Kapitularije su doprinijele sve veem potiskivanju krvne osvete u korist otkupnine. Karakteristika ovih zakona je tano fiksiranje otkupnine za pojedine delikte, tako da ti zakoni predstavljaju sloenu skalu otkupnina. Nakon raspada franake drave Karla Velikog, sve je vei uticaj i primjena kanonskog krivinog prava. Doba razvijenog feudalizma (sredina XI do XV vijeka) Krivino pravo razvijenog feudalizma karakterie partikularizam do najvieg stupnja. Izvore iz tog doba ne predstavljaju zakonodavni akti, ve zbirke lokalnog prava pojedinih pokrajina. Tako su u Njemakoj nastala tzv.ogledala, meu kojima je najznaajnije Saksonsko ogledalo iz XIII vijeka. U ovom periodu primjetan je izvjestan napredak, izazvan recepcijom rimskog prava. Tako se u krivinom pravu kao osnov odgovornosti sve vie uvruje vinost, unosi se vie preciznosti u formulisanje krivinih djela itd. Meutim, partikularizam je doveo do sve veeg unoenja arbitrarnosti u izricanje kazne. 9

Arbitrarnost je dostigla stepen potpune neodreenosti, a time i samovolje, koja je dominirala sve do prvih buroaskih krivinih zakona. Doba raspada feudalizma (XVI-XVII vijek) Karakteristika ovog perioda je to je krivina represija bila stalno usmjerena protiv seljaka. U borbi protiv kmetskih pobuna nastao je najznaajniji spomenik krivinog prava srednjeg vijeka Constitutio Criminalis Carolina izdat 1532.godine za vrijeme njemakog cara Karla V. On predstavlja klasian krivini kodeks razvijenog feudalizma, ali nikada nije vaio na cjelokupnom njemakom podruju. Prema odredbi Karla V, primarno su se primjenjivali pokrajinski kazneni zakoni, a Karolina je imala supsidijarni znaaj. Za krivino pravo feudalno-apsolutistikih drava karakteristino je da se ono u Njemakoj izgraivalo manje-vie na osnovama Karoline, dok je u Francuskoj sve vie prodiralo rimsko pravo. Tek tokom XVIII vijeka u Njemakoj dolazi do kodifikacije krivinog prava, ali ponovo samo u pojedinim zemljama. Najznaajniji su Bavarski Krivini zakonik iz 1751.godine, Austrijski Krivini zakonik Marije Terezije iz 1768.godine (Constitutio Criminalis Teresiana) i Pruski Krivini zakonik iz 1794.godine. Krivini zakonik Marije Terezije vaio je na cijelom podruju Austrije, te je imao veliki znaaj za dalji razvoj austrijskog krivinog zakonodavstva. U Francuskoj sve do revolucije nije objavljena ni jedna znaajnija kodifikacija krivinog prava. NAUKA KRIVINOG PRAVA DO POJAVE KAPITALIZMA Stari Grci i Rimljani nisu dali znaajniji doprinos na podruju krivinog prava. Platon i Aristotel su se u svojim djelima samo uzgredno doticali problema znaajnih za krivino pravo. Od Rimljana su krivinopravna pitanja najvie doticali Ulpijan, Paulus, Ciceron i Seneka. Tek po osnivanju glosatorske kole u Italiji u XII vijeku poinje i nauna obrada krivinog prava, koju nastavljaju i postglosatori od sredine XIII do sredine XV vijeka. Krivinopravna nauka tog vremena bila je pod iskljuivim uticajem crkve. Uspostavljeno je posebno strogo kanjavanje djela protiv religije (heretizam, bogohuljenje, vraanje itd). Od XVI vijeka se nauka krivinog prava poinje obraivati na univerzitetima kao zaseban predmet. Nauna obrada krivinog prava osim Italije zahvata i Francusku, paniju, Holandiju, Njemaku. Meutim, ideje humanizma i renesanse kao odraz novih kapitalistikih odnosa, vrlo teko su prodirale u podruje krivinopravne nauke, koja je bila pod jakim uticajem kanonskog krivinog prava. KRIVINOPRAVNE IDEJE U XVII I XVIII VIJEKU I KRIVINO PRAVO FRANCUSKE BUROASKE REVOLUCIJE Uvodno razmatranje Filozofi Grocijus, Hobs i Lok se nisu bavili sistematskom razradom krivinog prava, ali su nauci krivinog prava dali nove filozofske osnove. U skladu sa svojom teorijom ugovorne drave (drutveni ugovor), Grocijus je zahtijevao da se dravna vlast kanjavanja ogranii na razumnu mjeru kako bi se kaznom izvelo popravljanje krivca i predupreenje zloina. Lok u krivinopravnoj oblasti postavlja princip zakonitosti, prema kome samo zakon moe biti osnov kanjavanja. Lok se u nizu krivinopravnih ideja javlja kao pretea tzv.klasine kole krivinog prava. Lokove filozofske i politike ideje u pravnoj oblasti je razradio Vilijam Blekston. Koncepcija Monteskjea, Voltera i Rusoa Za dalji razvoj krivinog prava posebno su znaajni francuski filozofi arl Monteskje, Fransoa Volter i an ak Ruso, koji su se zalagali protiv feudalnog apsolutistikog pravosua, a u pravcu humanizacije krivinog prava. Ruso u djelu O drutvenom ugovoru smatra da svaki ovjek u prirodnom stanju ima 10

pravo da se brani od svakog napada, a drutvenim ugovorom se pojedinac odrekao individualnog prava na odbranu u korist drutvene zajednice. Ideje ezara Bekarije Knjga O zloinima i kaznama, iji je autor ezare Bekarija, objavljena 1764.godine u Milanu, predstavlja znaajan doprinos razvoju krivinog prava. Bekarija je u kritici tadanjeg kaznenog sistema dao niz konstruktivnih prijedloga za izgradnju krivinog prava. Bekarija se zalagao protiv svirepog kanjavanja i predlagao usvajanje kazne lienja slobode sa prinudnim radom. Bekarija je smrtnu kaznu smatrao neloginom, jer drava primjenjuje ubistvo radi kanjavanja za ubistvo. Zahtijevao je strogo potivanje naela zakonitosti u krivinom pravosuu. Bekarija je istakao ideju prevencije, prema kojoj se kazna ne primjenjuje radi izvrenog krivinog djela, ve da se krivino djelo ne bi inilo u budunosti. Ideje Bekarije i francuskih filozofa dole su do izraaja u francuskom buroaskom krivinom zakonodavstvu koje predstavlja potpuni razlaz sa feudalnim krivinim pravom. Krivino pravo francuske buroaske revolucije Ovo pravo obiljeavaju 2 znaajna zakonodavna akta: Krivini zakonik iz 1791.godine koji je donijela Ustavotvorna skuptina, te Krivini zakonik iz 1810.godine, donesen za vrijeme Napoleona. Deklaracija prava ovjeka i graanina iz 1789.godine direktno i indirektno je postavila niz naela krivinog prava. Najvanija su slijedea: a) Odgovornost se ne moe protezati na vjerska uvjerenja, te gube vanost sva krivina djela povrede boanstva; b) Zakonom se mogu propisati samo neophodne nune kazne; c) Niko ne moe biti kanjen osim u sluaju kad je zakon unaprijed utvrdio i odredio kaznu; d) Kazna treba biti srazmjerna teini djela; e) Svi graani su jednaki u pogledu zakonske zatite i u pogledu kanjivosti; f) Kazne mogu biti samo line (individualne); g) Smrtna kazna ne moe predstavljati muenje. Krivini zakonik iz 1791.godine predstavlja kodifikaciju i razradu pomenutih naela Deklaracije. U pogledu kanjavanja, Zakonik sprovodi slijedee zahtjeve: a) Kazna mora biti humana; b) Kazna mora biti srazmjerna krivinom djelu; c) Priroda kazne mora odgovarati prirodi djela (npr.surova djela treba kanjavati fizikim kaznama); d) Svi graani moraju biti jednaki u pogledu kanjavanja; e) Kazne moraju biti odreene; f) Kazne moraju biti dugotrajne, javne i izvravane u mjestu gdje je djelo uinjeno. Da bi se to jae istakla ova naela, po prvi put je u sistemu jednog krivinog zakonika usvojena podjela na opi i posebni dio. Opi dio je u Zakoniku nazvan O kaznama, a posebni O krivinim djelima i kaznama, ali se sadrajno radi o opem i posebnom dijelu. Karakteristino je da projekat Zakonika nije sadravao smrtnu kaznu, ve je ona unesena po odluci Ustavotvorne skuptine. Smrtna kazna izvrava se jedino giljotiniranjem. Ukinuto je doivotno lienje slobode, fizike kazne i konfiskacija. Potpunu novost predstavljao je reim u pogledu maloljetnika i pitanja odgovornosti sauesnika, te su propisi u vezi s tim posluili kao obrazac za zakone niza evropskih drava. OSNOVNI PRAVCI BUROASKOG KRIVINOG PRAVA Znaaj Napoleonovog krivinog zakonika Napoleonov Krivini zakonik (Code penal) iz 1810.godine predstavlja klasian buroaski krivini zakon. U funkciji ouvanja postojeih drutvenih odnosa, Zakonik je znatno pootrio kazne u odnosu na Zakonik iz 1791.godine. Znatno je povean broj krivinih djela, posebno politikih delikata za koje se predvia 11

smrtna kazna. Zakonik iz 1810.godine ne predvia apsolutno odreene kazne za pojedina djela, ve ih odreuje relativno propisujui minimum i maksimum kazne za svako djelo. Poetkom XIX vijeka u Evropi je nastao niz krivinih zakonika koji su manje-vie stvarani pod uticajem Napoleonovog Krivinog zakonika. Uticaj Kanta i Hegela na krivino pravo Svaki sa svojih filozofskih osnova, i Kant i Hegel su zastupali tezu da kazna iskljuivo ima karakter odmazde, te da ne treba ostvarivati nikakav dalji cilj ni u pogledu izvrioca niti u pogledu drutvene zajednice. Kant se zalae za primjenu taliona u krivinom pravu (ubistvo-smrtna kazna, silovanje-kastracija itd). Kant zastupa princip da kazna mora iskljuivo predstavljati apsolutnu pravednost. Kantovo talionsko naelo oigledno je bilo nazadno, te je on na podruju krivinog prava imao vrlo malo sljedbenika. Hegel polazi od svoje postavke o apsolutnoj ideji koja se dijalektiki razvija kroz 3 osnovna stadijuma: teza-antiteza-sinteza. U pravnoj oblasti, pravo je izraz ope volje (teza). Krivino djelo je izraz slobodne volje pojedinaca koji djelomino negira opu volju, tj.krivino djelo je negacija prava (antiteza). Kazna negira krivino djelo, te kao negacija negacije ponovo uspostavlja pravni red (sinteza). Proizilazi da veliina kazne iskljuivo zavisi od teine djela. Zlo priinjeno kaznom mora biti jednako zlu koje je proizvedeno krivinim djelom, a to se u sutini svodi na odmazdu. Anselm Fojerbah i klasina kola krivinog prava Anselm Fojerbah (otac filozofa Ludviga Fojerbaha) sa svojim djelima Revizija osnovnih postavki i pojmova pozitivnog kaznenog prava i Udbenik cjelokupnog njemakog prava smatra se osnivaem tzv.klasine kole u nauci krivinog prava. Fojerbah je postavio teoriju o cilju kazne, koja je nazvana teorijom generalne prevencije psiholokom prinudom. Po toj teoriji, cilj kazne sastoji se u tome da prijetnja kaznom psiholoki djeluje na sve potencijalne izvrioce krivinih djela. Sama predstava o kazni koja oekuje izvrioca krivinog djela otklanja motive za izvrenje djela. Jedna od najveih Fojerbahovih zasluga je da je svojom teorijom psiholoke prinude zahtijevao to odreenije formulisanje krivinih djela i kazni, to je znatno doprinijelo uvrenju naela zakonitosti u krivinom pravu. Klasina kola izgradila je krivinopravnu dogmatiku. Osnovne pojmove krivinog prava krivino djelo i kaznu posmatrala je iskljuivo kao pravne fenomene, ne vodei rauna da su to drutvene pojave podlone opim zakonima drutvenih zbivanja. Klasina kola nije posveivala panju uzrocima kriminaliteta, smatrajui da se borba protiv kriminaliteta iscrpljuje primjenom kaznene represije. Kretanje kriminaliteta se iskljuivo tumailo kao negativni ili pozitivni rezultat kaznene represije. Znaajniji krivini zakonici XIX vijeka Pored Napoleonovog Krivinog zakonika znaajni su i: Bavarski Kazneni zakonik autora Anselma Fojerbaha iz 1813.godine; Pruski Kazneni zakonik iz 1851.godine izraen po ugledu na Code penal; Austrijski Kazneni zakonik iz 1852.godine, bio je na snazi u Hrvatskoj i Sloveniji sve do 1930.godine; Kazneni zakonik za Njemaku carevinu iz 1871.godine. Sa nizom izmjena i dopuna i danas vai u Njemakoj; Zajednike karakteristike ovih zakonika su da se krivino djelo, a posebno krivac generalizuju, jer se posmatraju apstraktno, van stvarnog ivota. Objektivizacija je previe izraena jer se sva krivina djela sa istim bitnim obiljejima smatraju jednakima. Shodno tome, svi poinioci kao razumna bia su jednaki i kanjavaju se istom kaznom.

12

Antropoloka kola i italijanski pozitivizam Kao rezultat kritike klasine kole nastaje formiranje tzv.novih kola koje po metodi karakterie pozitivizam, u filozofiji inaugurisan od Ogista Konta. U traganju za uzrocima kriminaliteta prvobitno se javlja ideja da su uzroci endogene prirode, tj. da se nalaze u samom zloincu. Ovu tezu je prvi postavio i razradio italijanski ljekar ezare Lombrozo. On je svojim djelom ovjek kao zloinac iz 1876.godine zasnovao tzv. kriminalno-antropoloku kolu u nauci krivinog prava. Polazna taka njegove teorije je teza o uroenoj zloinakoj prirodi ovjeka o roenom zloincu. Po Lombrozu, osnovni faktori kriminaliteta su biolokog karaktera. Svaki zloinac se moe prepoznati po uroenim biolokim (fizikim i duevnim) obiljejima (izgled i osobine). Po ovoj teoriji svi krivci su bioloki anormalna bia. Meutim, i sam Lombrozo zbog neodrivosti ovakve teze u svojim kasnijim radovima odstupa od prvobitnog stanovita. Njegovi sljedbenici, prvenstveno Enriko Feri i R.Garofalo pored biolokog (endogenog) faktora usvojili su i socioloki (egzogeni) faktor kriminaliteta. Feri je svoju teoriju izloio u djelu Kriminalna sociologija 1881.godine, a Garofalo u Kriminologiji 1885.godine. Feri je zasnovao doktrinu nazvanu italijanskom pozitivnom kolom krivinog prava. Njene bitne odrednice su: ovjek u svom djelovanju nije slobodan, ve su njegovi postupci determinirani vanjskim (egzogenim) i unutranjim (endogenim) faktorom. Vanjski faktor ine karakteristike sredine u kojoj osoba ivi i radi. Unutranji faktor su individualne osobine koje stvaraju predispoziciju za vrenje krivinih djela. Ta individualna svojstva su odluujui faktor koji jednoj osobi diktira da pod odreenim vanjskim okolnostima izvri krivino djelo, jer istovremeno niz lica pod potpuno istim okolnostima ne izvrava krivina djela. Po Feriu, svi krivci se mogu primarno podijeliti u 2 kategorije: krivci iz unutranjih razloga i krivci iz socijalnih razloga, kod kojih je dominantan utaicaj sredine. Na osnovu ove podjele, Feri je izveo klasifikaciju krivaca u 5 kategorija: 1. Roeni krivci karakterie ih niz degenerativnih oznaka bioloke prirode (psiholoke i anatomske); 2. Krivci ludaci krivina djela izvravaju pod uticajem duevne bolesti; 3. Krivci iz navike pod uticajem vanjskih okolnosti odaju se kriminalu koji za njih postaje hronian; 4. Krivci iz strasti krivina djela ine pod uticajem velike strasti, mrnje, ljubomore i sl; 5. Sluajni krivci djelo je produkt okolnosti i sredine u kojoj ive, ali se ipak javlja i psiholoki momenat po kome se oni razlikuju od ljudi koji pod istim okolnostima ne izvravaju krivina djela. Krajnji zakljuak pozitivista je da kazna nema nikakvog smisla ni opravdanja, jer ovjek ne vri krivino djelo po svojoj volji te stoga nije ni moralno odgovoran za to djelo. On je samo opasan po drutvo i zato se prema njemu trebaju primijeniti sankcije koje e predstavljati mjeru socijalne zatite (bezbjednosti). Dakle, za pozitiviste nema znaaj represija, ve samo prevencija. Primjeni preventivnih mjera prethodila bi samo odreena bioloko-psiholoka ekspertiza, a miljenje eksperata bi bilo odluujue i definitivno. Antropoloka kola u istom obliku bila je neodriva jer nije u dovoljnoj mjeri bila nauno zasnovana. Tako se ve mnogi antropolozi pribliavaju predstavnicima tzv.socioloke kole krivinog prava. Socioloka kola Osnivai socioloke kole su Franc List iz Berlina, Van Hamel iz Amsterdama i Adolf Prens iz Brisela. List tvrdi da svaki pojedini zloin nastaje zajednikim djelovanjem 2 grupe uslova: individualna svojstva krivca i fizike, drutvene a posebno ekonomske okolnosti pod kojima izvrilac ivi. Na toj osnovi cjelokupni kriminalitet moe se podijeliti na akutni i hronini. Akutni bi bio preteno izazvan vanjskim okolnostima djelo predstavlja izolovanu epizodu u ivotu krivca. Hronini bi preteno rezultirao iz kriminalne nastrojenosti izvrioca, koji na osnovu osrednjeg vanjskog pritiska pristupa kriminalu. U hronini kriminalitet posebno spadaju profesionalna krivina djela. List smatra da na razvijanje zloinakih svojstava u najveoj mjeri utiu vanjske (drutvene) okolnosti pod kojima je odrastao i ivio izvrilac djela, sa svojim ve uroenim sklonostima. Dakle, drutvene okolnosti su osnovni uzrok kriminaliteta. U skladu sa shvatanjem uzroka kriminaliteta, List diferencira 13

krivce u 2 osnovne kategorije: sluajne krivce (akutni krivci) i krivce po prirodi (hronini krivci). Hronini krivci se mogu podijeliti na popravljive i nepopravljive. Prema kategoriji krivca se mora podesiti i represija kako bi se zatitio pravni poredak. Kazna ima odreeni konkretan cilj i ne moe se zasnivati na odmazdi. Pristalice sociolokog pravca u potpunosti odbacuju odmazdu, a istovremeno ne pridaju znaaj generalnoj prevenciji, ve smatraju da kaznom treba da se ostvari specijalna prevencija. Konkretna kazna treba biti prilagoena osobenostima krivca. Zbog toga su sociolozi zastupali princip individualizacije kazne. Neoklasina kola U prvoj polovini XX vijeka javljaju se teorije koje uspostavljaju kompromis izmeu intederminizma klasine kole i determinizma pozitivista i socioloke kole. Ove teorije nazivaju se neoklasinom kolom ili neoklasicizmom u krivinom pravu jer je njihova polazna teza o moralnoj odgovornosti kao osnovu kriviine odgovornosti. Osnov za primjenu kazne je krivina odgovornost zasnovana na uraunljivosti i vinosti. Osnov za primjenu mjere bezbjednosti je opasnost uinioca koja se posebno javlja kod povratnika, neuraunljivih i smanjeno uraunljivih poinilaca krivinih djela. Neoklasina kola postavlja teite na specijalnu prevenciju, odnosno na preventivno djelovanje u odnosu na uinioca. Individualizacija kazne jo vie dobiva na znaaju. Neoklasiari su posebno zastupali miljenje da u krivinom pravu treba usvojiti i bitno smanjenu uraunljivost, kao prelazno stanje izmeu uraunljivosti i neuraunljivosti. Ovo stanje moe predstavljati osnov za ublaavanje kazne i eventualno paralelnu primjenu kazne i mjere bezbjednosti. Posebnu panju neoklasiari su posvetili pirmjeni sankcija prema maloljetnim poiniocima krivinih djela. Prvobitno su preporuivali primjenu popravnih mjera prema ovoj kategoriji, smatrajui ih posebnom vrstom mjera bezbjednosti. One su imale zadatak da u veoj mjeri zamijene kaznu ili da reduciraju primjenu kazne prema maloljetnicima. Udaljem razvoju, ove mjere su sve vie poprimale karakter vaspitnih mjera koje su se izgradile kao posebna vrsta krivine sankcije, pored kazne i mjere bezbjednosti. Reforma krivinog zakonodavstva u prvoj polovini XX vijeka Reforma zahvata skoro cijelu Evropu. Teite se sa krivinog djela pomjera na krivca. Ovo stanovite razvija naelo individualizacije kazne usvajajui sistem ublaavanja kazne, uslovne osude i uslovnog otpusta. Istovremeno se na bazi tzv.stanja opasnosti u kome se nalazi poinilac krivinog djela dopunjuje represivni mehanizam i drugim krivinom sankcijom nazvanom mjera bezbjednosti, mjera socijalne zatite i sl. Za period izmeu 2 svjetska rata karakteristina je i pojava autoritarnog faistikog krivinog zakonodavstva. To pravo naputa princip legaliteta, zahtijeva to iru primjenu smrtne kazne, uvoenje batinanja, sterilizacije i sl, opravdava retroaktivno vaenje krivinog zakona itd. Pokret nove drutvene odbrane Pokret drutvene odbrane ukljuuje razna miljenja koja su se javila nakon II svjetskog rata u nauci krivinog prava, a ija zajednika karakteristika je stanovite da krivino pravo slui odbrani drutva od kriminaliteta. OUN je 1948.godine u svom Sekretarijatu osnovala Sekciju za drutvenu odbranu sa zadatkom da utie na suzbijanje zloina. U pokretu drutvene odbrane mogu se izdvojiti 2 koncepcije: Prema prvoj koncepciji, potrebno je izmijeniti cjelokupno savremeno krivino pravo i zamijeniti ga pravom drutvene odbrane. U tom novom pravu treba pojmove krivinog djela, krivca, odgovornosti i kazne zamijeniti pojmovima protivdrutvenosti djela, subjektivizma i kurativnih mjera. Ovu koncepciju prvi je iznio italijanski advokat Filipo Gramatika u djelu Principi drutvene odbrane. Druga, umjerenija koncepcija ne ide za ukidanjem savremenog krivinog prava, ve trai njegovu transformaciju. Prema ovoj koncepciji treba zadrati pojmove krivinog djela i krivine odgovornosti, ali ih treba osloboditi pravne tehnike i shvatiti u njihovom sociolokom i realnom smislu. Kriminalna 14

politika treba da se zasniva na humanom odnosu prema delikventu. Delikventa treba podvri tretmanu koji obezbjeuje njegovu resocijalizaciju, a time i zatitu drutva. Shodno tome, sadanja kazna i mjera bezbjednosti bile bi integrirane u jedinstven sistem mjera drutvene odbrane, koji bi za cilj imao reintegraciju poinioca u drutvo. Prema tome, ovaj pokret ne prihvata dualitet krivinih sankcija neoklasine kole, ve usvaja samo jednu vrstu mjera drutvene odbrane, dakle monizam krivine sankcije. Glavni predstavnik umjerenije koncepcije je Mark Ansel, sudija kasacionog suda u Parizu, koji je svoje stavove iznio u djelu Nova drutvena odbrana iz 1954.g (proireno izdanje 1966.godine). Ova koncepcija nazvana je nova drutvena odbrana. Osvrt na savremene koncepcije u nauci krivinog prava Danas postoje kombinacije razliitih shavatanja u kojima se prepliu koncepcije klasine, pozitivne, socioloke i drugih kola. Tako dolazi do mjeovitih pravaca kao to su neoklasini, neopozitivistiki itd. U tim pravcima je karakteristino da se za osnovu uzima koncepcija jedne kole (npr.klasine) koja se modifikuje i tako stvaraju nove kole (npr.neoklasina). Shvatanja koja su manje-vie prihvaena od veine autora su: a) Kanjavanje u osnovi slui resocijalizaciji krivaca; b) Kanjavanje treba biti posljednje sredstvo u suzbijanju kriminaliteta. Osnovne i najvanije mjere u borbi protiv kriminaliteta trebaju biti preventivne mjere; c) Potreba ispitivanja linosti izvrioca krivinog djela. Krivinopravni propisi, posebno u pogledu odreivanja kazne, trebaju biti elastini i dozvoliti da se u obzir uzimaju kako objektivne okolnosti, tako i subjektivna stanja ovjeka, njegova psihika konstitucija i njegova linost u cjelini. Iz navedenih stavova proizilazi da krivino pravo treba biti izraz tzv.kriminalne politike, koja omoguava da se prema konkretnim prilikama svake drutvene zajednice primjenjuju mjere za suzbijanje kriminaliteta. Dakle, osnovne savremene koncepcije u nauci krivinog prava omoguavaju razvoj pozitivnog krivinog prava na jednoj irokoj platformi, pri emu se uzima u obzir kako potreba zatite drutva, tako i potreba zatite ovjeka-pojedinca.

RAZVOJ KRIVINOG PRAVA U BiH

Uspostavom Kraljevine SHS, na novoj dravnoj teritoriji zateklo se 6 razliitih pravnih podruja. U Hrvatskoj, Sloveniji i BiH vailo je austrijsko kazneno zakonodavstvo. U BiH je vaio Kazneni zakon o zloinstvima i prestupima od 26.06.1879.godine. Kazneni zakonik Kraljevine SHS stupio je na snagu 01.01.1930.godine. Spadao je u red modernih buroaskih zakonika. Postavio je naelo legaliteta krivinog djela i kazne, uz iskljuenje retroaktivnosti vaenja krivinog zakona, sa izuzetkom blaeg zakona. Zakon je predviao dualitet krivinih djela: zloine i prestupe, a kriterij razlikovanja bio je vrsta kazne. Zakon sadri propise o umiljaju i nehatu, zabludi, neuraunljivosti i smanjenoj uraunljivosti, nunoj odbrani i krajnjoj nudi. U zakoniku je bio uspostavljen poseban reim za maloljetne delikvente. Tokom II svjetskog rata, za razvoj krivinog prava poseban znaaj imaju Foanski dokumenti iz februara 1942.godine. Njima je izvreno razgranienje nadlenosti u krivinim stvarima izmeu vojnih sudova i Narodno-oslobodilakih odbora. Graanski sudovi kao zasebni organi pravosua nisu postojali sve do 1944.godine, kada su pojedine federalne jedinice Jugoslavije obrazovale narodne sudove kao organe pravosua na osnovu uputstva NKOJ od 09.05.1944.godine. Nakon II svjetskog rata, po Ustavu FNRJ iz 1946.godine, postojala je mogunost da krivino zakonodavstvo donose federacija i socijalistike republike. Meutim, zakonodavna nadlenost republika bila je izrazito suena. Krivini zakonik FNRJ donesen je 1951.godine. Dalji razvoj iao je u pravcu poveanja zakonodavne nadlenosti republika na raun federacije, te je amandmanima iz 1971.godine podijeljena legislativna nadlenost izmeu federacije i republika, odnosno autonomnih pokrajina na nain 15

da je federacija odreivala opi dio krivinog zakonodavstva i manji broj krivinih djela od zajednikog znaaja, a sva ostala krivina djela i sankcije odreivale su republike, odnosno autonomne pokrajine.

16

II KRIVINO ZAKONODAVSTVO

17

18

CILJEVI KRIVINOG ZAKONODAVSTVA I KRIVINOPRAVNA PRINUDA

FUNKCIJE KRIVINOG ZAKONODAVSTVA Funkcije krivinog zakonodavstva su: 1. Zatitna funkcija obezbjeuje zatitu drutva primjenom krivinih sankcija prema licima koja ugroavaju ili povreuju osnovne vrijednosti jednog drutva; 2. Obezbjeenje sigurnosti ovjeka i graanina u smislu da prema njima nee biti primijenjene krivine sankcije, osim za ponaanja koja su zakonom odreena kao krivina djela; 3. Socijalno-etika funkcija ukazivanje koja ponaanja su drutveno opasna, utiui na taj nain na izgraivanje svijesti graana o dozvoljenim i nedozvoljenim radnjama i na jaanje morala drutva. Funkcije krivinog zakonodavstva u konkretnoj dravi zavise od karaktera drutveno-ekonomskog ureenja i politikog sistema. OSNOV I GRANICE KRIVINOPRAVNE PRINUDE Propisivanje krivinih djela i krivinih sankcija zasniva se na neophodnosti primjene krivinopravne prinude i njenoj srazmjernosti jaini opasnosti za osobne slobode i prava ovjeka, te druge osnovne vrijednosti drutva. Granice krivinopravne prinude odreuju se s obzirom na zatitu osnovnih drutvenih vrijednosti i nunosti krivinopravne zatite tih vrijednosti. Pri odreivanju granica prinude vri se diferenciranje vrijednosti koje se tite prema njihovom znaaju. Ukoliko je tiena vrijednost vea, krivinopravna prinuda je otrija i obrnuto. IZVORI KRIVINOG PRAVA Krivino pravo je zakonsko pravo. Zasniva se na vaeem zakonskom tekstu,a bazi se prouavanjem pozitivnog prava u smislu da isto unapreuje. Izvori krivinog prava mogu se podijeliti na neposredne i posredne. Neposredni izvor krivinog prava je krivini zakon. Posredni izvori su podzakonski akti, meunarodni ugovori (konvencije), sudska praksa i pravna nauka. Pod pojmom krivini zakon u irem smislu podrazumijeva se svaka odredba krivinopravnog sadraja, neovisno od toga da li je da odredba sastavni dio integralnog teksta krivinog kodeksa ili je ona sadrana u nekom zakonskom tekstu kojim se ureuje neki ivotni odnos. Pod pojmom krivini zakon u uem smislu podrazumijeva se pravni akt u kome je po jednom ureenom sistemu zaokruena problematika instituta opeg i posebnog dijela krivinog prava. Pod pojmom krivino zakonodavstvo FBiH podrazumijeva se KZ FBiH, zakoni Kantona i zakoni drave BiH kojima su propisana krivina djela. Podzakonski normativni akti su posredan izvor krivinog prava. Postoje 2 vrste ovih akata: 1. Uredbe sa zakonskom snagom njima se propisuju pojedina ponaanja kao krivina djela i sankcije za uinioce tih djela. Donose se u sluaju rata ili drugih vanrednih situacija. 2. Normativni akti kojima se upotpunjuju blanketne norme koje postoje u krivinom pravu. Meunarodni ugovori (konvencije) mogu biti neposredan i posredan izvor krivinog prava. Neposredan izvor su kada drava prihvati meunarodni ugovor i obavee se da e isti neposredno primjenjivati u svom pravosudnom sistemu. Posredan izvor su kada drava aktom ratifikacije preuzme obavezu da odredbe odreenog ugovora unese u svoje krivino zakonodavstvo.

19

Sudska praksa su posredan izvor krivinog prava. Sudovi kroz svakodnevnu primjenu zakonskih normi uoavaju eventualne loe strane zakonskog rjeenja, te sugeriu zakonodavcu odreene promjene. Osim toga, vii sudovi vre analizu rada niih sudova. Pravna nauka (dogma) je posredan izvor krivinog prava. U praksi se koriste miljenja pravne nauke, ali se ni jedan sud u svojoj presudi ne moe pozvati na miljenje pravne nauke o nekom pitanju. KLASIFIKACIJA I STRUKTURA KRIVINIH ZAKONA Klasifikacija krivinopravnih odredaba i razlika izmeu odredaba opeg i posebnog karaktera KZ FBiH sastoji se iz 2 osnovna dijela: Opeg i posebnog dijela. Opi dio obuhvata 14 glava sa 136 lanova. Posebni dio obuhvata pojedina nedozvoljena ponaanja koja su prema uem zatitnom objektu svrstana u pojedine grupe krivinih djela (poglavlja 15-33; l.137-396). Odredbe opeg i posebnog dijela razlikuju se prema sadraju, strukturi i meusobnom odnosu. Prema sadraju odredbe opeg dijela su konstitutivnog (neto se uspostavlja) ili deklaratornog (neto se proglaava) karaktera. Odnose se na bilo koje krivino djelo iz posebnog dijela. Odredbe posebnog dijela su odredbe o pojedinim krivinim djelima prma njihovim pojedinanim i grupnim obiljejima. Po strukturi odredbe opeg dijela imaju dispoziciju, a posebnog dijela dispoziciju i sankciju. Po meusobnom odnosu nema izolirane primjene odredbe opeg dijela bez odredbe posebnog dijela i obrnuto. Naini odreivanja krivinih djela (metodi odreivanja bia krivinih djela razliitost dispozicija) Dispozicija je onaj dio propisa, tj. pravne norme u kome se po obiljejima odreuje bie nekog krivinog djela. Dispozicije mogu biti jednostavne i sloene. Jednostavne dispozicije mogu se podijeliti na obine, opisne i upuujue, a sloene na blanketne i alternativne. Obina dispozicija je ona u kojoj se ne izlau pojedina karakteristina obiljeja nekog krivinog djela. Tako npr.obina dispozicija je kod krivinog djela uvrede iz l.214 st.1: Ko uvrijedi drugog... ili kod krivinog djela ubistva l.171 st.1: Ko drugog lii ivota.... Ni kod jednog ni kod drugog krivinog djela zakonodavac nije u dispoziciji dao bitna obiljeja tog krivinog djela. Opisna dispozicija je ona u kojoj se pomou obiljeja opisuje neko krivino djelo. Tako npr.kod krivinog djela krae l.273 st.1: Ko tuu pokretnu stvar oduzme drugom u namjeri da njenim prisvajanjem pribavi sebi ili drugom protivpravnu imovinsku korist.... Iz ove dispozicije se vidi da je zakonodavac odredio vie obiljeja tog krivinog djela. Oznaio je svojinu na stvari (tua), njenu prirodu (pokretna), te posebno subjektivno obiljeje (namjera da se pribavi protivpravna imovinska korist). Upuujua dispozicija je ona u kjoj se upuuje na neka obiljeja iz nekog drugog propisa krivinog zakona, odnosno iz nekog drugog krivinog djela. Npr.sitno djelo krae, utaje ili prevare l.283 st.1, sadri upuujuu dispoziciju koja upuuje na druga krivina djela (krau 273, utaju 278, prevaru 282). To znai da djelo iz l.283 mora sadravati sve ono to sadre osnovni oblici djela na koje dispozicija upuuje, a zatim i neka specifina obiljeja prema kojima se ono razlikuje od tih osnovnih djela na koja upuuje. U navedenom primjeru radi se o 2 specifina obiljeja, od kojih je jedno objektivne, a drugo subjektivne prirode. Objektivni momenat je taj da vrijednost ukradenih, utajenih stvari ili teta uinjena prevarom ne prelazi iznos od 500 KM. Subjektivni momenat je da se utvrdi da je uinilac iao za tim da pribavi stvar, tj.da priini tetu upravo takve vrijednosti. Blanketne dispozicije su one koje izraavaju blanketne (prazne) norme. Blanketna norma mora biti dopunjena drugom normom koja joj daje sadraj, odnosno odreuje obim krivinopravne zatite. Ta dopunjujua norma moe biti sadrana u zakonskom ili podzakonskom aktu. Npr.kod KD protivpravnog 20

prekida trudnoe, l.176 st.1: Ko protivno propisima o prekidu trudnoe trudnoj eni s njenim pristankom izvri prekid trudnoe.... Oigledno je ova odredba neprimjenjiva ukoliko ne postoje propisi o prekidu trudnoe. Alternativne dispozicije spadaju u sloene dispozicije. Njima su u alternativi propisana jedno ili vie obiljeja odreenog krivinog djela, tako da djelo postoji ukoliko je ostvareno bilo koje od alternativno predvienih obiljeja. Npr. kod krivinog djela tekog ubistva, l.171 st.2, se kae: Zatvorom najmanje 10 godina ili dugotrajnim zatvorom kaznit e se ko drugog lii ivota: 1. na svirep ili podmukao nain 2. i pri tome s umiljajem dovede u opasnost ivot jo nekog lica 3. pri bezobzirnom nasilnikom ponaanju 4. iz rasnih, nacionalnih ili vjerskih pobuda itd. (ima jo alternativa vidi zakon). Naini odreivanja sankcije za krivino djelo Sankcija je dio propisa tj. pravne norme u kome je odreena kazna za uinioca djela datog u dispoziciji. U savremenom krivinom pravu postoji vie modela odreivanja sankcije, tako da ona moe biti apsolutno odreena, apsolutno neodreena i relativno odreena. Apsolutno odreene kazne postoje u sluaju kada sud nema nikakvu slobodu prilikom odmjeravanja kazne. To znai da je pri samoj kvalifikaciji djela odreena i kazna za to djelo. Na veliinu kazne ne utiu okolnosti koje nisu unesene kao obiljeja krivinog djela ili nisu izriito navedene kao ublaavane ili pootravane. Na veliinu kazne ne utie ni injenica na koji nain se konkretizovalo pojedino obiljeje krivinog djela. Apsolutno neodreene kazne postoje kad sud nije vezan nikakvim ogranienjima pri odmjeravanju kazne, ve u okviru cjelokupnog sistema slobodno odreuje za konkretan sluaj vrstu i mjeru kazne. Nae krivino zakonodavstvo ne prihvata odreivanje kazne na 2 naprijed opisana naina, jer bi prihvatanje apsolutno neodreene kazne bilo u suprotnosti sa zakonski usvojenim naelom legaliteta odreenosti djela i kazne. Prihvatanje apsolutno odreene kazne bilo bi u suprotnosti sa naelom individualizacije kazne. U naem krivinom zakonodavstvu prihvaen je sistem relativno odreenih kazni. Relativno odreene kazne znae da zakonodavac odreuje kazneni okvir, tj.raspon u kome se moe izrei kazna za konkretno krivino djelo. U sluaju da su za neko krivino djelo propisane 2 kazne (bilo alternativno ili kumulativno), svaka od njih mora imati svoj kazneni okvir. Ukoliko taj okvir nije izriito naznaen, podrazumijeva se da se sud moe kretati u granicama opeg kaznenog okvira te vrste kazne. Relativno odreivanje kazni zakonodavac moe izvriti na nekoliko naina. Tako postoje zatotvoreni kazneni okvir, otvoreni kazneni okvir, poluotvoreni kazneni okvir nagore i poluotvoreni kazneni okvir nadole. Zatvoreni kazneni okvir postoji u sluaju kad je zakonodavac u granicama opeg minimuma i maksimuma odreene vrste kazne, za konkretno krivino djelo odredio poseban kazneni okvir utvrujui minimum i maksimum kazne za to djelo. To je najei sluaj odreivanja sankcije. Npr, kod KD razbojnitva iz l.276 KZ FBiH: uinilac e se kazniti zatvorom 1-10 godina. Poluotvoreni kazneni okvir nagore postoji u sluaju ako je zakonodavac za konkretno krivino djelo odredio samo posebni minimum, pri tome nita ne govorei o posebnom maksimumu. Tada se logikim tumaenjem uzima da vai opi maksimum te se moe izrei kazna od propisanog posebnog minimuma do opeg maksimuma. Npr. kod KD ubistva iz l.171 se kae: kaznit e se zatvorom najmanje 5 godina. U tom sluaju kazneni okvir iznosi 5-15 godina.

21

Poluotvoreni kazneni okvir nadole postoji u sluaju kada je za konkretno krivino djelo zakonodavac odredio samo posebni maksimum kazne, nita ne govorei o posebnom minimumu. Tada se uzima da vai opi minimum. Npr. kod KD prinude, l.185: ...kaznit e se zatvorom do 3 godine. Otvoreni kazneni okvir postoji u sluaju kad nije propisan ni posebni minimum ni posebni maksimum. U takvim sluajevima se podrazumijeva da vai opi okvir naznaene vrste kazne. Npr. novana kazna kod krivinog djela neovlatenog fotografiranja, l.196: Kaznit e se novanom kaznom ili zatvorom do 1 godine. Kako nema nikakvih naznaka u pogledu mjere novane kazne za to djelo, sud ima mogunost izbora da uinioca kazni novano u opim okvirima (200-20.000 KM) ili da se opredijeli za zatvor koji u konkretnom sluaju moe trajati 15 dana 1 godine. U izloenom primjeru zakonodavac je postavio alternativu u sankciji, ali isto tako te dvije kazne mogu biti za odreeno djelo i kumulativno propisane, to znai da je tada sud obavezan da uiniocu izrekne i kaznu zatvora i novanu kaznu. Takvo je npr. rjeenje kod KD podvoenja, l.228 se kae: kaznit e se zatvorom do 3 godine i novanom kaznom. U navedenom primjeru sud ima mogunost da uiniocu izrekne kaznu u rasponu od 15 dana do 3 godine i da mu pored te kazne izrekne i novanu kaznu u rasponu od 200-20.000 KM (za djela iz koristoljublja do 100.000 KM). Kao to ni za jedno krivino djelo zakonodavac nije izriito odredio poseban kazneni okvir za novanu kaznu, ve sud njenu visinu utvruje u svakom konkretnom sluaju, isto tako zakonodavac koristi poseban kazneni okvir, isto tako zakonodavac koristi otvoreni kazneni okvir i kad je u pitanju dugotrajni zatvor. To znai da se dugotrajni zatvor moe izrei u rasponu 20-40 godina, a konkretna duina trajanja bie odreena u zavisnosti od konkretnog sluaja. Razlika u odnosu na prethodnu situaciju sa novanom kaznom ogleda se i u tom to se dugotrajni zatvor nikad ne izrie u kumulaciji sa nekom drugom kaznom, i to se prema odredbi l.38 st.2 dugotrajni zatvor nikada ne moe propisati kao jedina glavna kazna. Ta kazna se moe propisati samo u alternaciji sa kaznom zatvora odreenog trajanja. Npr. kod KD genocida, ratnih zloina i nekih drugih KD protiv ovjenosti i meunarodnog prava se kae: kaznit e se zatvorom najmanje 5 godina ili dugotrajnim zatvorom. U takvim sluajevima sudu koji odmjerava kaznu na raspolaganju stoje 2 mogunosti: ili da uiniocu odmjeri kaznu u rasponu od 5-15 godina, ili da uiniocu odmjeri kaznu od 20-40 godina. U takvim sluajevima iskljuena je mogunost odmjeravanja kazne od 15-20 godina. TUMAENJE KRIVINIH ZAKONA Tumaenje krivinog zakona predstavlja utvrivanje pravog smisla, sadraja i obima krivino-pravne zatite koji se ostvaruje putem te pravne norme. Postoje uglavnom 3 vrste tumaenja: 1. Prema subjektu ili organu koji tumai zakon; 2. Prema metodu ili nainu na koji se zakon tumai; 3. Prema obimu tumaenja. Prema subjektu koji tumai zakon postoje 3 vrste tumaenja: autentino ili obavezno, sudsko i doktrinarno. Prema metodu tumaenja: gramatiko, logiko, sistematsko, komparativno, historijsko. Sva ova tumaenja slue teolokom ili ciljnom tumaenju. Prema obimu tumaenje moe biti usko ili restriktivno i iroko ili ekstenzivno. Autentino tumaenje potie od samog zakonodavca i obavezno je za sve dravne organe koji primjenjuju zakon, kao i za graane. Sudsko tumaenje je tumaenje koje daju sudovi rjeavajui konkretne sluajeve. To tomaenje nije obavezno, odnosno ne moe obavezivati u situacijama koje nisu predmet konkretnog raspravljanja. Mada odluke jednog suda, posebno vieg ne obavezuju nie sudove, one ipak imaju znaaj jer izraavaju odreena pravna shvatanja povodom odreenih pitanja.

22

Doktrinarno tumaenje daju pojedine naune institucije ili pojedinci u svojim naunim radovima. To tumaenje nema obaveznu ulogu, jer se ni jedan sud ne moe pozvati na miljenje nekog instituta ili katedre, ali je to miljenje znaajno jer unapreuje pravilnu primjenu zakona. Gramatiko tumaenje predstavlja utvrivanje smisla zakona na osnovu gramatikih pravila, tj.pravila sintakse tj.pravila o izraavanju misli na odreenom jeziku. Kao primjer gramatikog tumaenja moe se navesti odredba o neuraunljivosti prema kojoj se neuraunljivim smatra kako ono lice koje nije moglo da shvati znaaj svog djela, tako i ono lice koje nije moglo da upravlja svojim postupcima. Ograniavajui se samo na bioloku komponentu ili osnovu neuraunljivosti, vidimo da je zakonodavac upotrebom veznika ili kao osnovu neuraunljivosti postavio u alternaciji mogunost rasuivanja ili mogunost odluivanja. Isti je sluaj gdje je zakonodavac kod niza drugih instituta neke elemente postavio alternativno kao u navedenom primjeru, a neke kumulativno kao npr.kad su u pitanju uslovi za postojanje viestrukog povrata. Logiko tumaenje predstavlja utvrivanje smisla zakona na osnovu pravila logike kojima se odreuju zakoni miljenja i zakljuivanja, kao i odreivanja i povezivanja pojmova. Tako npr. u svim sluajevima gdje nije odreen posebni minimum kazne ili posebnu maksimum kazne za odreeno krivino djelo, logikom operacijom zakljuujemo da vae opi minimum odnosno opi maksimum za te vrste kazne. Isto tako, ako za neko djelo nije uope odreen minimum i maksimum kazne tj.poseban kazneni okvir, tada se podrazumijeva da u tom sluaju vai opi kazneni okvir za to krivino djelo. Isto tako, ako zaknodavac za neko djelo predvia mogunost oslobaanja od kazne, to podrazumijeva da mu sud kaznu moe i neogranieno ublaiti. Sistematsko tumaenje je utvrivanje smisla zakona na osnovu mjesta koje odreena krivinopravna norma ima u sistemu zakona i na osnovu njenog odnosa sa drugim bliskim ili srodnim normama. Prema tome, tu se pojedini propisi dovode u meusobnu vezu, pa ak to mogu biti i itave grupe propisa iz istog ili razliitih zakona. Prema tome, kada je u pitanju neko krivino djelo onda moramo znati da je ono ve samim svojim mjestom u sistemu naelno odreeno i po svojim obiljejima, to znai da je ono uslovljeno prema grupi krivinih djela u koja je svrstano. Drugim rijeima, sva krivina djela iz odreene grupe, a naroito podgrupe, po svom sadraju su slina, jer im je srodan ui grupni ili podgrupni zatitni objekat. Tako npr. u grupi krivinih djela protiv ivota i tijela, osnovna podjela je u 2 podgrupe s tim da je u jednoj ui podgrupni objekat ivot ovjeka, a u drugoj njegov tjelesni integritet. Tako sva ubistva (osnovni oblik, kvalificirani oblici, privilegirani oblici, ubistvo iz nehata) imaju neka zajednika obiljeja. Tako emo od samog mjesta gdje je odreeno djelo sistematizovano, lake i pravilnije utvrditi pravi smisao, sadraj obim krivinopravne zatite tog krivinog djela. Komparativno tumaenje ima 2 oblika: Prvi oblik predstavlja utvrivanje smisla zakona, tj. odreene krivinopravne norme na osnovu poreenja istog zakonskog teksta objavljenog na vie autentinih jezika. Npr. KZ FBiH objavljuje se na Bosanskom i Hrvatskom jeziku, pa ukoliko bi se pojavio problem da se utvrdi pravi smisao odreene krivinopravne norme, onda bi se to moglo uiniti uporeivanjem te norme na oba autentina jezika. Drugi oblik predstavlja utvrivanje smisla zakona na osnovu uporeivanja zakona ili odreene krivinopravne norme jedne zemlje za zakonom iil odreenom krivinopravnom normom u zakonu druge zemlje. Historijsko tumaenje takoer ima 2 oblika: Prvi oblik predstavlja utvrivanje smisla zakona na osnovu analize uslova i okolnosti njegovog nastanka. Drugim rijeima, vri se utvrivanje volje zakonodavca s obzirom na vrijeme kad je zakon donesen. Ono se vri na osnovu tzv. materijalija nacrti zakona, projekti, prijedlozi, obrazloenja uz prijedloge i nacrte, rasprave sa pojedinih zakonodavnih odbora, rasprave u parlamentu itd. Drugi oblik predstavlja nastojanje da se iznae pravi smisao zakona koji odgovara vremenu i okolnostima u kojima se zakon primjenjuje. Tu se utvruje volja zakona. U ovom drugom sluaju utvruje se smisao zakona u vrijeme njegove primjene, obzirom da su odnosi koje zakon regulira u stalnom mijenjanju i razvoju. Ova vrsta tumaenja dozvoljena je samo u onom obimu u kojem se sutinski bitno ne mijenja 23

prvobitni smisao zakona. Ta metoda je bitna kada se radi o zakonima starijeg datuma. Na toj liniji historijskog tumaenja nalazi se i evolutivno tumaenje zakona. Sve navedene metode tumaenja u funkciji su najvanije i osnovne metode, a to je ciljno tumaenje kada se utvruju ocasio legis (povod) i ratio (cilj) odreene krivinopravne norme. Prema obimu, tumaenje moe da bude usko ili restriktivno i iroko ili ekstenzivno. . Sve norme u krivinom zakonu prezentirane su preko pojmova ili sistema pojmova koje su izraene kroz rijei ili reenice. Upotrijebljeni termini nekad u potpunosti precizno odreuju neki pojam, meutim ponekad se upotrijebljenim terminima pojam ne odreuje precizno, odnosno postoji njegovo ue i ire shvaanje. Ako je upotrijebljenim terminom neki pojam potpuno odreen, onda nema potrebe za njegovim tumaenjem po obimu, ve se termin shvata u njegovom najdoslovnijem smislu. Ako upotrijebljeni izraz ne odreuje u potpunosti sadrinu nekog pojma, onda se javlja potreba za njegovim tumaenjem koje moe biti ue i ire. Restriktivnim tumaenjem se suava, a ekstenzivnim proiruje smisao upotrijebljenog termina, a na taj nain se suava ili proiruje i sadrina krivino-pravne norme. To znai da je tumaenje po obimu rezultat nesavrenosti jezikog izraavanja. Oba tumaenja (i ue i ire) odreuju sadrinu norme intra legem u okviru zakonskog propisa i dozvoljeno je u krivinom pravu jer se ne protivi naelu legaliteta. ANALOGIJA U KRIVINOM PRAVU Analogija se u krivinom pravu primjenjuje ili kao jedan od naina tumaenja zakona, ili kao jedan od naina stvaranja prava (analogija kao izvor prava). Analogija kao nain tumaenja zakona predstavlja sluaj kada se na osnovu slinosti rjeava neki konkretan sluaj i to intra legem, tj. u okviru zakona. Takva analogija je dosta slina ekstenzivnom tumaenju i praktino predstavlja prelaz izmeu ekstenzivnog tumaenja ve postojeeg teksta i analogije kojom se stvara pravo. Kako se i ekstenzivnim tumaenjem i analogijom kojom se tumai zakon ostaje u okviru zakonodaveve misli i volje, moe se rei da nema jasne granice izmeu tih pojmova. Razlika se ogleda u tome to se pri ekstenzivnom tumaenju ostaje i u okviru upotrijebljenih termina imajui u vidu njihovo ire znaenje, dok se analogija logikom operacijom utvrivanja slinosti na izvjestan nain udaljava od pravih, istih znaenja upotrijebljenih izraza, uz nastojanje da se ipak ostane u okviru zakonodaveve volje. Kao primjer analognog tumaenja moe se navesti fenomen krae elektrine energije prvih decenija 20.vijeka, kada elektrina energija nije bila u iroj upotrebi i kada u krivinim zakonima tog vremena nije bila predviena kraa elektrine energije. Meutim, kada je elektrina energija ula u iru upotrebu, pojavio se i fenomen njenog nedozvoljenog koritenja, pa koko nije bilo odgovarajue odredbe u zakonu, sudovi su elektrinu energiju podveli pod pojam pokretne stvari i na taj nain regulirali krau el.energije kao krau bilo koje druge stvari. Da bi otklonio eventualne dileme, i na zakonodavac je u odredbi l.136 st.11 istumaio pojam pokretne stvari kada je rekao da je to i svaka proizvedena ili skupljena energija za davanje svjetlosti, toplote, kretanja, kao i telefonskih i drugih impulsa. Analogija kao nain stvaranja prava (izvor prava) javlja se onda kad treba rijeiti sluajeve koji nisu regulisani zakonom ili pravnim propisom. U tom smislu postoje 2 vrste te analogije: 1. Zakonska analogija (analogia legis) kada se konkretni sluaj rjeava primjenom zakonskog propisa koji regulira najsliniji sluaj; 2. Pravna analogija (analogia iuris) postoji kada se konkretan sluaj rjeava primjenom pravnih naela odreene grane prava ili ak primjenom pravnih naela na kojima se zasniva cjelokupni pravni sistem odreene drave u odreenom vremenu. Analogija kao nain stvaranja prava je ponekad nuna i dozvoljena u nekim drugim granama prava. Meutim, ona ne dolazi u obzir kada je u pitanju materijalno krivino pravo. Razlog tome je to bi to bilo u suprotnosti sa usvojenim osnovnim naelom materijalnog krivinog prava naelom legaliteta, pa je nedopustivo da se putem analogije stvaraju nova krivina djela i da se odreuju kazne za ta djela.

24

Prihvatanje analogiae legis i analogiae iuris u krivinom pravu je u suprotnosti sa naelom zakonitosti krivinog djela i kazne. Treba zakljuiti da se analogija kao izvor prava kod nas nikada ne moe primijeniti kada je u suprotnosti sa naelom legaliteta, a to je uvijek u sluaju kada se putem analogije ili stvaraju bia novih krivinih djela, ili se uspostavljaju nove pootravajue okolnosti prema uiniocu krivinog djela koje vode primjeni stroije kazne od one koja je u Zakonu propisana.

VAENJE KRIVINOG ZAKONA

VREMENSKO VAENJE KRIVINOG ZAKONODAVSTVA Pod vremenskim vaenjem krivinog zakona podrazumijeva se vaenje odreenog krivinog zakona s obzirom na vrijeme izvrenja krivinog djela. Iz usvojenog naela legaliteta koje je predvieno u l.3 KZ FBiH, proizilazi i glavno pravilo, tj. naelo u pogledu vremenskog vaenja krivinog zakona. Naime, prema odredbi l.4 st.1 KZ FBiH, na uinioca krivinog djela uvijek se primjenjuje zakon koji je vaio u vrijeme izvrenja djela. U vezi s tim, kod vremenskog vaenja je osnovno pitanje da se utvrdi u kom vremenu vai odreeni krivini zakon, a to pitanje podrazumijeva 2 stvari: 1. Da se utvrdi kad krivini zakon stupa na snagu; 2. Da se utvrdi kad krivini zakon prestaje da vai. Stupanje na snagu i prestanak vaenja krivinog zakona Krivini zakon stupa na snagu na 2 naina: a) Izriitom zakonskom odredbom koja se nalazi u tekstu samog zakona redovan nain; b) Izriitom odredbom koja se ne nalazi u predmetnom zakonu, ve u nekom drugom zakonu koji pored tog pitanja ureuje i neka druga pitanja izuzetan nain, kada su u pitanju vee krivinopravne reforme. Krivini zakon stupa na snagu preutno kao i svaki drugi zakonski tekst, 8 dana nakon objavljivanja u slubenim novinama, pod uslovom da nema izriite odredbe o njegovom stupanju na snagu. Krivini zakon prestaje da vai takoer izriito i preutno. Izriito prestaje vaiti: a) Na osnovu zakonskog propisa koji odreuje dan prestanka njegovog vaenja. Pri tome prestanak vanosti moe da bude odreen ve prilikom donoenja zakona, to znai da je u takvom sluaju ve unaprijed ogranieno vremensko trajanje nekog zakona; b) Naknadnim propisom kojim se stavlja van snage odreeni krivini zakon; c) Da se generalnom klauzulom, ali izriito, stave van snage svi propisi koji su u suprotnosti sa odredbama novog zakona. Preutno krivini zakon prestaje da vai stupanjem na snagu novog zakona koji na drugaiji nain regulira istu materiju. U tom sluaju primjenjuje se pravilo lex posterior derogat legi priori , tj. kasniji zakon derogira raniji zakon. Retroaktivno vaenje krivinog zakona Pitanje retroaktivnog vaenja KZ u sutini se svodi na slijedee: da li se u nekim sluajevima odreeni krivini zakon moe primijeniti i na djela koja su uinjena prije njegovog stupanja na snagu. Dosljedna primjena naela legaliteta iz l.3 st.2 KZ FBiH iskljuuje mogunost retroaktivnog vaenja ( nikome ne moe biti izreena sankcija za djelo koja prije nego to je uinjeno zakonom nije bilo propisano kao krivino djelo i za koje zakonom nije bila propisana krivina sankcija ). U tom pogledu postoji samo jedan izuzetak, predvien u odredbi l.4 st.2 KZ FBiH, koja kae: ako se poslije izvrenja krivinog djela, jednom ili vie puta izmijeni zakon, primijenit e se zakon koji je blai za uinioca. Dakle jedini izuzetak izraz je humanosti zakonodavca u odnosu na uinioca krivinog djela. 25

Primjena blaeg zakona Utvrivanje koji je zakon blai vri se uporeivanjem u odnosu na konkretno krivino djelo i u odnosu na konkretnog uinioca. Ne dolazi u obzir apstraktno uporeivanje strogosti starog i novog zakona. Da bi se utvrdilo koji je zakon blai za neki konkretan sluaj, nepravilno je uzeti u obzir samo sankciju koja je propisana za to djelo u starom i novom zakonu, ve se moraju uzeti u obzir svi propisi starog i novog zakona koji dolaze u obzir da budu primijenjeni u konkretnom sluaju, i to ne izolovano, ve posmatrano u cjelini. Konkretno utvrivanje koji je zakon blai vri se na nain da se prvo logikom operacijom na uinioca i njegovo krivino djelo primijene propisi koji su bili na snazi u vrijeme izvrenja krivinog djela. Zatim se ista logika operacija izvri i sa propisima koji su na snazi u vrijeme presuenja djela i tada se sagleda pravna situacija optuenog u odnosu na konkretno krivino djelo. Ako se prilikom uporeivanja nae da je za uinioca povoljniji npr. novi zakon, tada se na njega primjenjuju sve odredbe novog zakona koje su aktuelne za konkretan sluaj. Vai i obrnut sluaj, kada se primjenjuju sve odredbe starog zakona. Prema tome, nema djelomine primjene odredaba starog, a djelomino odredaba novog zakona jer bi to predstavljalo neki nepostojei zakon. Samo izuzetno iz razloga pravinosti moglo bi se dozvoliti odstupanje od naprijed pomenutog pravila jedinstvene primjene starog i novog zakona. Tako se uzima da ne bi bilo nepravedno da sud uiniocu odmjeri kaznu po starom, a uz tu kaznu i mjeru bezbjednosti po novom zakonu, ako je ta mjera bezbjednosti za njega blaa. Tako npr. bilo bi prihvatljivo da za neko krivino djelo protiv bezbjednosti javnog saobraaja sud uiniocu izrekne kaznu zatvora po starom zakonu ako je ona blaa, a mjeru bezbjednosti zabrane upravljanja motornim vozilom (odreene vrste i kategorije) umjesto ranije mjere bezbjednosti koja se zvala i koja je predstavljala oduzimanje vozake dozvole. Kriteriji za utvrivanje blaeg zakona su slijedei: 1. Uvijek je blai onaj zakon koji uinjeno djelo ne predvia kao krivino djelo; 2. Ako je uinjeno djelo i po jednom i po drugom zakonu krivino djelo, blai je onaj zakon koji iskljuuje krivinu odgovornost (npr.jedan zakon predvia nehatni oblik izvrenja djela, a drugi ne, blai je onaj zakon koji iskljuuje odgovornost za djelo uinjeno iz nehata); 3. Ako po oba zakona postoji i krivino djelo i krivina odgovornost, onda je blai onaj zakon koji iskljuuje kanjivost. Osnov iskljuenja kanjivosti moe biti materijalno-pravni kao npr.uticaj odreenog linog odnosa ili zastarjelost, a moe da bude i mjeoviti materijalno-procesno-pravni, kao to je npr.nedostatak privatne tube. 4. Ukoliko i po jednom i po drugom zakonu postoji i djelo i odgovornost i kanjivost, onda je blai onaj zakon koji predvia osloboenje od kazne, bilo da je to osloboenje obligatorno ili fakultativno. 5. Ukoliko se uinilac ne oslobaa od kazne ni po jednom zakonu, onda se uzima da je blai zakon onaj po kome treba da se izrekne blaa kazna. Pri tome je uvijek blaa ona kazna koja je blaa po vrsti (blai je zatvor od dugotrajnog zatvora). Pri tom treba imati u vidu da u konkretnom sluaju mogu doi u obzir jedan ili vie propisa koji utiu na odmjeravanje kazne, na njeno ublaavanje itd. 6. Ako su po oba zakona u pitanju iste vrste kazne, blai je onaj zakon prema kome se uiniocu moe izrei ta vrsta kazne u manjoj mjeri (krae trajanje zakona, manji iznos novane kazne i sl). Prema tome, treba imati u vidu posebni minimum i posebni maksimum odreene vrste kazne, ali i odredbe koje se odnose na individualizaciju kazne. 7. Ukoliko se uporeuju samo kazne u jednom i drugom zakonu, tada je uvijek blai onaj zakon koji predvia blau vrstu glavne kazne. Ako su te kazne iste, onda je blai onaj zakon koji predvia nii posebni minimum. Ako su posebni minimumi isti, blai je onaj zakon koji predvia nii poseban maksimum. 8. Ukoliko se po oba zakona na uinioca ima primijeniti ista glavna kazna i po vrsti i po mjeri, blai je onaj zakon koji ne predvia primjenu sporednih kazni. 9. Ako oba zakona predviaju izricanje sporedne kazne, blai je onaj zakon ija je sporedna kazna blaa.

26

Isti princip primjene blaeg zakona, odnosno retroaktivnog vaenja zakona odnosi se i kad su u pitanju sankcije prema maloljetnicima i mjere bezbjednosti. U svakom sluaju, neprihvatljivo je da se uinilac krivinog djela primjenom novog zakona dovede u nepovoljniju situaciju od situacije u kojoj bi se naao da se na njega primijeni zakon koji je vaio u vrijeme izvrenja djela. Ukoliko se u utvrivanju blaeg zakona utvrdi da je potpuno identina pravna situacija za uinioca u pogledu izricanja krivine sankcije i po jednom i po drugom zakonu, tada se na uinioca uvijek primjenjuje zakon koji je vaio u vrijeme izvrenja krivinog djela. Izuzetak po retroaktivnom vaenju u takvim sluajevima ne dolazi u obzir. Uticaj nekrivinih (vankrivinih) propisa na utvrivanje blaeg zakona U vezi sa primjenom blaeg zakona postavlja se pitanje kako na utvrivanje blaeg zakona utie izmjena vankrivinih propisa kojima se upotpunjavaju blanketna bia odreenih krivinih djela. U tom pogledu postoje 2 shvatanja: Prema prvom shvatanju izmjena vankrivinopravnih propisa ima uticaja na utvrivanje blaeg zakona. Prema drugom shvatanju osporava se uticaj izmjene tih propisa za utvrivanje blaeg zakona. Postoji i posebno shvatanje da pri tome treba imati u vidu da li je izmjenom propisa ujedno izmijenjeno i pravno shvatanje u pogledu opasnosti zbog odreenog ponaanja. U tom smislu, ako nije dolo do promjene pravnog shvatanja, izmjenama se ne utie na utvrivanje blaeg zakona. Primjena tzv.meuzakona pri utvrivanju blaeg zakona Postavlja se pitanje da li prilikom utvrivanja blaeg zakona treba uzeti u obzir samo zakon koji je vaio u vrijeme izvrenja djela i samo zakon koji je vaio u vrijeme presude, ili treba uzeti u obzir i tzv.meuzakone. Meuzakoni su zakoni koji su vaili vremenu od prestanka vaenja zakona koji je bio na snazi u vrijeme izvrenja djela, pa do stupanja na snagu zakona koji vai u vrijeme donoenja presude. U tom smislu postoje 2 shvatanja. Prema prvom, meuzakoni se ne uzimaju u obzir. Po drugom shvatanju, koje je prihvatio i na zakonodavac u odredbi l.4 st.2 KZ FBiH, i meuzakoni se uzimaju u obzir pri odreivanju blaeg zakona. Primjena blaeg zakona do donoenja pravosnane presude Blai zakon moe se primijeniti sve do donoenja pravosnane presude. Na pravosnano presuene predmete izmjena krivinog zakona nema uticaja. U takvim sluajevima moe se samo posebnim propisima izvesti primjena blaeg zakona u smislu da se presude revidiraju ili da se izvri ublaavanje kazne. Ukoliko je do izmjene zakona dolo u toku postupka po vanrednim pravnim lijekovima (npr.zahtjev za zatitu zakonitosti), tada se uzima da primjena blaeg zakona dolazi u obzir uvijek u onim sluajevima kada povodom uloenog pravnog lijeka doe do ponovnog suenja.

PROSTORNO VAENJE KRIVINOG ZAKONODAVSTVA

Pod prostornim vaenjem krivinog zakonodavstva neke drave ili ue teritorijalne jedinice, podrazumijeva se vaenje s obzirom na to da li je neko krivino djelo uinjeno u toj dravi odnosno teritorijalnoj jedinici ili izvan nje. Svaka drava svojim vlastitim propisima ureuje pitanja prostornog vaenja svog krivinog zakonodavstva. Principi prostornog vaenja krivinih zakona Kad je u pitanju prostorno vaenje nekog krivinog zakona, za njega su bitna 3 elementa: 1. Dravna teritorija na kojoj je krivino djelo uinjeno; 2. Dravljanstvo uinioca krivinog djela; 3. Na iju tetu je izvreno neko krivino djelo. 27

Imajui u vidu ova 3 elementa, postoje 4 principa prostornog vaenja krivinog zakonodavstva: 1. Teritorijalni 2. Personalni (nacionalni) 3. Realni (zatitni) 4. Univerzalni (kosmopolitski). Prema teritorijalnom principu krivini zakon neke zemlje primjenjuje se na sve uinioce krivinih djela koja su izvrena na njenoj teritoriji, bez obzira na dravljanstvo poinioca i porijeklo objekta krivinopravne zatite. Prema personalnom principu krivini zakon neke zemlje primjenjuje se iskljuivo na njene dravljane, pri emu nije vano gdje je djelo izvreno. Prema realnom principu krivini zakon neke zemlje primjenjuje se na sve uinioce krivinih djela kojima se povreuju, odnosno ugroavaju pravna dobra te drave i njenih graana. Pritom nije vano da li se pravno zatiena dobra nalaze u zemlji ili u inostranstvu. Prema univerzalnom principu, krivini zakon neke zemlje primjenjuje se na sve uinioce krivinih djela koji se zateknu na njenoj teritoriji, a na budu ekstradirani. Pritom nije vano gdje je djelo uinjeno (u zemlji ili inostranstvu), iji je dravljanin uinilac, niti kojoj dravi ili ijem dravljaninu pripadaju pravna dobra koja su krivinim djelom povrijeena ili ugroena. Iskljuiva primjena samo jednog od ovih principa ne dolazi u obzir zbog svojih manjkavosti. Tako npr.ako bi se primjenjivao samo teritorijalni princip, dolo bi se u situaciju ili izruiti vlastitog dravljanina zemlji u kojoj je izvreno krivino djelo, ili uskratiti ekstradiciju i time potpuno onemoguiti kanjavanje za izvreno krivino djelo u inostranstvu. Isto tako, uinilac ne bi bio kanjen ako bi krivino djelo izvrio u zemlji koja primjenjuje personalni princip, pa otiao u svoju zemlju koja primjenjuje teritorijalni princip. Ostao bi nekanjen i stranac koji bi izvrio krivino djelo u zemlji koja primjenjuje iskljuivo personalni princip, a da li e on biti kanjen u zemlji iji je dravljanin zavisi od toga koji princip primjenjuje njegova zemlja. Tako bi on ostao nekanjen ako bi njegova zemlja primjenjivala iskljuivo teritorijalni princip. Ako bi se primjenjivao samo realni princip, ostali bi nekanjeni domai dravljani koji su izvrili krivina djela protiv stranaca ili strane drave. Isto tako, ostala bi nezatiena pravna dobra jedne drave u drugoj dravi. Univerzalni princip u njegovom istom obliku je neprimjenjiv jer postoje velike razlike u savremenim krivinim zakonodavstvima, a on bi podrazumijevao izjednaeno krivino zakonodavstvo. Kako u dananjem trenutku ne postoje meunarodni propisi o prostornom vaenju krivinih zakonodavstava, to onda svaka drava svojim propisima uspostavlja takav reim prostornog vaenja koji najvie odgovara interesima te drave, koristei kombinaciju naprijed navedenih principa. Pritom se uvaavaju interesi meunarodne zajednice i odnosi sa drugim dravama. Vaenje krivinog zakonodavstva FBiH po teritorijalnom principu Osnovni princip usvojen u krivinom zakonodavstvu FBiH je teritorijalni princip, to znai da se nae krivino zakonodavstvo jednako odnosi na domae dravljane, strance i na lica bez dravljanstva. Prema l.136 st.1, pod teritorijom FBiH podrazumijevaju se suhozemna teritorija, obalno more i vodene povrine unutar granica FBiH, kao i zrani prostor nad njima. Ovaj princip dopunjen je sa druga 2 principa: princip zastave broda i princip registracije aviona (l.130 st.2 i 3) prema kome se brodovi i zrakoplovi sa oznakama FBiH smatraju dijelom teritorije FBiH bez obzira gdje se nalazili u vrijeme izvrenja krivinog djela.

28

Kod ovog principa postoje odreeni izuzeci. Takav izuzetak dat je u l.134 st.1, gdje se kae: ako je u sluajevima iz l.130 ovog Zakona pokrenut, a nije pravosnano dovren krivini postupak u drugoj dravi, gonjenje u Federaciji poduzee se samo uz odobrenje federalnog tuioca. Izuzetak od primjene teritorijalnog principa postoji i u sluaju koji je predvien maunarodnim pravom, prema kome se domai zakoni ne mogu primijeniti na efove stranih drava i njihovu pratnju, na strane diplomatske i konzularne predstavnike i funkcionere odreenih meunarodnih organizacija. Na takva lica primjenjuju se norme meunarodnog javnog prava koje sadre sankcije kao to je npr.proglaavanje odreene javne osobe za personu non grata, gdje joj se ostavlja odreeno vrijeme da napusti zemlju. Vaenje krivinog zakonodavstva FBiH po personalnom principu Personalni princip doao je do izraaja u odredbi l.132 KZ FBiH, prema kojoj krivino zakonodavstvo u FBiH vai za dravljanina BiH kada na teritoriji BiH ili u inostranstvu uni koje drugo krivino djelo, osim krivinih djela iz l.131 (krivina djela protiv ustavnog poretka BiH i Federacije). Taj personalni princip naziva se aktivni jer se odnosi na domae dravljane koji su aktivni u kriminalnom smislu. Za gonjenje u takvim sluajevima zakonodavac u l.134. st.2 predvia posebne uslove, prema kojima e se gonjenje preduzeti samo: 1. Kad se za krivino djelo kanjava i po zakonu zemlje u kojoj je djelo uinjeno; 2. Da se gonjenje poduzima po zahtjevu oteenog i je da takav zahtjev podnesen. Vaenje krivinog zakonodavstva FBiH po realnom principu Realni princip sadran je u odredbama l.131 i l.133 st.1 KZ FBiH. Prema odredbi lana 131, krivino zakonodavstvo u Federaciji vai za svakog ko na teritoriji BiH uini krivina djela iz l.137.-152. Kako zakonodavac ne predvia nikakve posebne uslove za primjenu ove odredbe, za taj princip koji je obligatorno primaran, vai i odredba l.135 o uraunavanju pritvora i kazne i u dravi i u inostranstvu. Princip se odnosi na krivina djela protiv ustavnog poretka BiH i Federacije. Prema l.133, krivino zakonodavstvo u Federaciji vai i za stranca koji na teritoriji BiH ili u inostranstvu uini prema njoj ili njenom dravljaninu neko drugo krivino djelo osim djela protiv ustavnog poretka, ako se zatekne na teritoriji FBiH ili bude ekstradiran. Ovo je realni princip, ali supsidijaran, to znai da do krivinog gonjenja i primjene domaeg zakonodavstva moe doi samo uz odreene uslove. I u ovom sluaju potuje se princip identiteta norme, to znai da e se gonjenje stranca poduzeti samo kad se za uinjeno djelo kanjava i po zakonu zemlje u kojoj je uinjeno i drugo, da e se gonjenje poduzeti po zahtjevu oteenog i ako je taj zahtjev podnesen. Iz odredbe l.133 st.1 vidi se da je na zakonodavac predvidio i pasivni personalni princip, jer protee vaenje naeg zakonodavstva na bilo koga ko u inostranstvu izvri krivino djelo prema dravljaninu FBiH, osim politikih delikata. I u ovom sluaju vai zakonska obaveza iz l.135 KZ prema kojoj se pritvor, lienje slobode u toku ekstradicijskog postupka, kao i kazna koju je uinilac izdrao po presudi inostranog suda, uraunava u kaznu koju izrie domai sud za isto krivino djelo, a ako kazne nisu iste vrste, uraunavanje e se vriti prema ocjeni suda. Vaenje krivinog zakonodavstva FBiH po univerzalnom principu Univerzalni princip predstavlja izraz meunarodne solidarnosti na planu suzbijanja kriminaliteta. Prema odredbi l.133 st.2, krivino zakonodavstvo u FBiH vai i za stranca koji prema stranoj dravi ili prema strancu uini u inostranstvu krivino djelo za koje se po zakonu te drave moe izrei zatvor od 5 godina ili tea kazna, kad se zatekne na teritoriji Federacije. U takvom sluaju sud ne moe izrei teu kaznu od kazne koja je propisana zakonom zemlje u kojoj je krivino djelo uinjeno, ako naim zakonom nije drugaije odreeno. Iz ove odredbe vidljivo je da je za primjenu univerzalnog principa nuno da se radi o relativno teim krivinim djelima. Pored navedenih ogranienja, zakonodavac u odredbi l.134 st.2 takoe predvia posebne uvjete za gonjenje takvih uinilaca. Kao i kod personalnog i realnog supsidijarnog principa, zakonodavac i u ovom sluaju zahtijeva ispunjenje principa identiteta norme, jer kae da e se gonjenje kod nas poduzeti samo onda kada se za to krivino djelo kanjava i po zakonu zemlje u kojoj je to djelo uinjeno. Meutim,

29

zakonodavac propisuje da se i u takvom sluaju gonjenje kod nas nee poduzeti ako se po zakonu te zemlje gdje je djelo uinjeno gonjenje poduzima po zahtjevu oteenog, a takav zahtjev nije podnesen. U odredbi l.134 st.3 predvien je izuzetak od univerzalnog principa, gdje se kae da se gonjenje u FBiH moe poduzeti bez obzira na zakon zemlje u kojoj je djelo uinjeno, ako je djelo u vrijeme izvrenja smatrano krivinim djelom po meunarodnom pravu. U takvom sluaju gonjenje se moe poduzeti samo po odobrenju Federalnog tuioca. U navedenim sluajevima takoe vae odredbe l.135 o uraunavanju pritvora i kazne.

30

III KRIVINO DJELO I KRIVINA ODGOVORNOST

31

32

KRIVINO DJELO
POJAM KRIVINOG DJELA Odreivanje pojma krivinog djela je jedno od centralnih pitanja nauke krivinog prava, koja ima zadatak da pojam krivinog djela odredi s obzirom na pravne elemente koji su sadrani u svakom krivinom djelu. Elementi koji su zajedniki svim krivinim djelima zovu se osnovni elementi krivinih djela. Osim njih, postoje i posebni elementi koji se javljaju samo kod nekih krivinih djela. Odreujui opi pojam krivinog djela, u teoriji se polazi od razliitih stanovita. Meutim, sva ta stanovita u osnovi se svode na 2 shvatanja: sa stanovita forme krivinog djela i sa aspekta njegove sadrine. Zbog toga se u teoriji razlikuju 2 pojma krivinog djela: formalni i materijalni. Formalni pojam krivinog djela Normativno i realistiko shvatanje krivinog djela. U krivinopravnoj teoriji u vezi sa odreivanjem formalnog pojma krivinog djela javilo se pitanje da li se krivino djelo treba uzeti iskljuivo kao pravni pojam ili kao pojavu u vanjskom svijetu. S obzirom na to pitanje u teoriji se razlikuju normativno i realistiko shvatanje pojma krivinog djela. Prema normativnom shvatanju, krivino djelo prvenstveno predstavlja povredu norme ili povredu krivinog zakona. Takvo shvatanje zastupao je Binding i polazio od toga da se krivinim djelom prvenstveno vrijea norma, pa je povreda norme osnovni element svakog krivinog djela. Prema realistikom shvatanju, krivino djelo nije iskljuivo pravni pojam ve prvenstveno pojava u vanjskom svijetu. Ono se mora odrediti prije svega na osnovu njegova 2 osnovna segmenta. To su radnja i posljedica koja nastaje usljed te radnje. U krivinopravnoj teoriji danas dominira ovo Listovo realistiko shvatanje krivinog djela, s tim da ima izvjesnih razlika u pogledu unoenja posljedice u pojam kriv.djela. U teoriji postoji jo nekoliko shvatanja pojma krivinog djela koja su manje prihvatljiva jer u stvari negiraju pojam krivinog djela. Tako npr.postoji tzv. simptomatiko shvatanje prema kome je krivino djelo samo sredstvo da se sazna krivinopravna vinost. Prema dinamikom ili konstitucionalnom shvatanju, u pojam krivinog djela unose se psihika stanja uinioca ime takoer ostaje nerijeeno osnovno pitanje. Objektivno-subjektivni i objektivni pojam krivinog djela Kod odreenja formalnog i to realistikog pojma krivinog djela postavlja se pitanje da li to djelo treba posmatrati iskljuivo kao radnju i prouzrokovanu posljedicu ili u njega treba unijeti i neke subjektivne elemente, kao to je krivnja (vinost) njegovog uinioca. Drugim rijeima, postavlja se pitanje da li se krivino djelo treba posmatrati iskljuivo objektivno ili objektivno-subjektivno. Unoenje vinosti u pojam krivinog djela potie od Lista i smatra se opeusvojenim gleditem u njemakoj i francuskoj literaturi. Ovakav pojam krivinog djela poznat je pod imenom objektivno-subjektivni formalni pojam krivinog djela. Nasuprot ovakvom shvatanju, postoje miljenja da vinost nije element krivinog djela, te da u pojam krivinog djela ulaze samo objektivni elementi. Ovakav pojam krivinog djela naziva se objektivni formalni pojam krivinog djela. Objektivni pojam krivinog djela razradio je Toma ivanovi. Po njegovom miljenju, pojam krivinog djela treba postaviti isto objektivno, bez ikakvih subjektivnih elemenata. Subjektivne elemente treba razmatrati samo u vezi sa krivcem. Stoga ivanovi u krivinopravnu teoriju uvodi tzv. tripartitni sistem. Pored dotadanjih krivinopravnih pojmova - krivino djelo i kazna, ivanovi zagovara uvoenje pojma krivca, kao posebnog krivinopravnog pojma. Prema ovom stanovitu, krivino djelo je prouzrokovanje posljedice ljudskom radnjom koje ne mora biti vino (skrivljeno). Pri tome se ljudska radnja posmatra potpuno objektivno kao tjelesni pokret ili kao proputanje tjelesnog pokreta, bez obzira na to da li je to uinjeno sa svijeu i voljom ili ne. Pitanje svijesti i volje moe se razmatrati samo u vezi s krivcem, 33

odnosno pri utvrivanju da li je uinilac tog krivinog djela i vin, tj da li za konkretno djelo postoji krivac. Najvaniji prigovori koji se stavljaju objektivno-subjektivnom pojmu krivinog djela su: a) Da ne odgovara logikom pojmu krivinog djela. Kao primjer se navodi ubistvo poinjeno od strane duevnog bolesnika. U takvom sluaju, u opem shvatanju i prema obinom govoru to se smatra ubistvom. b) Da ne odgovara akcesornoj prirodi sauesnitva. Tako npr. ako neko podstakne neko neuraunljivo bie na izvrenje krivinog djela, on nee moi biti kanjen kao podstreka jer prema toj teoriji neuraunljivo bie ne moe biti uinilac krivinog djela. Da bi se ova neloginost prevazila, u Njemakoj je razvijena posebna teorija o tzv.posrednom izvriocu, prema kojoj se u ovakvim sluajevima podstreka smatra tzv.posrednim izvriocem, a ne podstrekaem. c) Objektivno-subjektivni pojam krivinog djela zapostavlja pitanje sistematike krivinog prava i ne istie pojam krivca kao samostalan i odvojen pojam. Prigovori koji se istiu objektivnoj teoriji su slijedei: a) Odvajajui krivino djelo i krivca, ta teorija odvaja ono to predstavlja prirodno jedinstvo i to se zapravo ne moe odvojiti. Naime, tvrdi se da se ne moe smatrati krivinim djelom ono to se odreenom licu ne moe staviti na teret, odnosno djelo za koje niko ne odgovara. Odvojiti vinost od krivinog djela znai u stvari dati pojam koji nema realne podloge. b) Ni pojam krivinog djela u objektivnom smislu ne odgovara njegovom logikom (prirodnom) smislu. Tako npr. ako neka osoba u snu uini pokret i prouzrokuje zabranjenu posljedicu, to se ne smatra krivinim djelom iako se radi o prouzrokovanju posljedice ljudskom radnjom. Protivpravnost i odreenost krivinog djela u zakonu Dalji problem u odreenju opeg pojma krivinog djela je pitanje protivpravnosti, kao jednog od elemenata pojma krivinog djela. Da bi se moglo govoriti o krivinom djelu, ono mora biti protivpravno. Liiti ivota neko lice, oduzeti mu stvar ili slobodu je zabranjeno, ali da bi to bilo krivino djelo, radnje uinioca moraju biti protivpravne jer ima sluajeva kada izuzetno lienje ivota, oduzimanje stvari ili slobode nije protivpravno. U teoriji se takoer uzima da je jedan od elemenata opeg pojma krivinog djela njegova odreenost u zakonu. Prema tome, ako se krivino djelo definie iskljuivo prema njegovim formalnim elementima, ono bi predstavljalo djelo ovjeka (radnju sa prouzrokovanom posljedicom) koje je protivpravno i koje je odreeno u zakonu kao krivino djelo. To je objektivni pojam krivinog djela. Kada se tom objektivnom pojmu doda krivina odgovornost ili krivnja u uem smislu, dobija se objektivno-subjektivni pojam krivinog djela. U teoriji su bila prisutna i shvatanja da element opeg pojma krivinog djela treba da predstavljaju i tzv.objektivni uslovi inkriminacije ili objektivni uslovi kanjivosti. Tako npr.kod krivinog djela uestvovanja u tui, za postojanje tog djela potrebno je da je neko lice lieno ivota ili da je drugom nanesena teka tjelesna povreda. To nije posljedica krivinog djela, ve objektivni uslov inkriminacije, od kojeg zavisi da li e to uestvovanje u tui biti krivino djelo ili prekraj protiv javnog reda i mira. Meutim, kako se objektivni uslov inkriminacije ne javlja kod svih ve samo kod nekih krivinih djela, to je uglavnom prihvaeno shvatanje da taj uslov ne predstavlja element opeg pojma krivinog djela. Materijalni pojam krivinog djela Materijalni pojam krivinog djela je mnogo manje zastupan u teoriji od formalnog pojma. U sutini se radi o tome da treba odgovoriti na pitanje kojim principima je duan da se rukovodi zakonodavac pri postavljanju pojedinih krivinih djela. Iako se uglavnom u teoriji odbija definiranje tog pojma, to pitanje je ipak doticano. Tako se po jednom miljenju (Pozniev) smatra da pri odreivanju krivinih djela zakonodavac treba da polazi od opih interesa graana, a ti interesi moraju biti u skladu sa drutvenim progresom. Drugim rijeima, ne bi trebalo smatrati krivinim djelom ono djelo ije bi kanjavanje 34

spreavalo dalji razvoj drutva. Osim toga, kako se krivinim zakonodavstvom ograniava sloboda graana, krivinim djelom bi se moglo smatrati samo ono djelo koje prelazi dozvoljene granice napada na slobodu drugih, odnosno granice koje su u skladu sa opim progresom. Meutim, u teoriji je bilo i pokuaja da se daju materijalno-pravne definicije pojma krivinog djela. Mau prve pisce koji su razmatrali pitanje materijalnog pojma krivinog djela spadaju Karara, Ortolan i Garofalo. Karara smatra da je krivino djelo povreda zakona drave koji je donesen radi zatite bezbjednosti graana, a ta je zatita bitna za drutveni poredak. Slino je i miljenje Ortolana. Garofalo je materijalni pojam krivinog djela vezao za pojam prirodnog krivinog djela, pri emu je prirodno krivino djelo ono djelo koje vrijea osnovna prirodna osjeanja koja su uglavnom priznata od strane svih lanova jednog civiliziranog drutva. Prirodna osjeanja su osjeanja humanosti, slobode, zatite linosti, svojine itd. Prema pozitivnoj koli krivinog prava, krivino djelo je ono djelo koje je opasno za drutvo uope i na koje treba reagirati drutvenim mjerama. Ovakvo shvatanje pojma krivinog djela poznato je pod nazivom socioloki pojam krivinog djela. Prema Tomi ivanoviu, materijalni pojam krivinog djela odreuje se kao povreda ili ugroavanje individualne ili kolektivne potrebe postojanja drutva u obliku drave, a ta potreba ne moe se da se potpuno pravno zatiti bez ugroavanja kaznom. U zemljama nekadanjeg socijalistikog bloka zastupano je materijalno shvatanje krivinog djela sa zakonskom definicijom. To je bio materijalno-formalni pojam, s tim da je materijalni element krivinog djela bila drutvena opasnost. Objektivno-subjektivni formalni pojam krivinog djela Posljednjom reformom naeg krivinog zakonodavstva, dolo je do izmjene u pojmu krivinog djela. Umjesto ranijeg jedinog materijalnog elementa u tom pojmu (drutvena opasnost) koji je ocijenjen kao difuzan, nejasan i rastegljiv pojam, izriito je unesen element protivpravnosti. To znai da umjesto ranije objektivno subjektivne i formalno-materijalne definicije, danas imamo objektivno-subjektivni formalni pojam krivinog djela. Prema odredbi l.8 KZ FBiH, krivino djelo je protivpravno djelo koje je zakonom propisano kao krivino djelo, ija su obiljeja odreena zakonom i za koje je zakonom propisana krivina sankcija. Iz te definicije proizilazi da postoje slijedei elementi u pojmu krivinog djela: 1. Djelo ovjeka radnja sa prouzrokovanom posljedicom; 2. Protivpravnost uinjenog djela; 3. Odreenost uinjenog djela kao krivinog djela u zakonu; 4. Vinost, krivnja, odnosno krivina odgovornost, to znai da je djelo uinio uraunljiv ovjek sa krivnjom (umiljaj ili iz nehata). Navedeni elementi se mogu podijeliti na objektivne i subjektivne. Prva 3 su objektivni elementi. Svi su oni formalnog karaktera. Subjektivni element predstavlja krivnja uinioca djela. Iako naa krivinopravna teorija prihvata objektivno-subjektivni pojam krivinog djela, izuzetno se i u teoriji i u domaem zakonodavstvu prihvata i objektivno shvatanje pojma krivinog djela kad su u pitanju neke druge krivine sankcije osim kazni. Kazna se moe primijeniti samo prema uiniocu koji je vino (skrivljeno) ostvario zakonom odreeno krivino djelo. Meutim, u savremenom krivinom pravu pored kazni postoje i druge vrste krivinih sankcija kao npr. mjere bezbjednosti, posebno te mjere koje su po svojoj prirodi medicinskog karaktera. Te mjere primjenjuju se i prema uiniocima koji nisu vini, krivi ili krivino odgovorni za uinjeno djelo, a koje je u zakonu odreeno kao krivino djelo (npr.ubistvo). Tako npr. mjera bezbjednosti iz l.63 st.1 primjenjuje se prema uiniocu koji je krivino djelo izvrio u stanju neuraunljivosti ili bitno smanjene uraunljivosti ako sud utvrdi da bi takav uinitelj mogao izvriti neko teko djelo (ivot, tjelesni integritet, seksualni integritet, imovina). Da bi dolo do primjene te krivine sankcije, iako zakonodavac barata pojmom krivinog djela, nuno je iz tog pojma izdvojiti krivinu odgovornost. Ta objektivizacija krivinog djela nuna je samo za taj uski krug sluajeva, a ne smije biti 35

opravdanje za generalno usvajanje objektivnog shvatanja. Razlog tome je to je zadatak krivinog prava spreavanje drutveno opasnih djelatnosti koje su skrivljeno uinjene od strane uraunljivog uinioca koje se vri putem kazne. Napomenute mjere bezbjednosti se odnose na izuzetne sluajeve. Kad se govori o opem pojmu krivinog djela, mora se imati u vidu da Federalni krivini zakon poznaje krivino djelo i krivinu odgovornost kao 2 odvojena pojma. Ti pojmovi su meutim, meusobno toliko povezani da zajedno predstavljaju zasebnu i osnovnu jedinicu u sistemu opeg dijela krivinog zakona. Zbog toga glava II pomenutog Zakona nosi naslov Krivino djelo i krivina odgovornost. Pored toga, u nekim odredbama zakona spominje se krivino djelo kao osnov za primjenu nekih krivinih sankcija prema licima koja nisu krivino odgovorna. Tu spadaju ve pomenute odredbe l.63 i 64 Krivinog zakona o mjerama bezbjednosti medicinskog karaktera. S druge strane, zakonodavac ponekad upotrebljava izraz krivino djelo neovisno od krivine odgovornosti kao npr. u odredbi l.13 gdje zakonodavac definira neuraunljivost nije uraunljiv uinilac koji u vrijeme izvrenja krivinog djela. Isti sluaj je u odredbi l.71 KZ FBiH, gdje zakonodavac predvia iskljuenje krivinih sankcija prema djeci prema maloljetniku koji u vrijeme izvrenja krivinog djela nije navrio 14 godina ne mogu se primijeniti krivine sankcije. Iz izloenih primjera vidimo da zakonodavac ponekad upotrebljava termin krivino djelo kao tehniki termin da bi oznaio skup obiljeja jednog krivinog djela. Pritom, naravno, zakonodavac nije iskljuio mogunost da se krivino djelo shvati kao pravna, kao drutvena pojava koja se moe pravilno shvatiti samo ukljuivanjem i krivine odgovornosti kao njegovog obaveznog elementa. RADNJA KRIVINOG DJELA Radnja je osnovni element u pojmu krivinog djela. Manifestira se kao odreeno ponaanje ovjeka u vanjskom svijetu. To znai da odluke ili namjere da se izvri neko krivino djelo, kao i ostali psihiki procesi ili unutarnji akti ne predstavljaju radnju u krivinopravnom smislu, sve do onog momenta dok ne preu u ostvarenje, tj.dok se ne ispolje u vanjskom svijetu. Radnjom se krivino djelo izvrava, ako je u pitanju samo jedno lice kao izvrilac krivinog djela, ili se radnjom u krivinom djelu uestvuje u svojstvu saizvrioca, pomagaa ili podstrekaa, ako u ostvarenju krivinog djela uestvuje vie lica. U krivinopravnoj teoriji postoji vie shvatanja radnje kao osnovnog elementa u pojmu krivinog djela. To su: 1. Objektivno-subjektivno shvatanje radnje; 2. Objektivno shvatanje radnje; 3. Finalistiko, tj.ciljno shvatanje radnje. Objektivno-subjektivno shvatanje radnje Prema ovom shvatanju, radnjom se smatra samo ona djelatnost koja se hoe, tj.voljna djelatnost uinioca. Unoenje volje u pojam radnje znai da je sa krivinopravnog aspekta relevantna samo ona djelatnost koju je uinilac htio da uini. Pritom nije od znaaja u kom cilju je ta radnja preduzeta. Ako je uinilac neodoljivom silom prinuen na radnju, on je postupao protiv svoje volje i u tom sluaju njegova radnja nije radnja u krivinopravnom smislu. U sluaju prinude, prinueno lice je samo orue ili sredstvo u rukama drugog, tj.onoga ko ga je prinudio. Zbog toga preduzeta radnja nije uinioeva radnja. Isto tako, radnja u krivinopravnom smislu nije nevoljna radnja, tj.radnja koju uinilac nije htio nego se ona dogodila sluajno. Takva radnja je npr. kada iznenadna onesvijeenost sprijei vozaa motornog vozila da se zaustavi na pjeakom prelazu na znak crvenog svjetla. Isto tako je nevoljna radnja kad se jedno lice oklizne i padom nanese povredu drugom licu. Objektivno shvatanje radnje Radnja se u ovom shvatanju sagledava isto objektivno, bez ikakvih subjektivnih elemenata. Pod radnjom se podrazumijeva tjelesni pokret, odnosno proputanje tjelesnog pokreta, pri emu je bez znaaja da li se to dogodilo sa voljom ili ne. Tako bi se radnjom u smislu ovog shvatanja mogli smatrati pokreti tijela tekog duevnog bolesnika, kao i pokreti koje ovjek ini kad se nalazi u besvjesnom stanju, naravno 36

ukoliko tim radnjama prouzrokuje zabranjenu posljedicu. To shvatanje radnje razradio je Toma ivanovi i ona je izraz dosljednosti tog autora, zbog toga to on objektivno posmatra i pojam krivinog djela. Kako mi pojam krivinog djela sagledavamo u objektivno-subjektivnom smislu, na isti nain sagledavamo i radnju, zbog ega se ovo shvatanje ne uzima kao prihvatljivo. Finalistiko (ciljno) shvatanje radnje Prema finalistikom ili ciljnom shvatanju, za krivino djelo pravno je relevantna samo ciljna radnja, tj. takva djelatnost koja je poduzeta u cilju ostvarenja zabranjene krivinopravno relevantne posljedice. Prema tome, za postojanje radnje nije dovoljno da je uinilac htio samo radnju, ve se trai da je htio da preduzetom radnjom postigne zabranjenu posljedicu. Prema tom shvatanju, u pojam radnje se unose elementi vinosti ili krivnje, tj. element umiljaja, ime nastaju znatne tekoe za razumijevanje nehatnih krivinih djela i za odreivanje njihovog mjesta u sistemu nauke krivinog prava. Ovo shvatanje potie od njemakog teoretiara Velcl-a i ne smatra se ire prihvaenim. Opi naini izvrenja krivinog djela injenje i neinjenje injenje i neinjenje su 2 opa naina izvrenja krivinog djela. injenje kao radnja u krivinopravnom smislu je voljni tjelesni pokret. To je npr: kod krae oduzimanje tue pokretne stvari; kod otmice otmica nekog lica, kod klevete iznoenje ili pronoenje neeg neistinitog itd. Takva djela se nazivaju krivina djela injenja ili komisivni delikti delicta commissiva. Neinjenje kao radnja izvrenja u krivinopravnom smislu je voljno proputanje da se izvri tjelesni pokret. O neinjenju u krivinopravnom smislu moe se govoriti samo kada je u pitanju proputanje one radnje na koju je postojala dunost injenja. Dakle, krivino djelo moe biti uinjeno neinjenjem samo kad uinilac propusti injenje koje je bio duan izvriti. Tako izvrena krivina djela nazivaju se krivinim djelima neinjenja ili omisivnim deliktima delicta ommissiva. Kada su u pitanju delikti neinjenja, odmah se moe postaviti pitanje u kojim to sluajevima moe postojati dunost na injenje, tako da se proputanjem izvrenja te dunosti moe izvriti krivino djelo. Takvih situacija ima vie: 1. Neinjenjem se prije svega izvravaju ona krivina djela kod kojih je radnja izvrenja negativno odreena, odnosno kao neizvrenje odreene dunosti. Ta dunost moe biti uspostavljena samim krivinim zakonom, kao npr. kod krivinog djela nepruanja pomoi iz l.182 KZ FBiH, gdje je sam KZ tom odredbom uspostavio dunost pruanja pomoi licu koje se nalazi u neposrednoj opasnosti po ivot. Ta dunost moe biti odreena i u nekom drugom zakonu ili propisu, a krivini zakon samo neispunjenje dunosti predvia kao krivino djelo (npr. kod krivinog djela nepoduzimanja mjera za zatitu vojne jedinice iz l.380 st.1 KZ FBiH, gdje dunost poduzimanja mjera za zatitu vojne jedinice jeste regulisano odgovarajuim propisima koji ureuju pitanja slube u oruanim snagama, dok je KZ samo nepoduzimanje propisanih mjera predvidio kao krivino djelo. 2. Kad je nekim zakonom ili drugim propisom ustanovljena dunost na injenje npr. dunost roditelja da izdravaju svoju djecu odreena je Porodinim zakonom. Ukoliko roditelj tu dunost ne izvrava sa umiljajem zbog ega nastupi smrt djeteta, roditelj e odgovarati za krivino djelo ubistva izvrenog s umiljajem. 3. Kad je dunost na odreeno injenje ustanovljeno nekim pravnim poslom, npr.ugovorom, tako npr.bolniar koji se ugovorom obavezao da uva nepokretnog bolesnika ili medicinska sestra koja se ugovorom obavezala da uva malo dijete, pa ih ostave u stanju ili prilikama opasnim po ivot, izvrioci su krivinog djela naputanja nemonog lica, l.181 KZ. 4. Kad dunost na injenje proistie iz radnog odnosa - npr.skretniar je na osnovu radnog odnosa duan da u odreeno vrijeme podesi skretnicu za pravilan prolazak voza, a proputanjem te dunosti moe da izazove saobraajni udes, a time krivino djelo. 5. Kad dunost uinioca za daljnjim injenjem proizilazi iz prethodnog injenja kojim je stvorena opasnost za drugog - kad npr.hirurg vrei operativni zahvat stvori opasnost po ivot pacijenta, ime 37

preuzima obavezu da operativni zahvat dovede do kraja, tj.daljnje injenje ijim proputanjem bi izvrio krivino djelo. 6. Kad dunost na injenje nastaje na osnovu odnosa povjerenja, odnosno kad se na osnovu obostranog povjerenja uspostavlja odnos iz kojeg se oekuje odbrana od odreene opasnosti kada npr. kod zajednikog alpinistikog poduhvata svaki od uesnika oekuje da e mu drugi pomoi u sluaju opasnosti. Prava i neprava krivina djela neinjenja Sva krivina djela neinjenja mogu se podijeliti u 2 osnovne grupe: 1. Prava krivina djela neinjenja, tj. pravi ili isti komisivni delikti su ona djela kod kojih je radnja izvrenja u krivinom zakonu odreena kao neinjenje, odnosno kao proputanje odreene dunosti. Takav je sluaj npr.kod krivinog djela neprijavljivanja pripremanja krivinog djela, l.324, gdje je dunost prijavljivanja uspostavljena samim Krivinim zakonom i proputanje izvrenja ove dunosti stavljeno je pod krivinu sankciju. Ili kod krivinog djela nepostupanja po zdravstvenim propisima za vrijeme epidemije iz l.242. U ovom primjeru dunost na postupanje odreena je vankrivino-pravnim propisom, a Krivinim zakonom je sankcionisano samo proputanje izvrenja ove dunosti. 2. Neprava krivina djela neinjenja, tj.komisivno-omisivni delikti su ona krivina djela koja su u Krivinom zakonu odreena kao krivina djela injenja, jer je radnja izvrenja tih krivinih djela odreena kao poduzimanje neke inidbe, ali se izuzetno ta djela mogu izvriti i proputanjem odreene dunosti. Tako npr. ubistvo je redovno delikt injenja, ali se ono izuzetno moe izvriti i neinjenjem. Npr. kad majka proputa da po svojoj dunosti nahrani novoroenu bebu koja u nedostatku hrane umire, proputanjem svoje dunosti (dakle neinjenjem) majka liava ivota svoje dijete. Ako se dokae da je ona u tome postupala umiljajem na liavanje ivota, onda je u pitanju krivino djelo ubistva. Meutim, bitno je naglasiti da se ne moe svako krivino djelo injenja izvriti neinjenjem. Osim toga, ima krivinih djela koja se mogu izvriti iskljuivo injenjem (kao npr.kraa). Kod takvih djela je iskljueno postojanje komisivno-omisivnih delikata. Da bi jedno krivino djelo injenja izuzetno bilo izvreno neinjenjem, uvijek je potrebno utvrditi u kojim sluajevima za izvrioca postoji dunost na injenje, kao i koji su osnovi te dunosti.

Oblici radnje u odnosu na krivino djelo

Radnja u krivinopravnom smislu (injenje i neinjenje) u odnosu na krivino djelo moe biti radnja izvrenja, saizvrenja, podstrekavanja i pomaganja. Radnja izvrenja moe biti poduzeta u sluaju kad u izvrenju krivinog djela uestvuje samo jedno lice, dok radnje saizvrilatva, podstrekavanja i pomaganja pretpostavljaju da u izvrenju istog krivinog djela uestvuje najmanje 2 lica. Radnja izv renja Radnja izvrenja je ona radnja kojom se krivino djelo izvrava, odnosno to je ona radnja koja je u opisu krivinog djela oznaena kao radnja izvrenja. Tako npr. kod krivinog djela krae, radnja izvrenja je oduzimanje tue pokretne stvari; kod krivinog djela pijunae to je saoptavanje, predaja ili injenje dostupnim tajnih podataka ili dokumenata itd. Radnja izvrenja je u krivinom zakonu odreena na razliite naine: - radnja je odreena odvojeno od posljedice, to su tzv. djelatnosne radnje; - radnja i posljedica su zajedno obuhvaene tzv. posljedine radnje; Radnja izvrenja se najee odreuje jednim izrazom i to obino glagolskim oblikom: oduzme kod krae, prinudi kod prinude, ne prijavi kod neprijavljivanja kriivnog djela ili uinioca itd. Kod pojedinih krivinih djela radnja izvrenja se sastoji od 2 djelatnosti, od kojih se prva pojavljuje kao sredstvo za izvrenje druge (npr.primjena sile pri oduzimanju stvari kod razbojnitva), zbog ega obje radnje, dakle i primjena sile, prijetnje i oduzimanje stvari ulaze u pojam radnje izvrenja, tako da 38

otpoinjanje prethodne radnje koja ini djelo prinude, ve predstavlja pokuaj krivinog djela razbojnitva, a ne pripremnu radnju. Poseban nain odreivanja radnje izvrenja predstavljaju krivina djela kod kojih je za postojanje krivinog djela nebitno da li je radnja preduzeta samo jedanput ili vie puta, to znai da je nebitan broj preduzetih radnji. Tako npr. kod klevete iz l.213: ko iznosi ili pronosi neto neistinito to moe koditi njegovoj asti i ugledu... ili kod krivinog djela nezakonitog ribolova iz l.301 KZ: ko lovi ribu eksplozivom, elektrinom strujom, otrovom, sredstvom za omamljivanje... itd. Bia nekih krivinih djela sadre vie radnji izvrenja koje su ee postavljene alternativno, a rjee kumulativno. Kad je radnja izvrenja odreena alternativno, za postojanje djela je dovoljno da je izvrena samo jedna od vie alternativno predvienih radnji izvrenja. Isto tako, u sluaju da je djelo izvreno sa vie alternativno odreenih radnji, postojae jedno djelo, a ne sticaj krivinih djela. Tako e npr. postojati jedno krivino djelo krivotvorenja isprave u sluaju kad uinilac napravi lanu ispravu i istu upotrijebi kao pravu. Kumulativno je odreena radnja izvrenja u sluajevima kad zakon navodi dvije, a izuzetno i vie odvojenih radnji koje moraju biti izvrene da bi postojalo to djelo. Npr. dvije radnje izvrenja (dvodijelno krivino djelo) postoje kod krivinog djela izlaganja opasnosti (l.180 KZ) od kojih je prva radnja prouzrokovanje stanja ili prilika koje su opasne za ivot neke osobe, dok je druga radnja ostavljanje druge osobe bez pomoi u takvom stanju ili u takvim prilikama. Vie odvojenih radnji izvrenja (tzv.viedjelatna ili vieaktna djela) koje moraju biti iste djelatnosti postoji kod krivinih djela kod kojih je radnja oznaena kao bavljenje odreenom djelatnou. Tako npr: ko se protivno propisima bavi trgovinom zlatnim novcem ili zlatom (l.266). Posljedine radnje su one radnje izvrenja koje su odreene ili definirane posljedicom, na nain da u takvim sluajevima radnju izvrenja predstavlja svaka radnja kojom je mogue ostvariti (prouzrokovati) zabranjenu posljedicu. Kod nekih posljedinih radnji ni jedna radnja nije u zakonu ni primjera radi navedena (kao kod ubistva ili kod uvrede), a kod nekih su navedene samo neke najznaajnije ili najtipinije, ali ne sve radnje kojima je mogue prouzrokovati zabranjenu posljedicu, npr: ko ruenjem, paljenjem ili na neki drugi nain uniti ili oteti kod krivinog djela unitenja ili oteenja vanih privrednih objekata ili javnih ureaja (l.305). Primjenom ovog metoda odreivanja radnje izvrenja, u Zakonu je prvenstveno primjera radi navedena jedna ili vie najtipinijih radnji izvrenja konkretnog krivinog djela, nakon ega slijedi generalna klauzula kojom se radnja izvrenja proiruje i tako dobiva karakter posljedine radnje. I u ovim sluajevima nije bitno da li je navedena posljedica prouzrokovana sa jednom ili vie radnji izvrenja koje su navedene ili koje proizilaze iz generalne klauzule jer uvijek postoji samo jedno djelo, a ne sticaj krivinih djela. Za krivina djela neinjenja bitno je nepreduzimanje, odnosno proputanje radnje koja je oznaena u biu krivinog djela. Pritom radnja neinjenja moe da bude samo jedna, kao npr.kod krivinog djela neukazivanja lijenike pomoi iz l.246 KZ, gdje se kae: lijenik koji ne prui neodlonu lijeniku pomo..". Radnja neinjenja moe biti i vie neinjenja alternativno postavljenih kao radnji izvrenja jednog krivinog djela, npr: vojna osoba koja ne izvri ili odbije da izvri nareenje kod krivinog djela neizvrenja i odbijanja izvrenja nareenja iz l.372 st.1 KZ Kod nekih krivinih djela kao obiljeje moe se sresti i radnja izvrenja koja po svojoj prirodi moe biti i radnja injenja i radnja neinjenja, npr: slubena osoba koja svjesnim krenjem zakona ili drugih propisa ili proputanjem dunosti nadzora oigledno nesavjesno postupa u vrenju dunosti kod krivinog djela nesavjesnog rada u slubi iz l.366 KZ. Kod nekih krivinih djela sa alternativno odreenim radnjama izvrenja neke radnje su navedene kao aktivne, a neke kao pasivne. Tako npr. kod krivinog djela neizvrenja ili odbijanja izvrenja nareenja iz l.372, neke radnje su navedene kao aktivne ( protivi se straaru, odbije da izvri njihovo nareenje ), a neke kao pasivne (ne poslua njihov poziv, ne izvri nareenje ). Vidljivo je dakle, da je u biima

39

pojedinih krivinih djela radnja izvrenja nekad odreena iskljuivo kao injenje, nekad iskljuivo kao neinjenje, a nekad i kao injenje i kao neinjenje. Za razliku od radnji izvrenja koje su u Zakonu pojmovno tano odreene, neke radnje izvrenja su tako odreene da podlijeu ocjeni suda da li jedno faktiko ponaanje predstavlja radnju izvrenja. Primjer za tu vrstu radnji izvrenja su krivina djela kod kojih je radnja izvrenja odreena kao oigledno nesavjesno ponaanje kod krivinog djela nesavjesnog poslovanja u privredi (l.256) ili kao oigledno nesavjesno postupanje kod krivinog djela nesavjesnog rada u slubi (l.366) i sl. Radnja izvrenja u konkretnom sluaju moe da bude samo jedna djelatnost (npr.ubistvo koje se izvrilo vatrenim orujem), ali isto tako moe da bude sastavljena iz niza djelatnosti koje su meusobno povezane u jednu cjelinu, kada postoji tzv.fiziko ili prirodno jedinstvo radnje izvrenja. Te radnje ne moraju biti izvrene u isto vrijeme. Npr, ubistvo moe biti izvreno i sukcesivnim trovanjem, ili kod teke krae ponekad je potrebno prethodno obijanje zatvorenog prostora iz kojeg se tek kasnije odnose, tj.oduzimaju stvari. Takoer, te radnje ne moraju biti izvrene ni na istom mjestu (npr.sukcesivno trovanje na razliitim mjestima prilikom nekog putovanja, sukcesivno potkradanje prilikom nekog putovanja i sl). U ovim sluajevima, sve te djelatnosti kao cjelina predstavljaju jednu radnju izvrenja. Jednu radnju izvrenja predstavljaju i sve pojedine radnje koje su u zakonu skupno oznaene kao nesavjestan rad, nesavjesno postupanje itd. Prema tome, vie odvojenih djelatnosti mogu i sa prirodnog i sa pravnog aspekta predstavljati jednu radnju izvrenja, bez obzira da li su u pitanju komisivni ili omisivni delikti. Pritom nije iskljueno da se jednom radnjom izvrenja smatraju i takve djelatnosti od kojih su neke injenje, a neke neinjenje npr. lijenik pri pruanju lijenike pomoi primijeni oigledno nepodobno sredstvo ili oigledno nepodoban nain lijeenja ili ne primijeni odgovarajue higijenske mjere kod krivinog djela nesavjesnog lijeenja iz l.245 KZ. Isti sluaj je sa injenjem i neinjenjem i kod krivinih djela koja u sebi sadre generalnu klauzulu na drugi nain. POSLJEDICA Pojam posljedice Postojanje krivinog djela pretpostavlja pojam posljedice, jer bez posljedice nema protivpravnog djela, a samim tim ni krivinog djela. Odreivanje pojma posljedice je u krivinopravnoj teoriji u neposrednoj vezi sa odreivanjem opeg pojma krivinog djela. Stoga je razumljivo da ona shvatanja koja krivino djelo smatraju prije svega povredom norme, uzimaju i posljedicu krivinog djela kao promjenu u pravnom svijetu. Meutim, kako je u savremenoj krivinopravnoj nauci uglavnom usvojen realistiki pojam krivinog djela, znai da se ni posljedica ne shvata kao promjena u pravnom svijetu, ve samo kao proizvedena promjena, odnosno proizvedeno stanje u spoljnjem svijetu koje nastaje na objektu krivinog djela. Kod nekih krivinih djela posljedica se moe uoiti, odnosno ulima zapaziti, ali ta okolnost nije bitni sastojak njenog pojma, s obzirom da se posljedica moe ispoljiti i kao unutranji subjektivni doivljaj kao to je npr. osjeaj uvrijeenosti kod uvrijeenog lica. S druge strane, posljedica se moe ispoljiti i kao povreda, odnosno ugroavanje nekih nematerijalnih vrijednosti kao zatitnih objekata pojedinih krivinih djela, kao to je npr. sluaj kod nekih krivinih djela protiv ustavnog poretka BiH odnosno Federacije (napad na ustavni poredak iz l.137, priznavanje kapitulacije i okupacije iz l.138 itd). Posljedica je uvijek vezana za izvjesnog subjekta koji se naziva pasivni subjekt. To moe biti subjekt prava ili interesa kojima nastaje posljedica. Kao pasivni subjekt moe se pojaviti fiziko lice (npr.kod ubistva lice lieno ivota, kod otmice oteto lice, kod krae vlasnik ukradene stvari), a kod nekih krivinih djela pasivni subjekt moe biti i pravno lice (npr. kod krivinog djela nesavjesnog poslovanja u privredi, l.256, gdje je u pitanju prouzrokovanje znatne imovinske tete pravnom licu). Kod nekih krivinih djela pasivni subjekt je drava, odnosno FBiH, kao npr. kod krivinih djela protiv ustavnog poretka iz glave XV KZ. Materijalna i formalna krivina djela

40

U krivinopravnoj teoriji savremenog drutva uglavnom je zastupljeno shvatanje da svako krivino djelo ima odreenu posljedicu. Meutim, prema nekim shvatanjima smatra se da ima i onih krivinih djela koja nemaju posljedicu. Kod najveeg broja krivinih djela posljedica je izriito istaknuta u opisu krivinog djela. Tako npr. kod krivinog djela prenoenja zarazne bolesti iz l.241 KZ, posljedica se sastoji u prenoenju prenoenju zarazne bolesti, kod krivinog djela nesavjesnog lijeenja iz l.245 posljedica se sastoji u pogoranju zdravstvenog stanja neke osobe, itd. Meutim, u krivinim zakonima postoje i opisi krivinih djela kod kojih se posljedica ne naglaava, kao npr. kod krivinog djela uvrede (l.214), krivotvorenja novca (l.267) itd. Na osnovu ove razlike u krivinopravnoj teoriji su se pojavila i shvatanja da postoje i krivina djela koja nemaju posljedicu. Prema tim shvatanjima, kod takvih krivinih djela inkriminisana je sama radnja izvrenja, zbog ega i ne mora nastati jo i neka promjena u vanjskom svijetu. Imajui u vidu navedenu razliku, krivina djela sa posljedicom u opisu djela su nazvana materijalna krivina djela , a ona djela bez posljedice u opisu djela su nazvana formalna krivina djela. U krivinopravnoj teoriji danas dominira shvatanje prema kome svako krivino djelo mora imati posljedicu. Meutim, prihvata se da posljedica kod nekih krivinih djela nije unesena u zakonski opis djela. To istovremeno ne znai da ta djela nemaju posljedicu. I ta djela su sa posljedicom jer i kod njih postoji promjena u vanjskom svijetu. Primjer za to je kod krivinog djela uvrede, kod kojeg se posljedica sastoji u povredi asti, za koju je dovoljno da je ulno opaena od strane povrijeenog, a eventualno moe biti opaena i od strane drugih lica, ime je proizvedena i promjena u vanjskom svijetu (omalovaavanje, izlaganje podsmijehu i sl). Kao drugi primjer moe posluiti krivino djelo davanje lanog iskaza iz l.328, kod kojeg posljedica takoer nije izriito unesena u zakonski opis djela, ali ona nesumnjivo postoji i ogleda se u mogunosti stvaranja pogrenog miljenja u postupku pred nadlenim organom, a time i u mogunosti donoenja pogrene odluke. Krivina djela povrede i krivina djela ugroavanja Analiza krivinih djela kako su ona odreena u Krivinom zakonu pokazuje da je kod nekih od njih kao posljedica oznaena odreena povreda jednog pravno zatienog dobra ili vrijednosti drutva. Ta krivina djela nazivaju se krivinim djelima povrede. Kod drugih krivinih djela je kao posljedica oznaeno odreeno ugroavanje koje predstavlja prouzrokovanje opasnosti za jedno drutveno dobro, odnosno vrijednost. Ta krivina djela nazivaju se krivinim djelima ugroavanja. Povreda pravno zatienog dobra odnosno vrijednosti je najee neposredno uoljiva (npr.kod ubistva, krae, tjelesnih povreda itd), ali to nije sluaj kod svih delikata povrede (npr.kod uvrede i sl). Kod krivinih djela povrede, posljedica se uvijek odreuje kao obiljeje bia krivinog djela. Delikti ugroavanja se dijele na: delikte sa konkretnom opasnou kao posljedicom i delikte sa apstraktnom opasnou kao posljedicom. Konkretna opasnost za zatieni objekat krivinog djela je ona opasnost koja je izvrenjem krivinog djela, tj.izvrenjem radnje stvarno nastupila jer je neko ili neto stvarno dovedeno u opasnost, ali iz odreenih razloga nije dolo do povrede. Apstraktna opasnost je ona opasnost koja je mogla nastupiti usljed preduzete radnje konkretnog krivinog djela, ali u konkretnom sluaju nije nastupila neposredna opasnost. Konkretna opasnost kao posljedica mora biti odreena u biu krivinog djela. Tipina djela sa konkretnom opasnou su krivina djela protiv ope sigurnosti ljudi i imovine, kod kojih je posljedica redovno formulisana kao izazivanje opasnosti za ivot ljudi ili imovinu veeg obima , koja nastupa usljed radnje izvrenja (npr.kod KD izazivanje ope opasnosti iz l.304). Kod krivinih djela sa konkretnom opasnou nastupanje te opasnosti kao posljedice mora se u svakom konkretnom sluaju dokazivati. Apstraktna opasnost kao posljedica nije obiljeje bia krivinog djela. Ona neminovno proizilazi iz odreene radnje izvrenja i drugih obiljeja djela. Kod krivinog djela sa apstraktnom opasnou, 41

opasnost je zakonodavni motiv inkriminacije i nastupanje posljedice se apsolutno ili neoborivo pretpostavlja samim izvrenjem radnje. Za razliku od krivinih djela sa konkretnom opasnou, kod kojih se nastupanje te konkretne opasnosti mora u svakom sluaju dokazivati, kod krivinog djela sa apstraktnom opasnou ili drugim rijeima sa apsolutno pretpostavljenom opasnou, ne moe se dokazivati da u konkretnom sluaju nije bilo opasnosti. Npr. kod krivinog djela nepropisne predaje u saobraaju eksplozivnog ili zapaljivog materijala iz l.309 ne bi se mogla iskljuiti odgovornost uinioca dokazivanjem da u konkretnom sluaju nije bilo neposredne opasnosti pri transportu. UZRONOST Znaaj uzronosti u krivinom pravu Izmeu radnje i posljedice mora postojati odreeni odnos u smislu da usljed odreene radnje nastupa odreena posljedica. Taj odnos se naziva uzronom vezom, uzronou ili kauzalitetom , a radnja koja je proizvela posljedicu naziva se uzrokom. Ukoliko bi se utvrdilo da uzronost ne postoji, odnosno da odreena relevantna posljedica nije proizala iz radnje uinioca, tada ne bi postojalo ni krivino djelo. Da bi se utvrdila uzronost, potrebno je utvrditi kojim je kauzalnim tokom dolo do posljedice. U tom smislu radnja je kauzalna onda kad bez nje posljedica ne bi nastupila. Nuna povezanost radnje sa posljedicom podrazumijeva i vremensku sukcesiju koja se ogleda u tome da radnja vremenski prethodi posljedici. Znaajnije teorije o uzronosti u krivinom pravu Osnovni problem kod odreivanja uzroka i izvjesne posljedice je u tome to je svaka promjena u vanjskom svijetu rezultat dejstva vie uslova (injenica). Meutim, za krivino pravo relevantna je samo ona posljedica koja se moe izvesti iz ljudske radnje subjekta krivinog prava. Kad u uzronom nizu ima vie ljudskih radnji, javljaju se teorijske razlike u odgovorima na pitanje da li je svaka od tih radnji uzrok posljedice, ili je uzrok samo odreena radnja, a ostale radnje uslov. Na toj osnovi formirane su razliite teorije o uzronosti u krivinom pravu: Ekvivalentna teorija ili teorija condicio sine qua non ne pravi nikakvu razliku izmeu uslova i uzroka. Prema ovoj teoriji, svaka posljedica je rezultat uzajamnog djelovanja vie sila, bez kojih ne bi ni nastupila. Pritom se ne tvrdi da je svaka od tih sila jednako doprinijela nastanku posljedice, ve se ekvivalencija ogleda u tome to su sve sile nune za nastupanje posljedice. Dakle, svi uslovi posljedice su istovremeno i njeni uzroci. Na taj nain je i ljudska radnja uzrok posljedice, ako je i sama jedan od njenih uvjeta, bez obzira na to u kojem stepenu je doprinijela proizvoenju posljedice. Proglaavajui sve uslove za uzroke, ova teorija dolazi do nemoguih zakljuaka koji su neprihvatljivi za krivino pravo. Zbog toga su pristalice ove teorije pokuali da je ublae diferenciranjem uslova na relevantne i irelevantne, pri emu samo relevantni imaju karakter uzroka. Meutim, ni to ublaavanje nije mnogo pomoglo jer je postavljeni kriterij neodreen i zavisi od ocjene onog ko ga primjenjuje. Teorija adekvatne uzronosti polazi od toga da se kao uzrok smatra samo unaj uslov koji po pravilu proizvodi posljedicu koja je nastupila u konkretnom sluaju. Dakle, ova teorija uzima u obzir samo normalne sluajeve apstraktno postavljene, zapostavljajui sve izuzetne sluajeve koji se mogu desiti u ivotu. Npr. ukoliko je neko lice sasvim lagano udareno, a do nastupanja smrti je dolo zbog posebnog svojstva ili stanja njegovog organizma, onda u tom sluaju posljedica ne bi odgovarala onim redovnim posljedicama koje nastupaju usljed lahkog udarca, pa se takav udarac ne moe smatrati uzrokom smrti. Pitanje odreivanja normalnih sluajeva pristalice ove teorije rjeavaju na taj nain to putem iskustva dolaze do tipinih posljedica na kojima treba ispitati svaki konkretni sluaj. Glavne tekoe nastaju kad treba pronai kriterij po kome e se odrediti tipina posljedica. Da bi se to utvrdilo, potrebno je poznavati zakone prirode i to poznavanje treba obuhvatiti cjelokupnu sferu ovjekovog znanja baziranog na iskustvu. Neodreenost u odreivanju kriterija ne daje nikakva uputstva po kojima bi se mogao odrediti stepen mogunosti za adekvatnu uzronost. 42

Diferencirajue i individualizirajue teorije. Diferencirajue teorije kod pitanja uzronosti stavljaju teite na razlikovanje uslova i uzroka, suprotstavljajui ih jedne drugima kao kategorije kvalitativno razliitog znaenja za nastupanje posljedice. Prema tim teorijama, samo neki od uslova imaju karakter uzroka. Kako ove teorije iz kompleksa uslova nastoje izdvojiti jedan koji oznaavaju kao uzrok, nazivaju se jo i individualizirajue. Tih teorija ima vie, a najpoznatije su slijedee: 1. Teorija prevage (Binding), prema kojoj se uzrok posljedice nalazi u onoj radnji koja je od pretenog i uzronog znaenja u smislu da osigurava prevagu pozitivnog nad negativnim uslovima; 2. Teorija nadjelatnijeg uslova (Birtemajer), tj.onog uslova koji je dao najvii doprinos nastupanju posljedice; 3. Teorija kvalitativnog razlikovanja uslova i uzroka; 4. Teorija o uzronom razlikovanju uslova prema prirodi njihovih posljedica i vremena kada su ispunjeni (ivanovi). Ni jedna od naprijed pomenutih teorija nije uspjela dovoljno jasno postaviti razliku izmeu uslova i uzroka. Zbog toga se u kritikom stavu prema njima iznosi sud da su one vie lijepe teorijske formule nego praktina pravila. To je zbog toga to ni jedna od tih teorija ne daje objektivna mjerila za razlikovanje uslova od uzroka. Ocjena pitanja da li se radi o uslovu ili uzroku esto je proizvoljna, ne moe se unaprijed utvrditi, pa zbog toga to se slue nesigurnim i za praksu neprimjenjivim kriterijima, ove teorije u nauci krivinog prava nisu ire prihvaene. Opa pitanja u vezi sa znaajem uzronosti u krivinom pravu U krivinopravnoj teoriji danas preovladava shvatanje da ni jedna od naprijed izloenih teorija nije u stanju unaprijed postaviti takva pravila pomou kojih bi se u svakom konkretnom sluaju sa sigurnou moglo odrediti da li je jedan od mnogobrojnih uslova uzrok posljedice. Obzirom da je jedno ope pravilo neprihvatljivo, smatra se da u krivinom pravu treba postaviti odreena pravila koja bi dala samo opi pravac pri rjeavanju pitanja uzronosti. Drugim rijeima, pitanje kauzaliteta u krivinom pravu treba povezati sa nekoliko momenata: 1. U krivinom pravu, gdje je subjekt ovjek, za uzronost mogu biti relevantni samo oni uslovi koji su vezani za djelovanje ovjeka, pri emu je posljedica relevantna samo ako se moe izvesti iz ljudske radnje. injenice i okolnosti koje nisu bez znaaja, ali koje egzistiraju izvan ljudske radnje, za krivno pravu nisu interesantne. Pritom nije potrebno da ljudska radnja kao uslov ima preteni znaaj za nastup posljedice u odnosu na ostale uslove. Npr. ako osoba A neznatno povrijedi osobu B, pa usljed sticaja okolnosti (npr.nepanja povrijeenog) nastupi infekcija ili osoba B umre zbog hemofilije, onda uslovi (okolnosti koje su dovele do infekcije, ili tjelesna konstitucija) nisu negirali znaaj prvobitnog uslova (tjelesne povrede) kao uzroka posljedice. 2. irina kauzaliteta je ograniena i ona se protee u granicama prouzroavanja posljedice predviene u zakonskom propisu krivinog djela, jer je u krivinom pravu kauzalitet zapravo uzrona veza izmeu ljudske radnje i krivinopravne posljedice. Kako se uzima u obzir jedan objektivno limitirani isjeak iz beskrajno kauzalnog toka zbivanja i posljedica se moe uraunati uniocu samo ako je on opasnost iz koje je rezultirala posljedica proizveo ili poveao. 3. Uzronost je objektivni tok zbivanja u vanjskom svijetu, zbog ega se ona ne smije mijeati sa krivnjom u uem ili irem smislu (krivina odgovornost). Prema logici stvari uzronost prethodi krivnji, jer krivnja pored ostalog sadri i predstavu o toku kauzaliteta. 4. U krivinom pravu procjenjuje se uzronost kao objektivna veza izmeu radnje i posljedice i to kao cjelishodna finalna uzronost koja vlada u drutvu i koja je zasnovana na postojanju svjesnih radnji ovjeka, a ne kao elementarna uzronost koja vlada u prirodi i koja je zasnovana na stihiji.

43

5. Kod uzronosti u krivinom pravu moe da doe do prekida uzrone veze, u situacijama kada se izmeu ljudske radnje i zabranjene posljedice interpolira jedan ili vie dogaaja kao uslova nastupanja posljedice. Tada po pravilu dolazi do otpoinjanja novog uzrono-posljedinog lanca, bilo da je u pitanju radnja treeg lica, elementarni dogaaj ili via sila. U takvim sluajevima uinilac moe biti odgovoran samo za prvobitnu posljedicu koja je rezultat njegove radnje i koja je nastupila prije prekida uzrone veze, naravno ukoliko je kriv za tu posljedicu, a ne i za dalje posljedice koje su nastupile poslije prekida uzrone veze. Primjer: osoba A je tjelesno povrijeena od strane osobe B. Na putu za bolnicu osobu A presretne i ubije osoba C. Uzronost kod krivinih djela neinjenja U teoriji krivinog prava jedno od najspornijih pitanja vezanih za uzronost je upravo pitanje kauzaliteta kod krivinih djela neinjenja. Uzronost se posebno osporava kada su u pitanju neprava krivina djela neinjenja. Moe se rei da se sva shvatanja o tom pitanju mogu podijeliti u 2 grupe. Prema prvom shvatanju, kod neinjenja se ne moe govoriti o o kauzalitetu, a prema drugom shvatanju pasivno dranje ovjeka moe da proizvede odreenu posljedicu. Prema prvom shvatanju, samo neinjenje ne moe biti uzrok posljedice, ako se neinjenje shvata kao objektivni prirodni zakon koji postoji samostalno i neovisno o ljudskoj svijesti, jer kauzalitet kao kategorija fizikog svijeta pretpostavlja aktivno injenje. Prema zakonima fizike, neradnja, odnosno neinjenje ne moe biti kauzalno jer u prirodnom toku stvari nema negativnih uslova. U realnom objektivnom svijetu radnja koja se oekivala, a koja je bila proputena objektivno sa stajalita kauzaliteta ne predstavlja nita. Isticalo se da onaj ko odgovara za posljedicu u sluaju svog neinjenja, jer je nije sprijeio, upravo je odgovoran za to to nije bio kauzalan. Da je takav uinilac zahvatio kauzalni tok, posljedica ne bi nastupila. Smatra se da je kauzalitet filozofski, ontoloi realitet a ne misaona veza, zbog ega je u krivinom pravu nuno sauvati taj stvarni prirodni kauzalitet. Kako neinjenje ne proizvodi nikakvu promjenu u vanjskom svijetu, ne moe se rei da je neto uinjeno neinjenjem. Prema drugom shvatanju, i sama pasivnost znai prouzrokovanje, gdje posljedica koja je predviena u zakonskom biu djela nastupa i pripisuje se pasivnom dranju uinioca koji je bio duan da to sprijei. Drugim rijeima, kae se da je neinjenje uinioca uzrono kauzalno povezano sa posljedicom u sluaju kad bi njegovo aktivno injenje prema zamiljenoj rekonstrukciji odigranog toka stvari sprijeilo nastupanje posljedice. To u stvari znai da uzrona veza izmeu neinjenja i posljedice postoji u sluaju kad bi proputena radnja koja nije preduzeta, da je preduzeta otklonila nastupanje posljedice. Pritom se priznaje da se takvom rekonstrukcijom ne moe dati apsolutni dokaz realnosti dogaaja, ve se moe ponuditi samo visok stepen vjerovatnosti. Radi se zapravo o hipotetskom kauzalitetu koji znai da mora postojati izvjesnost ili vjerovatnoa koja se granii sa izvjesnou da posljedica ne bi uope nastupila, odnosno da bi nastupila u manjem obimu da je proputena radnja preduzeta. Pritom se priznaje da prouzrokovanje posljedice neinjenjem ima svoje specifinosti koje se ogledaju u tome da se neinjenjem proputa mogunost da se jedan uzroni lanac skrene sa svog redovnog toka, ali se istovremeno istie i to da je ta specifinost svojstvena uzronosti u drutvu uope, odnosno uzronosti koja ima prirodu svrsishodnosti. PROTIVPRAVNOST DJELA Shvatanja o protivpravnosti Prema Bindingu, protivpravnost se ne sastoji u protivnosti krivinopravnom propisu u kome je dat opis krivinog djela i predviena kazna, jer uinilac rad upravo saglasno tom propisu. Ako krivini zakon propisuje da e se kazniti onaj ko drugog lii ivota, onda ubica postupa upravo po tom propisu, tj. liava ivota drugog. Binding smatra da uinilac krivinog djela ne vrijea sam propis, ve normu sadranu u propisu. Sadraj norme dobiva se preobraanjem dispozicije krivinopravnog propisa u imperativni oblik. Npr, norma za krivino djelo ubistva glasila bi ne ubij. Dakle, norme su pravila koja nareuju ta se mora ili ta se ne smije initi, pa se protivpravnost ogleda u nepotivanju normi. Bindingovo miljenje odbaeno je od veine teoretiara, uz osnovni prigovor da nije tana tvrdnja kako uinilac krivinog djela radi saglasno odgovarajuem krivinopravnom propisu. 44

Prema Listu, treba razlikovati protivpravnost u formalnom i u materijalnom smislu. Formalno je protivpravna ona radnja koja se javlja kao prekraj izvjesnog pravnog propisa. Materijalno je protivpravna ona radnja koja se pojavljuje kao tetna za drutvo (antisocijalno ili asocijalno dranje). Slino miljenje je i kod ivanovia, s tim to se po ivanoviu formalna protivpravnost javlja u obliku napada na izvjesno krivinoravno dobro, a materijalna protivpravnost u obliku napada na izvjesnu individualnu ili kolektivnu potrebu postojanja drutva drave. Prihvaeno je miljenje da protivpravnost postoji ako je djelo protivno normi koja zabranjuje odreeno ponaanje (tzv.prohibitivna norma) ili koja nareuje odreeno ponaanje (tzv.imperativna ili preceptivna norma). Odnos protivpravnosti i odreenosti djela u zakonu. Osnovi iskljuenja protivpravnosti Protivpravnost je zaseban element krivinog djela, odvojen od odreenosti djela u zakonu. Protivpravnost znai protivnost zapovijesti sadranoj u bilo kom pravnom propisu. Odreenost djela u zakonu vezana je samo za jedan odreeni zakon. Svako protivpravno djelo nije istovremeno i krivino djelo (npr.neplaanje duga). Protivpravnost i odreenost djela u zakonu poklapaju se samo u sluajevima kad je zapovijest sadrana upravo u krivinopravnom propisu. O sluajevima iskljuenja protivpravnosti govori se kad djelo ispunjava sva obiljeja krivinog djela predvienog u zakonu, ali postoje neke injenice ili okolnosti zbog kojih je djelo pravno dozvoljeno jer u konkretnom sluaju postoji permisivna (dozvoljavajua) norma. Permisivne norme su norme koje izuzetno ine dozvoljenim ponaanje koje je inae protivpravno. Irelevantno je da li se osnov za iskljuenje protivpravnosti nalazi u propisima krivinog, graanskog prava ili nekoj drugoj grani prava. Odluno je samo to da postoji neko pravno pravilo koje dozvoljava odreenu radnju. Radnje izvrene u vrenju neke dunosti koju nalae pravni poredak nisu protivpravne (npr.ubistvo neprijatelja za vrijeme rata). Kao osnov iskljuenja protivpravnosti u literaturi se navode i nuna odbrana i pristanak povrijeenog. Protivpravnost kao obiljeje nekih krivinih djela Kod veine krivinih djela zakon polazi od pretpostavke da su ova djela po svom karakteru redovno protivpravna (npr.liavanje ivota). Zato se protivpravnost ne treba izriito ni spominjati u opisu krivinog djela, niti se u krivinom postupku mora utvrivati njihova protivpravnost ukoliko se ne bi pojavila sumnja da u konkretnom sluaju postoji osnov za iskljuenje protivpravnosti. Meutim, kod manjeg broja krivinih djela, krivini zakon ne moe usvojiti optu pretpostavku o protivpravnosti (npr. liavanje slobode). Zbog toga se u opis djela unosi obiljeje protivpravnosti, stavljajui zahtjev da se u krivinom postupku mora u svakom konkretnom sluaju utvrivati da li je uinjeno djelo i protivpravno. Ova razlika znaajna je i sa stanovita krivnje, jer se za umiljaj uinioca krivinog djela sa elementom protivpravnosti zahtijeva i utvrivanje da je on pri izvrenju djela bio svjestan protivpravnosti svog postupanja. ODREENOST KRIVINOG DJELA U ZAKONU Da bi neko protivpravno djelo bilo krivino djelo, mora biti u zakonu odreeno kao krivino djelo. Odreenost krivinog djela u zakonu esto se naziva formalni ili zakonski element krivinog djela. Unoenje odreenosti djela u zakonu znai prihvatanje principa legaliteta u krivinom pravu koji se redovno izraava formulom nullum crimen sine lege. BIE KRIVINOG DJELA I ELEMENTI BIA KRIVINOG DJELA Pojam bia krivinog djela

45

Pod biem krivinog djela podrazumijeva se skup posebnih elemenata jednog krivinog djela. Prema tome, pod biem se podrazumijeva samo tzv.posebno bie, tj.bie jednog krivinog djela, a ne svih krivinih djela. Posebni elementi krivinog djela nazivaju se jo i obiljejima krivinog djela. Npr, bie krivinog djela krae sastavljeno je od posebnih elemenata: 1. Oduzimanje; 2. Tua pokretna stvar; 3. Namjera da se njenim prisvajanjem pribavi protivpravna imovnska korist. Bie krivinog djela ima svoje objektivne i subjektivne elemente. Elementi objektivnog karaktera Elementi objektivnog karaktera su: 1. Posebna radnja i posebna posljedica, kojima se jedno krivino djelo razlikuje od drugog; 2. Nain izvrenja radnje npr obina kraa razlikuje se od teke krae po nainu izvrenja; 3. Sredstvo kojim je radnja izvrena npr.da bi postojao tei oblik KD lahke tjelesne povrede potrebno je da je povreda nanesena orujem, opasnim oruem ili sredstvom podobnim da se teko povrijedi; 4. Vrijeme kad je radnja izvrena npr. KD sluba u neprijateljskoj vojsci moe postojati samo u vrijeme oruanog sukoba; 5. Mjesto na kome je izvrena npr. KD povreda dravne granice moe biti izvreno samo na granici; 6. Lino svojstvo, lini odnos i okolnosti uinioca npr.slubeno lice, ljekar, vojna osoba i sl. Elementi subjektivnog karaktera U ove elemente spada odreena namjera, koja mora postojati kod uinioca krivinog djela u vrijeme njegovog izvrenja i odreena pobuda za izvrenje krivinog djela. Kvalifikatorne i privilegujue okolnosti kao dopunski elementi U okviru elemenata bia krivinog djela, treba razlikovati elemente osnovnog bia krivinog djela i elemente na osnovu kojih zakon odreuje posebne oblike (tee i lake) odreenog osnovnog krivinog djela. Obiljeja osnovnog bia krivinog djela su prava (bitna) obiljeja, dok su ova druga dopunska obiljeja. Ako se tim dopunskim obiljejima odreuju tei oblici krivinih djela (tzv.kvalifikovana krivina djela), onda ih nazivamo kvalifikatornim ili pootravanim obiljejima, odnosno okolnostima. Ako se odreuju laki oblici (tzv.privilegirana krivina djela), onda ih nazivamo privilegujuim ili ublaavajuim obiljejima, odnosno okolnostima. Ovo razlikovanje znaajno je za utvrivanje krivnje, kao i za odgovornost sauesnika. PRAVNA ANALIZA POJEDINIH KRIVINIH DJELA Odredbe zakona kojima se predviaju krivina djela sadre 2 osnovna dijela: dispoziciju (opis djela) i sankciju. Dispozicija je dio odredbe u kome se navode posebni elementi krivinog djela. Sankcija je dio odredbe kojim se odreuje vrsta i mjera kazne koja se moe izrei uiniocu. Da bi se utvrdio pravi smisao odredbe koja odreuje krivino djelo, prvenstveno treba analizirati radnju izvrenja i posljedicu, a zatim ostale elemente bia krivinog djela. Radnja krivinog djela uvijek je odreena u dispoziciji, a posljedicu ponekad moramo utvrditi iz smisla krivinopravne odredbe, najee logikim tumaenjem. Poto se utvrdi radnja i posljedica, ocjenjuju se ostali posebni elementi sadrani u dispoziciji. Pritom je znaajno ocijeniti da li se neki od ovih elemenata javljaju kao subjektivni ili kao objektivni uslovi za postojanje krivinog djela. To je vano zbog toga to subjektivni elementi po pravilu predstavljaju elemente vinosti uinioca.

46

Pri analizi pojedinih krivinih djela posebno treba voditi rauna o tome sa kojim oblikom vinosti je pojedino krivino djelo uinjeno, imajui u vidu osnovno pravilo da se nehat kanjava samo u sluajevima kad je to zakonom predvieno. Posebni problemi javljaju se u vezi krivinih djela u kojima se pripremne radnje, pokuaj ili pojedini oblici sauesnitva inkriminiu kao samostalna krivina djela. U takvim sluajevima treba voditi rauna da radnja izvrenja po pravilu nije precizno odreena i da se ona izvodi iz opih instituta krivinog prava, tj.instituta o pripremnim radnjama, pokuaju i sauesnitvu. Na kraju, pri analizi pojedinih krivinih djela posebnu panju treba posvetiti pitanju sticaja krivinih djela. Jednom radnjom moe se izvriti vie krivinih djela (idealni sticaj), te je zbog toga esto potrebno procjenjivati radnje sa aspekta elemenata sadranih u 2 ili vie odredaba KZ. Pritom posebno treba voditi rauna o sluajevima tzv. prividnog sticaja, kada u stvari postoji samo jedno krivino djelo, mada isti elementi postoje u vie krivinopravnih odredbi. OBJEKAT KRIVINOG DJELA Pojam objekta krivinog djela Objektom krivinog djela naziva se ono dobro ili interes protiv kojeg je usmjereno krivino djelo. Postoje razliita miljenja o objektu krivinog djela. Tako se javljaju miljenja da je objekat krivinog djela: pravno zatieni interes, pravno dobro, subjektivno pravo, te objektivno pravo. Pojam objekta krivinog djela proizilazi iz zatitne funkcije krivinog prava, pa je objekat krivinog djela zapravo zatitni objekat. Zatitni objekat moe biti opi i grupni. Opi zatitni objekat je pojedinac, graanin i drutvena zajednica u cjelini. Opi objekat je zajedniki za sva krivina djela. Grupni zatitni objekat je objekat pojedine grupe krivinih djela (npr.ivot i tijelo, zdravlje, ast i ugled itd). Objekat radnje krivinog djela Objekat radnje krivinog djela je predmet na kome se radnja mora preduzeti da bi zatitni objekat bio povrijeen ili ugroen. Ovako shvaen objekat naziva se i predmet krivinog djela. U pojedinim krivinim djelima objekat radnje je izriito naveden (npr.kod krae objekat radnje je pokretna stvar, kod ubistva je to ovjek koji se liava ivota itd). Utvrivanje predmeta krivinog djela, tj.objekta radnje, znaajno je za postojanje pokuaja krivinog djela. Pokuaj e postojati samo ako je radnja izvrenja zapoeta na objektu radnje krivinog djela. Objekat radnje krivinog djela treba strogo razlikovati od objekta krivinog djela, tj.zatitnog objekta jer su to 2 potpuno odvojena pojma. SUBJEKAT KRIVINOG DJELA Pojam subjekta krivinog djela Subjekat (uinilac) krivinog djela je lice koje je uinilo krivino djelo. S obzirom na stadijume u izvrenju krivinog djela, subjekat moe biti uinilac svrenog ili pokuanog krivinog djela. S obzirom na radnju koju je preduzeo, subjekat moe biti izvrilac, saizvrilac, podstreka ili pomaga. Saizvrioci, podstrekai i pomagai nazivaju se sauesnici. Izvriocem krivinog djela smatra se i osoba koja se za izvrenje posluila ivotinjom ili prirodnim silama (vatra, elektrina energija i sl). Meutim, u teoriji postoje razliita miljenja o tome da li je izvrilac krivinog djela osoba koja se u izvrenju posluila nekom drugom osobom. U rjeavanju ovog pitanja treba razlikovati 2 sluaja: 47

1. Ako se neko pri izvrenju krivinog djela poslui licem koje nije ostvarilo objektivne elemente krivinog djela, onda se izvrilac zaista posluio u izvrenju krivinog djela. Npr, ako osoba A gurne osobu B i ona pri padu povrijedi osobu C, onda B nije izvrilac krivinog djela jer njegova radnja nije voljna. 2. Ako lice kojim se izvrilac posluio uini krivino djelo: npr. osoba A nagovori osobu B koja je neuraunljiva, da nanese povredu osobi C. U takvom sluaju osoba B je voljno preduzela radnju izvrenja, te se ona mora smatrati izvriocem, a ne osoba A. Uinioca krivinog djela treba razlikovati od krivca. Svaki uinilac krivinog djela nije istovremeno i krivac. Da bi bio krivac, potrebno je jo i da ima odreeni uzrast, da je uraunljiv i vin, tj. da je krivino odgovoran. Postoje miljenja da i pravno lice moe biti uinilac krivinog djela. Meutim, postoje argumenti protiv koncepcije da pravna lica mogu biti subjekti krivinih djela. Oni su uglavnom slijedei: - samo ovjek moe preduzeti radnju izvrenja (injenje ili proputanje); - pravno lice nije sposobno za psihike odnose, te prema tome ne moe biti vino; - kazna koja bi se izrekla pravnom licu ne moe biti lina jer bi pogodila sve lanove pravnog lica, pa i one koji su eventualno bili protiv izvrenja krivinog djela.

OPI OSNOVI KOJI ISKLJUUJU POSTOJANJE KRIVINOG DJELA

OPA RAZMATRANJA Savremeno krivino pravo poznaje sluajeve u kojima su ispunjeni svi uslovi za postojanje krivinog djela, a da se u tim sluajevima iz odreenih razloga iskljuuje postojanje krivinog djela. Svim tim sluajevima zajedniko je to to formalno postoje sva zakonom odreena obiljeja nekog krivinog djela, a krivino djelo ipak ne postoji. Okolnosti usljed kojih ne postoji krivino djelu uprkos postojanju zakonskih obiljeja nazivaju se opi osnovi za iskljuenje postojanja krivinog djela. Opi osnovi za iskljuenje postojanja KD u naem krivinom zakonodavstvu su djelo malog znaaja, nuna odbrana i krajnja nuda. Osim navedenih, u literaturi se spominju jo: upotreba sile ili prijetnje i pristanak povrijeenog na povredu. DJELO MALOG ZNAAJA Pojam djela malog znaaja Naputanjem materijalno-formalne definicije pojma krivinog djela, naputen je i pojam neznatne drutvene opasnosti kao osnova koji je do posljednje reforme naeg krivinog zakonodavstva iskljuivao postojanje krivinog djela. Tako je sada odredbom l.9 KZ FBiH koja nosi naziv djelo malog znaaja, predvieno je da nije krivino djelo ono djelo koje, iako sadri obiljeja krivinog djela odreena zakonom, zbog naina izvrenja djela, neznatnosti ili nepostojanja tetnih posljedica i malog stepena krivine odgovornosti izvrioca, predstavlja djelo malog znaaja. Djelo malog znaaja je izraz stanovita de minimus non curat lex (sud se ne bavi zakonskim sitnicama). Iskljuenjem takvih krivinih djela iz krivinog prava, postie se dvostruka korist: prije svega, sud se ne optereuje sitnicama, a osim toga pojedinci koji su izvrioci takvih djela ne tretiraju se kao delikventi. Primjenu ovog instituta potrebno je ograniiti na stvarno najlake sluajeve, tj.one koji su prema svom znaaju takvi da bi kanjavanjem i podizanjem bilo kakvog prijekora u ime drutva protiv izvrilaca takvih djela predstavljalo njegovo ikaniranje. Institut djela malog znaaja je logiki izraz stava prema kome da bi postojalo krivino djelo mora se dostii odreeni intenzitet povrede zatitnog dobra. Ako je nivo te povrede neznatan, uinjeno djelo nije krivino djelo, mada formalno sadri sva obiljeja krivinog djela. 48

Mada se u veini stranih zakonodavstava sluajevi koji bi odgovarali djelu malog znaaja rjeavaju na nain da dravni organ koji je nadlean za pokretanje krivinog postupka ne podnosi tubu, to znai da se to pitanje rjeava putem procedure primjenom naela oportuniteta i negonjenja, smatra se da taj put nije pravilan s obzirom da omoguava proizvoljnost i zloupotrebu od strane organa ovlatenih za gonjenje. Osim toga, pitanje krivinog djela je pitanje materijalnog krivinog prava, a ne pitanje krivinog postupka. Osnovni nedostatak kod primjene instituta djela malog znaaja je u tome to se sudskom odlukom oslobaa odgovornosti lice koje je ostvarilo nedozvoljeno djelo i koje je krivo za to djelo. To drugim rijeima znai da pojedinac koji se svjesno i voljno suprotstavio vanim drutvenim i pravnim normama, prolazi bez ikakve drutvene osude. Ovo upuuje na potrebu krajnje restriktivnog pristupa i velikog opreza u primjeni ovog instituta. Ocjena o tome da li je jedno djelo malog znaaja ili ne, predstavlja injenini vrijednosni sud o konkretnom ponaanju uinioca kojim su ostvarena zakonska obiljeja djela, ali koje nema znaaj krivinog djela s obzirom na nain njegovog izvrenja, neznatnosti ili nepostojanja tetnih posljedica i malog stepena krivine odgovornosti uinioca. Drugim rijeima, ocjena o malom znaaju djela je faktiko pitanje (questio facti), zbog ega ne dolazi u obzir da se in abstracto takvim ocijeni bilo koje krivino djelo predvieno u Zakonu jer bi to bilo u suprotnosti sa stavom zakona. Da bi se neko djelo ocijenilo kao djelo malog znaaja, moraju se ispuniti sva zakonska obiljeja tog djela. U suprotnom, konkretno djelo nije krivino djelo zbog neispunjenja zakonskih obiljeja, te u takvim sluajevima ne dolazi u obzir ocjena njegovog znaaja. U ocjeni da li je jedno djelo malog znaaja ne primjenjuje se individualistiki princip, tj. ne sagledava se od strane poinioca ili onoga prema kome je djelo poinjeno, ve u toj procjeni u obzir dolazi samo socijalno-etiki princip. Institut djela malog znaaja ima znaaj opeg osnova iskljuenja protivpravnosti, koji se po zakonskim uslovima primjenjuje na sva krivina djela. Uslovi za postojanje djela malog znaaja Iz zakonske definicije djela malog znaaja proizilaze i uslovi za njegovo postojanje, a to su: nain izvrenja djela, neznatnost ili nepostojanje tetne posljedice i mali stepen krivine odgovornosti izvrioca. Sva 3 uslova su kumulativno postavljeni, tj.moraju biti ispunjeni da bi bila iskljuena protivpravnost uinjenog djela.
(Bitno je napomenuti da kao osnovna orijentacija za ocjenu kakvog znaaja je jedno krivino djelo treba posluiti stav zakonodavca koji se odraava u propisanoj kazni. Tako se npr. krivina djela ubistva, razbojnitva i sl, za koja su propisane tee kazne, ne mogu nikad smatrati djelima malog znaaja).

Nain izvrenja djela odnosi se na cjelinu radnje njen oblik, sadraj, intenzitet djelovanja, vrijeme, sredstva i sve druge stvarne okolnosti pod kojima je dolo do izvrenja djela. Prema smislu zakona, nain izvrenja djela mora biti takav da ponaanje uinioca u konkretnom sluaju nema ono znaenje i onu teinu kakvo ima tipino postupanje u konkretnom krivinom djelu. Neznatnost ili nepostojanje tetnih posljedica je kljuni osnov postojanja ovog instituta. Prema slovu zakona, posljedica treba biti neznatna, to znai da postoji ali je njen znaaj minoran, ili je uope nema, mada svako krivino djelo ima posljedicu koja se sastoji ili u povredi ili u ugroavanju nekog dobra ili vrijednosti. Kod instituta djela malog znaaja u pitanju je ne bilo koja, ve tetna posljedica. S obzirom na ovaj uslov, kao djela malog znaaja mogu se javiti formalna krivina djela (djela koja nemaju posljedicu u svom opisu), zatim djela ugroavanja (sa konkretnom i apstraktnom opasnou), pokuaji krivinih djela jer u tim sluajevima ne postoje tetne posljedice djela. Kao djela malog znaaja mogu se javiti i sva druga ostvarenja zakonskih bia djela koja su dovela do neznatnih posljedica. Tako npr. kod krivinih djela kod kojih se posljedica sastoji u povredi nekog dobra, treba utvrditi da li je tetna posljedica neznatna, to predstavlja faktiko pitanje koje se procjenjuje u svakom konkretnom sluaju.

49

Mali stepen krivine odgovornosti stepen krivine odgovornosti mora biti ispod stepena kojeg zakon ima u vidu kao tipian za konkretno djelo.

NUNA ODBRANA Nuna odbrana je u naem zakonodavstvu drugi osnov koji preko iskljuenja protivpravnosti iskljuuje postojanje krivinog djela. Institut nune odbrane u poetku se razmatrao samo u vezi sa krivinim djelom ubistva, dok se tek kasnije proirio i na ostala krivina djela. Sva savremena zakonodavstva poznaju institut nune odbrane, propisujui razliite uslove za njegovo postojanje. U teoriji je prvenstveno sporno koji su to osnovi, koji su to razlozi zbog kojih ne treba kanjavati za djela uinjena u nunoj odbrani. Sva teorijska shvatanja uglavnom se mogu svesti na subjektivna i objektivna. Prema subjektivnom shvatanju, za djelo poinjeno u nunoj odbrani ne treba kanjavati zbog toga to se uzima da se ono lice koje postupa u takvoj odbrani nalazi u uzbuenom (afektivnom) stanju koje iskljuuje njegovu uraunljivost. Mada je ovo shvatanje donekle prihvatljivo kad je u pitanju prekoraenje granica nune odbrane, ono je u osnovi neprihvatljivo kad treba iskljuiti postojanje krivinog djela jer se pravo na nunu odbranu od strane zakonodavca priznaje ne zbog afektivnog stanja ve zbog toga to sam zakonodavac nju dozvoljava kao samozatitu ili nunu pomo koja je neophodna. Prema objektivnom shvatanju, nuna odbrana je zapravo pravo da onaj ko postupa u nunoj odbrani, branei se povrijedi pravo onog ko ga je napao. Kad se govori o nunoj odbrani, treba imati u vidu da se tu radi o sukobu neprava i prava, o protivpravnom napadu na neko pravno zatieno dobro, interes ili vrijednost, i o odbrani od tog napada na ta prava. Kad onaj ko postupa u nunoj odbrani povrijedi neko napadaevo dobro (ivot, tjelesni integritet, imovinu), njegovo uinjeno djelo nije protivpravno zbog toga to je uinjeno da bi odbranio sebe ili drugog od takvog protivpravnog napada. Prema odredbi l.10 KZ FBiH, nije krivino djelo ono djelo koje je uinjeno u nunoj odbrani. Pritom zakonodavac u odredbi st.2 istog lana daje i definiciju nune odbrane prema kojoj je to ona odbrana koja je neophodno potrebna da uinilac od sebe ili drugog odbije istovremeni protivpravni napad i koja je srazmjerna napadu. Iz navedenih definicija proizilaze i uslovi za postojanje nune odbrane. Oni se mogu podijeliti na 2 grupe: uslovi napada i uslovi odbrane. Uslovi napada su slijedei: 1. Napadom se smatra svaka radnja usmjerena na to da se povrijedi neko dobro. U principu, napad se izvrava injenjem, a samo izuzetno i proputanjem. Neinjenje da se preduzme neka duna inidba moe predstavljati radnju napada. Napada u smislu nune odbrane moe biti samo ovjek. Ukoliko se radi o ugroavanju nekog dobra od strane prirodnih sila ili ivotinja, tada nema napada u smislu nune odbrane, ve se eventualno moe govoriti o opasnosti koja nastaje usljed krajnje nude. Izuzetak postoji kad se radi o napadu dresirane ivotinje, jer se tada radi o napadu od strane ovjeka koji je usmjerio ivotinju da napadne. Kljuni uslov kod napada je protivpravnost. Napad mora biti protivpravan. Dakle treba razlikovati napade koji su zasnovani na nekom zakonskom ovlatenju, od onih kod kojih takvo ovlatenje ne postoji. Pritom se protivpravnost napada mora cijeniti potpuno objektivno, bez ikakvih subjektivnih elemenata vezanih za krivinu odgovornost napadaa. Napad je isto tako protivpravan i onda kad je oekivan, predvien, pa ak i onda kad je napadnuta osoba nekim svojim postupkom svjesno ili nesvjesno sama isprovocirala taj napad. Meutim, poseban sluaj je kada se radi o isprovociranom napadu koji bi se iskoristio kao sredstvo ili prilika da se povrijedi napada ili neko njegovo dobro. Tu se zapravo radi o odreenom ogranienju prava na nunu odbranu, jer je u pitanju zloupotreba prava.

2.

3.

50

4.

Napad moe biti usmjeren protiv bilo kojeg pravno zatienog dobra. Mada u zakonu ni primjera radi nije navedeno nijedno od tih dobara, podrazumijeva se da su ta dobra prije svega ivot, sloboda, tjelesni integritet, dostojanstvo linosti, moral itd. Iz zakonske definicije proizilazi da odbijanje napada u smislu nune odbrane postoji i kad se to odbijanje odnosi na napad usmjeren protiv nekog drugog. Odbijanje napada od drugog u teoriji se naziva nuna pomo. Nuna pomo pokazuje da nuna odbrana nije samo puka samoodbrana, ve da je to odbrana prava od neprava uope, ime se naglaava socijalno znaenje i funkcija nune odbrane. I kod samoodbrane i kod nune pomoi potrebno je da na strani napadnutog i onoga ko prua nunu pomo bude ispunjen poseban subjektivni uslov. To je svijest i volja da se te radnje poduzimaju radi odbrane. Napad mora biti stvaran. Ukoliko izostaje stvarnost napada, radi se o tzv. putativnoj nunoj odbrani. Putativna nuna odbrana postoji npr. u sluaju ako neka osoba u nekim posebnim okolnostima (mrak, magla, strah, iekivanje itd) pogreno pomisli da jee napadnuta od osoba koje su samo htjele da se s njom naale, pa u takvoj uobraenoj odbrani povrijedi ili ubije nekog od napadaa. Postavlja se pitanje, kad je postojanje nune odbrane iskljueno, da li e onaj ko postupa u takvoj putativnoj odbrani biti krivino odgovoran. U odgovoru na to pitanje mogua su 2 rjeenja: a) Ako je lice koje postupa u putativnoj nunoj odbrani uz nunu paljivost (paljivost prosjenog ovjeka u datim okolnostima) moglo ocijeniti da taj napad nije stvaran, to lice e odgovarati za uinjeno djelo iz nehata (ukoliko zakon predvia nehatno izvrenje djela); b) Uinilac nee biti krivino odgovoran ako se nalazio u neotklonjivoj zabludi, to znai da ni uz nunu panju nije mogao procijeniti napad kao nestvaran.

5.

Uslovi odbrane su slijedei: 1. Svaka odbrana u smislu nune odbrane sastoji se u odbijanju protivpravnog napada. Krivinopravno je relevantna samo takva odbrana koja ima obiljeja krivinog djela, bez obzira koje napadaevo dobro je povrijeeno (ivot, tjelesni integritet, imovina itd); 2. Odbrana, tj.odbijanje napada usmjereno je protiv napadaa, odnosno protiv bilo kojeg njegovog dobra. Odbanom se ne smiju povrijediti dobra tree osobe. Ako do te povrede ipak doe, ona se moe sagledavati u kontekstu krajnje nude. Izuzetak postoji kad su u pitanju dobra treih osoba koja je napada koristio pri napadu, kada to ulazi u nunu odbranu; 3. Odbrana mora biti istovremena sa napadom. Istovremenost postoji od trenutka kad napad neposredno predstoji i sve dok napad traje. Napad neposredno predstoji kad se objektivno gledano od strane napadnutog u svakom trenutku moe oekivati napad. Takav primjer je kada jedno lice sa sjekirom u ruci sa daljine 50-60m tri prema napadnutom. Istovremenost se meutim ne moe prihvatiti kod nekih dalekih apstraktnih buduih napada. Istovremenost postoji od trenutka kada usljed preduzetog napada dolazi do ukljuenja nekih preventivnih, zatitnih ureaja. Sasvim drugo je pitanje kvaliteta uinaka tih ureaja po napadaa. Kod nekih krivinih djela uzima se da napad traje sve dok traje protivpravno stanje izazvano tim napadom. Tako npr. kod krae se smatra da istovremenost postoji sve dok lopov ne obezbijedi priteanje1 ukradene stvari. Nakon toga se smatra da je napad prestao, pa ukoliko bi iza toga dolo do povrede napadaa, to bi predstavljalo krivino djelo. Uslov istovremenosti spada u red faktikih pitanja i ono se procjenjuje u zavisnosti od osobenosti svakog konkretnog sluaja. Kada je u pitanju zabluda onoga ko postupa u nunoj odbrani u pogledu uslova istovremenosti, tada se uzima da se uinilac nalazi u putativnoj nunoj odbrani (krivina odgovornost se tada ocjenjuje). 4. Kljuni uslov na strani odbrane je da ona mora biti neophodno potrebna za odbijanje napada. To je istovremeno i najtee pitanje za sudsku praksu. Neophodno potrebna odbrana znai da ona i po vrsti i po intenzitetu mora da predstavlja najblae odbrambeno sredstvo. To je takoer faktiko pitanje koje se utvruje u svakom konkretnom sluaju. Pritom se ne trai da napadnuti rtvuje neke svoje interese, ni da bjei niti da doziva nekog drugog upomo, zbog toga to on ima pravo na nunu odbranu. Poseban uslov koji se trai za postojanje nune odbrane, vezan za uslov njene neophodnosti, je srazmjernost izmeu napada i odbrane. To je novi uslov, koji je u zakonu izriito naglaen. Srazmjernost znai da mora postojati odreena srazmjera s jedne strane izmeu napada i odbrane, a
1

Vidi u Klaievom rjeniku

51

s druge strane u pogledu vrijednosti dobra koje se napada i onog koje se povreuje u odbijanju napada. Zbog stanja u kome se nalazi onaj ko postupa u nunoj odbrani, uzima se da se moe tolerirati izvjesna nesrazmjera, ali ona ne smije dostii stepen oigledne nesrazmjere. Srazmjernost kao uslov uvijek se mora procjenjivati primjenom socijalno-etikog principa sa strane onog ko se brani. Odbrana ne bi bila opravdana kad je napadnuto dobro uistinu male vrijednosti, pri emu se odbranom nanosi povreda koja ugroava dobro mnogo vee vrijednosti. Tako npr. kad je neko liio ivota ovjeka zbog toga to je ukrao hljeb ili kad vlasnik ugostiteljskog objekta puca iz vatrenog oruja na goste koji su razbijali ae u njegovom lokalu i sl. U takvim i slinim sluajevima ne moe se usvojiti nuna odbrana, neovisno to se napad nije mogao drugaije odbiti, jer bi se to protivilo socijalnom smislu nune odbrane. Pored navedenih uslova na strani napada i na strani odbrane, za postojanje nune odbrane bitan je jedan poseban subjektivni element koji se ogleda u tome da je onaj ko postupa u nunoj odbrani upravo iao za tim da od sebe ili drugog odbije protivpravni napad. To znai da je kod njega postojala i svijest i volja za postupanje u nunoj odbrani, a ne u nekom drugom cilju. Prekoraenje granica nune odbrane Postavljanjem uslova neophodnosti i srazmjernosti u definiciji pojma nune odbrane, zakonodavac je ujedno odredio i njene granice. U sluaju prekoraenja granica nune odbrane, uinilac odgovara za djelo koje je uinio u prekoraenju. To znai da ako je u prekoraenju granica nune odbrane dolo do krivinog djela, uinilac odgovara za to djelu uz pretpostavku da su ispunjeni uslovi za krivinu odgovornost. To znai da je djelo u prekoraenju granica nune odbrane krivino djelo, kao i svako drugo krivino djelo. Kada je u pitanju krivina odgovornost za prekoraenje nune odbrane, u principu vae pravila o krivinoj odgovornosti. Meutim, uzimajui u obzir stanje u kome se nalazi onaj ko postupa u nunoj odbrani, zakonodavac predvia i mogunost blaeg postupanja prema takvom uiniocu krivinog djela. Zakonodavac u l.10 st.3 navodi da se uinitelj koji prekorai granicu nune odbrane moe blae kazniti, a ako je do prekoraenja dolo zbog razdraenosti ili straha izazvanog napadom, moe se i osloboditi od kazne. Vidljivo je da zakonodavac u jednoj varijanti za prekoraenje granica nune odbrane predvia samo mogunost blaeg kanjavanja. Zbog toga je takvo prekoraenje opi, fakultativni zakonski osnov za ublaavanje kazne. U drugoj varijanti, uzimajui u obzir navedena stanja razdraenosti ili straha ( steniki afekti srdba, bijes, uzrujanost i asteniki afekti strah, prepast, tuga, oaj), zakonodavac predvia i mogunost oslobaanja od kazne. Zbog toga se kae da je takvo prekoraenje opi, fakultativni zakonski osnov za oslobaanje od kazne. U takvom sluaju, a na osnovu odredbe lana 43 st.2, sud moe uiniocu u prekoraenju ublaiti kaznu i mimo pravila o ublaavanju kazne. Afektivna stanja kao to su nenormalno snana ljutnja ili bijes, kao patoloki efekti mogu dovesti i do neuraunljivosti, kada bi bila iskljuena krivina odgovornost uinioca. Prekoraenje granica nune odbrane naziva se ekstenzivni eksces, to znai da je napadnuti premaio granice nune odbrane, ali samo u odnosu na njen intenzitet. Prekoraenje granica nune odbrane (dakle krivino djelo) moe biti uinjeno sa umiljajem ili iz nehata. Ako je to djelo uinjeno u zabludi u pogledu napada, radi se o putativnoj nunoj odbrani. Tu postoji krivino djelo, a krivina odgovornost se procjenjuje prema odredbama o stvarnoj zabludi. KRAJNJA NUDA Krajnja nuda je trei opi zakonski osnov koji iskljuuje postojanje krivinog djela. Institutima krajnje nude rjeavaju se brojne i raznovrsne situacije kada se uzima da nema razloga za kanjavanje onog lica koje je silom prilika dovedeno u takvo stanje da, spasavajui neko svoje ili tue dobro kome prijeti

52

opasnost, rtvuje neko tue dobro pri emu in spasavanja predstavlja ostvarenje nekog zakonskog bia krivinog djela. Krajn nuda pretpostavlja stanje nude, tj. takvu situaciju da se ugroeno dobro moe spasiti samo rtvovanjem drugog, tueg dobra. I kod krajnje nude kao i kod nune odbrane postoji opasnost za neko dobro, s tom razlikom to su kod nune odbrane u sukobu pravo i nepravo, dok se kod krajnje nude radi o koliziji (sukobu) 2 prava i to onog koje je ugroeno tj.koje se spasava i onog koje se rtvuje radi spasavanja dobra koje je u opasnosti. Radi se o izboru izmeu 2 zla i to izboru u stanju nude. Krajnju nudu upravo karakterizira ta neizbjenost rtvovanja tueg dobra, ali pod okolnostima koje te okolnosti ine socijalno opravdanim. Krajnja nuda se temelji na ideji da u konfliktnim situacijama koje su sastavni dio ljudskog ivota, pravo mora dopustiti, odnosno po odreenim uslovima opravdati zahvate u tua dobra radi spasavanja vlastitog dobra. injenica to se tu na izvjestan nain radi o nepotivanju prava drugog koje ne stoji ni u kakvoj vezi sa pojedincem koji se nalazi u opasnosti, upuuje na to da je sa socioloke, moralne i pravne strane situacija mnogo sloenija i delikatnija nego kad je u pitanju nuna odbrana. Djelo uinjeno u krajnjoj nudi nikad nije antisocijalno. Ono je ili socijalno korisno ili socijalno indiferentno. S druge strane, takvo djelo uvijek znai upad u zatienu sferu drugog, povredu njegove autonomije, pa je zbog toga vrlo osjetljivo odgovoriti na pitanje kad je to doputeno i kada se moe tolerisati. Situacije koje obuhvata krajnja nuda raznovrsne su i po svom znaaju i po svom karakteru: 1. Situacija kada se radi spasavanja vlastitog ivota rtvuje tui ivot: npr.2 brodolomnika su na splavu na kome ima mjesta samo za jednog. Jedan brodolomnik odgurne drugog, ime unitava njegov ivot da bi spasio svoj. Poznat je tzv.sluaj minjon ili karnadesova daska, gdje su se nakon brodoloma na amcu za spasavanje nala 3 mornara. Ostavi dugo bez vode, dvojica su zaklali treeg, napili se njegove krvi i na taj nain ostali ivi. 2. Situacija kada se radi spasavanja vlastitog ivota rtvuje neko tue materijalno dobro; npr.za vrijeme oluje, kapetan da bi spasio brod i posadu naredni da se izbaci tui skupocjeni teret sa broda, ili blagajnik napadnut od razbojnika koji prijeti da e ga ubiti, otvara sef i predaje mu tui novac. 3. Situacija kada se radi spasavanja svog materijalnog dobra rtvuje tue materijalno dobro; npr.radi gaenja poara prevrne se tui automobil koji se nalazi iznad hidranta. 4. Kada neko tree lice spasava neko dobro u opasnosti povredom ivota ili materijalnih dobara drugog; npr.jedno lice ubija neijeg psa koji je napao tue dijete. Mada u teoriji postoji opa saglasnost da ne treba kanjavati za djela uinjena u krajnjoj nudi, postoje razliiti pristupi tome ta je razlog za nekanjavanje. Prema subjektivnim shvatanjima prihvata se da je djelo u krajnjoj nudi protivpravno, ali se uinilac ne treba kazniti. Postoje razliita shvatanja o tome ta je razlog za izostanak kanjavanja. Prema jednim, uzima se da se u takvim situacijama uinilac nalazi pod jakim uticajem neodoljive psihike prinude kojoj on ne moe da se odupre. Drugi smatraju da uinioca ne treba kazniti jer se nalazi u neuraunljivom stanju. Trei smatraju da se kod takvih lica radi o instinktu samoodranja koji potire strah od eventualne kazne za uinjeno djelo. Objektivna teorija uzima da djelo koje je poinjeno u krajnjoj nudi nije protivpravno. Meutim, ne postoji jedinstveno miljenje oko toga zbog ega se u takvim sluajevima iskljuuje protivpravnost. To posebno dolazi do izraaja u situacijama kada su u pitanju dobra jednake vrijednosti. Kada se radi o dobrima nejednake vrijednosti, radi se o koliziji izmeu dobara manje i vee vrijednosti, gdje priroda stvari upuuje na to da je prihvatljivo rtvovati dobro manje vrijednosti da bi se spasilo dobro vee vrijednosti. Razlozi pravinosti i opi drutveni interes opravdavaju rtvovanje manjeg za vee dobro, a iz tog opravdanja izvodi se i pravo na krajnju nudu. Kad su u pitanju dobra jednake vrijednosti kao npr. 2 ljudska ivota, situacija je mnogo sloenija. U takvim situacijama naelo pravinosti i opi drutveni interes upuuju na to da ih treba jednako tititi, pa 53

se uzima da je i samo drutvo potpuno ravnoduno za konani ishod kolizije dva jednaka interesa. Smatra se naime, da u takvim situacijama ta kolizija treba da ostane izvan prava, to praktino znai da se krajnja nuda priznaje i u takvim situacijama. U odredbi l.11 st.1 KZ FBiH kae se da nije krivino djelo ono djelo koje je uinjeno u krajnjoj nudi. Iako zakonodavac ne navodi razloge zbog kojih iskljuuje postojanje krivinog djela, u takvim situacijama uzima se da djelo uinjeno u krajnjoj nudi nije protivpravno, pa preko nedostatka tog elementa iskljuuje se i postojanje krivinog djela. To djelo nije protivpravno zbog toga to pri postojanju dva razliita interesa, od kojih je u opasnosti interes vee ili jednake vrijednosti, drutvo nema razloga da zabrani, da proglasi protivpravnim (protivzakonitim) radnju ili djelatnost kojom se rtvuje dobro ili interes manje vrijednosti. Osim toga to ne postoji opasnost za drutveni interes u cjelini, mora se imati u vidu da i onaj ko postupa u krajnjoj nudi postupa sa motivima kao unutarnjim pokretaima koji se ne bi mogli oznaiti kao negativni, neprihvatljivi, nerazumljivi, neshvatljivi, amoralni, asocijalni itd, zbog ega takvog uinioca ni ne treba kazniti. U odredbi l.11 st.2, zakonodavac je dao definiciju krajnje nude. Prema toj definiciji, krajnja nuda postoji kad je djelo uinjeno da uinitelj od sebe otkloni istovremenu neskrivljenu opasnost koja se na drugi nain nije mogla otkloniti, a pritom uinjeno zlo nije vee od zla koje je prijetilo. Iz ove zakonske definicije se vidi da zakonodavac postavlja uslove koji moraju biti ispunjeni za postojanje opasnosti, kao i uslove koji se moraju ispuniti za otklanjanje te opasnosti. Uslovi za postojanje opasnosti: 1. Opasnost mora biti istovremena, to znai da je taj uslov ispunjen kao i kod nune odbrane, tj. kad ta opasnost neposredno predstoji i sve dok traje, tj.dok nije prestala. Opasnost koja je prestala ili tek budua, ali ne neposredna opasnost ne dovodi do krajnje nude; 2. Opasnost mora biti neskrivljena, to znai da se ne moe pozivati na krajnju nudu ono lice koje je svojom krivnjom skrivilo opasnost, pa spasavajui svoja pravna dobra (ivot, tjelesni integritet, imovinu) povrijedi tua pravna dobra. Skrivljenost opasnosti moe nastupiti kako sa umiljajem, tako i iz nehata, s tim da zakonodavac pravi odreenu razliku u pogledu kanjavanja kad je u pitanju izazivanje opasnosti iz nehata. 3. Opasnost mora biti stvarna. Stvarnost podrazumijeva objektivno, fiziko, lahko uoljivo i lahko prepoznatljivo postojanje opasnosti od strane nekog prosjenog ovjeka. U sluaju da je uinilac pogreno smatrao da postoji opasnost, tada e postojati putativna krajnja nuda, a ne prava krajnja nuda. To znai da e djelo u krajnjoj nudi biti krivino djelo, s tim da se uinilac u pogledu odgovornosti moe pozivati da je bio u zabludi u pogledu postojanja opasnosti (tzv.stvarna zabluda u irem smislu), pa e se s obzirom na to procjenjivati i njegova odgovornost za uinjeno krivino djelo. 4. Opasnost moe da bude izazvana od strane ovjeka (uraunljivog ili neuraunljivog), ivotinja ili prirodnih sila (zemljotres, poar, poplava itd). Kada je u pitanju opasnost od ivotinje, u obzir dolaze svi napadi od strane ivotinje osim kada je u pitanju opasnost od dresirane ivotinje, kada se radi o nunoj odbrani. 5. Opasnost moe da prijeti bilo kojem pravnom dobru (ivot, tjelesni integritet, zdravlje, imovina itd). Uslovi za postojanje opasnosti: 1. Krajnja nuda moe postojati samo onda ako se postojea aktuelna opasnost nije mogla otkloniti na drugi nain osim povredom dobara drugih lica. Ovdje se radi o stanju nude, to podrazumijeva utvrivanje da je uinilac morao da otkloni opasnost samo i jedino na onaj nain ili onim sredstvima kako je on to uinio u konkretnom sluaju. To podrazumijeva da se moraju paljivo procjenjivati sve okolnosti konkretnog sluaja i u svakom sluaju donositi sud o tome da li se radilo o stanju nude.

54

2. Drugi uslov za otklanjanje opasnosti je taj da uinjeno zlo nije vee od zla koje je prijetilo. To uinjeno zlo moe se odnositi na ivote ljudi, na povrede tjelesnog integriteta, na imovinu itd. Razlika postoji u situaciji kada su u pitanju dobra jednake i nejednake vrijednosti. Ako se radi o dobrima razliite vrijednosti, onda je razumljivo da je i drutveni interes i socijalno-etiki princip na strani toga da se zatiti dobro vee vrijednosti i onda kad to podrazumijeva apsolutno rtvovanje dobara manje vrijednosti. Zbog toga i u naem pravu ovaj osnov iskljuenja krivinog djela vrijedi ako je uinjeno zlo manje od zla koje je prijetilo (npr.konkurencija ljudskog ivota ili tjelesnog integriteta i imovine). Meutim, nema krajnje nude ako je uinjeno zlo vee od onog koje je otklonjeno, npr. kad se radi spasavanja imovine rtvuju ljudski ivoti. Meutim, na krivini zakon u zatiti dobara predvia da krajnja nuda postoji u sluaju kada su u pitanju dobra jednake vrijednosti ili jednaki interesi. U takvim sluajevima ne moe se dati prednost jednom ili drugom pravno zatienom objektu. Meutim, ima se u vidu i psihiko stanje onog ko je u krajnjoj nudi i to posebno u onim sluajevima kada su u pitanju veoma vrijedna dobra, kao to je ljudski ivot. Prekoraenje granica krajnje nude Granice krajnje nude praktino su postavljene uslovom da uinjeno zlo ne u otklanjanju opasnosti ne smije biti vee od zla koje je prijetilo. Ukoliko uinilac povrijedi taj uslov, tada postoji krivino djelo za koje se odgovara po opim propisima. Na KZ u odredbi l.11 st.3 ipak predvia lake kanjavanje takvog uinioca, uzimajui u obzir posebno unutranje psihiko stanje onog ko otklanja opasnost u smislu da takvo lice nije uvijek u stanju pravilno procijeniti granice krajnje nude. U tom smislu zakon predvia 2 mogunosti: 1. Da takvog uinioca blae kazni. To znai da je prekoraenje granica krajnje nude drugi, opi fakultativni zakonski osnov za ublaavanje kazne. 2. U izvjesnim sluajevima sud moe uinioca i osloboditi od kazne, ali samo pod uslovom da se utvrdi kako je do prekoraenja dolo pod osobito olakavajuim okolnostima. U ovom sluaju, u pitanju je drugi, opi fakultativni zakonski osnov za osloboenje od kazne. Prema tome, 1. Krajna nuda iskljuuje postojanje krivinog djela; 2. Prekoraenje granica krajnje nude je fakultativni osnov za ublaavanje kazne; 3. Prekoraenje granica krajnje nude pod osobito olakavajuim okolnostima je fakultativni osnov za oslobaanje od kazne. Meu uslovima na strani opasnosti je poseban uslov da opasnost ne smije biti skrivljena, to znai da je uinilac ne smije izazvati bilo sa umiljajem ili iz nehata. Zakonodavac meutim ipak izdvaja skrivljenost opasnosti kad je ona uinjena iz nehata u pogledu kanjavanja takvog uinioca. Za sluajeve nehatnog skrivljavanja opasnosti zakonodavac predvia mogunost blaeg kanjavanja. Prema odredbi l.11 st.4, ne postoji krajnja nuda u sluaju da je uinilac bio duan da se izloi opasnosti. To praktino znai da se onaj ko je po nekom pravnom osnovu duan da se izloi opasnosti ne moe pozivati na krajnju nudu ako u otklanjanju te opasnosti izvri neko krivino djelo. Takva dunost moe slijediti iz zakona, slubene obaveze ili obaveze na osnovu ugovora (policajci, uvari objekata, mornari, lijenici i drugo zdravstveno osoblje, vatrogasci itd). Tu je u pitanju jedna posebna dunost koaj je postojala prije djela i koja poveava granicu rtvovanja. U pogledu ocjene da li zapravo i do koje mjere postoji ta dunost da se izloi opasnosti. Ne postoji uvijek i po svaku cijenu dunost izlaganja opasnosti, te se ni od tih ljudi ne moe zahtijevati samortvovanje do unitenja. Znai da ne treba traiti da izlaganje opasnosti vodi u sigurnu smrt. SILA I PRIJETNJA Neka savremena strana zakonodavstva sadre posebne odredbe kojima je regulisano iskljuenje kanjivosti u sluaju da je neko lice silom ili prijetnjom prinueno na izvrenje djela. na krivini zakon ne sadri takvu izriitu zakonsku odredbu u opem dijelu. Meutim, sila i prijetnja su od znaaja i za nae krivino pravo, jer su sila i prijetnja elementi mnogih krivinih djela (protiv imovine, dostojanstva linosti i morala, braka i porodice, ivota i tijela itd). S druge strane, sila i prijetnja imaju opi znaaj u 55

naem krivinom pravu jer je u nekim situacijama iskljueno postojanje krivinog djela ako je do njegovog izvrenja dolo usljed primjene sile ili prijetnje. Sila Sila je upotreba snage prema odreenom licu sa ciljem da to lice preduzme odreenu radnju (injenje) ili da ne preduzme dunu radnju (neinjenje). Ona je redovno usmjerena na savladavanje stvarnog i oekivanog otpora. Upotrijebljena snaga kod sile moe biti fizika ili mehanika, a prema odredbi l.136 st.12 KZ FBiH, kao sila se smatra i primjena hipnoze i omamljujuih sredstava sa ciljem ad se neko protiv svoje volje dovede u nesvjesno stanje ili onesposobi za otpor. Sila moe biti apsolutna ili neodoljiva i konkluzivna ili odoljiva. Apsolutna sila postoji onda kada je usljed dejstva sile lice prema kome je primijenjena potpuno lieno mogunosti da donese odluku o svojoj radnji (bez obzira da li je to injenje ili neinjenje), kao i u sluaju ako je lice bilo potpuno lieno mogunosti da ve ranije donesenu odluku realizira. Apsolutna ili neodoljiva sila znai da prisiljeni nije mogao da se suprotstavi toj sili. Primjena sile procjenjuje se u svakom konkretnom sluaju, pri emu se uzimaju u obzir objektivni uslovi konkretne situacije i subjektivno stanje uinioca i njegova mogunost da se toj sili suprotstavi. Konkluzivna sila postoji u sluaju kada prisiljeni nije lien mogunosti da donese odluku, ali je usljed dejstva te sile njegova odluka takva kakva jeste bila iznuena. To znai da to lice moe da odluuje, ali je odluka koju donosi nastala usljed upotrebe neke fizike, vanjske snage. Ta sila moe biti neposredna i posredna. Neposredna je kad se primjenjuje direktno prema licu koje treba donijeti odluku i da u skladu sa tom odlukom preduzme odreenu inidbu ili ne preduzme dunu inidbu. Posredna je u sluaju kada se ne preduzima prema tom licu, ve prema nekom treem licu ili prema odreenim stvarima, pa se na taj nain djeluje na svijest i volju prisiljavanog lica. Kad su u pitanju trea lica, to su redovno bliski srodnici prisiljavanog lica. Prijetnja Za razliku od sile koja predstavlja upotrebu fizike ili mehanike snage, prijetnja je verbalni in koji predstavlja izjavu nekog lica kojom se drugom licu predoava neko zlo koje je podobno da kod lica kome se prijeti utie na donoenje odluke. Ta izjava moe biti usmena ili pismena, a moe biti uinjena i konkludentnim radnjama. Pod uticajem prijetnje lice kojem je prijetnja upuena nalazi se pred alternativom, u smislu da uini odreenu radnju, odnosno da ne preduzme dunu radnju ili da se saglasi sa zlom koje mu se predoava. U takvim situacijama nebitno je da li e zlo kojim se prijeti biti naneseno neposredno od onog koji prijeti ili e ono biti naneseno od nekog treeg lica, a pod uticajem lica koje prijeti. Za razliku od prijetnje, opomena takoer predstavlja izajvu nekog lica kojom se drugo lice upozorava da e ga snai neko zlo ako ne preduzme odreenu radnju, pri emu lice koje upozorava redovno nema nikakvog uticaja na nastupanje ili izostajanje zla koje se predoava. Kod prijetnje je nebitno da li je lice koje upuuje prijetnju uistinu spremno da tu prijetnju realizira, niti da li objektivno postoji mogunost da se ona realizira. Bitno je da ono lice kojem se prijeti upuenu prijetnju smatra i kao ozbiljnu u pogledu nanoenja zla i kao moguu u smislu njene realizacije. Za prijetnju takoer nije bitno da li je zlo kojim se prijeti usmjereno neposredno na lice kojem se prijeti ili na neko tree lice. Zlo koje se predoava kod prijetnje po svojoj prirodi i intenzitetu mora biti takvo da je podobno da kod lica kojem se prijeti izazove odluku na injenje ili neinjenje. Zajedniko kod konkluzivne sile i prijetnje je to to licu na koje se utie nije iskljuena mogunost odluivanja, tako da to lice redovno ima alternativu u donoenju odluke. Razlika izmeu konkluzivne sile i prijetnje ogleda se u tome to se kod konkluzivne sile zlo ve realizira, a kod prijetnje se tek predoava.

56

Postavlja se pitanje opeg krivinopravnog znaaja sile i prijetnje. U tom smislu moe se rei da upotreba sile i prijetnje u krivinom pravu spada u red vrlo razliito rijeenih pitanja od zakonodavstva do zakonodavstva. Dok na jednoj strani postoje zakonodavstva koja upotrebu sile i prijetnje ne predviaju kao ope institute krivinog prava, s druge strane postoje i zakonodavstva koja ih izriito predviaju kao razloge ili osnove iskljuenja postojanja krivinog djela, pritom pravei razliku izmeu apsolutne sile na jednoj i konkluzivne sile i prijetnje na drugoj strani. Kad je u pitanju apsolutna sila ( vis absoluta neodoljiva sila), koja djeluje na taj nain da lice prema kome je usmjerena nema nikakve mogunosti izbora postupanja, ve je to lice prisiljeno postupati upravo onako kako je na to prisiljeno, u krivinopravnoj teoriji uglavnom postoje 2 miljenja. Prema jednom, upotreba takve sile iskljuuje postojanje krivinog djela, to znai da ta sila predstavlja osnov koji je po svojoj kvaliteti i kvantiteti jednak drugim osnovama iskljuenja postojanja krivinog djela (nuna odbrana, krajnja nuda itd). Prema drugom shvatanju, upotreba apsolutne sile iskljuuje krivnju takvog lica u odnosu na radnju. Preovladava shvatanje da je kod apsolutne sile iskljueno postojanje krivinog djela i to zbog toga to nedostaje postojanje voljne radnje. Takvo lice nema mogunost da odluuje, to znai da nema mogunost poduzimanja bilo kakve voljne djelatnosti. To lice zapravo slui samo kao sredstvo u rukama drugog. Navedeno shvatanje ugraeno je npr. u novi KZ R.Hrvatske, gdje je izriito reeno da nema kaznenog djela kad je poinitelj postupao pod djelovanjem neodoljive sile. Nain i sadraj te sile mogu biti razliiti i utvrivanje tih momenata predstavlja faktiko pitanje. Moe se raditi o hipnozi, ubrizgavanju nekih hemijskih preparata, opojnih droga itd. Pod dejstvom takve sile, uinilac moe da stavi svoj potpis na lani dokument, mjenicu i sl. Kad su u pitanju konkluzivna sila i prijetnja, u teoriji je nesporno da one pod odreenim uslovima mogu iskljuiti kanjivost, mada ostaje otvoreno pitanje ta je osnov iskljuenja kanjivosti u takvim sluajevima. Poto pod uticajem konkluzivne sile nije iskljuena mogunost odluivanja, ali je odluka koja se donosi iznuena, u teoriji se znaaj te sile i prijetnje najee dovodi u vezu sa drugim institutima koji iskljuuju postojanje krivinog djela (nuna odbrana, krajnja nuda). Drugim rijeima, konkluzivna sila (zlo koje se ve primjenjuje) i prijetnja (zlo koje se stavlja u izgled)se smatraju kao istovremeni protivpravni napad kod nune odbrane, odnosno kao istovremena neskrivljena opasnost kod krajnje nude. Proizilazi da, ukoliko je po svojoj vrsti i intenzitetu sila i prijetnja takva da ima elemente protivpravnog napada protiv kojeg je neophodna odbrana ili elemente neskrivljene opasnosti koja nalae potrebu otklanjanja te opasnosti, tada zapravo postoje i instituti nune odbrane odnosno krajnje nude. U tim situacijama primjena konkluzivne sile i prijetnje iskljuuju protivpravnost postupanja drugog lica, pa je to djelo dozvoljeno. Najee se uzima da se upotreba konkluzivne sile i prijetnje dovodi u vezu sa institutom krajnje nude, pri emu posebno treba imati u vidu da li je zlo koje je prijetilo manje, jednako ili vee od zla koje se nanosi u otklanjanju te opasnosti. Samo ako to zlo nije vee od zla koje je prijetilo, takvo postupanje moe biti u skladu sa pravom. Na zakon ne sadri izriito takvo rjeenje, ali postoje primjeri u uporednom zakonodavstvu koji upravo na izloeni nain u opim odredbama zakona reguliraju uticaj konkluzivne sile i prijetnje. Tako npr. KZ RH u odredbi o konkluzivnoj sili i prijetnji kae: Ako je poinitelj poinio kazneno djelo pod djelovanjem sile kojoj se moglo odoljeti ili pod djelovanjem prijetnje, primijenit e se odredbe o krajnjoj nudi, uzimajui tu silu ili prijetnju kao neskivljenu opasnost. PRISTANAK POVRIJEENOG Krivinopravni znaaj pristanka povrijeenog Kao poseban osnov preko kojeg se iskljuuje postojanje krivinog djela, u krivinopravnoj teoriji i sudskoj praksi pominje se pristanak povrijeenog na povredu. To su situacije kada sam povrijeeni izriito ili na drugi nain pristane na povredu nekog njegovog dobra. U takvim situacijama se istie da nema protivpravnosti, pa samim tim ni krivinog djela. Osnovni nedostatak takvog opravdanja je u tome to se odreena posebno vana dobra (ljudski ivot, tjelesni integritet itd) ne tite samo u interesu 57

pojedinca, ve i u interesu drutvene zajednice kao cjeline. To onda znai da ni takav pojedinac ne moe sam odluivati o krivinopravnoj zatiti njegovih dobara. Meutim, u odreenim situacijama pristanak povrijeenog na povredu moe imati dejstvo na planu blaeg tretmana u kanjavanju, bilo da je ve u samom krivinom zakonu za te situacije propisana blaa kazna, bilo na nain da je propisana mogunost ublaavanja kazne od strane suda. Nae krivino pravo nema nikakvih posebnih odredbi koje bi regulirale takve situacije. To znai da pristanak povrijeenog ne postoji u krivinom zakonu kao poseban zakonski osnov , kao to ne postoje ni posebne odredbe koje bi takvo djelo inile lakim. Meutim, ukoliko su ispunjene neke posebne okolnosti, uzima se da i pristanak povrijeenog ima uticaja na postojanje krivinog djela. Smatra se da se taj uticaj moe izraziti preko instituta djela malog znaaja, pod uslovom da su ispunjene pretpostavke za postojanje tog pravnog osnova. Kad je rije o pristanku povrijeenog, taj problem se uglavnom svodi na pitanje povreda tijela do kojih dolazi na sportskim takmienjima i pri lijenikim, posebno hirurkim intervencijama. Povrede pri sportskim takmienjima Kada su u pitanju povrede na sportskim takmienjima, s jedne strane se smatra da u tim situacijama nema krivinog djela zbog toga to je samim izborom sportske discipline (boks, karate i sl) sam povrijeeni preutno pristao na povredu. Drugo miljenje je da u takvim situacijama nema krivinog djela zbog toga to nema protivpravnosti i to takva djela nisu asocijalna i socijalno neprihvatljiva. Smatra se, naime, da uprkos rizicima za ivot i tjelesni integritet takmiara pojedinih sportskih disciplina, korisnost i dobre strane tih sportova oduzimaju i tim povredama krivinopravni karakter. Meutim, nepostojanje krivinog djela u tim situacijama dolazi u obzir samo onda ako je do povrede dolo i pored toga to se takmiar koji nanosi povredu pridravao pravila te sportske discipline. U suprotnom postojanje krivinog djela nije iskljueno. Lijenike (hirurke) intervencije Kad su u pitanju lijenike, a posebno hirurke intervencije i nanoenje povreda pri tim intervencijama, postoje 2 osnovna miljenja: 1. Postoji krivino djelo tjelesne povrede uvijek u onim sluajevima kad pacijent nije dao pristanak na lijeniku intervenciju. Takvo stanovite se obrazlae time da niko nije duan da se lijei ako to sam nee, pa bi onda lijeenje mimo njegove volje predstavljalo krivino djelo. 2. Hirurke intervencije koje su preduzete po pravilima konkretne hirurke discipline nisu krivino djelo zbog toga to nema nasilja nad pacijentom i zbog toga to su te djelatnosti korisne za pacijenta, socijalno opravdane i prihvatljive. U prilog tome je okolnost da su lijenici po prirodi svoje profesije i po zakonu duni da ljudima pruaju pomo. To znai da u takvim situacijama uope nije potreban pristanak povrijeenog na povredu i ne moe se govoriti o postojanju krivinog djela i u situacijama kada nema tog pristanka. O krivinom djelu u ovakvim sluajevima moe se govoriti samo onda kad se lijenika intervencija ne preduzima u svrhu lijeenja, ve u neku drugu svrhu npr.eksperimenti, oduzimanje dijelova ljudskog tijela radi presaivanja i sl.

PRIPREMNE RADNJE I POKUAJ KRIVINOG DJELA

OPA RAZMATRANJA O STADIJIMA (FAZAMA) U IZVRENJU KRIVINOG DJELA U izvrenju krivinog djela moe postojati vie faza ili stadija. Redovno se uzima da je prvi stadij u ostvarenju djela stadij donoenja odluke. Nakon stvorene odluke prilazi se njenoj realizaciji. Ona u nekim sluajevima moe odmah predstavljati svreno krivino djelo, a u nekim sluajevima su nuni meustadiji. Tako se npr.donesena odluka ne moe uvijek neposredno realizirati zbog toga to priroda krivinog djela podrazumijeva postojanje odreenih sredstava koja su nuna za njegovo izvrenje. Tako 58

se kao slijedei stadij nakon donoenja odluke javlja pripremna radnja. Nakon pripremne radnje ulazi se u krivino djelo, jer se pristupa radnji izvrenja. Kada uinilac poduzme radnju izvrenja, moe doi do 2 zavrna stadija: 1. pokuaj krivinog djela - preduzeta je radnja izvrenja, a posljedica nije nastupila iz bilo kojih razloga; 2. svreno krivino djelo usljed preduzete radnje nastupila je zabranjena posljedica. Bitno obiljeje pripremnih radnji i pokuaja krivinog djela sastoji se u tome da ove faze mogu postojati samo ako je u pitanju vrenje krivinog djela sa umiljajem kao oblikom krivnje. Dakle, ove faze u ostvarenju krivinog djela ne mogu postojati kod nehatnih delikata. Posebno vano pitanje jeste koja od naprijed pomenutih faza je kanjiva i da li u pogledu kanjavanja treba praviti razliku izmeu pojedinih faza. U tom smislu, iako predstavlja posebnu fazu u ostvarenju krivinog djela, razmiljanje i donoenje odluke da se izvri krivino djelo kod nas ne predstavlja kanjivu fazu. Za to postoje 2 razloga: 1. Donesena odluka se do same realizacije moe promijeniti; 2. Odluku je praktino nemogue dokazati. Kada su u pitanju pripremne radnje i pokuaj krivinog djela, i kanjavanje za te stadije, u krivinopravnoj teoriji prisutna su 2 shvatanja: Prema objektivnoj teoriji uzima se da treba kazniti samo za one radnje koje su proizvele neku posljedicu u vanjskom svijetu. To podrazumijeva prije svega kanjavanje za svreno krivino djelo, a izuzetno kad je u pitanju pokuaj teeg krivinog djela. Opravdanje za kanjavanje pokuaja teeg krivinog djela objektivna teorija nalazi u tome to je i pokuaj za drutvo opasan, a do posljedice nije dolo usljed nekih vanjskih okolnosti, neovisno o volji izvrioca. Objektivna teorija iskljuuje mogunost kanjavanja za pripremne radnje. Subjektivna teorija kod kanjavanja za stadije ostaje pri svom shvatanju o ispoljenoj ili manifestiranoj zloinakoj volji. Bitno je, naime, da je nekom radnjom uinilac jasno izrazio svoju zloinaku volju, a nebitno je da li je njegova namjera do kraja realizirana. To znai da se i za pripremne radnje i za pokuaj krivinog djela po toj teoriji kanjava isto kao i za svreno djelo. Subjektivna teorija u svom integralnom obliku ne bi se mogla prihvatiti ni kod pokuaja, a pogotovo kod pripremnih radnji. U naem pravu su pripremne radnje u naelu nekanjive, odnosno kanjive su samo izuzetno, ukoliko su ispunjeni zakonski uslovi. PRIPREMNE RADNJE Pojam pripremne radnje Pripremne radnje predstavljaju takve radnje koje preduzima izvrilac krivinog djela, a koje mu omoguavaju ili olakavaju izvrenje krivinog djela. One se najee sastoje u nabavljanju ili osposobljavanju sredstava za izvrenje krivinog djela, uklanjanju prepreka za izvrenje krivinog djela, dogovaranju, planiranju ili drugim radnjama kojima se stvaraju uslovi za neposredno izvrenje krivinog djela, a koje ne predstavljaju radnju izvrenja. Pripremne radnje stoje ante portas delicta (pred vratima zloina), to znai da stoje izvan bia krivinog djela. Objektivno gledano, uzete same za sebe one ne predstavljaju napad na neko pravno zatieno dobro. Npr. kupovina puke jo ne znai da je puka namijenjena za izvrenje krivinog djela. Kanjavanje za pripremne radnje Prema KZ FBiH, pripremanje krivinog djela kaznit e se samo kada je to pripremanje preduzeto s direktnim umiljajem i samo onda kad to Zakon izriito odreuje. 59

Postoje 2 vrste kanjivih pripremnih radnji: 1. One koje predstavljaju delict sui generis u ovom sluaju pripremna radnja uzdignuta je u rang radnje izvrenja krivinog djela. Primjeri: pijunaa ko pribavlja tajne podatke ili dokumente u namjeri da ih saopti ili preda stranoj dravi, stranoj organizaciji ili licu koje im slui; udruivanje radi vrenja krivinog djela; nedozvoljeno dranje oruja ili eksplozivnih materija, itd. 2. Kanjavanje za pripremanje odreenog krivinog djela ovdje pripremna radnja predstavlja samo prethodni stadij u ostvarenju nekog krivinog djela. Npr. u l.151 KZ FBiH propisano je kanjavanje za pripremu odreenih krivinih djela i to za: - stvaranje udruenja za vrenje pojedinih krivinih djela (napad na ustavni poredak, priznavanje kapitulacije i okupacije, ugroavanje teritorijalne cjelovitosti l. 137-139 KZ); - nabavku sredstava za vrenje odreenih krivinih djela (podrivanje vojne i odbrambene moi, oruana pobuna, terorizam, pijunaa l.144-146 KZ). POKUAJ KRIVINOG DJELA Pojam pokuaja krivinog djela Pokuaj krivinog djela postoji kad je izvrenje krivinog djela sa umiljajem zapoeto, ali nije dovreno, ili je radnja izvrenja dovrena, ali nije nastupila zabranjena posljedica. Dakle, kod pokuaja krivinog djela bitna su 3 elementa: 1. Umiljaj (direktni ili eventualni) kao oblik krivnje; 2. Radnja izvrenja (nedovrena ili dovrena); 3. Odsustvo zabranjene posljedice. Postoji razlika izmeu krivinih djela kod kojih se posljedica pojavljuje kao povreda ili kao konkretna opasnost tj.kod kojih je posljedica element bia krivinog djela i krivinih djela kod kojih je posljedica apstraktna opasnost. U prvom sluaju, posljedica mora izostati, neovisno da li je u pitanju povreda ili konkretno ugroavanje. Kod krivinih djela sa apstraktnom opasnou, kod kojih opasnost nije element bia krivinog djela, pokuaj postoji kad je radnja izvrenja zapoeta ali nije dovrena. I pripremne radnje i pokuaj su stadiji u ostvarenju krivinog djela. Zajedniko im je to nema nastupanja zabranjene posljedice. Razlika se ogleda u tome to se kod pripremnih radnji ne ulazi u krivino djelo, dok se kod pokuaja preduzimanjem radnje izvrenja ulazi u krivino djelo, jer se ostvaruje jedno njegovo bitno obiljeje tj. radnja. Da bi se govorilo o kanjivosti za pokuaj krivinog djela, potrebno je kod svakog krivinog djela znati u emu se sastoji radnja izvrenja. Kako se radnja izvrenja najee sastoji od niza djelatnosti, uzima se da pokuaj postoji onda kad se preduzme prva djelatnost koja ulazi u radnju izvrenja. Tako npr. kod ubistva pokuaj postoji ve od trenutka kad osoba A sa umiljajem da lii ivota osobu B na nju naniani. Kod onih krivinih djela kod kojih je upotreba odreenog sredstva element bia krivinog djela, pokuaj postoji ve od trenutka kad se zapoelo sa upotrebom tog sredstva. Npr. kod razbojnitva i silovanja, upotreba sile (prinuda) je sredstvo za izvrenje krae kod razbojnitva, odnosno obljube kod silovanja. Pokuaj postoji ve od trenutka kad poinilac upotrijebi silu ili ozbiljnu prijetnju, kod razbojnitva sa namjerom da ostvari krau, a kod silovanja da izvri obljubu. Kod nekih krivinih djela kod kojih su u pitanju 2 ili vie alternativno postavljenih radnji, pokuaj postoji kad se preduzme bilo koja od tih radnji. Suprotno tome, kod krivinih djela kod kojih su u pitanju 2 kumulativno postavljene radnje, pokuaj postoji tek kad se preduzme i posljednja od kumulativno predvienih radnji. Takav je sluaj npr. kod krivinog djela izlaganja opasnosti iz l.180 KZ, gdje pokuaj postoji tek onda kad jedno lice prvo prouzrokuje opasnost po ivot neke osobe, a zatim tu osobu pone ostavljati u stanju ili prilikama opasnim po ivot.

60

Sluajevi kad nije mogu pokuaj krivinog djela Pokuaj nije mogu kod svih krivinih djela: 1. Pokuaj nije mogu kod krivinih djela kod kojih je on element krivinog djela, tako da se pokuajem ostvaruje svreno krivino djelo. Npr: napad na ustavni poredak, ugroavanje teritorijalne cjeline itd; 2. Kod nekih krivinih djela pokuaj je iskljuen zbog prirode krivinih djela. Npr: sudjelovanje u tui (l.179), neprijavljivanje pripremanja krivinog djela (l.324) itd; Nesvreni i svreni pokuaj krivinog djela Prema stadiju u kome je ostala radnja izvrenja, pokuaj moe biti svreni i nesvreni. Svreni pokuaj postoji kada je radnja izvrenja dovrena, ali nije nastupila zabranjena posljedica. Npr. osoba A sa umiljajem da lii ivota osobu B puca na nju iz vatrenog oruja, ali promai. Nesvreni pokuaj postoji kad je radnja izvrenja zapoeta, ali nije dovrena. Npr. osoba A sa umiljajem da lii ivota osobu B, zagnjuri joj glavu u vodu, ali ne dovri radnju guenja. Razlikovanje izmeu svrenog i nesvrenog pokuaja bitno je iz 2 razloga: 1. Zbog dobrovoljnog odustanka, jer se dobrovoljni odustanak razliito manifestira kod svrenog i nesvrenog pokuaja; 2. Kod odmjeravanja kazne, gdje e po pravilu kazna biti blaa za nesvreni, nego za svreni pokuaj. Kvalificirani pokuaj Krivinopravna teorija poznaje i tei ili tzv.kvalificirani pokuaj. Kvalificirani pokuaj postoji u sluaju kad su pokuajem jednog krivinog djela ostvarena obiljeja drugog, samostalnog, u zakonu posebno odreenog krivinog djela. Tako npr. kvalificirani pokuaj postoji kad osoba A sa umiljajem da lii ivota osobu B puca na nju iz vatrenog oruja, pri emu ne doe do nastupanja smrti, ali osobi B pritom bude nanesena teka tjelesna povreda. U takvom sluaju osoba A e odgovarati za pokuaj ubistva osobe B, jer je njegov umiljaj bio usmjeren na liavanje ivota. Okolnost da je pri tome nanesena teka tjelesna povreda bie uzete u obzir kao oteavajua okolnost za pokuaj ubistva. Kod kvalificiranog pokuaja sud uvijek uzima u obzir i kaznu koja je propisana za ostvareno krivino djelo, pri pokuaju drugog krivinog djela. Kanjavanje za pokuaj krivinog djela Kod kanjavanja za pokuaj krivinog djela nameu se pitanja zato se uope kanjava za pokuaj krivinog djela, kada je kanjiv pokuaj prema nekom krivinom zakonodavstvu, te kako kazniti za pokuaj krivinog djela. U odgovoru na pitanje razloga kanjivosti za pokuaj krivinog djela istiu se 2 shvatanja: Prema subjektivnom shvatanju, uinilac se kanjava za pokuaj krivinog djela zbog ispoljene zloinake volje. Prema objektivnom shvatanju, za pokuaj se kanjava zbog toga to on predstavlja opasnost za neko pravno zatieno dobro ili vrijednost. Kao najispravnije shvatanje se uzima da se za pokuaj kanjava kako zbog ispoljene zloinake volje, tako i zbog opasnosti za neko pravno dobro usljed poduzete radnje izvrenja. U odgovoru na pitanje kada je kanjiv pokuaj krivinog djela, u naem pravu postoje 2 osnovna pravila (l.20 KZ): 1. Uvijek je kanjiv pokuaj onih krivinih djela za koja se po zakonu moe izrei zatvor od 5 godina ili tea kazna; 61

2. Za pokuaj ostalih krivinih djela, uinilac se moe kazniti samo onda ako je to zakonom izriito propisano. Pitanje naina kanjavanja za pokuaj krivinog djela rijeeno je odredbom l.20 st.2 KZ FBiH. Prema toj odredbi, uinilac e se za pokuaj kazniti u granicama kazne koja je propisana za krivino djelo, a moe se i blae kazniti. Iz ovog zakonskog rjeenja vidljivo je da na zakonodavac ne prihvata u njihovoj iskljuivosti ni subjektivnu ni objektivnu teoriju kanjivosti za pokuaj, ve ih prihvata u njihovom jedinstvu. Dakle, pokuaj krivinog djela predstavlja poseban, opi, samostalni fakultativni osnov za ublaavanje kazne. Trei opi osnov za ublaavanje kazne je pokuaj krivinog djela. NEPODOBAN POKUAJ KRIVINOG DJELA Pojam nepodobnog pokuaja Postoje situacije kad je izvrenje krivinog djela praktino nemogue, uprkos preduzetoj radnji izvrenja, jer ne moe doi do nastupa posljedice koja je element bia krivinog djela. Do nemogunosti izvrenja krivinog djela dolazi ili zbog odreenih svojstava objekta na kome se preduzima radnja izvrenja, ili zbog odreenih svojstava sredstava kojima se realizira radnja izvrenja. U tom sluaju u pitanju je nepodobnost objekta radnje ili nepodobnost sredstava radnje. Pokuaj takvih krivinih djela naziva se nepodoban pokuaj. Tako npr. u pogledu objekta radnje nepodoban pokuaj postoji kad se pokua ubistvo na leu, a u pogledu sredstva kad se pokua ubistvo pucanjem iz prazne puke. Apsolutno i relativno nepodoban pokuaj U krivinopravnoj teoriji razlikuju se apsolutno i relativno nepodoban pokuaj. Apsolutno nepodoban pokuaj postoji u sluaju kad su objekat ili sredstvo radnje takvi da usljed preduzete radnje uope ne moe doi do nastupanja posljedice, odnosno do izvrenja krivinog djela. Kad je u pitanju objekat, primjeri za to su pokuaj ubistva na leu ili pokuaj prekida trudnoe nad enom koja nije trudna. Kad su u pitanju sredstva, primjeri su pokuaj ubistva pucanjem iz prazne puke ili pokuaj ubistva trovanjem uz koritenje supstance koja nije otrovna. Relativno nepodoban pokuaj postoji u sluaju kad su objekat ili sredstvo radnje podobni da proizvedu posljedicu, ali u konkretnom sluaju zbog nekih posebnih okolnosti nije moglo doi do nastupanja posljedice. S obzirom na objekat, relativno nepodobni pokuaj postoji u sluaju kad se pokua ubistvo lica pucanjem kroz prozor u prostoriju u kojoj bi se to lice trebalo nalaziti, a to lice je prije kratkog vremena izalo iz prostorije. Drugi primjer je kad lopov zavue ruku u tui, prazan, dep. S obzirom na sredstvo, relativno nepodoban pokuaj postoji npr. u sluaju kad je sredstvo samo po sebi sposobno proizvesti eljeno dejstvo, ali usljed loeg rukovanja ili zbog sluajnosti ne doe do rezultata. Npr, uinilac baci bombu na gomilu ljudi, ali bomba ne eksplodira zbog toga to uinilac nije znao rukovati detonatorom. Na zakon ne pravi razliku izmeu apsolutno i relativno nepodobnog pokuaja. Kanjavanje za nepodoban pokuaj U krivinopravnoj teoriji sporno je pitanje da li se i nepodoban pokuaj smatra pokuajem izvrenja krivinog djela. Objektivna teorija smatra da kod nepodobnog pokuaja nema pokuaja, jer je radnja izvrenja nemogua (nepodobna). Kod nepodobnog pokuaja ne samo da nita nije proizvedeno tom radnjom, ve nita nije ni moglo da se proizvede. Samo izuzetno pristalice objektivne teorije doputaju da relativno nepodoban pokuaj moe da predstavlja pokuaj izvrenja krivinog djela. Primjer: pokuaj ubistva pucanjem kroz prozor u prostoriju iz koje je lice kao potencijalni pasivni subjekt upravo izalo. Prema subjektivnoj teoriji, nepodoban pokuaj jeste pokuaj izvrenja krivinog djela . Bitno je da je ispoljena zloinaka volja. Ne pravi se nikakva razlika izmeu pokuaja i nepodobnog pokuaja, kao ni izmeu apsolutno i relativno nepodobnog pokuaja. 62

Kanjavanje za nepodoban pokuaj je u naem pravu rijeeno odredbom l.21. KZ FBiH u kojoj se kae: uinitelj koji pokua uiniti krivino djelo nepodobnim sredstvom ili prema nepodobnom predmetu, moe se osloboditi od kazne. Iz te odredbe slijedi: - da se uinilac moe kazniti u granicama propisane kazne; - da mu se kazna moe neogranieno ublaiti (primjenom odredbe l.43 st.2); ili - da se uinilac moe osloboditi od kazne. Koju e od navedenih opcija sud prihvatiti zavisi od okolnosti konkretnog sluaja. U svakom sluaju, nepodoban pokuaj predstavlja jedan samostalni, opi, fakultativni zakonski osnov za osloboenje od kazne. DOBROVOLJNI ODUSTANAK OD IZVRENJA KRIVINOG DJELA Pojam dobrovoljnog odustanka Postoje situacije u kojima izvrilac sam odustane od izvrenja krivinog djela, ili sprijei da nastupi posljedica. Okolnost da je uinilac sam dobrovoljno odustao od izvrenja krivinog djela, mada je nesmetano mogao dovriti djelo, redovno se uzima kao vana okolnost kad je u pitanju kanjavanje takvih uinilaca. Blai tretman takvih uinilaca moe se ispoljiti na nain da se potpuno iskljui kanjivost u takvim sluajevima, da se predvidi mogunost blaeg kanjavanja ili da se predvidi mogunost njihovog oslobaanja od kazne. Sutina dobrovoljnog odustanka je upravo u momentu dobrovoljnosti, a taj momenat postoji uvijek kada se utvrdi da je uinilac bio svjestan i da je objektivno mogao zapoeto djelo dovriti do kraja. Nema dobrovoljnosti u sluaju kad je uinilac odustao od djela nakon to je postao svjestan da zbog neke vanjske okolnosti ne moe dovriti zapoeto djelo. Kod dobrovoljnost se ne ulazi u etiku vrijednost motiva odustajanja. Ti motivi mogu biti strah od kazne, bojazan da e biti otkriven, samilost prema rtvi, religijske pobude itd. Bitno je samo da je uinilac dobrovoljno odustao. Odustanak mora da se manifestira u nekom vanjskom inu. Ako je radnja izvrenja zapoeta, ona mora biti prekinuta, ako je radnja izvrenja dovrena, uinilac mora sprijeiti nastup posljedice. U svakom sluaju, vano je da je izostala posljedica koja je trebala da nastupi usljed preduzete radnje. Ukoliko je posljedica ipak nastupila, tada nema dobrovoljnog odustanka, neovisno od toga koliko se uinilac trudio da sprijei njeno nastupanje. Taj njegov uzaludni napor moe mu se uzeti u obzir samo kao olakavajua okolnost prilikom odmjeravanja kazne za uinjeno krivino djelo. U odredbi l.22 st.1 na zakonodavac predvia dobrovoljni odustanak od pripremanja i od pokuaja krivinog djela. Dobrovoljni odustanak od kanjive pripreme krivinog djela Kad je u pitanju pripremanje krivinog djela koje je u zakonu predvieno kao kanjivo, dobrovoljni odustanak postoji kad je uinilac jednim objektivnim, realnim vanjskim inom ili manifestacijom iskazao svoju volju u smislu da je napustio odluku o izvrenju krivinog djela. Tako npr.kod terorizma nabavljanje sredstava za izvrenje tog djela predvieno u l.151 kao njegovo kanjivo pripremanje, uinilac e dobrovoljno odustati kad ta nabavljena sredstva jednostavno uniti. Tim inom i izrazom dobrovoljnosti uinilac javno ispoljava u vanjskom svijetu da je promijenio svoju odluku o izvrenju krivinog djela. Dobrovoljni odustanak kod svrenog i nesvrenog pokuaja Dobrovoljni odustanak se razliito manifestira kod pokuaja krivinog djela. Dobrovoljni odustanak se ne manifestira jednako kod svrenog i nesvrenog pokuaja. Kad je u pitanju nesvreni pokuaj, dakle kad je radnja izvrenja zapoeta ali nije dovrena, za dobrovoljni odustanak se trai da uinilac prekine zapoetu radnju, da bi na taj nain prekinuo i dovrenje krivinog djela. Tako npr. osoba A sa umiljajem da lii ivota osobu B zagnjuri tu osobu u kadu punu vode, ali nakon nekog vremena prekine radnju tako da ne doe do uguenja. 63

Kod svrenog pokuaja nije dovoljno samo pasivno dranje u odnosu na radnju izvrenja. Zahtijeva se nova aktivna radnja, novo injenje koje je usmjereno na to da se sprijei nastupanje posljedice. Tako npr. dobrovoljni odustanak od svrenog pokuaja postojae kada osoba A sa umiljajem da lii ivota osobu B istu baci u vodu, mada zna da osoba B ne zna plivati, a zatim spasi osobu B prije nego to je dolo do utapanja. Dakle, za dobrovoljnost odustanka vano je da je posljedica izostala upravo naknadno preduzetom aktivnom radnjom samog uinioca. Pritom nije vano da li je sam uinilac neposredno sprijeio nastupanje posljedice, ve to moe biti uinjeno i preko treih osoba koje je uinilac pozvao u pomo. Bitno je da je njegovom radnjom sprijeeno nastupanje posljedice. Dobrovoljni odustanak nije mogu u svim situacijama pokuaja. On je uvijek mogu kod nesvrenog pokuaja jer se zapoeta radnja uvijek moe obustaviti. Meutim, kad je u pitanju svreni pokuaj, dobrovoljni odustanak nije uvijek mogu. U tom smislu kod svrenog pokuaja postoji razlikovanje na 2 situacije: 1. Kad nakon zavretka radnje do nastupanja posljedice postoji jedan vremenski interval koji omoguava uiniocu naknadnu intervenciju u cilju spreavanja nastupa posljedice temporalni delikti (primjer: bacanje u vodu sa umiljajem da se baeni utopi). Dobrovoljni odustanak je mogu. 2. Pokuaji gdje nakon zavretka radnje posljedica nastupi odmah, ili je sasvim izvjesno da ona nije nastupila niti moe nastupiti momentalni delikti (npr.pokuaj ubistva vatrenim orujem). Dobrovoljni odustanak nije mogu. Dobrovoljni odustanak takoer nije mogu kod onih krivinih djela kod kojih je samim preduzimanjem radnje ostvareno svreno krivino djelo , jer se kod tih krivinih djela pokuaj obuhvata pojmom svrenog krivinog djela. Takva djela su npr.napad na ustavni poredak, ugroavanje teritorijalne cjeline itd. Kanjavanje u sluaju dobrovoljnog odustanka i odgovornost za samostalno djelo pri dobrovoljnom odustanku Prema odredbi l.22 st.1 KZ FBiH, uinilac koji je pripremao ili pokuao uiniti krivino djelo, ali je dobrovoljno odustao od njegovog izvrenja ili je sprijeio njegovo izvrenje, oslobodit e se od kazne. To znai da je dobrovoljni odustanak u naem krivinom pravu opi, obligatorni zakonski osnov za osloboenje od kazne. Po odredbi l.22 st.2 KZ FBiH, u sluaju dobrovoljnog odustanka uinilac e se kazniti za one radnje koje ine neko drugo samostalno krivino djelo. U odnosu na pomenutu odredbu, posebno pitanje je da li se ona odnosi i na kvalificirani pokuaj. U teoriji preovladava shvatanje da pokuano krivino djelo kada je u pitanju dobrovoljni odustanak, konzumira samo ono djelo koje bi bilo obuhvaeno potpunim izvrenjem djela. To praktino znai da se pomenuta zakonska odredba ne odnosi na kvalificirani pokuaj. Npr. osoba A se slui falsificiranom ispravom i na taj nain pokuava prevariti osobu B, ali od prevare dobrovoljno odustane. U ovom primjeru postoji pokuaj prevare iz l.28, ali e se uinilac kazniti za upotrebu krivotvorene isprave iz l.351.

MJESTO I VRIJEME IZVRENJA KRIVINOG DJELA

MJESTO IZVRENJA KRIVINOG DJELA Mada posljedica redovno nastupa na mjestu gdje je i preduzeta radnja izvrenja krivinog djela, ipak su mogue i situacije tzv.distancionih krivinih djela, kod kojih je radnja preduzeta na jednom mjestu, a posljedica je nastupila na drugom mjestu. Tada se postavlja pitanje koje je mjesto izvrenja krivinog djela. Utvrivanje mjesta izvrenja znaajno je iz 2 razloga:

64

1. Na meunarodnom planu moe se postaviti pitanje mjesta izvrenja i primjena krivinog zakona ako je radnja izvrenja preduzeta u jednoj zemlji, a posljedica nastupila u drugoj (npr. postavljanje eksplozivne naprave u avion u jednoj zemlji, a eksplozija i pad aviona u drugoj zemlji). 2. Mjesto izvrenja znaajno je i na unutranjem planu zbog toga to se s obzirom na mjesto izvrenja krivinog djela odreuje i mjesna nadlenost suda. Kod utvrivanja mjesta izvrenja KD u krivinopravnoj teoriji i zakonodavstvu postoje 3 shvatanja: 1. Teorija djelatnosti kao mjesto izvrenja uzima se samo mjesto gdje je uinilac radio (komisivni delikti), odnosno bio duan da radi (omisivni delikti), bez obzira na to gdje je nastupila zabranjena posljedica. Smatra se da je za mjesto izvrenja bitna jedino radnja, a da je mjesto nastupanja posljedice esto rezultat iste sluajnosti. Osim toga, iz praktinih razloga je najbolje kao mjesto izvrenja uzeti mjesto preduzimanja radnje, jer se na tom mjestu najlake i najtemeljitije prikupljaju dokazi o izvrenju krivinog djela. 2. Teorija uspjeha kao mjesto izvrenja bitno je damo ono mjesto gdje je nastupila zabranjena posljedica, jer tek nastupom posljedice postoji svreno krivino djelo. 3. Teorija ubikviteta kao mjesto izvrenja smatra se jednako kako ono mjesto gdje je preduzeta radnja, tako i mjesto gdje je nastupila zabranjena posljedica. Ovakvo rjeenje je najispravnije, jer ono odgovara najveem broju zemalja s obzirom da uvijek omoguava primjenu domaeg zakonodavstva, neovisno od toga da li je sama radnja preduzeta na domaoj teritoriji ili je posljedica nastupila na domaoj teritoriji. Na krivini zakon je u odredbi l.32 st.1 prihvatio teoriju ubikviteta jer je izriito navedeno da je krivino djelo uinjeno kako u mjestu radnje, tako i u mjestu gdje je nastupila zabranjena posljedica. U odredbi l.32 st.2 KZ FBiH rijeeno je pitanje utvrivanja mjesta izvrenja kod pripremanja i pokuaja krivinog djela. Pripremanje i pokuaj krivinog djela smatraju se uinjenim kako u mjestu radnje, tako i u mjestu gdje je prema umiljaju uinioca trebala nastupiti ili je mogla nastupiti zabranjena posljedica. Kao mjesto izvrenja kod trajnih krivinih djela smatra se svako mjesto u kome je trajalo protivpravno stanje. Kod produenog krivinog djela, gdje je vie djela spojeno u jedno krivino djelo, kao mjesto izvrenja smatra se mjesto svakog pojedinog djela (i radnja i posljedica), a slina situacija je i kod onih krivinih djela koja su po svojim obiljejima slina kolektivnim krivinim djelima. VRIJEME IZVRENJA KRIVINOG DJELA Vrijeme izvrenja krivinih djela predstavlja jedan od bitnih momenata u pogledu utvrivanja odgovornosti i kanjivosti uinioca krivinog djela. Taj momenat je bitan iz slijedeih razloga: 1. Za utvrivanje krivine odgovornosti i primjenu krivine sankcije bitna je starosna dob uinioca u vrijeme izvrenja krivinog djela. Npr. osoba koja nije navrila 14 godina u vrijeme izvrenja krivinog djela nije krivino odgovorna. 2. Vrijeme izvrenja krivinog djela bitno je zbog zastarjelosti krivinog gonjenja za uinjeno krivino djelo, jer ta zastarjelost poinje tei od vremena izvrenja krivinog djela. 3. Odgovornost uinioca za uinjeno krivino djelo uvijek se utvruje prema odredbama krivinog zakona koji je vaio u vrijeme izvrenja krivinog djela (sa izuzetkom primjene blaeg zakona). 4. Vrijeme izvrenja krivinog djela posebno je znaajno kod onih krivinih djela kod kojih je vrijeme obiljeje krivinog djela. Npr, ratni zloin se moe izvriti samo za vrijeme oruanog sukoba ili okupacije; obina kraa postaje tekom kraom ako se izvri za vrijeme elementarne nepogode.

65

5. Vrijeme izvrenja krivinog djela vano je i kod procjenjivanja uraunljivosti uinioca. Neuraunljivim se moe smatrati samo ono lice koje je u vrijeme izvrenja djela bilo neuraunljivo. Prethodna i naknadna neuraunljivost nemaju materijalno-pravni, ve samo procesno-pravni znaaj. Na krivini zakon (l.31) prihvata stanovite prema kome je krivino djelo uinjeno u vrijeme izvrenja (odnosno proputanja) radnje krivinog djela. Vrijeme nastupanja posljedice pritom ne igra nikakvu ulogu. Vrijeme izvrenja se vezuje za radnju, pa se kao vrijeme smatra cijelo vrijeme trajanja radnje. Meutim, kada se radi o utvrivanju starosne granice uinioca, zakona koji e se na uinioca primijeniti i zastarnog roka u pogledu krivinog gonjenja, bitno je vrijeme zavretka radnje. Tako npr.kod onih krivinih djela kod kojih se vie djelatnosti stapa u jednu radnju izvrenja (npr.KD nesavjesnog poslovanja u privredi), kao vrijeme izvrenja djela bitno je vrijeme poduzimanja zadnje radnje. Ista situacija je i kod produenog krivinog djela i kod krivinih djela koja su slina kolektivnim krivinim djelima (nadriljekarstvo, nadripisarstvo itd). Kao vrijeme se rauna vrijeme poduzimanja svake pojedine radnje, s tim da je za donoenje odluke o starosnoj granici uinioca, vaenju krivinog zakona i poetku trajanja roka zastarjelosti krivinog gonjenja bitno vrijeme preduzimanja zadnje radnje. Ista situacija je i kod tzv.trajnih krivinih djela (npr.protivpravno liavanje slobode), kod kojih se kao vrijeme smatra svo vrijeme trajanja protivpravnog stanja, ali se i kod tih krivinih djela za raunanje navedenih momenata uzima u obzir trenutak prestanka protivpravnog stanja.

STICAJ KRIVINIH DJELA

IDEALNI I REALNI STICAJ KRIVINIH DJELA Pojam idealnog i realnog sticaja krivinih djela Sticaj krivinih djela postoji u situaciji kad jedno lice sa jednom ili vie radnji izvrenja ostvari obiljeja 2 ili vie krivinih djela za koje se istovremeno sudi i izrie jedinstvena kazna, s tim to se prethodno utvrdi kazna za svako pojedino krivino djelo. Sticaj moe da bude idealni ili formalni i realni ili materijalni. Idealni sticaj postoji kad uinilac jednom radnjom ostvari obiljeja 2 ili vie krivinih djela. Realni sticaj postoji kad uinilac sa 2 ili vie odvojenih radnji ostvari obiljeja 2 ili vie krivinih djela za koja se istovremeno sudi. Idealni sticaj postoji kad osoba A jednim pucnjem iz vatrenog oruja povrijedi osobu B i osobu C. Realni sticaj postoji kad osoba A jednim pucnjem iz vatrenog oruja lii ivota osobu B, a drugim pucnjem nanese teku tjelesnu povredu osobi C. Kad je u pitanju idealni sticaj, u krivinopravnoj teoriji kao sporno se javlja pitanje da li se tu radi o pravom sticaju krivinih djela, ili je u pitanju sticaj krivinih zakona. Ovo pitanje je vano zbog odmjeravanja kazne. Ako se prihvati shvatanje da je idealni sticaj sticaj krivinih djela, u tom sluaju se uzimaju u obzir kazne za svako pojedino ostvareno djelo, da bi se na kraju odmjerila jedinstvena kazna za sva ostvarena djela. Ako se prihvati drugo shvatanje, da se kod idealnog sticaja radi o sticaju krivinih zakona, u tom sluaju kazna se odmjerava samo za jedno djelo i to ono koje je najtee. Npr: ako osoba A jednim pucnjem iz vatrenog oruja izvri i ubistvo osobe B i tjelesnu povredu osobe C, tada e po shvatanju da je u pitanju pravi sticaj njemu biti utvrena kazna i za jedno i za drugo krivino djelo. Ako se prihvati da je u pitanju sticaj krivinih zakona, uinilac e odgovarati samo za krivino djelo ubistva. Na KZ se u odredbi l.46 st.1 opredijelio za shvatanje da je i idealni sticaj ustvari sticaj krivinih djela. Ovakav stav je opravdan jer prihvata ivotnu realnost koja se ogleda u tome da je jednom radnjom zaista mogue ostvariti vie posljedica, a time i vie krivinih djela.

66

Kod realnog sticaja uinilac sa vie razliitih, potpuno samostalnih radnji izvri vie krivinih djela za koja se istovremeno sudi. Pomenute radnje su najee i vremenski i prostorno odvojene. Npr. osoba A jednom radnjom nanese tjelesnu povredu osobi B, a drugom radnjom izvri krau stvari koja pripada osobi C. Pritom nije vano da li su te radnje uinjene na istom mjestu i u isto vrijeme. One su najee uinjene na razliitim mjestima i u razliito vrijeme. Homogeni i heterogeni sticaj krivinih djela Idealni i realni sticaj mogu biti homogeni i heterogeni. Za homogeni sticaj karakteristino je da su ostvarena obiljeja vie istovrsnih krivinih djela. Idealni homogeni sticaj postoji usluaju ako poinilac jednom istom radnjom poini 2 ili vie istovrsnih krivinih djela. Npr. ako osoba A jednom radnjom nanese povredu osobama B i C. Realni homogeni sticaj postoji u sluaju ako poinilac odvojenim radnjama poini vie istovrsnih krivinih djela. Npr. ako osoba A jednom radnjom nanese povredu osobi B, a drugom radnjom povredu osobi C. Kod heterogenog sticaja karakteristino je postojanje vie raznovrsnih krivinih djela. Heterogeni idealni sticaj postoji u sluaju kad se jednom istom radnjom poine 2 ili vie raznovrsnih krivinih djela. Npr. ako osoba A istim pucnjem iz vatrenog oruja lii ivota osobu B i oteti tuu stvar. Heterogeni realni sticaj postoji u sluaju kad se odvojenim radnjama poini 2 ili vie raznovrsnih krivinih djela. Prividni sticaj krivinih djela Prividni sticaj krivinih djela postoji u sluaju kada postoji privid da je ostvareno vie krivinih djela, a u stvari postoji samo jedno krivino djelo. Dakle, prividni sticaj ustvari nije sticaj krivinih djela. Prividni sticaj krivinih djela, kao i pravi, moe biti prividni idealni i prividni realni sticaj krivinih djela. Prividni idealni sticaj krivinih djela javlja se u sluajevima kad uinilac jednom radnjom ostvari obiljeja bia 2 ili vie krivinih djela, s tim da su sva ta djela obuhvaena biem jednog jedinstvenog djela, tako da su ostala bia sadrana u tom jedinstvenom biu. Prividni realni sticaj krivinih djela javlja se u situacijama kad zbog jedinstva radnje izvrenja prihvataom da postoji samo jedno krivino djelo, mada su sa vie radnji ostvarena bia vie krivinih djela od kojih bi svako za sebe predstavljalo posebno krivino djelo. PRIVIDNI IDEALNI STICAJ KRIVINIH DJELA Prividni idealni sticaj krivinih djela postoji u situacijama kada izmeu 2 ili vie krivinih djela postoje slijedei odnosi: specijalitet, supsidijaritet, konsumpcija, alternativitet, inkluzija itd. Odnos specijaliteta postoji u sluaju kada se jedno djelo pojavljuje kao poseban oblik nekog drugog, opeg krivinog djela. Tada se primjenjuje pravilo lex specialis derogat legi generali (poseban zakon derogira ili ukida opti zakon), pa u takvim sluajevima ne postoje 2 krivina djela (opi i posebni oblik), ve samo posebni oblik odreenog krivinog djela, mada su jednom radnjom ostvarena obiljeja oba krivina djela. Kao primjer specijaliteta moe se navesti ubistvo djeteta pri poroaju, iz l.174 KZ i obino ubistvo iz l.171. Naime, majka koja lii ivota svoje dijete tokom poroaja ili neposredno nakon poroaja dok kod nje traje poremeaj izazvan poroajem, istovremeno je ostvarila i obiljeja obinog ubistva (ko drugog lii ivota..:). Zbog posebnosti obiljeja edomorstva (u pogledu uinioca samo majka, u pogledu vremena izvrenja samo za vrijeme poroaja ili neposredno nakon poroaja i u pogledu

67

osobenosti uinioca dok kod nje traje poremeaj izazvan poroajem), takav uinilac e odgovarati samo za posebni oblik ubistva i to njegov privilegirani oblik, a to je edomorstvo. Odnos supsidijariteta postoji u sluaju kad se jedno djelo pojavljuje kao prethodni stadij u ostvarenju drugog krivinog djela. U takvoj situaciji prethodno krivino djelo je supsidijarno drugom krivinom djelu koje je primarno. Primjenom pravila lex primaria derogat legi supsidiariae na uinioca se primjenjuje primarni, a ne supsidijarni zakon, pa uinilac odgovara samo za primarno, a ne i za supsidijarno djelo. Npr. odnos supsidijariteta postoji u sluaju kanjavanja za pripremanje iz l.151 KZ. Ukoliko je uinilac izvrio djelo za koje je nabavio sredstva, odgovara samo za naknadno djelo kao primarno, mada je ostvario i kanjivu pripremnu radnju. Za supsidijarno djelo uinilac e odgovarati samo ako nema naknadnog djela. Odnos konsumpcije kod prividnog idealnog sticaja postoji u sluaju kada jedno djelo biva konzumirano drugim krivinim djelom. Tada se primjenjuje pravilo lex cosumeus derogat legi consumptae, to znai da u takvim sluajevima postoji samo ono djelo koje je konzumiralo drugo, redovno lake krivino djelo. Tako npr. kada osoba A osobi B nanese vie udaraca od kojih neki rezultiraju tekim tjelesnim povredama, a neki liavanjem ivota, tada uinilac nee odgovarati za nanesene teke tjelesne povrede mada ih je ostvario, ve samo za ubistvo, jer teke tjelesne povrede bivaju konzumirane ubistvom. Odnos alternativiteta postoji u sluaju kada uinilac jednom radnjom ostvari 2 ili vie alternativno postavljenih oblika nekog krivinog djela. U takvim sluajevima uinilac odgovara samo za jedan alternativno propisani oblik, i to redovno onaj koji je najdominantniji u konkretnom sluaju. Okolnost da je pritom ostvario jedno ili vie ostalih alternativnih obiljeja moe bu se uzeti u obzir samo kao oteavajua okolnost prilikom odmjeravanja kazne za dominantni oblik djela. Tako npr. alternativitet postoji u sluaju ako osoba A lii ivota osobu B na svirep nain i iz bezobzirne osvete. U tom sluaju ostvaren je alternativitet i u pogledu posebnog naina izvrenja i u pogledu posebne pobude, ali e se odgovarati samo za jedan oblik. Pratee nekanjivo djelo postoji u sluaju kada uinilac jednom radnjom ostvari obiljeja 2 krivina djela, od kojih se jedno djelo pojavljuje kao zanemarljiva kriminalna koliina u odnosu na kriminalnu koliinu drugog, glavnog djela. Tako npr. osoba A pucanjem iz vatrenog oruja liava ivota osobu B i istovremeno oteuje tuu stvar, npr.odijelo oteenog. U tom sluaju odgovara samo za ubistvo. Naknadno nekanjivo djelo postoji u sluaju kad se jedno djelo pojavljuje kao logian i prirodan nastavak drugog krivinog djela. Tako npr. osoba A kod krae, odnosno nakon njenog dovrenja prikriva stvar koju je ukrao, jer je to prikrivanje normalan i logian produetak krae. Meutim, uinilac e odgovarati samo za izvrenu krau po l.274, a ne i za prikrivanje iz l.290, iako je ostvario obiljeja i tog krivinog djela. PRIVIDNI REALNI STICAJ KRIVINIH DJELA Zbog jedinstva radnje izvrenja prividni realni sticaj krivinih djela postoji u oblicima sloenog, kolektivnog i produenog krivinog djela. Sloeno krivino djelo Sloeno krivino djelo je ono koje je sastavljeno iz 2 ili vie krivinih djela. Sloeno KD je zakonska konstrukcija, to znai da samo zakonodavac moe 2 ili vie samostalnih krivinih djela spojiti u jedno djelo, koje se po svojim obiljejima razlikuje od djela iz kojih je sloeno. Njega nije dozvoljeno konstruirati u sudskoj praksi. Primjeri sloenog krivinog djela u naem KZ su razbojnitvo (l.276) i razbojnika kraa (l.275). Svako od ovih djela sastavljeno je od po 2 djela prinude i krae. Kod razbojnitva prinuda hronoloki prethodi krai, u njenoj je funkciji i zapravo predstavlja sredstvo za ostvarenje krae. Kod razbojnike krae hronoloki slijed prinude i krae je drugaiji nego kod razbojnitva. Ovdje kraa hronoloki prethodi prinudi, ali nakon to uinilac biva zateen u krai primjenjuje prinudu radi zadravanja kraom oduzetih stvari.

68

Sloeno krivino djelo ima slinosti sa krivinim djelom koje je kvalificirano teom posljedicom. U oba sluaja postoji jedno krivino djelo. Razlika se ogleda u tome to je kod svih djela sloenog krivinog djela u pitanju umiljaj kao oblik krivnje. Kod djela koje je kvalificirano teom posljedicom, neovisno od oblika krivnje u odnosu na osnovno djelo, nuan je nehat u odnosu na teu posljedicu (l.177 st.5 teka tjelesna povreda kvalificirana smru). Konstrukcija sloenog krivinog djela vrlo je znaajna zbog odmjeravanja kazne. Kod sloenog krivinog djela propisana je njegova kazna i sud se mora kretati u granicama propisane kazne. Da zakon ne prihvata tu konstrukciju, tada bi uinilac odgovarao za 2 krivina djela, pa bi sud primjenom pravila o odmjeravanju kazne za djela u sticaju prethodno utvrdio kaznu za svako pojedino djelo, a potom izrekao jednu jedinstvenu kaznu. Kolektivno krivino djelo Kolektivno krivino djelo je takoer zakonska konstrukcija to znai da i u tom sluaju nije dozvoljeno konstruirati kolektivno krivino djelo u sudskoj praksi. Prema odnosu uinioca prema djelu razlikuju se slijedei oblici kolektivnog djela: u vidu zanata, u vidu zanimanja i iz navike. Kolektivno krivino djelo u vidu zanata postoji u sluaju kada je uinilac pokazao spremnost da mu izvrenje tog djela slui kao izvor prihoda ili bar da je imao namjeru da njegovim izvrenjem pribavi izvor prihoda. Kolektivno krivino djelo u vidu zanimanja postoji u sluaju kada je uinilac ispoljio spremnost da ponavlja izvrenje krivinog djela, pritom nemajui namjeru da mu poslui kao izvor prihoda. Kolektivno krivino djelo iz navike postoji u sluaju kada je uinilac pokazao sklonost za vrenje takvih ili slinih djela. Jedno od spornih teorijskih pitanja koja se odnose na kolektivno krivino djelo je pitanje da li je za njegovo postojanje dovoljno njegovo jednokratno izvrenje, ili je neophodno da uinilac to djelo ponovi u vie navrata. Preovladava shvatanje da je kod kolektivnog krivinog djela dovoljno i njegovo jednokratno izvrenje, s tim da se utvrdi spremnost uinioca da ponavlja vrenje tog krivinog djela. Razumljivo je da se postojanje kolektivnog krivinog djela lake utvruje ako su u pitanju 2 ili vie odvojenih djelatnosti koje ulaze u njegovu konstrukciju, a koje su poinjene u kraem vremenskom intervalu. Duina tog intervala spada u red questio facti (faktikih pitanja), pa je sud u svakom sluaju utvruje u zavisnosti od prirode krivinog djela i svih okolnosti koje prate njegovo izvrenje. Nae ranije krivino zakonodavstvo poznavalo je jedno kolektivno krivino djelo u vidu zanata. To je bilo kockanje. Novi KZ ne sadri vie to djelo. Meutim, nae krivino zakonodavstvo sadri neka druga krivina djela koja su po svojoj prirodi vrlo slina kolektivnom krivinom djelu, ali koja se od njh u odreenoj mjeri i razlikuju. To su takva krivina djela kod kojih zakonodavac inkriminira bavljenje odreenim poslovima ili radnjama. Takvih djela ima vie, a kao primjer se mogu navesti nadriljekarstvo iz l.247, nadripisarstvo iz l.355 itd. Kod nadriljekarstva inkriminirano je neovlateno bavljenje lijeenjem ili drugom zdravstvenom djelatnou bez propisane strune spreme. Kod nadripisarstva zakonodavac je inkriminirao neovlateno i za nagradu bavljenje pruanjem pravne pomoi, takoer bez propisane strune spreme. Osnovna razlika izmeu pomenutih krivinih djela i kolektivnih krivinih djela ogleda se u tome to je kod kolektivnog krivinog djela dovoljno i njegovo jednokratno izvrenje, uz dokazanu spremnost uinioca da iz odreenih razloga ponavlja vrenje tog djela. Kod krivinih djela kod kojih je inkriminirano bavljenje, djelo mora biti ponovljeno u vie navrata. Koliki e interval biti potreban izmeu pojedinih odvojenih radnji da bi se sve te radnje mogle podvesti pod bavljenje, faktiko je pitanje koje sud rjeava u svakom konkretnom sluaju. Produeno krivino djelo Produeno krivino djelo postoji u sluaju kad vie krivinih djela zbog meusobne povezanosti ine samo jedno krivino djelo. Za razliku od sloenog i kolektivnog krivinog djela koji su zakonske konstrukcije, produeno krivino djelo nije zakonska, ve pravna konstrukcija. To znai da se ta 69

konstrukcija, tj.povezivanje vie djela u jedno krivino djelo, vri u sudskoj praksi. Produeno krivino djelo je potrebno iz praktinih razloga, a to je da se vie i vremenski i prostorno odvojenih djelatnosti iz odreenih razloga spoje u jednu cjelinu. Npr, ako prodava iz jedne trgovine svakodnevno krade po jednu maramicu i nakon 10 dana ukrade 10 maramica, postavlja se pitanje da li je on uinio 10 krivinih djela ili samo jedno KD. U krivinopravnoj teoriji ne postoji jedinstveno shvatanje o uslovima koji trebaju da budu ispunjeni za postojanje produenog krivinog djela. Iako su razliita shvatanja saglasna o tome a je ta konstrukcija i logina i praktina i potrebna, razliita su miljenja o uslovima, a time i o prirodi te konstrukcije. U tom smislu istiu se 2 shvatanja: objektivno i objektivno-subjektivno. Po objektivnom shvatanju u toj konstrukciji trae se iskljuivo objektivni elementi. Ta teorija trai 3 uslova: 1. istovrsnost krivinog djela; 2. vremenski kontinuitet; 3. istovjetnost oteenog subjekta. Istovrsnost krivinog djela znai da sva djela u toj konstrukciji moraju biti iste vrste, kao npr. Kraa. Jedino odstupanje u tom smislu postoji u sluaju da u konstrukciju osim osnovnog oblika mogu ui i njegovi privilegirani i kvalificirani oblici (kraa, sitna kraa, teka kraa). U takvim sluajevima kvalifikacija se vri po najteem djelu koje ulazi u konstrukciju. U produeno krivino djelo ne mogu ui razliita djela, makar se ona nalazila u istoj grupi krivinih djela. Tako npr. u kombinaciju kraa-sitna kraa-teka kraa, ne bi se uklapala utaja. Postojanje vremenske veze ili kontinuiteta spada u red faktikih pitanja. Razumljivo je da e ovaj uslov prije biti ispunjen kad se radi o kraim vremenskim intervalima izmeu pojedinih odvojenih radnji. Istovjetnost oteenog lica, bilo da se radi o fizikom ili pravnom licu. Jedan broj zagovornika naputa ovaj uslov, to znai da u konstrukciju mogu ui i djela poinjena prema razliitim pasivnim subjektima. Objektivno-subjektivna teorija prihvata uslove objektivne teorije, ali pored njih zahtijeva postojanje i jednog subjektivnog uslova, a taj se ogleda u jedinstvenom umiljaju. Taj uslov znai da jedinstvena subjektivna veza (svijest, predstava) postoji kod uinioca u odnosu na svako pojedino djelo koje ulazi u konstrukciju. Meutim, u pogledu tog uslova postoje 2 shvatanja: Prema prvom shvatanju, kod uinioca se trai jedinstveni umiljaj u odnosu na ukupan rezultat svih odvojenih djelatnosti (npr. uinilac odlui da kraom 10 automobila doe do sredstava kojima e rijeiti neki svoj problem). Po drugom shvatanju, od uinioca se ne trai jedinstveni umiljaj u odnosu na ukupni rezultat, ve je dovoljno da on prije svakog pojedinog djela donosi novu odluku, s tim da nova odluka mora biti slina prethodnoj, odnosno prethodnim odlukama, tako da itava djelatnost izgleda kao plod jedne jedinstvene, unaprijed donesene odluke. Naa krivinopravna teorija i sudska praksa od navedenih uslova objektivne teorije trai istovrsnost krivinog djela i vremenski kontinuitet, a ne trai se uslov da je svim djelima oteeno jedno te isto lice. U pogledu ovog treeg uslova postoji izuzetak kada su u pitanju isto lina krivina djela kao npr. uvreda, kleveta, silovanje itd. Tu je nuno postojanje istovjetnosti oteenog. Pored navedenih uslova, trai se jo jedan uslov, a taj je da sva ostvarena djela predstavljaju jedno jedinstveno djelo. Utvrivanje tog uslova spada u red faktikih pitanja koje se rjeava u zavisnosti od prirode djela i od okolnosti pod kojima je to djelo izvreno. Najei primjer kad se navodi da je taj uslov ispunjen, je iskoritavanje trajnog odnosa ili iskoritavanje iste trajne prilike, a neki navode i jedinstvo prostora, jedinstvo napadnutog objekta ili jedinstvenu posljedicu itd. Svi pomenuti uslovi u sudskoj praksi samo slue kao orijentacija za pravljenje kontrukcije, jer krivini zakoni redovno ne poznaju pojam produenog krivinog djela. Nema jedinstvenog pravila o toj konstrukciji, ve e ona zavisiti od prirode djela i od okolnosti izvrenja. 70

Iz navedenih uslova se vidi da je teite na objektivnim momentima, jer se ona moe opravdati ako vie odvojenih djela sa objektivnog aspekta predstavljaju jedno krivino djelo. To ujedno znai da se kod nas ne zahtijeva postojanje jedinstvenog umiljaja ili jedinstvene odluke, jer nam taj subjektivni uslov nije potreban.

KRIVINA ODGOVORNOST

OPE POSTAVKE O KRIVINOJ ODGOVORNOSTI Da bi se prema uiniocu krivinog djela mogla primijeniti krivina sankcija, pored izvrenja zakonom odreenog krivinog djela, nuno je i da se utvrdi uinioeva krivina odgovornost. Bez odgovornosti nema kanjavanja. Krivina odgovornost kao pretpostavka za primjenu kazne postoji u sluaju kad je uinilac u vrijeme izvrenja krivinog djela imao takva psihika svojstva i takav psihiki odnos prema djelu da mu se na osnovu toga uinjeno djelo moe staviti na teret. Pomenuta psihika svojstva ukazuju na njegovu uraunljivost, a psihiki odnos na krivnju ili vinost. Prema tome, krivino odgovoran uinilac za krivino djelo moe da bude samo onaj uinilac koji je u vrijeme izvrenja krivinog djela bio uraunljiv i vin . Bez uraunljivosti i vinosti nema krivine odgovornosti. Uraunljivost i vinost kao elementi krivine odgovornosti su subjektivnog karaktera, pa je i krivina odgovornost skup subjektivnih uslova na strani uinioca koji ga oznaavaju kao uraunljivog i krivog . Prema odredbi l.12 st.1, krivino odgovoran je uinilac koji je uraunljiv i kriv za uinjeno krivino djelo. I uraunljivost i krivnju kao uslove, elemente ili pretpostavke krivine odgovornosti zakonodavac je postavio u kumulaciji. Krivina odgovornost podlona je stepenovanju, to znai da moe postojati manji ili vei stepen krivine odgovornosti. Stepen krivine odgovornosti prva je okolnost koja utie na odmjeravanje kazne. Stepenovanje krivine odgovornosti mogue je zbog toga to su mogua stepenovanja elemenata iz kojih se ona sastoji (uraunljivost i krivnja). Naprijed izneseno se odnosi na krivinu odgovornost shvaenu u materijalnom smislu. Krivina odgovornost u procesnom smislu je skup procesnih uslova koji moraju biti ispunjeni da bi se prema odreenom licu za odreeno krivino djelo mogla primijeniti krivina sankcija. Kod starijih maloljetnika, pored uraunljivosti i krivnje mora se utvrditi i prisustvo odreenog stepena njihove duevne razvijenosti koji omoguava da maloljetnik shvati znaaj svog djela i da upravlja svojim postupcima.

URAUNLJIVOST
OSNOV URAUNLJIVOSTI 71

Ope napomene o osnovu uraunljivosti U odgovoru na pitanje ta je osnov uraunljivosti, u krivinopravnoj teoriji razvijena su 2 osnovna shvatanja. Prvo shvatanje teite stavlja na problem slobode ili uslovljenosti volje, a drugo shvatanje pitanje volje potpuno odbacuje kad se rjeava pitanje osnova uraunljivosti. Shvatanja koja se bave slobodom ili uslovljenou volje dijele se na indeterministika i deterministika. Indeterminizam se dalje dijeli na apsolutni i relativni. Ista podjela vai i za determinizam. Shvatanja koja uope ne uzimaju u obzir volju kod osnova uraunljivosti nazivaju se indiferentistika. Indeterministiko shvatanje Apsolutni indeterminizam potie iz klasine kole krivinog prava i dominirao je u krivinopravnoj teoriji 19.vijeka. On volju smatra potpuno nezavisnom od bilo kakvih uticaja, pa ak i od pobuda ili motiva. Smatra se da odluke nastaju sasvim spontano, pa ak i sluajno. Relativni indeterminizam razvijali su teoretiari neoklasine kolee krajem 19. i u prvoj polovini 20.vijeka. Zastupa miljenje prema kojem pobude ili motivi utiu na donoenje ljudske odluke, s tim da svaki pojedinac svojom voljom prihvata ili odbacuje uticaj odreenih motiva koji djeluju na njegovu volju. Deterministiko shvatanje Apsolutni determinizam razvijali su teoretiari antropoloke i italijanske pozitivne kole. Prema njima se potpuno negira sloboda volje. Uzima se da je volja potinjena zakonima kauzaliteta, pa je svaka pojedinana odluka ovjeka unaprijed data ili odreena. To bi znailo da su neki ljudi unaprijed prema svojim fiziolokim, biolokim ili psiholokim osobinama predodreeni za vrenje krivinih djela. Relativni determinizam su razvijali teoretiari njemake socioloke kole i prema tom shvatanju se uzima da je volja uslovljena iskljuivo okolinom i linou ovjeka, odnosno njegovim karakterom koji se formira pod uticajem okoline. ovjek nema aktivnog uticaja u formiranju svog karaktera, jer se njegov karakter formira u zavisnosti od uslova okoline koji na njega djeluju. Osnovna razlika izmeu indeterminizma i determinizma ogleda se u tome to pristalice indeterminizma konstruiu krivinu odgovornost na moralnoj odgovornosti, a deterministi na socijalnoj (drutvenoj) odgovornosti. Ako se zanemare apsolutni indeterminizam i apsolutni determinizam, a uzmu u obzir samo relativni ideterminizam i determinizam koji su se vremenom pribliili, onda se moe rei da se jedina razlika izmeu njih ogleda u tome to jedni doputaju slobodnije formiranje karaktera, dok drugi kau da je karakter ovjeka unaprijed strogo determiniran. Zajedniko im je to da i jedni i drugi prihvataju primarni znaaj karaktera ovjeka za donoenje odluka. Indiferencistiko shvatanje Indiferentisti ne smatraju slobodu volje znaajnom za osnovu uraunljivosti. Oni uraunljivost odreuju isto psiholoki. Po njima se uraunljivost sastoji u sposobnosti rasuivanja ili u svijesti o stvarnom i pravnom znaaju preduzete radnje, kao i u sposobnosti pojedinca da donosi odluke u saglasnosti sa tom svojom svijeu. Neovisno od izloenih teorijskih koncepcija, u savremenoj krivinopravnoj nauci prihvata se shvatanje da se kao osnov uraunljivosti odreuje psihiko stanje u kome postoji mogunost za svjesno djelovanje ovjeka. To znai da kod pojedinca postoji mogunost da on pravilno shvati zbivanja u sebi i oko sebe i da u skladu sa tom svojom mogunou poduzima takve radnje koje odgovaraju svjesno postavljenim ciljevima. Smatra se da takva mogunost postoji kod svakog onog pojedinca kod kojeg postoji mogunost da praivlno, nesmetano i potpuno shvata znaaj svojih radnji i da upravlja svojim postupcima, to se svodi na mo potpunog rasuivanja i odluivanja.

72

UTVRIVANJE NEURAUNLJIVOSTI Metodi utvrivanja neuraunljivosti U krivinopravnoj teoriji i savremenom zakonodavstvu postoje 3 metoda pomou kojih se utvruje da li je neki uinilac krivinog djela neuraunljiv. To su: 1. psiholoki; 2. ecioloki ili bioloki; 3. mjeoviti ili psiholoko-bioloki. Prema psiholokom metodu utvrivanje neuraunljivosti svodi se na utvrivanje prisustva odreenih psihikih smetnji. Te smetnje su posljedica nenormalnih psihikih stanja. Po ovom metodu ne trai se da se utvruju i ta nenormalna stanja kao uzronici smetnji. Psiholoki metod sagledan krroz definiciju neuraunljivosti u naem pravu svodio bi se na utvrivanje nemogunosti shvatanja znaaja svog djela ili na nemogunost upravljanja svojim postupcima. Prema biolokom ili eciolokom metodu ustanovljavaju se nenormalna ili neredovna psihika stanja, pri emu se ne trai da se ustanove i smetnje kao posljedica tih stanja na planu psihikih funkcija. Mjeoviti metod obuhvata primjenu oba kriterija pri utvrivanju neuraunljivosti: ecioloki (bioloki) i psiholoki. Eciolokim kriterijem se ustanovljavaju uzroci iskljuenja uraunljivosti, a psiholokim kriterijem se utvruje iskljuenje onih psihikih funkcija na kojima se zasniva uraunljivost (rasuivanje i odluivanje). Ta dva metoda su meusobno nuno vezana jer se pri ustanovljavanju krivine neuraunljivosti mora putvrditi da su psihike smetnje nastale usljed nenormalnog (neredovnog) psihikog stanja. Utvrivanje neuraunljivosti po Krivinom zakonu FBiH Na KZ (l.13 st.1) usvaja psiholoko-bioloki ili mjeoviti metod. Prema odredbi KZ, nije uraunljiv uinilac koji u vrijeme izvrenja krivinog djela nije mogao da shvati znaaj svog djela ili nije mogao da upravlja svojim postupcima zbog trajne ili privremene duevne bolesti, privremene duevne poremeenosti ili zbog zaostalog duevnog razvoja. Iz izloene zakonske definicije vidi se da se psiholoki osnov iskljuenja uraunljivosti ispoljava alternativno: ili u nemogunosti shvatanja znaaja djela, ili u nemogunosti upravljanja svojim postupcima. Nemogunost rasuivanja ili nemogunost shvatanja znaaja svog djela naziva se nedostatak intelektualne moi, a nemogunost odluivanja ili nemogunost upravljanja svojim postupcima naziva se nedostatak voluntaristike moi. Bioloki osnov iskljuenja uraunljivosti generalno se naziva duevna poremeenost, s tim da je i taj osnov u naem zakonu alternativno postavljen: - trajna duevna bolest; - privremena duevna bolest; - privremena duevna poremeenost; - zaostali duevni razvoj. Iskljuenje uraunljivosti utvruje se na nain da se prije svega utvruje prisustvo nekog oblika duevne poremeenosti kod uinioca koja se javlja kao uzrok nemogunosti rasuivanja ili nemogunosti shvatanja znaaja svog djela. Kako su jedan i drugi osnov alternativno postavljeni u zakonu, za iskljuenje uraunljivosti neophodno je da kumulativno budu ispunjeni najmanje jedan oblik duevne poremeenosti iz biolokog osnova (npr.trajna duevna bolest) i jedan alternativno postavljeni oblik iz psiholokog osnova (npr.nemogunost shvatanja znaaja djela). Obzirom da se pretpostavlja da je svaki odrastao ovjek duevno normalan, procjena uraunljivosti u krivinom postupku ne vri se redovno, ve samo izuzetno, kad postoji sumnja da kod uinioca postoji neki oblik duevne bolesti ili duevne poremeenosti. 73

Ocjenjivanje uraunljivosti prema vremenu izvrenja krivinog djela i konkretnom krivinom djelu Procjena uraunljivosti uvijek se vri prema vremenu izvrenja radnje . Prethodna i naknadna neuraunljivost nemaju znaaj sa materijalno-pravnog aspekta. Uraunljivost se uvijek procjenjuje u odnosu na konkretno krivino djelo , a ne procjenjuje se generalno. To znai da ista osoba moe u vijeme izvrenja djela neuraunljiva u odnosu na jedno djelo, a da pritom bude uraunljiva u odnosu na drugo krivino djelo. Tako npr. nije iskljueno da kad je u pitanju uinilac zaostalog duevnog razvoja, on bude uraunljiv u odnosu na ubistvo ili krau, ali da ne bude uraunljiv u odnosu na neko drugo krivino djelo (npr.uvredu, nepruanje pomoi itd). S obzirom na to, nisu iskljuene ni situacije da isti uinilac, koji izvri vie krivinih djela u sticaju, bude u odnosu na neka od tih djela uraunljiv, a u odnosu na druga djela smanjeno uraunljiv ili potpuno neuraunljiv. DUEVNA POREMEENOST Pojam i klasifikacija duevnih poremeenosti Pod pojmom duevne poremeenosti ili psihike poremeenosti podrazumijeva se takvo psihiko stanje ovjeka u kome ne mogu da se pravilno odvijaju psihiki procesi, ve dolazi do ispoljavanja raznih poremeenosti nagona, emocionalnosti, opaanja, miljenja, pamenja, rasuivanja itd. Uzroci duevnih poremeenosti (ecioloki faktori) mogu biti endogene prirode (npr. nasljedstvo, povreda zametka, oboljenja lijezda sa unutranjim luenjem itd) ili egzogene prirode (npr.mehanike povrede, oboljenja mozga, stres, ok, dejstvo nekih socijalnih faktora kao to je rat itd). S obzirom na uzronike, duevne bolesti se mogu podijeliti na 4 grupe: a) slaboumnosti, koje nastupaju usljed promjena na mozgu koje su uroene ili steene u najranijem djetinjstvu; b) duevne poremeenosti usljed oteenja mozga u toku ivota (razne bolesti CNS); c) duevne poremeenosti usljed endogenih oboljenja , kod kojih ne mogu da se utvrde promjene ni na mozgu ni na nervnom sistemu; d) psihopatije, ustvari granini sluajevi izmeu zdravog i duevno poremeenog ovjeka. S obzirom na potrebe sudske psihijatrije, duevne bolesti se mogu razvrstati na 3 grupe: a) duevna zaostalost (oligophrenia); b) duevna oboljenja (psychosis) i duevni poremeaji i c) zaostali duevni razvoj. Prema zakonskoj odredbi (l.13 st.1) kao bioloke osnove iskljuenja uraunljivosti postavljene su duevna bolest, privremena duevna poremeenost i zaostali duevni razvoj. Sve duevne poremeenosti koje su navedene u Zakonu mogu biti patolokog ili nepatolokog karaktera. Trajne i privremene duevne bolesti, kao i zaostali duevni razvoj, redovno su patolokog karaktera. Privremena duevna poremeenost moe biti patolokog i nepatolokog karaktera (npr. trovanje je patolokog karaktera, a hipnoza je nepatolokog karaktera). Kod nekih duevnih bolesti javlja se tzv. tranzitorna poremeenost. Ona je privremena, ali u takvim sluajevima osnov za neuraunljivost nije privremena duevna poremeenost, ve duevna bolest. Trajna i privremena duevna oboljenja Duevna oboljenja mogu biti trajna ili privremena. Pod trajnim duevnim oboljenjima podrazumijevaju se ona kod kojih ne postoji mogunost ozdravljenja. Kod tih bolesti ne javljaju se periodi duevnog zdravlja, ve to moe biti samo privid (npr.izofrenija). Privremena duevna oboljenja su ona kod kojih postoji mogunost, pa ak i vjerovatnoa da se to oboljenje moe izlijeiti ili barem zalijeiti. Kao privremena duevna oboljenja smatraju se i ona koja se 74

javljaju povremeno i razvijaju u odreenim intervalima, kao npr. manino-depresivna psihoza, gdje se periodi zdravlja smjenjuju sa periodima bolesti, s tim da izmeu njih postoji odreeni slobodni interval. U takvom sluaju, u periodima slobodnog intervala uinilac se moe smatrati duevno zdravim. Pod duevnim oboljenjima ili psihozama uglavnom se podrazumijevaju bolesti mozga, odnosno centralnog nervnog sistema. Psihopatije Za razliku od duevnih bolesti, psihopatije su duevne nastranosti koje nisu duevno oboljenje. Kod njih se nastranost ispoljava na podruju emocija i volje, u smislu da psihopata nije u stanju da svojom voljom kontrolira svoje emocije i nagone. Kod takve osobe nagoni i emocije toliko utiu na volju, da dominiraju njenim odlukama i ukupnim ponaanjem. Njihove reakcije na vanjske nadraaje su izuzetno jake i redovno nisu praene odgovarajuim intelektualnim sposobnostima. Psihopate su redovno uraunljivi, a zbog toga i krivino odgovorni. Meutim, i kod njih mogu da se jave prolazna psihika stanja koja su slina psihotinim stanjima kod duevnih oboljenja. Neuraunljivost bi kod njih mogla biti iskljuena samo u takvim sluajevima, jer se moe izjednaiti sa duevnim oboljenjima. Privremena duevna poremeenost Privremene duevne poremeenosti nisu duevna oboljenja. To su prolazna psihika stanja koja mogu biti izazvana raznim uzrocima. U tim stanjima se javljaju poremeaji psihikih funkcija, posebno svijesti, koji mogu dostii i toliki stepen da onemoguavaju shvatanje znaaja uinjenog djela i upravljanje postupcima. Takva prolazna stanja mogu da nastupe usljed mjesearstva, hipnoze, visoke tjelesne temperature, potresa mozga, mehanikih povreda mozga, usljed guenja, trovanja itd. Za krivino pravo poseban znaaj imaju akutna trovanja alkoholom, a u posljednje vrijeme i dejstvo opojnih droga. Osim navedenih uzroka, privremenu duevnu poremeenost mogu da izazovu i snani afekti, kao to su snana uzbuenja, strah, nenormalna radost, tuga itd. Privremenu duevnu poremeenost moe da izazove samo onaj afekt koji je po svom intenzitetu takav da potpuno isljuuje mogunost shvatanja znaaja takvog djela ili mogunost upravljanja svojim postupcima. Tu naroito dolaze u obzir oni afekti koji su toliko snani da potpuno prekidaju sve psihike procese, a to su afekti koji dovode do tzv.oka. Zaostali duevni razvoj Zaostali duevni razvoj je psihiko stanje zbog kojeg je ili potpuno iskljueno, ili u velikoj mjeri oteano rasuivanje i odluivanje usljed nedovoljne razvijenosti psihikog aparata. Zaostali duevni razvoj ima slinosti sa duevnim bolestima, zbog toga to se i kod njega najee radi o stanju iji je uzrok oboljenje mozga. Nerazvijenost psihikog aparata uzrokovana je oboljenjem ili povredom mozga dok se dijete jo nalazi u majinoj utrobi, zatim u vrijeme poroaja ili u prvim danima ivota. Osim toga, na nerazvijenost psihikog aparata mogu uticati i oboljenja perifernih ula, kao to je gluhonijemost. Zaostali duevni razvoj i nepotpuna duevna razvijenost Od zaostalog duevnog razvoja, koji je oblik psihike poremeenosti i koji je bioloki osnov iskljuenja uraunljivosti kod punoljetnih lica, razlikuje se stanje nepotpune duevne razvijenosti onih lica koja su neznatnije prekoraila granice punoljetstva. Takva lica nisu se potpuno duevno razvila, zbog nekih svojih individualnih svojstava, ili zbog posebnih okolnosti socijalne sredine u kojoj su odrastala, a koje su negativno uticale na njihov psihiki razvoj. Kod takvih lica radi se o tome da je stepen njihove duevne razvijenosti ravan stepenu duevne razvijenosti maloljetnika, ali njiovo stanje nije identino sa zaostalim duevnim razvojem u psiho-patolokom smislu. Zbog toga nepotpuna duevna razvijenost kod mlaih punoljetnih osoba nije osnov iskljuenja uraunljivosti. Meutim, ukoliko se ispune i ostali zakonski uslovi, na zakonodavac predvia da se i prema takvim licima mogu primijeniti odreene vaspitne mjere kao krivine sankcije koje su namijenjene iskljuivo za maloljetne uinioce krivinih djela. MOGUNOST RASUIVANJA I ODLUIVANJA

75

Za iskljuenje uraunljivosti, a time i krivine odgovornosti, pored nekog oblika duevne poremeenosti nuno je utvrditi da je kod takvog lica bila iskljuena mogunost rasuivanja ili mogunost odluivanja. Mogunost rasuivanja u krivinom zakonu oznaena je kao mogunost shvatanja znaaja uinjenog djela, a mogunost odluivanja je oznaena kao mogunost upravljanja svojim postupcima. Znaaj djela i mogunost njegovog shvatanja (intelektualni element uraunljivosti) U krivinopravnoj teoriji je sporno ta se podrazumijeva pod pojmom rasuivanja, odnosno pod pojmom shvatanja znaaja svog djela. Da li taj pojam obuhvata shvatanje realnog ili stvarnog znaaja, pravnog ili drutvenog znaaja djela. Preovladava shvatanje da se pod tim pojmom podrazumijeva prije svega shvatanje realnog ili stvarnog znaaja djela, to znai da shvatanje stvarnih okolnosti uinjenog djela u smislu da kod uinioca postoji svijest o radnji i svijest o posljedici koju prouzrokuje preduzeta radnja. Pritom se podrazumijeva i mogunost njegove svijesti o djelovanju prirodnih i drutvenih zakona. Ako kod uinioca ne postoji mogunost shvatanja stvarnog znaaja djela (ako ne postoji mogunost svijesti o onome to ini i ta e tom inidbom ostvariti), onda ne moe postojati ni mogunost da takav uinilac shvati ni pravni ni drutveni znaaj djela, jer ta shvatanja zahtijevaju sloeniji psihiki proces. Za uraunljivost se takoer zahtijeva da uinilac ima mogunost da ocijeni socijalni (drutveni) znaaj uinjenog djela u smislu da li je njegovo djelo socijalno opravdano, korisno i prihvatljivo, da li je tetno, negativno i neprihvatljivo ili je sa socijalnog aspekta indiferentno. Za uraunljivost je dakle bitno da se utvrdi da je psihiko stanje uinioca takvo da mu omoguava da pravilno ocijeni drutveni znaaj djela. Mada je veina drutveno neprihvatljivih postupaka istovremeno i protivpravna, za uraunjivost je irelevantno da li za uinioca postoji mogunost ocjene znaaja djela u odnosu na pravni poredak. Iz toga proizilazi da postojanje uraunljivosti kod uinioca ne trai mogunost shvatanja pravnog znaaja djela niti mogunost shvatanja protivpravnosti ili zabranjenog djela. Kod uraunljivosti je bitno da se utvrdi da je uinilac imao mogunost da shvati znaaj uinjenog djela , pri emu nije potrebno da se u postupku utvruje da li je on i u konkretnom sluaju iskoristio tu svoju mogunost. Uvijek se polazi od pretpostavke da je psihiki normalan ovjek prije izvrenja djela zaista i koristio tu svoju psihiku mogunost. Za uraunljivost je dakle dovoljna sama mogunost rasuivanja, pri emu je nebitno da li je konkretni uinilac pri izvrenju konkretnog djela i rasuivao o njegovom znaaju. Mogunost upravljanja svojim postupcima (voluntativni element uraunljivosti) Pored toga to se za uraunljivost mora utvrditi odsustvo duevne poremeenosti uz mogunost shvatanja znaaja svog djela, to jo uvijek ne znai da je to lice potpuno uraunljivo. Pored navedenih elemenata, mora se utvrditi i to da je takvo lice bilo sposobno da odluuje ili da je imalo mogunost da upravlja svojim postupcima. Mogunost rasuivanja i mogunost odluivanja kao samostalne psihike funkcije su usko povezane. Njihova veza je takva da je teko zamislivo da neko lice posjeduje mogunost odluivanja, a da istovremeno kod njega ne postoji mogunost rasuivanja. Iako svakom odluivanju po pravilu prethodi rasuivanje, ipak su mogue takve situacije da je kod uinioca prisutna mogunost rasuivanja, a da je iskljuena mogunost odluivanja. Uvaavajui mogunost postojanja takvih situacija, na zakonodavac je te dvije psihike funkcije postavio u alternativi (nemogunost rasuivanja ili nemogunost odluivanja). Volja predstavlja vlast nad sobom ili sposobnost da se upravlja sobom i svojim postupcima kako bi se postigao odreeni postavljeni cilj. Stoga se voljne radnje redovno sastoje iz 2 stadija: 1. Pripremni, koji predstavlja misaonu operaciju kao to je prosuivanje razliitih mogunosti, unutranja borba motiva, izbor naina djelovanja itd. 2. Realizacija donesene odluke. Preduzimanje svake voljne radnje predstavlja sloen psihiki proces savladavanja unutranjih i vanjskih prepreka. Unutranje prepreke uglavnom se svode na borbu motiva za i protiv izvrenja djela, zatim

76

nadvladavanje svojih emocija, te savladavanje nagona. Vanjske tekoe svode se na savladavanje vanjskih prepreka kao to je nabavka odreenih sredstava, uklanjanje mehanikih prepreka itd. Mada emocije po naem zakonu nisu element uraunljivosti, one su ipak znaajne i u krivinom pravu zbog toga to su ili uzroci kao unutranji pokretai ljudskih radnji, ili se javljaju kao stimulativni faktor voljnih radnji ovjeka. Zbog toga pojedinci snagom rasuivanja su esto u situaciji da uz snaan voljni napor savladavaju emocije i nagone koji utiu na donoenje odluke.

BITNO SMANJENA URAUNLJIVOST Postojanje smanjene uraunljivosti Pored uraunljivosti i neuraunljivosti kao stanja koja su znaajna za postojanje ili nepostojanje krivine odgovornosti, u naem pravu kao zakonska kategorija postoji i prelazno stanje, u kome uinilac nije ni potpuno uraunljiv ni potpuno neuraunljiv. Takvo stanje se naziva stanje bitno smanjene uraunljivosti. Prema odredbi l.13 st.2 KZ FBiH, bitno smanjena uraunljivost postoji kada je kod uinioca krivinog djela sposobnost da shvati znaaj svog djela ili sposobnost da upravlja svojim postupcima bila bitno smanjena usljed duevne bolesti, privremene duevne poremeenosti ili zaostalog duevnog razvoja. Uinilac koji je u vrijeme izvrenja krivinog djela bio bitno smanjeno uraunljiv jeste krivino odgovoran, ali se moe blae kazniti. Prema tome, bitno smanjena uraunljivost predstavlja poseban fakultativni zakonski osnov za ublaavanje kazne. U krivinopravnoj teoriji postoje razliita shvatanja o tome da li je krivinom pravu potreban pojam bitno smanjene uraunljivosti ili ne. Prema teoriji klasine kole, institut bitno smanjene uraunljivosti je nepotreban, jer je vladalo miljenje da se uraunljivost kao kategorija krivine odgovornosti ne moe stepenovati, ve da se svi uinioci krivinih djela mogu podijeliti samo na uraunljive i neuraunljive. Prema teoriji njemake socioloke kole, institut bitno smanjene uraunljivosti ima svog smisla jer odgovara realnosti ivota (izmeu uraunljivih i neuraunljivih lica stoji itav niz prelaznih stanja smanjene uraunljivosti). Prigovori koji su upuivani pojmu smanjene uraunljivosti su slijedei: 1. Pojam smanjene uraunljivosti nema smisla jer se uraunljivost ne moe stepenovati; 2. Pojam smanjene uraunljivosti je neprecizan, pa bi svojom nepreciznou otvarao put zloupotrebi, samovolji i nesigurnosti u sudskoj praksi; 3. Pojam smanjene uraunljivosti krajnje je podoban za zloupotrebe u pravcu da se duevno zdrava lica proglaavaju za smanjeno uraunljiva, kao i da se smanjeno uraunljiva lica proglaavaju za potpuno duevno zdrava; 4. Osnovni prigovor je prigovor psihijatrizacije krivinog prava u smislu da sudovi zbog nedovoljnog strunog znanja nee biti u mogunosti da pravilno ocijene stepen uraunljivosti lica, ve e to initi psihijatri, ime se i donoenje odluke sa suda prenosi na psihijatra. Navedenim prigovorima klasine kole slijede i kontraargumenti: 1. Uinioci se ne mogu podijeliti samo na uraunljive i neuraunljive jer je realnost ivota takva da izmeu ta 2 krajnja stanja postoji itav niz prelaznih stadija. Na takav zakljuak ukazuje razvoj psihijatrije;

77

2. Prigovor nepreciznosti otklanja se argumentom da uz praivlnu ulogu suda i psihijatra ne postoje posebni problemi da se utvrdi i neko od prelaznih stanja, jer je injenica da ta prelazna stanja i postoje; 3. Prigovor samovolje i nesigurnosti takoer se otklanja na nain da vjetak po svojoj osnovnoj funkciji (dijagnoza i prognoza) treba da zavri svoj posao, koji je, istina, neto tei kod utvrivanja smanjene uraunljivosti nego kod utvrivanja stanja potpune uraunljivosti i neuraunljivosti; 4. Prigovor psihijatrizacije krivinog prava otklanja se na nain da sud mora zadrati svoju funkciju suenja, tj.donoenja odluka meu koje spada i odluka o uraunljivosti. Uloga psihijatara je samo u tome da oni svojim strunim znanjem trebaju pomoi sudu u donoenju odluke, a ni u kom sluaju da preuzmu funkciju suda. U savremenom krivinom pravu i krivinom zakonodavstvu danas je prihvaen pojam smanjene uraunljivosti. Utvrivanje bitno smanjene uraunljivosti Bitno smanjena uraunljivost utvruje se na isti nain kao i uraunljivost, odnosno neuraunljivost uope. To znai da se u obzir moraju uzeti i bioloki i psiholoki elementi. Kod bitno smanjene uraunljivosti zahtijeva se postojanje onih istih stanja duevne poremeenosti koja se trae i kod neuraunljivosti (duevna bolest, privremena duevna poremeenost, zaostali duevni razvoj). Razlika izmeu neuraunljivosti i bitno smanjene uraunljivosti ogleda se u tome to je kod neuraunljivosti usljed dejstva nekog od tih stanja mogunost rasuivanja ili odluivanja potpuno iskljuena, dok je kod bitno smanjene uraunljivosti mogunost rasuivanja ili odluivanja samo bitno smanjena. Dakle, razlika je iskljuivo u psihikim elementima. Meutim, za postojanje bitno smanjene uraunljivosti neophodno je da mogunost psihikih funkcija padne ispod odreenog stepena. Ni zakon ni krivinopravna teorija ne nude odgovor koji je to stepen i kad on biva dostignut, ve se to pitanje rjeava u saradnji sa vjetakom psihijatrom u zavisnosti od okolnosti konkretnog sluaja. Smanjena uraunljivost i maloljetstvo Bitno smanjena uraunljivost ne obuhvata i stanje nedovoljne duevne razvijenosti. To znai da se ovaj institut ne odnosi na maloljetnike koji nisu dovoljno duevno razvijeni. Krivini zakon ne sadri nedovoljnu duevnu razvijenost kao osnov bitno smanjene uraunljivosti. Razlog tome je to bi kod maloljetnika koji nisu dovoljno duevno razvijeni, primjena makar i blage kazne kao krivine sankcije (bitno smanjena uraunljivost vodi krivinoj odgovornosti i kanjivosti), mogla krajnje negativno djelovati na njegov dalji psihiki razvoj, formiranje karaktera i njegov ukupan budui ivot. Slijedi zakljuak da maloljetni uinioci krivinih djela s obzirom na svoj duevni razvoj mogu biti ili uraunljivi ili neuraunljivi, ali nikako ne mogu biti bitno smanjeno uraunljivi. Kao i uraunljivost, i bitno smanjena uraunljivost se uvijek procjenjuje s obzirom na vrijeme preduzimanja radnje izvrenja, a isto tako se uvijek procjenjuje i s obzirom na konkretno krivino djelo. Krivina odgovornost i primjena krivinih sankcija na lica sa bitno smanjenom uraunljivou Razlika izmeu neuraunljivosti i bitno smanjene uraunljivosti ogleda se i u krivinopravnom dejstvu. Potpuna neuraunljivost iskljuuje krivinu odgovornost, a bitno smanjena uraunljivost ne. Lica sa bitno smanjenom uraunljivou su krivino odgovorna, s tim da im se stanje bitno smanjene uraunljivosti moe uzeti samo kao osnov za ublaavanje kazne. Na zakonodavac (l.13 st.2) predvia fakultativno i ogranieno ublaavanje kazne uiniocu koji je krivino djelo izvrio u stanju bitno smanjene uraunljivosti. Pored kazne, takvom uiniocu se moe izrei i mjera bezbjednosti obaveznog psihijatrijskog lijeenja i uvanja u zdravstvenoj ustanovi, ako sud utvrdi da bi takav uinilac mogao izvriti teka djela protiv ivota i tijela, seksualnog integriteta ili imovine ukoliko bude puten na slobodu (l.63). 78

U pogledu kanjavanja Zakon predvia 2 mogunosti: 1. Da mu za uinjeno djelo odmjeri kaznu u granicama koje su propisane Zakonom; 2. Da mu izrekne ublaenu kaznu prema ogranienjima koja su propisana u l.42. Dakle, zakonodavac se opredijelio za fakultativno ublaavanje kazne, smatrajui da ta mogunost bolje odgovara individualizaciji kazne.

ACTIONES LIBERAE IN CAUSA Pojam actiones liberae in causa Neuraunljivost moe biti osnov iskljuenja krivine odgovornosti samo ako je postojala u vrijeme preduzimanja radnje izvrenja krivinog djela. U tom smislu krivino pravo poznaje jedan jedini izuzetak, a on se odnosi na one situacije kada se uinilac sam doveo u stanje u kome nije mogao shvatiti znaaj svog djela ili nije mogao upravljati svojim postupcima, iako je bio svjestan ili je mogao i morao biti svjestan da u takvom stanju moe poiniti krivino djelo. Takav uinilac je krivino odgovoran. To znai da nae krivino pravo sadri takvu odredbu prema kojoj postoji krivina odgovornost za djelo poinjeno u stanju neuraunljivosti, ali samo pod uslovom da je izvrenje tog djela posljedica jedne prethodne radnje u odnosu na koju je uinilac postupao sa umiljajem ili iz nehata. Takva djela se nazivaju actiones liberae in causa, to oznaava radnje koje su slobodne u odluci, ali ne i u izvoenju. Odgovornost za actiones liberae in causa U teoriji je dugo vremena bilo sporno da li postoji odgovornost za takva djela. Ranija zakonodavstva nisu sadravala posebne odredbe o tome, ali nova zakonodavstva u koja spada i nae, izriito predviaju posebno zakonsko rjeenje kojm se otklanja dilema u pogledu odgovornosti i kanjivosti za takva krivina djela. Posebno sporno pitanje jeste da li za ta djela treba kanjavati po opim principima o krivinoj odgovornosti ili treba postaviti posebno pravilo. Cijeli problem se ustvari postavlja oko toga da li i u tom sluaju treba procjenjivati uraunljivost uinioca s obzirom na vrijeme preduzimanja radnje izvrenja, ili se ta uraunljivost moe procjenjivati s obzirom na vrijeme prethodne radnje kojom se uinilac dovodi u stanje neuraunljivosti. U tom pogledu postojala su 2 shvatanja. Prema prvom, nuna je uraunljivost u vrijeme preduzimanja radnje, a prethodna radnja smatra se samo kao pripremna radnja. Drugo shvatanje, koje danas dominira u teoriji i zakonodavstvu, trai samo da su oni ostvarili uzrok posljedice i da su pritom postupali sa krivnjom u odnosu na tu posljedicu, pri emu je dovoenje sebe u stanje neuraunljivosti uzrok posljedice. Preovladava zapravo shvatanje da kod actiones liberae in causa uinilac koristi sebe kao sredstvo za izvrenje krivinog djela, kao to u nekim sluajevima posredni izvrilac koristi druge, neposredne izvrioce u ostvarenju svog krivinog djela. Krivina zakonodavstva koja sadre posebne odredbe za actiones liberae in causa dijele se na: - ona koja samo konstatiraju odgovornost za ta djela; - ona kod kojih je odgovornost ograniena samo na sluaj ako je privremena duevna poremeenost izazvana u namjeri da se u neuraunljivom stanju uini krivino djelo,; - ona koja pootravaju kanjivost za ta djela. Po odredbi l.13 st.3 KZ FBiH, krivino je odgovoran uinilac krivinog djela koji je upotrebom alkohola, droga ili na drugi nain doveo sebe u stanje u kome nije mogao shvatiti znaaj svog djela ili 79

upravljati svojim postupcima, ako je prije nego to se doveo u to stanje djelo bilo obuhvaeno njegovim umiljajem ili je u odnosu prema krivinom djelu kod njega postojao nehat, a zakon za takvo djelo predvia i krivinu odgovornost za nehat. Iz navedene zakonske odredbe moe se zakljuiti: 1. Na zakonodavac odgovornost za actiones liberae in causa postavlja adekvatno odgovornosti koja bi za ta djela postojala primjenom opih principa po krivinoj odgovornosti. To znai da se postavlja zahtjev uraunljivosti, ali s obzirom na vrijeme kada je uinilac sebe doveo u stanje u kome nije mogao shvatiti znaaj svog djela ili upravljati svojim postupcima. S druge strane, zahtijeva se krivnja uinioca u smislu da, prije nego to se doveo u to stanje, kod njega postoji umiljaj (bio je svjestan ili je mogao biti svjestan da u takvom stanju moe izvriti krivino djelo, pa je to htio ili je na to pristao), ili je u odnosu na djelo postojao nehat (svjesni ili nesvjesni); 2. Za actiones liberae in causa se uvijek odgovara ako je u pitanju umiljaj kao oblik krivnje, a za nehatne delikte samo onda ako je zakonom predviena odgovornost za ta djela uinjena iz nehata; 3. Kod actiones liberae in causa umiljaj ili nehat kao oblici krivnje odnose se samo na bitna obiljeja krivinog djela, pri emu se ne trai i umiljaj, odnosno nehat, u odnosu na pojedinosti. Actiones liberae in causa i smanjena uraunljivost Posebno pitanje kod actiones liberae in causa jeste da li u takvim sluajevima treba uvaiti stanje smanjene uraunljivosti. To pitanje je vano radi mogunosti ublaavanja kazne, s obzirom da bitno smanjena uraunljivost predstavlja fakultativni osnov za ublaavanje kazne. U tom smislu se mora prihvatiti da stanje bitno smanjene uraunljivosti ne moe imati uticaja na ublaavanje kazne. Razlog tome je to potpuna neuraunljivost ovdje ne iskljuuje krivinu odgovornost, pa nema ni razloga da se ublai kazna uiniocu koji je bio samo bitno smanjeno uraunljiv.

VINOST
OSNOVNA SHVATANJA O POJMU VINOSTI Odnos prouzrokovanja i vinosti Uinjeno djelo predstavlja samo jedan uslov za primjenu kazne. Pored tog uslova, koji je po svojoj prirodi objektivnog karaktera, za primjenu kazne nuno je da se ispune i neki subjektivni uslovi. Ti uslovi su prije svega da se radi o uraunljivom uiniocu, a zatim i o uiniocu koji prema uinjenom djelu ima odreeni psihiki odnos u smislu da je bio svjestan onoga to ini i da je to htio. To znai da krivino odgovoran i kanjen moe biti samo onaj uinilac krivinog djela koji je u vrijeme izvrenja bio uraunljiv i koji je prema djelu imao odreeni psihiki odnos koji je izraen u preduzimanju svjesne i voljne djelatnosti. Ne moe biti krivino odgovoran uinilac bez tog odreenog psihikog, subjektivnog odnosa prema posljedici. To znai da kod uinioca moe postojati uraunljivost, ali uprkos tome ako prouzrokovanje posljedice nije rezultat njegovog unutarnjeg odnosa prema djelu, onda nema krivine odgovornosti. Prema tome, samo u jedinstvu objektivnih i subjektivnih elemenata moe leati osnova za kaznenu represiju drutva i samo u tom jedinstvu lei opravdanje i cjelishodnost te drutvene represije. Iz izloenog slijedi da se radi o sistemu subjektivne odgovornosti prema kojem nema odgovornosti na osnovu pukog prouzrokovanja posljedice. Suprotno subjektivnoj odgovornosti, poznat je sistem objektivne odgovornosti prema kome uinilac odgovara za ono to je stvarno uinio, potpuno neovisno od toga kakva su njegoova unutarnja subjektivna stanja i kakav je njegov subjektivni odnos prema onome to je svojom radnjom prouzrokovao. Sistemi subjektivne i objektivne odgovornosti u prolosti su se smjenjivali, da bi od 19.vijeka u krivinom pravu postao dominantan sistem subjektivne odgovornosti. Na toj liniji je i nae krivino zakonodavstvo, koje ne dozvoljava mogunost objektivne odgovornosti. 80

Vinost kao psihiki odnos Vinost ili krivnja je skup psihikih odnosa uinioca prema uinjenom djelu koji se izraavaju u njegovoj svijesti i volji. Ako se krivino djelo shvata u njegovom objektivno-subjektivnom smislu, vinost je tada njegov subjektivni element. Ako se krivino djelo shvata u objektivnom smislu, vinost ili krivnja tada predstavlja subjektivni uslov krivine odgovornosti. Osnovno pitanje kod krivnje jeste da li je uinilac svjestan svog djela, da li hoe to djelo. Element svijesti i element volje kao subjektivne komponente pojavljuju se i kod uraunljivosti i kod vinosti. Kod uraunljivosti se postavljalo pitanje da li je usljed stanja u kome se uinilac nalazio, on uope mogao biti svjestan znaaja svog djela i da li je uope mogao upravljati svojim postupcima u vrijeme izvrenja djela. Kod vinosti se postavlja pitanje da li je u konkretnom sluaju uinilac bio svjestan svog djela i da li je to djelo htio. Kod uraunljivosti se ispituje ispravnost uinioevog psihikog aparata, a kod vinosti se ispituje njegov psihiki odnos prema djelu. Vinost se nikada ne smije pretpostaviti, ve se ona u svakom sluaju mora utvrditi. Pretpostaviti postojanje vinosti znai ustvari negirati vinost kao uslov krivine odgovornosti. U krivinom pravu nisu nepoznata rjeenja koja poznaju pretpostavku vinosti bez obzira da li je u pitanju apsolutna ili relativna prezumpcija vinosti. Kod apsolutne pretpostavke vinosti smatra se da ona postoji uvijek u trenutku kad je krivino djelo izvreno. Kod relativne pretpostavke vinosti smatra se da ona postoji, ali je dozvoljeno da se dokazuje da ona ne postoji. Nae krivino pravo ne dozvoljava prezumpciju vinosti, jer osnovni princip naeg krivinog prava je princip subjektivne odgovornosti koji je izraen u odredbi l.12 st.1 prema kojoj je krivino odgovoran samo onaj uinilac koji je uraunljiv i kriv za uinjeno krivino djelo. Pri tome, kriv je onaj uinilac koji je krivino djelo izvrio s umiljajem (l.12 st.2). Isto tako je kriv i onaj uinilac koji je djelo izvrio iz nehata, ali samo onda kad to zakon izriito odreuje. Glavna shvatanja pojma vinosti U odreivanju pojma vinosti u krivinopravnoj teoriji postoje 2 osnovna shvatanja, a to su psiholoko i normativno shvatanje. Prema psiholokom shvatanju, krivnja ili vinost predstavljaju psihiki odnos uinioca prema djelu koji se izraava u 2 osnovna oblika: umiljaju ili u nehatu. Psiholoko shvatanje je do poetka 20.vijeka bilo jedino shvatanje vinosti u krivinom pravu i njegov znaaj ogleda se u tome to je po njemu i u krivinopravnoj teoriji i u zakonodavstvu uspostavljen sistem subjektivne odgovornosti uinioca za uinjeno krivino djelo. Poetkom 20.vijeka u krivinopravnoj teoriji se javlja tzv. normativno shvatanje vinosti. To shvatanje se uglavnom dijeli na 2 osnovna pravca: psiholoko-normativno i isto normativno shvatanje. Prema psiholoko-normativnom shvatanju za krivnju se trai da je sam uinilac svoje djelo ocijenio kao djelo protivno pravu. To znai da krivnja postoji u sluaju kad je uiinlac bio svjestan ili morao biti svjestan da je njegovo djelo protivno pravu. Vidi se da prema tom shvatanju vinost sadri i psiholoke i normativne elemente. Prema istom normativnom shvatanju, krivnja se procjenjuje potpuno objektivno, jer vlada stav da se ona najee ne moe procijeniti subjektivno. Prema tom shvatanju krivnja predstavlja sud o tome da li se neki uinilac krivinog djela moe pravno prekoriti za uinjeno djelo, odnosno da li mu se to djelo moe staviti na teret. Taj sud za razliku od psiholoko-normativnog shvatanja ne donosi sam uinilac, ve to ine trea lica, a to je sudsko vijee koje odluuje o uinioevoj krivinoj odgovornosti. U naoj krivinopravnoj teoriji i zakonodavstvu vinost se shvata kao odreeni psihiki odnos uinioca prema uinjenom djelu. Taj psihiki odnos se ispoljava ili u postojanju ili u mogunosti postojanja odreenih unutarnjih psihikih procesa na osnovu odreenog psihikog stanja, tj. na osnovu uraunljivosti.

81

Vinost kao psihiki odnos prema uinjenom djelu uvijek se procjenjuje u odnosu na konkretno krivino djelo, a ne u vezi sa karakterom uinioca, njegovim ranijim dranjem i ponaanjem itd. Vinost (krivnja) se iscrpljuje u svoja 2 osnovna oblika, a to su umiljaj, kao redovan i tei i nehat kao izuzetan i laki oblik krivnje. Izvan umiljaja i nehata nema krivine odgovornosti. Iako na strani unioca mogu postojati i drugi subjektivni momenti, oni su irelevantni sa aspekta utvrivanja krivnje, ve samo mogu imati znaaja na planu odmjeravanja kazne. To znai da naa teorija i zakonodavstvo krivnju odreuju psiholoki, ne prihvatajui normativne elemente kao elemente krivnje. Nije dozvoljeno proirivati krivnju, a time i krivinu odgovornost izvan ta dva oblika krivnje. Isto tako, ne moe se tvrditi da nema krivnje u sluaju da na strani uinioca postoji umiljaj ili nehat. Svijest i volja uinioca, kao osnovni elementi krivnje, ine sutinu psihikog odnosa unioca prema djelu. Element svijesti, bez obzira da li ona postoji ili se radi samo o mogunosti njenog postojanja, predstavlja zajedniki element i kod umiljaja i kod nehata. Voluntaristiki ili voljni element javlja se samo kod umiljaja. Za krivnju je potrebno da postoji svijest ili mogunost da svijest moe da obuhvata sve stvarne okolnosti uinjenog djela. Pritom se kod uinioca samo izuzetno trai svijest o pravnoj normi.

OBLICI VINOSTI
UMILJAJ Pojam i elementi umiljaja Umiljaj ili dolus je redovan i tei oblik krivnje. Za krivina djela uinjena sa umiljajem uvijek se kanjava, a za krivina djela izvrena iz nehata uinilac se kanjava samo onda kad je zakonom izriito propisano kanjavanje za nehatno izvrenje nekog konkretnog krivinog djela. U krivinopravnoj teoriji postoje razliiti pristupi pojmovnom odreivanju tih oblika krivnje. Prema psiholokom shvatanju, umiljaj se odreuje iskljuivo na osnovu psihikog odnosa uinioca prema uinjenom djelu. Meutim, odreujui u emu se sastoji taj psihiki odnos, pristalice psiholokog shvatanja razliito odreuju pojam umiljaja, zavisno od toga da li zastupaju teoriju predstave (tzv.intelektualistika teorija) ili teoriju volje (tzv.voluntaristika teorija). Prema teoriji predstave, smatra se da umiljaj postoji ako je uinilac predvidio posljedicu svoje radnje. To znai da je kod uinioca postojala svijest ili predstava o posljedici koju e prouzrokovati njegova radnja. Sutina teorije predstave ogleda se u tome da je uinilac posljedicu samo predvidio, pri emu za postojanje umiljaja nije bitno da li je uinilac i htio nastupanje posljedice. Prema teoriji volje, za postojanje umiljaja bitno je da se utvrdi da je uinilac htio posljedicu. Pritom uope nije bitno predvianje nastupa posljedice. To znai da prema teoriji volje umiljaj ne moe postojati u sluaju kad je uinilac predvidio posljedicu, ali je nije htio. Obje ove teorije u svom istom obliku dovode do neloginih rjeenja, te je izlaz pronaen u kompromisu, u smislu odstupanja od istih oblika ka prihvatanju nekog srednjeg rjeenja. Prema odredbi l.14 KZ FBiH, krivino djelo je uinjeno sa umiljajem kad je uinilac bio svjestan svog djela i htio njegovo izvrenje (direktni umiljaj) ili kad je bio svjestan da zbog njegovog injenja ili neinjenja moe nastupiti zabranjena posljedica, ali je pristao na njeno nastupanje (eventualni umiljaj). Iz navedene zakonske definicije vidi se da na zakonodavac nije iskljuivo usvojio ni teoriju predstave niti teoriju volje, ve obje teorije u njihovom jedinstvu. Takoer je vidljivo da zakonodavac nije u potpunosti odredio sadraj umiljaja kao oblika krivnje, ve je odredio samo donju i gornju granicu tog oblika krivnje. Pritom je donja granica posebno vana, jer se pomou nje razgraniava umiljaj kao tei od nehata kao lakeg oblika krivnje. Elementi direktnog i eventualnog umiljaja

82

Na krivini zakon poznaje 2 oblika (2 vrste) umiljaja: direktni i eventualni. Direktni umiljaj postoji kad je uinilac bio svjestan svog djela i htio njegovo izvrenje (dakle i element svijesti i element volje pozitivno odreen). Eventualni umiljaj postoji kad je uinilac bio svjestan da usljed njegovog injenja ili neinjenja moe doi do nastupa zabranjene posljedice, ali je pristao na njeno nastupanje (dakle, element svijesti i element volje takoer pozitivno odreeni). I za direktni i za eventualni umiljaj moe se rei da je to psihiki odnos uinioca prema djelu koji se izraava u svijesti uinioca (kako o posljedici djela tako i o svim ostalim stvarnim okolnostima djela) i volji uinioca da uini to djelo. Elementi svijesti nazivaju se intelektualni elementi, a elementi volje voluntaristiki elementi. Intelektualni element umiljaja predstavlja svijest uinioca o posljedici koju e prouzrokovati svojom radnjom, kao i o svim drugim stvarnim okolnostima krivinog djela. Njegova svijest moe biti takva da kod uinioca postoji relativna sigurnost u pogledu nastupanja posljedice, ali ta svijest moe biti i takva da on to uzima samo kao mogunost. Voluntaristiki element umiljaja upuuje na to da se on u nekoj formi saglasio sa nastupanjem posljedice, odnosno ostvarenjem krivinog djela. To njegovo saglaavanje moe biti razliitog stepena, od kojih su bitna 2 za razlikovanje direktnog i eventualnog umiljaja. Jai stepen saglaavanja postoji kod direktnog umiljaja, gdje uinilac hoe posljedicu, odnosno izvrenje djela, u odnosu na eventualni umiljaj, gdje on pristaje na posljedicu, odnosno izvrenje djela. U svim sluajevima gdje se volja uinioca izraava u htijenju postoji direktan umiljaj, a tamo gdje se saglaavanje sastoji u pristajanju na posljedicu postoji eventualni umiljaj. Htijenje posljedice Kad je u pitanju htijenje kao voljni element direktnog umiljaja, mogu se izdvojiti neke karakteristine situacije kada se sa sigurnou uzima da je uinilac htio posljedicu, odnosno izvrenje krivinog djela. To su slijedee situacije: 1. Uinilac je htio posljedicu ako je svoju djelatnost usmjerio ba na postizanje odreene svrhe (npr. ubistvo iz ljubomore, ubistvo iz bezobzirne osvete itd); 2. Uinilac je posljedicu htio i u sluaju ako je posljedica sredstvo za postizanje svrhe (npr.ubistvo radi nasljea nasljee je svrha, a sredstvo je ubistvo); 3. Uinilac je htio posljedicu ako je svjestan da e se uz posljedicu koja je svrha ili sredstvo postizanja svrhe sigurno ostvariti i druga tzv.uzgredna posljedica (npr. osoba A sa umiljajem da lii ivota osobu B baci eksplozivnu napravu u prostoriju u kojoj se nalazi osoba B, s tim da su se u istoj prostoriji nalazile i osobe C, D, E. Svrha je ubistvo osobe B, a uinilac je svjestan da posljedica mora nastupiti i u pogledu ostalih prisutnih osoba); 4. Uinilac je htio posljedicu i onda kad je svjestan da e izvjesna posljedica (dalja) nastupiti po ostvarenju njegove svrhe. (npr. neko ubije majku koja doji bebu, svjestan da e i dijete usljed postojeih okolnosti umrijeti u nedostatku hrane i njege). Pristajanje na posljedicu Jedno od spornih pitanja u krivinopravnoj teoriji je pitanje kada se sa sigurnou moe ustvrditi da je uinilac pristao na nastupanje posljedice? U tom smislu u teoriji se kao najprihvatljivije uzima shvatanje RAJNHARDA FRANKA (tzv.Frankova formula). Prema toj formuli, pristajanje na posljedicu kod eventualnog umiljaja postoji u sluaju kada se uinilac ne bi uzdrao od radnje i da je posljedicu predvidio kao izvjesnu. To znai da je on odobrio nastupanje te posljedice i saglasio se u formi pristajanja na tu posljedicu. Na osnovu te formule vri se razgranienje izmeu eventualnog umiljaja i svjesnog nehata.

83

Frankova formula ima jedan krupan nedostatak. On se ogleda u tome to je formula zasnovana na jednoj hipotetikoj okolnosti, a to je okolnost da li bi se izvrilac uzdrao od radnje izvrenja u sluaju da je posljedicu predvidio kao sigurnu, a ta okolnost praktino se uope ne moe utvrditi. Svijest o stvarnim obiljejima krivinog djela Intelektualni element umiljaja obuhvata svijest o stvarnim obiljejima krivinog djela. Obiljeja krivinog djela su okolnosti kojima se konkretizira radnja i posljedica krivinog djela. Zbog toga je za umiljaj kao oblik vinosti prije svega potrebna: - svijest o onim okolnostima kojima se konkretizira radnja izvrenja, - svijest o posljedici - svijest o uzronoj vezi izmeu preduzete radnje i posljedice koja je nastupila. Pored toga, pod pojmom svijesti o svim stvarnim obiljejima krivinog djela podrazumijevaju se i sva druga mogua stvarna obiljeja kao to su npr. lini odnos, lino svojstvo, lina okolnost, protivpravnost itd. Stvarna obiljeja krivinog djela mogu biti fizike i pravne pojave, kao to je npr. pravno svojstvo, neko subjektivno pravo itd. To znai da su stvarna obiljeja fizike i pravne injenice kao npr. stvar, brak, ugovor, isprava itd. Za umiljaj uinioca bitno je da je on svjestan manifestacije tih injenica u vanjskom svijetu, pri emu se od njega ne trai i svijest o pravnom pojmu pod koji se te injenice podvode. Tako npr. kod krae, tua pokretna stvar je obiljeje djela, pa se od uinioca trai svijest da on kraom zahvata u jedan pravni odnos koji drugom osigurava slobodno raspolaganje sa stvari, a pritom kod uinioca nije potrebna svijest o pravu svojine kako je odreeno u graanskom pravu. Kad je u pitanju svijest o radnji izvrenja, ona mora da obuhvata sve one stvrane okolnosti kojima krivini zakon kod razliitih krivinih djela konkretizira tu radnju. To su modaliteti radnje izvrenja kao to su: sredstvo izvrenja, objekat prema kome se ili na kome se radnja izvrava, nain, vrijeme, mjesto itd. Svijest mora da obuhvati posljedicu i uzronu vezu izmeu te radnje i posljedice koja je nastupila. Ta svijest podrazumijeva svijest ili o sigurnom ili o moguem nastupanju posljedice usljed preduzete radnje i to u njenom globalu, pri emu se kod njega ne zahtijeva i svijest o pojedinostima prouzrokovanja. Svijest o tim pojedinostima bila bi nuna samo onda ako bi zakon izriito to odreivao kao obiljeje bia krivinog djela. Npr. krivino djelo ubistva sa umiljajem e postojati i u onom sluaju kad je osoba A nanianila vatrenim orujem na osobu B sa umiljajem da ga lii ivota, ali prije nego to je pucalo dolo je do njihovog meusobnog hrvanja i otimanja, a nakon toga do opaljenja koje je dovelo do nastupa smrti osobe B. Kada su u pitanju lina svojstva ili lini odnos, lina okolnost, onda je svijest o njima potrebna samo onda ako su te okolnosti osnovna obiljeja krivinog djela, to znai da bez tih okolnosti nema krivinog djela. Tako npr. kod nekih krivinih djela protiv slubene ili odgovorne dunosti postoji lino svojstvo uinioca kao to je slubeno lice, odgovorno lice. Kod nekih krivinih djela lino svojstvo je graanin Federacije (KD protiv ustavnog poretka), kod nekih KD lino svojstvo je vojno lice (KD protiv oruanih snaga Federacije). U svim tim sluajevima svojstvo uinioca je osnovno obiljeje djela. Isto tako, kod nekih krivinih djela kao obiljeje se pojavljuje odreeni odnos kao to je npr.rodoskrvnjenje, srodnik po krvi u pravoj liniji, kod edomorstva odnos majke prema njenom djetetu itd. Kod nekih krivinih djela odreena lina okolnost je osnovno obiljeje krivinog djela, kao npr.kod KD dvobranosti (zna da je ve u braku, a ipak zakljui novi), ili kod KD prenoenja spolne bolesti (svijest o linoj okolnosti i o vlastitoj polnoj zaraenosti). Iako je protivpravnost prema naem Zakonu element opeg pojma krivinog djela, ona je kod nekih krivinih djela predviena kao obiljeje bia tih krivinih djela. U takvim sluajevima od uinioca se zahtijeva i svijest o tom obiljeju (npr. kod protivpravnog liavanja slobode, protivpravnog prekida trudnoe itd). 84

Na kraju treba istai da za postojanje umiljaja nije potrebna svijest o onim stvarnim okolnostima koje su samo uslov koji mora biti ispunjen da bi to djelo uope bilo krivino djelo. To su tzv. objektivni uslovi inkriminacije ili objektivni uslovi kanjivosti. To su zapravo objektivne pretpostavke od ijeg postojanja ili nepostojanja zavisi kanjivost uinioca i zbog toga one ne ulaze u podruje vinosti. Tako npr. kod KD uestvovanja u tui uinioci odgovaraju za samo uestvovanje u fizikom obraunu u kome je neko lien ivota ili je nekom nanesena teka tjelesna povreda (l.179). Svijeu uesnika tue ne mora biti obuhvaena i ta objektivna okolnost, kao to je lienje ivota ili teka tjelesna povreda. To je samo okolnost koja razgraniava jedan fiziki obraun izmeu 3 ili vie lica na krivino djelo i na prekraj protiv javnog reda i mira. Znanje stvarnih obiljeja bia krivinog djela Kod nekih krivinih djela u odredbama se trai da je uinilac znao za postojanje izvjesnih obiljeja bia krivinog djela. Kod tih krivinih djela zakonodavac upotrebljava termin znanje kako u odnosu na one okolnosti koje postoje u momentu preduzimanja radnje izvrenja, tako i u odnosu na nku buduu injenicu. Primjeri takvih djela su izdavanje eka bez pokria (l.271 st.1), gdje uinilac izdaje ili stavlja u promet ek za koji zna da nma pokrie ili kod KD krivotvorenja novca (l.267 st.4), gdje uinilac zna da je nainjen laan novac itd. Kod ovakvih krivinih djela za njihovo izvrenje sa umiljajem nije dovoljna uinioeva svijest o mogunosti postojanja odreene injenice, ve se trai svijest o njenoj izvjesnosti, tj. o sigurnosti da ta injenica postoji. To znai da zakonodavac kod tih djela eli naglasiti potrebu postojanja svijesti u njenom najjaem stepenu. Kad je u pitanju umiljajno krivino djelo, za takvo djelo se uvijek odgovara, neovisno od toga da li je u pitanju direktni ili eventualni umiljaj. Zakon ni kod jednog krivinog djela ne ograniava odgovornost samo na direktni ili samo na eventualni umiljaj. Meutim, s obzirom na odreena obiljeja bia krivinog djela, neka krivina djela se mogu izvriti samo sa direktnim, a neka samo sa eventualnim umiljajem. Tako npr. kraa se moe izvriti samo sa direktnim umiljajem, dok se npr. nesavjesno lijeenje bolesnika moe izvriti samo sa eventualnim umiljajem. Ukoliko bi kod tog krivinog djela uinilac postupao sa direktnim umiljajem, onda bi se radilo o potpuno drugom krivinom djelu. U pogledu kanjavanja Zakon ne pravi razliku s obzirom na to da li je djelo izvreno sa direktnim ili eventualnim umiljajem. U principu, tee je djelo koje je izvreno sa direktnim umiljajem, pa u odnosu na to djelo slijedi i tea kazna. Meutim, nisu iskljuene situacije da su posljedice djela sa eventualnim umiljajem takve da zbog ravnodunosti ili bezobzirnosti uinioca takva djela zasluuju tee kanjavanje. Druga razlikovanja umiljaja Osim direktnog i eventualnog umiljaja koje usvaja na Zakon, krivinopravna teorija poznaje i druga razlikovanja umiljaja. Tako posebnu panju zasluuju dolus preameditatus ili predumiljaj i dolus repentinus kad se odluka donosi na mah. Dolus preameditatus postoji u sluaju kad je uinilac odluku donio nakn dueg razmiljanja, hladnokrvno, kad je imao dovoljno vremena od donoenja odluke do njene realizacije. U naem krivinom zakonodavstvu dolus preameditatus nije posebno predvien kao pootravajua okolnost ni za jedno krivino djelo, ve samo moe da bude uzet u obzir kao oteavajua okolnost prilikom odmjeravanja kazne. Dolus repentinus postoji u sluaju kad se i odluka i njena realizacija donose bez razmiljanja, trenutno, na mah. Dolus repentinus predvien je kod nas kao privilegirajua okolnost kod krivinog djela ubistva na mah iz l.172. Namjera, cilj, pobuda Kod nekih krivinih djela zakonodavac kao obiljeje bia krivinog djela pominje postojanje odreene namjere. Namjera je uvijek tijesno vezana sa ciljem. Cilj je vanjski, objektivni fiziki fenomen koji se kao predstava odraava u svijesti uinioca. Sa namjerom postupa ono lice koje pod dejstvom predstave o cilju preduzima odreenu radnju da bi taj cilj ostvario. 85

Kod nekih krivinih djela zakon odreuje da odreena radnja sa posljedicom, koja je predviena kao obiljeje krivinog djela, treba da postigne neki cilj koji se nalazi izvan bia tog krivinog djela. Kod tih krivinih djela nije dovoljan samo umiljaj, ve se tu trai i odreena namjera uinioca. U takvim sluajevima umiljaj dobiva jdan tei, kvalificirani oblik krivnje. Uinilac koji postupa sa namjerom da ostvari neki cilj moe postupati ka postizanju cilja koji j zapravo jdna daljnaj posljedica radnje i to posjledica koja je van radnje bia krivinog djela. Tako npr. kod KD podrivanja vojne i odbrambene moi (l.144) uinilac postupa u namjeri da umanji odbrambenu mo Federacije, ili kod KD terorizma (l.146), gdje uinilac postupa u namjeri ruenja Federacije, njenog ustavnog poretka ili njenih najviih organa itd. U ovakvim sluajevima nije vano da li je namjeravani cilj i ostvaren. Tako npr. kod iznuivanja iskaza nije bitno da li je taj iskaz zaista i iznuen. Meutim, ukoliko je taj namjeravani cilj ostvaren, to e se uzeti kao oteavajua okolnost prilikom odmjeravanja kazne. Isto tako, postoje i krivina djela kod kojih cilj, prema kojem je usmjerena namjera, ne predstavlja dalju posljedicu radnje krivinog djela, ve motivisanje predstave o cilju ukazuje i na opasnost uinjenog djela i na opasnost samog uinioca. Tako npr. kod KD krae djelo se ini u namjeri da se prisvajanjem pribavi sebi ili drugom protivpravna imovinska korist. Ako se dokae da nema te namjere, onda se u tom sluaju ne radi o krai, ve o oduzimanju tue pokretne stvari iz l.279. Namjera kao posebno subjektivno obiljeje osim krae postoji i kod utaje, prevare, iznude itd. NEHAT Pojam i oblici nehata Nehat ili culpa je drugi mogui psihiki odnos uinioca prema djelu koji dovodi do krivine odgovornosit uinioca. Nehat je blai oblik krivnje od umiljaja. Za nehat se odgovara samo onda kad je to zakonom izriito propisano, a kad su u pitanju ista krivina djela, kazne za nehatni oblik redovno su mnogo blae nego kad je u pitanju umiljajno ostvarenje djela. Prema odredbi l.15 KZ FBiH, krivino djelo je uinjeno iz nehata kad je uinitelj bio svjestan da zbog njegovog injenja ili neinjenja moe nastupiti zabranjena posljedica, ali je olako drao da e je moi sprijeiti ili da ona nee nastupiti, ili kad nije bio svjestan mogunosti nastupanja zabranjene posljedice, iako je prema okolnostima i prema svojim osobnim svojstvima morao i mogao biti svjestan te svoje mogunosti. Osnov za razgranienje izmeu umiljaja i nehata nalazi se u voluntaristikim elementima. Kod umiljaja uinilac se saglaava sa posljedicom ili u formi htijenja ili u formi pristajanja na posljedicu. Kod nehata se uinilac uope ne saglaava sa nastupanjem posljedice niti sa izvrenjem krivinog djela, jer on radnju preduzima ili ne preduzima samo zato to misli da do posljedice uope nee doi. Iz naprijed navedene definicije vidljivo je da na Zakon poznaje 2 vrste nehata: svjesni i nesvjesni. Svjesni nehat postoji kad je uinilac bio svjestan da usljed njegovog injenja ili neinjenja moe doi do nastupanja zabranjene posljedice, s tim da je on olako drao da e tu posljedicu moi sprijeiti ili da ona uope nee nastupiti. Nesvjesni nehat postoji u sluaju kad uinilac nije bio svjestan mogunosti da usljed preduzete radnje doe do nastupanja posljedice, s tim da je on prema svojim linim svojstvima mogao, a prema objektivnim okolnostima morao biti svjestan te mogunosti. Pored svjesnog i nesvjesnog nehata, krivinopravna teorija poznaje i tzv. profesionalni nehat, gdje se radi o nehatu odreenog lica koj po svojoj profesiji ima dunost da bude paljivije od ostalih kada preduzima odreene radnje iz djelokruga svoje profesionalne djelatnosti. Profesionalni nehat se smatra teom vrstom nehata, iako na krivini zakon ne uspostavlja izriito veu odgovornost uinioca za profesionalni nehat

86

ni kod jednog krivinog djela. Okolnost da se radi o profesionalnom nehatu moe se uzeti u obzir kao oteavajua okolnost prilikom odmjeravanja kazne. Svjesni nehat Svjesni nehat se jo naziva i samopouzdanje ili luxuria. On postoji kada uinilac ima svijest o mogunosti da preduzetom radnjom proizvede posljedicu, odnosno predvia mogunost ispunjenja stvarnih obiljeja bia nekog krivinog djela, ali se on sa takvom mogunou ne saglaava. Osnovna razlika izmeu eventualnog umiljaja i svjesnog nehata nalazi se u voljnom elementu, tj. na uinioevom unutranjem stavu prema posljedici, odnosno stvarnom obiljeju krivinog djela. Kod eventualnog umiljaja i element svijesti i element volje su pozitivno odreeni, dok je kod svjesnog nehata samo element svijesti pozitivno odreen, dok je element volje negativno odreen. Dakle, svijest uinioca kod svjesnog nehata i eventualnog umiljaja je potpuno ista, tj. mora obuhvatiti sve one elemente svijesti koji se trae i za eventualni umiljaj. Nesaglaavanje uinioca sa posljedicom, odnosno uinioevo nepristajanje na posljedicu zakonodavac je izrazio u formi olakog dranja da posljedica uope nee nastupiti ili e je on moi sprijeiti. Na taj nain u definiciju nehata unosi se element neopreznosti uinioca, odnosno njegove nepanje. Ta njegova nepanja moe biti manjeg ili veeg stepena, ali ve time to je uinilac drao da do posljedice nee doi, on je ipak nehatni a ne umiljajni uinilac krivinog djela. Kod umiljaja se uvijek mora utvrditi saglaavanje sa posljedicom, bez obzira da li je u pitanju htijenje posljedice ili samo pristajanje na njeno nastupanje. Kad je u pitanju neopreznost uinioca, ako je njegova neopreznost ili nepanja bila manja, to e prije uputiti na zakljuivanje da se on sa posljedicom i sa djelom nije saglasio. Ako je u pitanju nepanja i neopreznost visokog stepena, to bi moglo znaiti da se uinilac zapravo saglasio sa posljedicom i da se njegov psihiki odnos prema djelu pribliava eventualnom umiljaju. Iako nema precizne granice izmeu eventualnog umiljaja i svjesnog nehata, eventualni umiljaj moe postojati samo u onim sluajevima kad se iz ukupne kriminalne situacije moe izvesti zakljuak da se uinilac saglasio sa posljedicama. Umiljaj se uvijek mora utvrditi kao izvjestan, siguran, a ne samo kao vjerovatan. Sporni granini sluajevi izmeu eventualnog umiljaja i svjesnog nehata uvijek se moraju uzeti kao nehat, jer je umiljaj tei oblik krivnje. Ovo ne znai da tamo gdje nije utvren umiljaj automatski treba uzeti postojanje svjesnog nehata. I svjesni nehat je oblik krivnje, to znai da se i on u svakom sluaju mora dokazati. Kod svjesnog nehata kao jedno od spornih postavlja se pitanje da li taj oblik krivnje postoji i u sluaju kad se uinilac pouzdava u neke potpuno neodreene okolnosti. To je tzv. pouzdavanje u sluajno izostajanje posljedice. Po jednom stanovitu uinilac moe raunati na sluaj, a po drugom se mora oslanjati na konkretnu okolnost. U domaoj teoriji i sudskoj praksi preovladava shvatanje da se olako dranje da posljedica nee nastupiti nikako ne moe zasnivati samo na pukoj sluajnosti. Ono mora biti zasnovano na konkretnoj okolnosti ili na itavom skupu tih okolnosti. Tako npr. jedne prirode je situacija kada uinilac u gustoj borovoj umi loi vatru, iako je svjestan da kad to ini na takvom mjestu i u ljetno vrijeme, moe doi do izbijanja poara. Sasvim je druga situacija ako uinilac u istim okolnostima vremena i mjesta loi vatru, ali je prije toga oistio mjesto loenja i pripremio pogodna sredstva za gaenje. U prvom sluaju, uinilac je svjestan mogunosti izbijanja poara i kako nita konkretno ne preduzima na spreavanju, on se praktino saglaava sa nastupanjem posljedice, tj. pristaje na posljedicu. U takvom sluaju postoji eventualni umiljaj uinioca. U drugom sluaju, uinilac je takoer svjestan mogue posljedice, ali se on nije saglasio sa posljedicom jer je preduzeo neke vrlo konkretne radnje koje su usmjerene na to da posljedica uope ne nastupi ili da je on sprijei. Ako bi u drugom sluaju dolo do izbijanja poara, postojao bi svjesni nehat. Nesvjesni nehat Nesvjesni nehat ili nemarnost (negligentia) postoji u sluaju kad uinilac nije bio svjestan mogunosti da svojom radnjom prouzrokuje zabranjenu posljedicu, odnosno kad nije bio svjestan mogunosti da su u

87

konkretnom sluaju ispunjena stvarna obiljeja bia krivinog djela, iako je prema objektivnim okolnostima i prema svojim subjektivnim svojstvima mogao i morao biti svjestan te mogunosti. Nesvjesni nehat je u potpunosti negativno odreen, i po intelektualnim i po voljnim elementima. Kod njega nema svijesti o mogunosti prouzrokovanja, pa samim tim nema ni njegovog saglaavanja sa posljedicom, odnosno sa djelom. Razlika izmeu nesvjesnog nehata i umiljaja ogleda se i na planu svijesti i na planu volje. Kod umiljaja su i intelektualna i voljna strana pozitivno definisane, a kod nesvjesnog nehata su obje strane negativno definisane. Razlika izmeu nesvjesnog i svjesnog nehata ogleda se na intelektualnom elementu. On je kod svjesnog nehata pozitivan, a kod nesvjesnog negativan, dok je element volje u oba sluaja negativan. Razlika izmeu nesvjesnog nehata i sluaja, koji predstavlja objektivnu uzronu vezu izmeu preduzete radnje i posljedice, ogleda se u tome to je kod nesvjesnog nehata uinilac i mogao i morao da predvidi nastupanje zabranjene posljedice, dok kod sluaja uinilac niti je bio duan niti je mogao da predvidi takvu mogunost. Zbog te dunosti i mogunosti predvianja nastupa zabranjene posljedice nesvjesni nehat je oblik krivnje, dok sluaj ne predstavlja oblik krivnje i ne povlai krivinu odgovornost. Nesvjesni nehat u sutini predstavlja nepaljivo ponaanje. U tom smislu nepanja uope i njen stepen mogu se utvrivati po objektivnom ili po subjektivnom kriteriju, ili po oba kriterija zajedno. Primjenom objektivnog kriterija uzima se u obzir panja ovjeka prosjene paljivosti u datim okolnostima. Nehat bi postojao ako se uinilac ne bi ponaao sa onom panjom sa kojom bi se u postojeim okolnostima ponaao svaki prosjean ovjek. Panja ovjeka prosjene paljivosti je neko ope mjerilo u odreivanju nehata. Pri tome treba imati u vidu da itav niz raznih djelatnosti zahtijevaju vei ili manji stepen paljivosti, pa onda kod tih djelatnosti postoji prosjena panja kao posebno mjerilo. Takve djelatnosti su npr. saobraaj, lijenike intervencije, razliite opasne djelatnosti u privredi (hemijska industrija i sl). Kod tih djelatnosti postoji dunost da se postupa sa viim stepenom paljivosti nego to je to potrebno u obinom ivotu. Ako se prihvati subjektivni kriterij u odreivanju paljivosti, odnosno nepaljivosti, to znai da se nesvjesni nehat procjenjuje samo s obzirom na linost samog uinioca tj. s obzirom na njegove psihike mogunosti, osobna svojstva ili okolnosti pri emu je potpuno nebitna panja ovjeka prosjene paljivosti. Iako se zasebno moe uzeti i jedan i drugi kriterij, u utvrivanju nesvjesnog nehata mogua je kombinacija oba kriterija, bilo da se radi o alternaciji ili kumulaciji. Na KZ u odredbi l.15 prihvata i objektivni i subjektivni kriterij i to kumulativno, jer zakonodavac kae: iako je prema okolnostima i prema svojim osobnim svojstvima morao i mogao biti svjestan te mogunosti. To znai da se ta dva kriterija meusobno dopunjavaju, ali istovremeno i ograniavaju. Tako npr. nee postojati nesvjesni nehat ako je uinilac prema svojim izuzetnim sposobnostima mogao da predvidi nastup posljedice, ali prema panji ovjeka prosjene paljivosti nije morao da je predvidi. Nesvjesni nehat nee postojati ni u situaciji kad uinilac usljed svojih osobnih svojstava nije mogao predvidjeti mogunost nastupa posljedice, iako je po panji ovjeka prosjene paljivosti na to bio duan. Kod utvrivanja nesvjesnog nehata prije svega se utvruje da li je postojala dunost na predvianje posljedice, pa ako se utvrdi da je ta dunost postojala, onda se utvruje da li je uinilac prema svojim osobnim svojstvima to i mogao. U krivinopravnoj teoriji nesvjesni nehat se jo dijeli na: culpa lata teak nehat, koji postoji u sluaju kada je nastupila posljedica mogla biti predviena od svakog prosjenog ovjeka;

88

culpa levis laki nehat, kada se radi o predvianju posljedice od strane opreznog ovjeka; culpa levissima veoma lak nehat, kada se radi o predvianju posljedice od strane ovjeka posebne, vrlo naglaene paljivosti.

Ovi oblici nesvjesnog nehata ne predstavljaju zakonske kategorije naeg krivinog prava.

ODGOVORNOST ZA KRIVINA DJELA KVALIFICIRANA TEOM POSLJEDICOM ILI NAROITOM ODGOVORNOU Pojam kvalificiranog krivinog djela U praksi postoje situacije da odreeni uinilac izvri odreeno djelo nakon ega iz tog krivinog djela proizie tea posljedica od one koja u takvim sluajevima redovno nastupa. Takoer postoje situacije kad izvrenje nekog krivinog djela prate posebne okolnosti koje ga ine teim. Krivini zakoni izdvajaju takve situacije i za njih predviaju teu kaznu. Krivina djela za koja zakon propisuje teu kaznu zato to je nastala tea posljedica nazivaju se krivina djela kvalificirana teom posljedicom. Krivina djela za koja zakon propisuje teu kaznu zato to su uinjena pod naroitim okolnostima nazivamo krivina djela kvalificirana naroitom okolnou. Kao primjer djela kvalificiranog teom posljedicom moe se navesti nanoenje teke tjelesne povrede iz koje proizie smrt povrijeenog. Pirmjer djela kvalificiranog naroitom okolnou je povreda straarske, patrolne ili druge sline slube koje je uinjeno pored skladita oruja ili nekog drugog objekta od znaaja. Kvalificirana krivina se pojavljuju iskljuivo kao posebna kvalifikacija osnovnih krivinih djela. Kvalificirana krivina djela mogu se odrediti samo zakonom i nije dozvoljena njihova konstrukcija u sudskoj praksi. Sutina kvalificiranih krivinih djela uvijek se svodi na jedno pitanje: kakav odnos uinioca mora postojati ili prema teoj posljedici ili prema posebnoj okolnosti da bi se prema njemu mogla primijeniti tea kazna. To pitanje je pitanje vinosti. Prema odredbi l.16 KZ FBiH, kad iz krivinog djela proizae tea posljedica za koju zakon propisuje teu kaznu, ta tea kazna moe se izrei uiniocu samo u sluaju ako je u odnosu prema toj posljedici postupao iz nehata. Dakle, samo nehat kao oblik krivnje je relevantan za izricanje tee propisane kazne, bez obzira na oblik krivnje u odnosu na osnovni oblik djela. Nema tee kazne ako je tea posljedica rezultat sluaja. Primjer: osoba A je sa umiljajem nanijela teku tjelesnu povredu osobi B, koja nakon izvjesnog vremena umre. U takvom sluaju, osoba A e odgovarati za teku tjelesnu povredu kvalificiranu smru (l.177 st.5), samo ako se kod osobe A utvrdi nehat u odnosu na smrt osobe B. Ukoliko se utvrdi umiljaj osobe A na liavanje ivota, onda e odgovarati za krivino djelo ubistva (l.171 st.1). Ako se utvrdi da je smrtna posljedica kod osobe B rezultat sluaja, osoba A e odgovarati samo za osnovni oblik teke tjelesne povrede (l.177 st.1). Po odredbi l.16 vidi se da zakonodavac ne pravi razliku u pogledu da li je osnovno djelo umiljajni ili nehatni delikt. U zakonu ima dosta sluajeva gdje je propisana tea kazna za nehatna krivina djela ako iz tih djela proizae tea posljedica (npr.l.308 teka djela protiv ope sigurnosti i imovine, l.320 teka djela protiv sigurnosti javnog saobraaja i sl).

89

Kod nehatnih delikata kvalificiranih teom posljedicom, nehat se kao oblik krivnje mora utvrditi kako u odnosu na osnovno djelo, tako i u odnosu na teu posljedicu. Ako se ne dokae nehat u odnosu na teu posljedicu, moe se govoriti samo o uinioevoj odgovornosti za osnovno krivino djelo. Kvalifikovana krivina djela i sticaj krivinih djela Odredba l.16 predstavlja odreenu pogodnost za uinitelja krivinog djela samo zbog njegovog oblika krivnje u odnosu na teu posljedicu. Tako npr. za uinioca je povoljnije da nakon teke tjelesne povrede kvalificirane smru odgovara po odredbi l.177 st.5, nego po odredbi l.171 st.1 (ubistvo). Da nema takve odredbe u naem zakonu, u nizu situacija bi postojala 2 krivina djela u idealnom sticaju. Tako npr. ako bi se radilo o nastupanju smrti usljed nehatnog prenoenja zarazne bolesti, tada bi postojala 2 krivina djela nehatno prenoenje zarazne bolesti i nehatno ubistvo. Meutim, s obzirom na odredbu odgovornosti za teu posljedicu, u navedenom primjeru postoji samo jedno KD i to iz l.254 st.4. Ukoliko bi se, meutim, utvrdilo da je kod uinioca u odnosu na posljedicu postojao umiljaj kao oblik krivnje, tada bi se radilo o idealnom sticaju ili o prividnom idealnom sticaju. Tako npr. u sluaju da unilac hoe da upravo silovanjem prouzrokuje smrt enske osobe, tada bi se radilo o idealnom sticaju 2 krivina djela silovanja i ubistva. Meutim, u sluaju da kod uinioca postoji umiljaj da nanoenjem teke tjelesne povrede prouzrokuje smrt drugog lica, tada nee postojati pravi, ve prividni idealni sticaj krivinih djela, s obzirom da teka tjelesna povreda biva obuhvaena, tj.konzumirana krivinim djelom ubistva. Iako prema odredbi l.16 zakonodavac predvia nehat u odnosu na teu posljedicu, ipak su mogue i takve situacije da postoji odgovornost za teu posljedicu i u onim sluajevima kada je ona rezultat umiljajnog postupanja uinioca. To su sluajevi u kojima zakon ne predvia umiljajno ostvarenje tee posljedice kao posebno krivino djelo. Tako npr. kod krivinog djela protivpravnog lienja slobode iz l.187 st.3, zakonodavac predvia teu kaznu ako je protivpravno lienje slobode trajalo due od 30 dana. U takvom sluaju tea kazna za uinioca dolazi u obzir neovisno od toga da li je to protivpravno lienje slobode due od 30 dana rezultat umiljajnog ili nehatnog postupanja uinioca. Jedina razlika u pogledu oblika krivnje u takvim sluajevima ogleda se u tome to e oblik krivnje biti uzet u obzir kao okolnost prilikom odmjeravanja kazne. Odgovornost za krivina djela kvalificirana naroitom okolnou Na KZ nema ope odredbe kad su u pitanju ovakva djela, kao to je odredba l.16 za teu posljedicu. Meutim, u KZ postoji niz krivinih djela u kojima se predvia tea kazna ako je izvrenje tih djela praeno posebnim okolnostima. Tako npr. u odredbi l.378 st.2, zakonodavac predvia teu kaznu za krivino djelo povrede straarske, patrolne ili druge sline slube ako je osnovno djelo uinjeno kod skladita oruja, municije ili eksplozivnog materijala, ili kod drugog objekta vanog znaaja. Kako Zakon ne predvia posebnu odgovornost za takva krivina djela, na takvog uinioca primjenjuju se ope odredbe o krivinoj odgovornosti.

ZABLUDA I NJEN ZNAAJ U KRIVINOM PRAVU

STVARNA ZABLUDA Pojam stvarne zablude U pravnoj nauci zabluda se obino definira kao postojanje pogrene predstave o nekoj okolnosti. Ako se ta pogrena predstava odnosi na stvarnu okolnosti, tada postoji stvarna zabluda ili error facti. I u krivinom pravu stvarna zabluda je postojanje pogrene predstave o nekim stvarnim okolnostima. Te stvarne okolnosti mogu biti obiljeja bia krivinog djela ili neke druge stvarno postojee injenice koje nisu obiljeja krivinog djela i ne ulaze u njegovo bie.

90

S obzirom na prirodu tih stvarnih okolnosti, odnosno injenica, u krivinom pravu se stvarna zabluda pojavljuje kao stvarna zabluda u uem i u irem smislu. Stvarna zabluda u uem smislu postoji u sluaju kad uinilac nije bio svjestan obiljeja bia nekog krivinog djela ili je imao pogrenu predstavu o nekoj okolnosti koja je stvarnopravnog karaktera i koja ulazi u obiljeje bia krivinog djela. injenice ili okolnosti u odnosu na koje postoji pogrena predstava mogu biti fizike ili pravne prirode. Tako npr. kada je u pitanju zabluda o stvarnoj okolnosti fizike prirode, moe se ka primjer navesti krivino djelo prenoenja polne bolesti kod kojeg je uinilac imao pogrenu predstavu o vlastitoj polnoj zaraenosti, to je okolnost koja predstavlja bitno obiljeje tog krivinog djela. Kada je u pitanju stvarna okolnost kao injenica pravne prirode, stvarna zabluda u uem smislu e postojati npr. kod krivinog djela krae, kad uinilac oduzima stvar koja pripada nekom (tua pokretna stvar), smatrajui da je ta stvar naputena. Stvarna zabluda u irem smislu postoji u sluaju ako je bio svjestan svih stvarnih obiljeja krivinog djela, ali je imao pogrenu predstavu o nekoj stvarnoj okolnosti koja bi, ako bi zaista postojala, iskljuivala protivpravnost uinjenog djela, tako da bi to djelo bilo dozvoljeno. Primjeri stvarne zablude u irem smislu jesu putativna nuna odbrana, odnosno putativna krajnja nuda. U oba sluaja uinilac je svjestan svih stvarnih obiljeja krivinog djela koje izvrava, ali ima pogrenu predstavu o stvarnosti napada, odnosno stvarnosti opasnosti, koji zapravo ne postoje. Otklonjiva i neotklonjiva stvarna zabluda Stvarna zabluda i u uem i u irem smislu uvijek iskljuuje umiljaj, jer uinilac koji djelo izvri u stvarnoj zabludi nikada nije umiljajni uinilac krivinog djela. Stvarna zabluda je zapravo negacija umiljaja. Stvarna zabluda i u uem i u irem smislu ne iskljuuje uvijek nehat, jer su mogue situacije da se uinilac nalazi u zabludi zbog svog nehata. Takva situacija postoji u sluaju kada je uinilac imao pogrenu predstavu ili o obiljejima bia krivinog djela (u uem smislu) ili o okolnostima koje iskljuuju protivpravnost (u irem smislu), iako je mogao i morao da o tim okolnostima ima pravilnu predstavu. Obzirom na to da li je on mogao i morao imati pravilnu predstavu o tim okolnostima, stvarna zabluda moe biti otklonjiva i neotklonjiva. Otklonjiva stvarna zabluda postoji ako je uinilac bio u zabludi usljed nehata, to znai da je i mogao i morao da ima pravilnu predstavu o tim okolnostima. Neotklonjiva stvarna zabluda postoji u sluaju ako uinilac nije bio u zabludi usljed nehata, jer niti je mogao niti je morao o tim okolnostima imati pravilnu predstavu. To znai da je kod neotklonjive stvarne zablude u pitanju sluaj, pa neotklonjiva zabluda iskljuuje ne samo umiljaj nego i nehat, odnosno iskljuuje krivinu odgovornost uinioca. Takvo rjeenje predvia i odredba l.17. st.1 KZ FBiH, gdje se kae da nije krivino odgovoran uinilac koji u vrijeme izvrenja krivinog djela nije bio svjestan nekog njegovog zakonom odreenog obiljeja, ili koji je pogreno smatrao da postoje okolnosti prema kojima bi, da su one stvarno postojale, djelo bilo doputeno. Kad je u pitanju otklonjiva zabluda, takav uinilac moe biti i krivino odgovoran i krivino neodgovoran. Uinilac e biti krivino odgovoran ako je izvrio djelo za koje zakon predvia krivinu odgovornost i za njegovo nehatno izvrenje. Ako je u pitanju nehatno izvrenje djela poinjeno u otklonjivoj stvarnoj zabludi, tada e uinilac biti kanjen kaznom koja je u zakonu predviena za nehatno izvrenje djela. Iz izloenog slijedi: 1. Stvarna zabluda (otklonjiva ili neotklonjiva, u uem ili irem smislu) uvijek iskljuuje umiljaj; 2. Neotklonjiva stvarna zabluda (u uem ili irem smislu), pored umiljaja iskljuuje i nehat; 91

3. Otklonjiva stvarna zabluda (u uem i irem smislu) iskljuuje odgovornost za nehat samo u onim sluajevima u kojima zakon uope ne predvia krivinu odgovornost za nehatno izvrenje djela. Da bi stvarna zabluda iskljuila krivinu odgovornost, potrebno je da postoji u vrijeme preduzimanja radnje. Za krivinu odgovornost irelevantna je pogrena predstava o nekom obiljeju djela koja je postojala prije preduzimanja radnje izvrenja. Stvarna zabluda u uem smislu Osnovno pitanje kod stvarne zablude u uem smislu je njen odnos prema umiljaju. Kako stvarna zabluda predstavlja pogrenu predstavu o stvarnim obiljejima bia krivinog djela, to ustvari znai da postoji pogrena predstava o onim okolnostima kojih umiljajni uinilac mora biti svjestan. Tako stvarna zabluda u uem smislu prije svega predstavlja pogrenu predstavu o radnji, posljedici i uzronoj vezi izmeu radnje i posljedice, jer su to obiljeja svih krivinih djela kojih umiljajni uinilac mora biti svjestan. Stvarna zabluda u uem smislu iskljuuje umiljaj kad uinilac nije bio svjestan stvarnih okolnosti djela, njegove posljedice i uzrone veze. Kada je u pitanju stvarna okolnost, ona moe biti fizika ili pravna injenica. Za postojanje stvarne zablude bitno je da postoji zabluda o injenici kao stvarnosti u vanjskom svijetu. Tako npr. kod krivinog djela rodoskrvnjenja radie se o zabludi ako lica koja vre obljubu nisu svjesna svog srodnikog odnosa u smislu da su otac i kerka, brat i sestra. Ako je u pitanju pogreno podvoenje injenica pod neki pojam koji zakon upotrebljava odreujui bie nekog krivinog djela, tada se ne radi o stvarnoj, ve o pravnoj zabludi. Tako e u navedenom primjeru postojati pravna zabluda u sluaju da su izvrioci svjesni svog srodnikog odnosa, ali pritom nisu znali da taj odnos predstavlja srodstvo po krvi u pravoj liniji. Ta lica e biti krivino odgovorna, jer pravna zabluda ne iskljuuje odgovornost. Pojmovi koje upotrebljava zakon konkretizirajui bia nekih krivinih djela mogu biti pravne i vanpravne prirode. Pravne prirode bili bi pojmovi npr.tua pokretna stvar, isprava itd, a vanpravne prirode bili bi pojmovi kao to su grupa, organizator, nemono lice itd. Neovisno od toga da li se radi o pravnim ili vanpravnim pojmovima, zabluda o podvoenju injenica pod te pojmove nije stvarna zabluda i ne iskljuuje krivinu odgovornost. Kada je u pitanju uinioeva svijest o posljedici i o uzronoj vezi kod umiljaja je reeno da se kod uinioca ne zahtijeva svijest o pojedinostima prouzrokovanja. To onda znai da i uinioeva zabluda o pojedinostima prouzrokovanja nema nikakvog znaaja. Tako npr. potpuno je irelevantna zabluda uinioca krivinog djela ubistva koji je rtvu liio ivota dajui joj otrov i smatrajui da e taj otrov trenutno djelovati, a on je meutim doveo do nastupanja smrti nakon nekoliko sati ili dana. Zabluda o pojedinostima prouzrokovanja ima znaaj samo kod onih krivinih djela kod kojih je zakon upravo pojedinost prouzrokovanja postavio kao obiljeje bia krivinog djela. Kod nekih krivinih djela njihova stvarna obiljeja su lini odnosi, lina svojstva ili line okolnosti. To znai da te okolnosti moraju biti obuhvaene umiljajem uinioca, kao npr. kod krivinog djela prenoenja polne bolesti da kod uinioca postoji svijest o vlastitoj polnoj zaraenosti. U takvim sluajevima zabluda o tim okolnostima je krivinopravno relevantna. Irelevantna je zabluda u uem smislu koja se odnosi na neke druge okolnosti i ona nikad ne iskljuuje umiljaj, kao npr: 1. Irelevantna je zabluda o nekoj okolnosti koja predstavlja konkretan oblik kroz koji e biti ostvarena neka stvarna injenica kao obiljeje bia krivinog djela. Tako npr. postojae krivino djelo krae i u sluaju kad osoba A oduzme tuu pokretnu stvar mislei da je ona stvar osobe B, a ona zapravo pripada osobi C. Bitno je da se radi o tuoj pokretnoj stvari, a nebitno je kome ta stvar stvarno pripada; 2. Takoe je irelevantna zabluda o objektivnom uslovu inkriminacije, tj.stvarnoj injenici koja mora biti ispunjena da bi uinjeno djelo bilo krivino djelo. Tako npr. potpuno je nebitna zabluda uesnika u tui iz l.179. KZ da u toj tui niko nee biti lien ivota ili da drugome nee biti nanesena teka tjelesna povreda. Isto tako, kod krivinog djela neprijavljivanja pripremanja krivinog djela (l.324) 92

potpuno je nebitno to to uinilac pogreno smatra da vie nije mogue sprijeiti njegovo izvrenje. S obzirom na to da to prijavljivanje nije izvreno u vrijeme kad je jo bilo mogue sprijeiti njegovo izvrenje, to nije obiljeje krivinog djela, ve samo uslov od kojeg zavisi da li e to konkretno neprijavljivanje biti krivino djelo. 3. Isto tako, krivinopravno je irelevantna zabluda o onim linim okolnostima na strani uinioca koje su subjektivne prirode, kao to je npr. zabluda o uzrastu, uraunljivosti, pobudi, motivu itd. Kad je u pitanju nehat kao oblik krivnje, uticaj zablude se rjeava s obzirom na to da li se radi o otklonjivoj ili neotklonjivoj zabludi. Kad je u pitanju neotklonjiva zabluda, onda je situacija ista kao kod umiljaja, jer neotklonjiva zabluda iskljuuje i umiljaj i nehat. Otklonjiva zabluda o okolnostima kojih umiljajni uinilac mora biti svjestan je praktino irelevantna, jer otklonjiva zabluda zapravo jeste nehatna zabluda ili neprava zabluda. Takav uinilac e biti odgovoran za nehatno izvrenje djela kod onih djela kod kojih zakon predvia i takvu odgovornost. To znai da je kod nehatnih delikata pravno relevantna samo neotklonjiva zabluda, dok je otklonjiva zabluda krivinopravno potpuno irelevantna. Kad su u pitanju kvalificirana krivina djela, situacija se rjeava tako da kod krivinih djela kvalificiranih teom posljedicom krivinu odgovornost uinioca iskljuuje samo neotklonjiva zabluda po nastupanju tee posljedice, s obzirom da po l.16 odgovornost za teu posljedicu zahtijeva nehat uinioca. Kod djela kvalificiranih naroitom okolnou, krivinu odgovornost uinioca iskljuuje i neotklonjiva i otklonjiva zabluda, jer se za odgovornost kod tih djela zahtijeva umiljaj uinioca u odnosu na kvalifikatornu okolnost. Zabluda o predmetu, licu i uzronoj vezi Zabluda o predmetu (error in objecto) postoji u sluaju kad uinilac pogreno smatra da djelo vri prema jednom predmetu, a u stvari vri prema drugom predmetu. Tako npr. kod krivinog djela pijunae djelo postoji kada se preda, saopti ili uini dostupnim stranoj dravi, organizaciji ili licu tajni podatak ili dokument Federacije, neovisno od toga da li je on po svojoj prirodi vojne, ekonomske ili slubene naravi. Ako je uinilac smatrao da je u pitanju vojni podatak ili dokument, a zapravo se radilo o ekonomskom podatku ili dokumentu, takva njegova zabluda je irelevantna. Postojae krivino djelo pijunae uinjeno s umiljajem, jer kod uinioca nije postojala zabluda o stvarnom obiljeju koje je odreeno zakonom, ve se radilo o zabludi u konkretnom obliku u kojem se realizirao taj predmet. Zabluda o licu (error in persona) postoji u sluaju ako uinilac pogreno dri da radnju preduzima prema jednom licu, a zapravo je vri prema drugom licu. Npr, kod KD ubistva osoba A liava ivota osobu B pogreno ga smatrajui osobom C. Takva zabluda je krivinopravno irelevantna, pa e postojati umiljajno ubistvo, za koje je dovoljno samo da se drugo lice liava ivota. Zabluda o uzronoj vezi sluaj devijacije ili skretanja (aberratio ictus) postoji u sluaju kad uinilac preduzima radnju izvrenja prema jednom licu ili predmetu, a djelo izvri prema drugom licu ili predmetu. Aberratio ictus postoji npr. u sluaju kada osoba A sa umiljajem da lii ivota osobu B puca na njega iz vatrenog oruja, ali usljed nekih vanjskih okolnosti (slabo nianjenje, loa vidljivost, podbaaj puke i sl) lii ivota osobu C koja se u tom trenutku nalazila u neposrednoj blizini osobe B. U odnosu na smrt osobe B kod osobe A je postojao umiljaj, ali u odnosu na smrt osobe C kod njega nije postojao umiljaj jer se on nije saglasio sa posljedicom ni u formi htijenja niti u formi pristajanja. U pogledu krivine odgovornosti u teoriji postoje 2 shvatanja: 1. Bitno je samo da je kod uinioca postojao umiljaj na liavanje ivota, do kojeg je i dolo. Pritom je irelevantno da li je usljed preduzete radnje liena ivota osoba B ili C. Takvo rjeenje je u skladu sa irelevantnom error in persona. 2. U navedenom primjeru se radi o sticaju pokuaja ubistva i nehatnog ubistva, jer je kod uinioca postojao umiljaj na smrt osobe B, a nehat u odnosu na smrt osobe C. U ovakvim sluajevima treba uzeti da je zabluda o uzronoj vezi potpuno relevantna, pa se takve situacije rjeavaju u skladu sa ovim drugim shvatanjem o postojanju idealnog sticaja. Stvarna zabluda u irem smislu 93

Za razliku od stvarne zablude u uem smislu, gdje je u pitanju zabluda o stvarnoj okolnosti kao obiljeja bia krivinog djela, kod stvarne zablude u irem smislu radi se o zabludi o onim stvarnim okolnostima koje iskljuuju protivpravnost i koje djelo ine dozvoljenim. Na KZ u odredbama l.10 i l.11 izriito navodi institute nune odbrane i krajnje nude kao stvarne okolnosti koje iskljuuju protivpravnost, a time i postojanje krivinog djela. Klasini primjeri stvarne zablude u irem smislu su tzv. putativna nuna odbrana ili putativna krajnja nuda, jer se u takvim sluajevima uvijek iskljuuje umiljaj uinioca. Kod putativne nune odbrane u pitanju je zabluda o stvarnosti protivpravnog napada, jer uinilac pogreno dri da neko prema njemu primjenjuje protivpravni napad. Kod putativne krajnje nude uinilac je u zabludi u pogledu stvarnosti istovremene neskrivljene opasnosti. Pored navedenih instituta i neke druge okolnosti mogu uiniti neko djelo dozvoljenim. One se nazivaju negativne stvarne okolnosti. Tako npr. nee postojati krivina odgovornost za tjelesnu povredu pri hirurkoj intervenciji ako je u datoj situaciji zahvat izvren na pogrenu dijagnozu o postojanju bolesti koja bi, kad bi postojala, takav zahvat inila i opravdanim i dozvoljenim. Uinilac se i kada je u pitanju zabluda u irem smislu moe nalaziti u zabludi iz nehata, to znai da uinilac iz nehata pogreno smatra da postoji neka okolnost koja u stvari ne postoji, a koja bi kad bi postojala iskljuivala protivpravnost. U takvom sluaju uinilac bi odgovarao samo za djela za koja KZ predvia krivinu odgovornost za nehatno izvrenje. Iz prethodnog zakljuujemo: Zabluda u irem smislu, kako otklonjiva tako i neotklonjiva, uvijek iskljuuje umiljaj; Neotklonjiva zabluda u irem smislu, pored umiljaja iskljuuje odgovornost i za nehat; Otklonjiva zabluda u irem smislu iskljuuje odgovornost za ona djela za koja zakon ne predvia odgovornost za nehatno izvrenje, a u odnosu na ostala djela postoji krivina odgovornost uinioca.

PRAVNA ZABLUDA Pojam pravne zablude Pravna zabluda je zabluda o zabranjenosti djela, to znai da ona postoji kada uinilac nije znao da je njegovo djelo zabranjeno. Pravna zabluda postoji u slijedeim sluajevima: Ako uinilac nije znao da je njegovo djelo odreeno u Krivinom zakonu kao krivino djelo. Npr, uinilac ne plaa alimentaciju koja mu je nareena izvrnom sudskom odlukom, ne znajui da je neplaanje alimentacije predvieno u KZ kao krivino djelo pod nazivom izbjegavanje izdravanja; Uinilac ne zna normu koja upotpunjava neko blanketno bie krivinog djela. Npr, uinilac se bavi proizvodnjom i prometom robe iji je promet ili proizvodnja zabranjen ili ogranien; Ako je uinilac u zabludi u pogledu protivpravnosti uinjenog djela u sluaju kad protivpravnost nije element tog krivinog djela (npr. roditelji fiziki kanjavaju svoje dijete zbog loeg uspjeha u koli, smatrajui da im je to dozvoljeno kao roditeljska disciplinska mjera); Ako uinilac pogreno supsumira neku stvarnu injenicu ili okolnost pod pojam koji zakon upotrebljava pri odreivanju bia nekog krivinog djela. Pritom nije vano da li je taj pojam odreen krivinopravnom ili vankrivinopravnom normom. Tako npr. uinilac ne zna koje se srodstvo smatra kao srodstvo u prvom stepenu u pravoj liniji ili ako ne zna koja zaraza se smatra polnom zarazom itd;

94

Ako uinilac pogreno smata da neka postojea okolnost, koja nije obiljeje bia krivinog djela, ini krivino djelo dozvoljenim. U takvom sluaju kod uinioca postoji pogrena ocjena uticaja neke postojee okolnosti na zabranjenost uinjenog djela. Tako npr. ako uinilac, koji je slubeno lice, pogreno smatra da je uinjeno djelo dozvoljeno ako to djelo uini po nareenju nekog njemu nadreenog lica. Ako uinilac pogreno smatra da neka postojea okolnost, koja jeste obiljeje bia krivinog djela, ini djelo dozvoljenim usljed malog znaaja djela. Tako npr. uinilac prisvoji neto od opreme koja mu je data u obavljanju funkcije drutvene samozatite.

Uticaj pravne zablude na krivinu odgovornost i kanjivost Dejstvo pravne zablude na krivinu odgovornost razliito je rijeeno u uporednim zakonodavstvima, a razliit pristup postoji i u krivinopravnoj teoriji. U tom smislu moe se rei da postoje 2 osnovne koncepcije: Prva je na stanovitu ignorantia iuris nocet, to znai da neznanje zakona kodi i prema kojoj pravna zabluda uope nije relevantna kad je u pitanju krivina odgovornost i kanjivost takvog uinioca. Po drugoj koncepciji smatra se da je izloeni princip nepravedan i strog, te da je u kontradikciji sa naelom da kazna ima smisao i opravdanje samo kad je u pitanju krivino odgovoran uinilac, odnosno da se ona ne moe primijeniti na nekog ko ni ne zna da je kriv. Osim toga, naelo ignorantia iuris nocet nije prihvatljivo ni zbog toga to se zasniva na fikciji da svi uraunljivi ljudi poznaju sve vaee propise. Obje izloene koncepcije imaju svoje nedostatke zbog kojih nisu prihvatljive u istim oblicima. Zbog toga se dejstvo pravne zablude uglavnom rjeava prema nekoj srednjoj koncepciji prema kojoj pravna zabluda ne iskljuuje umiljaj, ali ima uticaj na blae kanjavanje uinioca. Na takav nain postupio je i na zakonodavac kad je definirao dejstvo pravne zablude u odredbi l.18: uinilac koji iz opravdanih razloga nije znao da je to djelo zabranjeno, moe se blae kazniti ili osloboditi od kazne. Dakle, pravna zabluda predstavlja fakultativni zakonski osnov za ublaavanje kazne ili za oslobaanje od kazne, pod uslovom da se uinilac u takvoj zabludi nalazio iz opravdanih razloga. Pitanje postojanja opravdanih razloga spada u red faktikih pitanja, koje se rjeava posebno u svakom konkretnom sluaju. U ocjeni opravdanih razloga treba koristiti objektivno-subjektivni kriterij, to znai da treba uzeti u obzir sve okolnosti konkretnog sluaja pod kojima je krivino djelo uinjeno, kao i psihika svojstva samog uinioca. Pri ocjeni opravdanosti razloga vrlo je vano o kojem se krivinom djelu radi, pri emu nije iskljuena mogunost da uinilac bude u pravnoj zabludi u odnosu na jedno krivino djelo, a da ne bude u takvoj zabludi u odnosu na neko drugo krivino djelo. Kad je u pitanju krivinopravno dejstvo pravne zablude, ona je samo fakultativni osnov za ublaavanje ili osloboenje od kazne. To znai da uinioca, koji je djelo poinio u pravnoj zabludi, sud moe: - kazniti u granicama kazne koja je propisana za to djelo; - kaznu neogranieno ublaiti na osnovu l.43 st.2 KZ; - osloboditi uinioca od kazne. Za koju e se od navedenih mogunosti sud opredijeliti zavisi od svih okolnosti konkretnog sluaja. Ako je u pitanju blai tretman u kanjavanju, da li e uinioca blae kazniti ili osloboditi od kazne zavisi i od ocjene suda u kakvom stepenu su postojali opravdani razlozi s obzirom da je opravdanost kategorija podlona stepenovanju. Od pravila da pravna zabluda ne iskljuuje umiljaj postoji izuzetak samo u onom sluaju ako je uinilac u zabludi u pogledu protivpravnosti, a protivpravnost kod konkretnog djela spada u osnovna obiljeja djela. U takvim sluajevima za umiljaj uinioca potrebna je i njegova svijest o protivpravnosti, pa kako te svijesti kod njega nema, onda kod njega ne moe postojati ni umiljaj pa time ni krivina odgovornost. 95

U takvim sluajevima zabluda o protivpravnosti, koja je pravna zabluda, u svom dejstvu potpuno se izjednaava sa dejstvom koje ima stvarna zabluda.

96

SAUESNITVO U KRIVINOM DJELU

POJAM SAUESNITVA
OPI POJAM I USLOVI ZA POSTOJANJE SAUESNITVA Opa razmatranja i znaaj sauesnitva Sauesnitvo postoji u sluaju kada u ostvarenju nekog krivinog djela uestvuje vie lica. Takva lica nazivaju se sauesnici. Uee vie lica u ostvarivanju nekog krivinog djela predstavlja poseban oblik kriminaliteta koji je za svako drutvo opasniji od kriminaliteta koji se ostvari djelovanjem pojedinaca. U savremenom krivinom zakonodavstvu problem sauesnitva se razliito rjeava u zavisnosti od kaznene politike odreene drave u odreeno vrijeme. Sauesnitvo ne predstavlja samostalni osnov krivine odgovornosti, ali je poseban oblik kriminaliteta koji ima svoje specifinosti na planu krivine odgovornosti. Objektivna i subjektivna veza izmeu sauesnika kao uslov postojanja sauesnitva Za postojanje sauesnitva nije dovoljno samo prosto uee vie lica u ostvarenju nekog krivinog djela, ve je nuno da izmeu pojedinih sauesnika postoji odreena objektivna i subjektivna veza. Objektivna veza ogleda se u tome to, iako su u pitanju posebne i odvojene djelatnosti razliitih lica, sve te djelatnosti ipak moraju predstavljati jedinstvenu cjelinu u smislu da su sve one doprinijele nastupanju zabranjene posljedice. Dakle, objektivna veza u sauesnitvu sastoji se u zajednikom rezultatu radnji svih sauesnika. Radnje sauesnika mogu biti razliite. To su: radnja izvrenja odnosno saizvrenja, te radnje sauesnika u uem smislu kao to su radnja podstrekavanja i radnja pomaganja. Izmeu tih radnji i nastupanja zabranjene posljedice mora postojati uzrona veza. Subjektivna veza kod sauesnitva ogleda se u svijesti svih sauesnika o zajednikom djelovanju, to znai da saizvrioci moraju da znaju jedan za drugog, a da pomagai i podstrekai moraju da znaju za izvrioca. Pored objektivne i subjektivne veze, za postojanje sauesnitva u uem smislu, odnosno za krivinu odgovornost pomagaa i podstrekaa nuno je postojanje krivnje i to samo u sluaju ako su postupali s umiljajem. Prema izloenom, sauesnitvo postoji kad u ostvarenju krivinog djela uestvuje vie lica koja su svjesna zajednikog djelovanja. OBLICI SAUESNITVA U krivinom pravu postoje 3 oblika sauesnitva i 3 vrste sauesnika: Ako 2 ili vie lica zajedniki izvravaju neko krivino djelo, svi oni su izvrioci tog krivinog djela, a u odnosu jedan prema drugom pojavljuju se kao saizvrioci. Saizvrilatvo npr. postoji kad 2 lica zajedniki izvre krau, silovanje ili ubistvo; Kad u ostvarenju krivinog djela pored izvrioca ili saizvrilaca uestvuju i druga lica od kojih neka podstiu izvrioca da izvri krivino djelo, a neka mu pomau da izvri to krivino djelo, tada u ostvarenju tog djela postoji i sauesnitvo u obliku podstrekavanja ili poticanja i pomaganja. Prema 97

tome, u krivinom pravu postoje 3 oblika sauesnitva i 3 vrste sauesnika. To su: izvrilac odnosno saizvrilac, podstreka i pomaga. Sauesnitvo u uem i irem smislu U krivinopravnoj teoriji se i saizvrilatvo smatra kao oblik sauesnitva, pored podstrekavanja i pomaganja. S tim u vezi postoji sauesnitvo u uem i sauesnitvo u irem smislu. Sauesnitvo u uem smislu obuhvata podstrekavanje i pomaganje, a sauesnitvo u irem smislu pored pomaganja i podstrekavanja obuhvata i saizvrilatvo. Ovo razlikovanje je vano zbog odreivanja pojma izvrilatva odnosno saizvrilatva, jer zakonodavac u izvjesnom smislu ipak pravi razliku na planu kanjavanja kada je u pitanju izvrilatvo odnosno saizvrilatvo i sauesnitvo u uem smislu. U najveem broju sluajeva nije problem jasno odrediti izvrioca odnosno saizvrioca i razgraniiti taj od drugih oblika sauesnitva, posebno od pomaganja. Meutim, nisu iskljuene ni situacije kada je teko razgraniiti saizvrilatvo i pomaganje. S obzirom da jedna te ista radnja sauesnika u jednom sluaju moe predstavljati saizvrilatvo, a u drugom pomaganje, precizno odreivanje je vrlo vano jer je saizvrilatvo najtei a pomaganje najlaki oblik sauesnitva.

POJEDINI OBLICI SAUESNITVA

IZVRILATVO I SAIZVRILATVO Pojam izvrioca U krivinopravnoj teoriji poznat je tzv.iri (ekstenzivni) i ui (restriktivni) pojam izvrioca. Prema teoriji ekvivalencije koja prihvata ekstenzivni pojam izvrioca, pod tim pojmom se prihvata svako lice koje doprinese izvrenju krivinog djela, to znai da je to svaka ona radnja koja predstavlja uslov za nastupanje zabranjene posljedice. Pritom nije vano da li se ta radnja sastoji u neposrednom prouzrokovanju posljedice ili se ona sastoji u radnji podstrekavanja ili pomaganja. Bitno je samo da ta radnja predstavlja uslov posljedice. Tu se ne pravi razlika izmeu uzroka i uslova posljedice, pa su izvrioci, pored neposrednog izvrioca, i podstrekai i pomagai. Ekstenzivno shvatanje izvrioca prema ovoj teoriji vodi zapravo negiranju sauesnitva kao posebnog instituta krivinog prava, jer ne prihvata pojmove podstrekaa i pomagaa kao pojmove odvojene od izvrioca. Tu se zapravo radi o tzv. jedinstvenom pojmu izvrioca, pa ista kazna koja slijedi za neposrednog izvrioca slijedi i za pomagaa i za podstrekaa. Na visinu kazne pojedinim sauesnicima utiu samo okolnosti koje se odnose na svakog sauesnika, a koje su bitne za odmjeravanje kazne. Takvo rjeenje postoji u austrijskom KZ iz 1974.godine, koji ne sadri odredbe o sauesnitvu. Prema principalnoj ili pluralistikoj teoriji takoer se insistira na jednakom znaaju svih radnji za nastupanje posljedice, to znai da se i radnje podstrekavanja i pomaganja jednako cijene kao i radnja izvrenja, jer se smatraju radnjom izvrenja pa se uzima da postoji onoliko krivinih djela koliko ima sauesnika, bez obzira to je ostvarena samo jedna posljedica. Upravo u navedenom je razlika u odnosu na prethodnu teoriju, koja insistira na jedinstvenom pojmu izvrioca. Prema diferencirajuim ili individualizirajuim teorijama uzronosti prihvata se restriktivni pojam izvrioca. Ove teorije iz kompleksa uslova izdvajaju radnju izvrenja koja je odreena u zakonu i nju oznaavaju kao uzrok posljedice. Izvriocem se smatra ono lice koje je izvrilo radnju zakonom definiranu kao radnja izvrenja krivinog djela. Radnje svih ostalih uesnika koje su doprinijele nastupanju posljedice bile su samo uslovi za njeno nastupanje, te su oni sauesnici. Kazna propisana za neko krivino djelo neposredno je okrenuta ka izvriocu, tj. onome ko svojom radnjom uzrokuje zabranjenu posljedicu. 98

Pojam saizvrioca U krivinopravnoj teoriji postoje objektivne, subjektivne i objektivno-subjektivne teorije o saizvrilatvu. Na osnovu tih teorija vri se razgranienje izmeu saizvrilatva, kao najteeg i pomaganja, kao najlakeg oblika sauesnitva. Od objektivnih teorija najznaajnije su formalno-objektivna i materijalno-objektivna teorija. Prema formalno objektivnoj teoriji o saizvrilatvu, saizvriocem krivinog djela smatra se svako lice koje je preduzelo radnju izvrenja, odnosno svako lice koje je makar djelimino uestvovalo u radnji izvrenja. To znai da se razlika izmeu saizvrilatva i sauesnitva u uem smislu nalazi iskljuivo na objektivnom kriteriju. Radnje sauesnika u uem smislu, neovisno od njihove veze sa radnjom izvrenja, predstavljaju samo uslove za nastupanje posljedice. Ova teorija ima svoje dobre strane, od kojih je najvanija ta to svojom preciznou jasno razgraniava saizvrilatvo od pomaganja i ne ostavlja nikakve dileme u sudskoj praksi u pogledu razgranienja tih oblika sauesnitva. Osnovni nedostatak formalno-objektivne teorije ogleda se u tome to je takvo shvatanje esto preuzsko, to znai da izvan saizvrilatva ostaju sve one radnje koje su objektivno gledano usko, funkcionalno povezane sa radnjom izvrenja da sa tom radnjom praktino ine jedinstvo. Radi se o tome da u nekim situacijama izvrilac moe da preduzme radnju izvrenja samo ukoliko tu radnju prate i radnje drugih lica, pa je praktino i krivino djelo mogue izvriti samo ako postoje te druge radnje koje se sa radnjom izvrenja stapaju u jednu funkcionalnu cjelinu. U takvim sluajevima dolazi do tekoa u razgranienju saizvrilatva i pomaganja, pa pristalice formalno-objektivnih teorija kao kriterij za njihovo razgranienje navode istovremenost preduzetih radnji sa radnjom izvrenja. Drugi navode da su one preduzete na istom mjestu itd. Kada se kao kriterij za to razgranienje unese prethodni dogovor sauesnika o zajednikom ostvarenju nekog krivinog djela, tada se i ova formalno-objektivna teorija upotpunjava jednim subjektivnim obiljejem i dobiva karakter mjeovite objektivno subjektivne teorije. Materijalno objektivna teorija o saizvrilatvu zasniva se na finalnom ili ciljnom shvatanju radnje prema kojem radnja predstavlja voljno ostvarivanje postavljenog cilja. Ova teorija se naziva i finalno objektivna teorija, i teorija o moi (vlasti) nad djelom . Osnovna razlika u odnosu na formalno-objektivnu teoriju je u tome to materijalno-objektivna teorija ne insistira strogo na formalnom kriteriju preduzete radnje izvrenja za razgranienje saizvrilatva od pomaganja, ve pokuava da pronae materijalni kriterij za razgranienje tih oblika sauesnitva.Taj materijalni kriterij ogleda se u kvalitetu sauesnikog uea u djelu, to znai da se uee saizvrioca u krivinom djelu ogleda u tome to on, postupajui sa umiljajem u odnosu na krivino djelo i djelujui zajedno sa drugim licima, preduzima takve radnje od kojih zavisi da li e uope doi do izvrenja djela, na koji nain e ono biti realizirano i u kojoj mjeri e biti ostvareno. To praktino znai da tokom cijelog vremena ostvarenja krivinog djela takav saizvrilac ima i volju i mogunost da odluujue utie na cijeli tok zbivanja. To znai da je saizvrilac ono lice koje svojim radnjama u toku ostvarenja djela zadrava mo da odluujue utie na ostvarenje djela u smislu da nastupi umiljajem obuhvaena posljedica, da se ona izmijeni ili da uope ne nastupi. Materijalno-objektivna teorija je znatno zastupljenija i prihvatljivija od formalno-objektivne teorije, kako u nauci tako i u uporednom zakonodavstvu. Subjektivne teorije o saizvrilatvu insistiraju na subjektivnoj komponenti za razgranienje saizvrilatva od pomaganja i podstrekavanja, jer ove teorije ne prihvataju stav objektivnih teorija da se to razgranienje moe izvriti na objektivnom planu. Ove subjektivne koncepcije prihvataju i ekstenzivno shvatanje saizvrioca, jer odvajaju pomagae i podstrekae od izvrioca po objektivnom kriteriju. Najpoznatije subjektivne teorije su ekstremna subjektivna teorija i limitirana (ograniena) subjektivna teorija. Prema ekstremnoj subjektivnoj teoriji , saizvrilatvo se procjenjuje prema tome da li je onaj ko je uestovao u djelu uinjeno djelo htio kao svoje ( animus auctoris) ili kao tue (animus socii). Pritom je potpuno bez znaaja radnja kojom je to lice uestvovalo u djelu. Izvrilac ili saizvrilac je svako lice oje je prouzrokovalo posljedicu preduzimanjem bilo koje radnje, ako je tu posljedicu htio kao svoju. To nai da za saizvrilatvo nije nuna radnja izvrenja, ve to moe biti pomagaka ili podstrekaka radnja. 99

Ekstremnost ovog shvatanja ogleda se u tome to se za postojanje saizvrilatva ak ne trai ni fiziko djelovanje takvog lica, ve je dovoljno i njegovo psihiko djelovanje, ali uz nuni uslov da ti postupci nose oznaku izvrilake volje (animus auctoris). Prema ogranienoj (limitiranoj) teoriji saizvrilatva, nije bitan samo uinioev unutranji stav prema djelu, ve se taj stav mora dovoljno i jasno ispoljiti u vanjskom svijetu kroz preduzimanje takve radnje iz koje se moe zakljuiti o njegovom unutranjem odnosu prema djelu. Odreivanje saizvrilatva Prema odredbi l.23 KZ FBiH, saizvrilatvo postoji ako vie lica, ueem u radnji izvrenja ili na drugi nain, zajedniki uine krivino djelo. Iz navedene odredbe vidljivo je da na zakonodavac prihvata jednu mjeovitu objektivno-subjektivnu teoriju saizvrilatva, jer pored uea u radnji izvrenja, odredba dozvoljava da to bude i neka druga radnja koja nije radnja izvrenja. Da bi se dolo do nekog mjerila u smslu odreivanja saizvrilake radnje koja nije istovremeno i radnja izvrenja, moraju se ispuniti neki objektivni i subjektivni uslovi. to se tie subjektivnih uslova, za postojanje saizvrilatva trai se da je takvo lice koje uestvuje u djelu sjvesno djelovanja ostalih uesnika, u smislu da je svjesno da se njegova radnja uklapa u radnju drugih lica i da sa tom radnjom predstavlja jednu cjelinu. Ta subjektivna veza izmeu sauesnika najee se ispoljava u njihovom meusobnom dogovoru ili sporazumu o zajednikom djelovanju. Taj dogovor redovno slijedi prije preduzimanja radnje, ali se uzima da saizvrilatvo postoji i u sluaju kada taj dogovor uslijedi poslije otpoinjanja radnje, odnosno u toku radnje koju je preduzelo drugo lice. Za postojanje saizvrilatva trai se da je to lice bilo svjesno izvrioca i drugih saizvrilaca. Pritom se ne trai da i oni koji su otpoeli radnje prije (sukcesivno saizvrilatvo) budu svjesni njegovog djelovanja. Ako ne postoji ta subjektivna veza, onda se ne moe govoriti o saizvrilatvu, jer nepostojanje svijesni o saizvrilatvu iskljuuje saizvrilatvo. Objektivna komponenta saizvrilatva je radnja. To znai da bez odreene djelatnosti saizvrilatvo ne moe postojati. Ono se najjasnije izraava kroz radnju izvrenja, ali to nije nuan uslov. Kad je u pitanju druga radnja, onda se postavlja pitanje koja i kakva ta radnja mora da bude da bi ona mogla biti smatrana saizvrilatvom. Naroit problem u razgranienju saizvrilatva i pomaganja predstavljaju te druge radnje, s obzirom da jedna te ista radnja u jednom sluaju moe da bude uzeta kao saizvrilatvo, a u drugom sluaju kao pomaganje. Tako npr. radnja uvanja strae na parkiralitu dok drugo lice provaljuje u parkirane automobile u jednom sluaju moe se uzeti kao radnja saizvrilatva, a u drugom sluaju kao radnja pomaganja. U odgovoru na to pitanje shvatanja se razlikuju u zavisnosti od toga da li se u takvim sluajevima vei znaaj pridaje subjektivnom momentu u smislu da se utvrdi volja (postojanje cum animo auctoris ili cum animo socii) ili e se teite staviti na isti objektivni momenat u smislu da se pretean znaaj da karakteru i kvalitetu radnje i njenim modalitetima. Prilikom utvrivanja saizvrilatva treba prihvatiti i objektivni i subjektivni kriterij, to znai da ih treba posmatrati u njihovoj uzajamnoj povezanosti. Kod subjektivnog elementa koji se ispoljava u odnosu uinioca prema djelu, razlika postoji u zavisnosti od toga da li se radi o saizvrilatvu ueem u radnji izvrenja ili je u pitanju preduzimanje neke druge radnje. Ako je u pitanju uee u radnji izvrenja, subjektivni element se izraava u svijesti o zajednikom djelovanju sa ostalim sauesnicima, a krivina odgovornost se utvruje zavisno od oblika krivnje sa kojim je uinilac postupao u djelu. Kada je u pitanju uee u drugoj radnji, subjektivni momenat vie dolazi do izraaja s obzirom da se samo na osnovu objektivnog momenta ne moe precizno razgraniiti saizvrilaka od pomagake radnje. U takvom sluaju je vano utvrditi kakav je unutranji stav uinioca prema djelu u smislu da li on u tom djelu postupa kao u svom djelu, ili je u pitanju samo volja da se drugom pomogne u njegovom krivinom djelu. Iako u takvim sluajevima subjektivni momenat dobiva odreeno znaenje, ipak je teite zakonske formulacije i sudske prakse na objektivnom kriteriju, to znai da je najvanija radnja izvrenja, a neka druga radnja mora biti usko, funkcionalno povezana sa radnjom izvrenja. U tom drugom sluaju znaaj subjektivnog momenta ogleda se u tome to on ima dopunjujuu ulogu u utvrivanju sauesnitva. U 100

svakom sluaju, neovisno od subjektivnog stava uinioca prema djelu, bez njegovog objektivnog uea u djelu saizvrilatvo ne moe postojati. Iako u odredbi l.26 st.1 zakonodavac krivinu odgovornost saizvrioca vezuje i za umiljaj i za nehat, uglavnom se uzima da je umiljaj uinioca jedini oblik krivnje koji dolazi u obzir kada se ne radi o ueu u radnji izvrenja. Za postojanje saizvrilatva ponekad je vaan prethodni dogovor za izvrenje krivinog djela. Taj dogovor je bitan samo u onim sluajevima kada se radi o radnji koja nije radnja izvrenja. On podrazumijeva podjelu uloga, podjelu rada i sl, s tim da svaka od tih radnji mora biti usko povezana sa radnjom izvrenja. Tako npr. podjela uloga postoji kada osoba A, prethodno se dogovorivi sa osobom B o izvrenju krae, svee psa u dvoritu, ostavi otkljuana vrata, iskljui alarmni sistem nakon ega poe na spavanje, da bi osoba B u nonim satima izvrila tu teku krau. U pogledu istovremenosti, uzima se da druga radnja mora biti usko povezana sa radnjom izvrenja. Meutim, ne mora se u svakom sluaju raditi o potpunoj istovremenosti jer e u nekim sluajevima druga radnja morati prethoditi radnji izvrenja, da bi radnja izvrenja uope mogla biti ostvarena. Prema tome, uslov istovremenosti nije nuan kod svih krivinih djela. Kad su u pitanju vlastita krivina djela ( delicta propria), koja po Zakonu mogu izvriti samo lica sa odreenim svojstvom, i saizvrilac u tim djelima moe biti smo ono lice koje ima to svojstvo, npr. vojno lice, odgovorno lice, slubeno lice itd. Tako npr. kod krivinog djela nesavjesnog lijeenja, saizvrilac (kao i izvrilac) moe biti samo ljekar. Kako je kod nekih krivinih djela kao posebno subjektivno obiljeje djela odreena namjera ili odreena pobuda, onda i saizvrilac tih krivinih djela moe da bude samo ono lice koje je postupalo sa tom namjerom i iz odreene pobude. Tako npr. kod krae i drugih krivinih djela protiv imovine postoji namjera pribavljanja protivpravne imovinske koristi, to znai da saizvrilac u tom djelu moe da bude samo ono lice kod kojeg postoji ta namjera. Isto tako, zakonodavac kod nekih djela npr. kod tekog ubistva (l.171 st.2, taka 4 i 5) - kao posebno subjektivno obiljeje postavlja pobudu (rasna, nacionalna ili vjerska pobuda, koristoljublje, vrenje drugog krivinog djela, bezobzirna osveta ili druge niske pobude. Saizvrilac tih djela moe biti samo ono lice kod kojeg postoji naznaena pobuda. Saizvrilatvo nije mogue kod svih krivinih djela, kao npr. kod tzv. vlastorunih krivinih djela kod kojih je bie djela zakonom odreeno kao takvo i ija je priroda takva da ih moe izvriti izvrilac iskljuivo vlastitim djelovanjem. Tako npr. nije mogue saizvrilatvo kod uvrede (l.214), rodoskrvnjenja (l.239), davanja lanog iskaza (l.328). Saizvrilatvo moe postojati i kod komisivnih i kod omisivnih delikata. Kad su u pitanju omisivni delikti, saizvrilatvo e postojati u sluaju kad 2 ili vie lica sporazumno ne izvre radnju koju su po nekom osnovu bili duni izvriti. Tako npr. prema odredbi l.181, roditelji su saizvrioci krivinog djela naputanja nemonog lica ako zajedniki i sporazumno ostave svoje dijete bez pomoi u stanju ili prilikama opasnim po ivot. Nuno i prividno saizvrilatvo Iako je saizvrilatvo redovno fakultativno, to znai da se djelo moe izvriti kako ueem jednog lica u njegovom ostvarenju tako i ueem saizvrilaca, u nekim sluajevima izvrenje krivinog djela nije mogue ako u njegovom izvrenju ne uestvuje vie lica. Tada postoji tzv. nuno saizvrilatvo. Nuno saizvrilatvo postoji u 3 oblika: 1. delikti susretanja; 2. konvergentni delikti; 3. divergentni delikti. Delikti susretanja postoje u sluaju kada saizvrioci preduzimaju radnje koje su okrenute jedna nasuprot drugoj, kao npr. kod krivinog djela rodoskrvnjenja (l.239).

101

Konvergentna krivina djela ili krivina djela sticaja postoje u sluaju kada saizvrioci izvravaju radnje koje su okrenute ka istom cilju, npr. kod oruane pobune (l.145), ili kod pobune lica lienih slobode (l.331). Divergentna krivina djela su ona krivina djela kod kojih su interesi uesnika u koliziji (sukobu), kao npr. kod krivinog djela uestvovanja u tui (l.179 KZ). Nije nuno saizvrilatvo sluaj djela u ijem izvrenju nuno sudjeluju 2 lica, ali u kojem zakonodavac predvia kanjavanje samo jednog od tih lica. Takav primjer je krivino djelo vanbrane zajednice sa maloljetnim licem (l.233), gdje je uinilac punoljetna osoba koja ivi u vanbranoj zajednici sa maloljetnom osobom koja je navrila 14 godina. Nije saizvrilatvo ni situacija tzv. prividnog ili sporednog izvrioca. Takav sluaj postoji kada vie lica zajednikim djelovanjem dovedu do nastupanja zabranjene posljedice s tim da kod njih ne postoji ni svijest ni volja za zajednikim djelovanjem. To bi bilo u sluaju krivinog djela ugroavanja javnog saobraaja (l.315), kada bi do stradanja treeg lica dolo krivicom dvojice uesnika u drumskom saobraaju koji se nisu pridravali saobraajnih propisa. U takvom sluaju svaki od tih uesnika u saobraaju smatra se samostalnim izvriocem tog krivinog djela. Dobrovoljno spreavanje djela Prema odredbi l.26 st.2, saizvrilac jednako kao i pomaga i podstreka koji dobrovoljno sprijei izvrenje krivinog djela, oslobodit e se od kazne. Ovo je institut dobrovoljnog spreavanja djela, koji je i po svom karakteru i po krivinopravnom dejstvu slian dobrovoljnom odustanku od pripremnih radnji ili od pokuaja. Prema KZ FBiH, dobrovoljno spreavanje djela od strane saizvrioca predstavlja opi obligatorni zakonski osnov za osloboenje od kazne. Kao i kod dobrovoljnog odustanka, sutina ovog instituta ogleda se u dobrovoljnosti, to znai da ona stoji uvijek u sluaju ako se sprijeilo izvrenje djela u situaciji kada se to djelo objektivno moglo dovriti. Pritom etika vrijednost motiva dobrovoljnog spreavanja djela nije od znaaja. Posredno izvrilatvo Sutina problema posrednog izvrilatva se svodi na pitanje da li se lice koje se posluilo drugim licem za ostvarenje bia nekog krivinog djela moe smatrati posrednim izvriocem, ili se izvriocem smatra samo ono lice koje je preduzelo radnju izvrenja. Poseban problem kod posrednog izvrilatva javlja se onda kada neko lice koristi neuraunljivo lice ili krivino neodgovorno maloljetno lice (ispod 14 godina) za ostvarenje nekog krivinog djela. Pojam posrednog izvrilatva ima znaaj i u naem pravu. To je sluaj kod krivinih djela ije je posebno obiljeje postojanje odreene namjere ili pobude, kao i kod onih krivinih djela koja mogu biti izvrena samo od lica sa odreenim svojstvom tj. kod vlastitih krivinih djela ( delicta propria). U takvim sluajevima jedno lice se koristi drugim licem kao oruem ili sredstvom za izvrenje krivinog djela. Ovo drugo lice ne moe biti izvrilac tih krivinih djela jer mu nedostaje jedno bitno obiljeje kao to je posebna namjera ili posebno svojstvo. Tako npr. osoba A moe se posluiti osobom B u izvrenju krae, pri emu kod osobe A postoji namjera da prisvajanjem pribavi protivpravnu imovinsku korist, a kod osobe B koja tuu pokretnu stvar neposredno oduzima, te namjere nema. U takvom sluaju osoba A se moe uzeti kao posredni izvrilac krivinog djela krae (l.273), a osoba B moe biti uinilac samo krivinog djela oduzimanja tue pokretne stvari (l.279). Kad je u pitanju koritenje drugog lica kao doloznog sredstva za izvrenje nekog krivinog djela, mogu se pojaviti situacije kada koriteno lice uope nije izvrilac krivinog djela i situacije kada ono jeste izvrilac krivinog djela, ali ne onog za koje je dolozno koriteno, ve nekog drugog krivinog djela. Primjer za prvi sluaj je krivino djelo iznoenja linih ili obiteljskih prilika iz l.215 KZ ( ko iznosi ili prenosi neto iz osobnog ili obiteljskog ivota neke osobe u namjeri da nakodi njenom ugledu) . Ako osoba A koristi osobu B u namjeri da pronoenjem neega iz linog ili porodinog ivota nanese tetu 102

osobi C, osoba A se moe uzeti kao posredni izvrilac tog krivinog djela. Koritena osoba B, koja nema tu namjeru nanoenja tete, uope nee biti izvrilac tog krivinog djela jer za njegovu krivnju mora biti ispunjen i uslov pomenute namjere. Primjer za drugu situaciju, kada se koriteno lice pojavljuje kao neposredni izvrilac krivinog djela, je teko ubistvo iz l.171 st.2 ta.4 KZ FBiH, gdje osoba A koristi osobu B da izvri krivino djelo tekog ubistva iz rasnih, nacionalnih ili vjerskih pobuda. Ukoliko osoba B izvri ubistvo osobe C, ali s tim da kod njega ne postoje ove posebne kvalifikatorne pobude, tada se osoba A moe uzeti kao posredni izvrilac tekog ubistva (l.171 st.2, ta.4), dok osoba B moe samo biti neposredni izvrilac krivinog djela obinog ubistva (l.171 st.1) PODSTREKAVANJE Pojam podstrekavanja Podstrekavanje ili poticanje kao oblik sauesnitva znai preduzimanje takve radnje kojom se sa umiljajem kod drugog lica izaziva ili uvruje odluka da to lice preduzme takvu radnju kojom e ostvariti obiljeja bia nekog krivinog djela. Da bi postojalo podstrekavanje, kod podstrekavanog lica ne smije postojati vrsta odluka o izvrenju krivinog djela. Ako takva vrsta odluka postoji, podstrekavanje moe imati znaaj psihikog pomaganja. Odluka o izvrenju krivinog djela kod izvrioca moe postojati, a podstrekavanje u takvom sluaju postojae ako ta odluka nije dovoljno vrsta, ve je kolebljiva. Podstrekavanje e postojati i onda kada je sam podstrekavani izrazio ili elju ili spremnost da izvri neko krivino djelo, ali jo nije uvrstio svoju odluku. Podstrekavanje se moe vriti od strane jednog lica ili od strane vie lica. Ako vie lica svjesno i voljno utiu na donoenje ili uvrenje odluke kod podstrekavanog, tada se oni smatraju sapodstrekaima. Ako kod takvih lica koja podstrekavaju nema svijesti i volje da zajedniki kod podstrekavanog stvore odluku na izvrenje krivinog djela, tada oni nisu sapodstrekai ve samostalni podstrekai i svaki e odgovarati za svoje radnje podstrekavanja, jer je tu sapodstrekavanje prividno. Podstrekavanje moe biti neposredno i posredno. Neposredno podstrekavanje postoji u sluaju kada podstreka neposrednim djelovanjem na izvrioca navodi istog da taj izvri krivino djelo. To je najei oblik podstrekavanja. Posredno podstrekavanje postoji u sluaju kada podstreka posredno, preko drugog lica utie na svijest i volju izvrioca, tj.treeg lica. Iako je posredno podstrekavanje donekle sporno, u teoriji ipak preovladava shvatanje da je i to podstrekavanje jer i u takvom sluaju postoji uzrona veza izmeu radnje posrednog podstrekaa i izvrioca. Radnja podstrekavanja Radnja podstrekavanja je svaka umiljajna radnja kojom se utie na svijest i volju izvrioca da on donese ili uvrsti odluku o izvrenju krivinog djela. Sredstva podstrekavanja, koje KZ FBiH ne navodi izriito (l.24), u krivinopravnoj teoriji i sudskoj praksi najee su: - davanje ili obeanje poklona ili neke druge imovinske koristi; - nagovaranje; - prikazivanje koristi od izvrenog krivinog djela; - upuivanje prijetnje; - zloupotreba nekog odnosa zavisnosti ili nadreenosti; - dovoenje u zabludu itd. Naini podstrekavanja najee su usmenim putem, pisanim izjavama, a mogue je i konkludentnim inima. 103

Podstrekavanje kao oblik sauesnitva postoji samo ako je izvreno injenje jer se smatra da se pasivnim dranjem nekog lica ne moe niti izazvati niti uvrstiti odluka da se izvri neko krivino djelo. Odnos izmeu podstrekaa i podstreknutog Da bi postojalo podstrekavanje, mora postojati odreeni odnos ili odreena veza izmeu podstrekaa i izvrioca, koja omoguava da radnja podstrekavanja prouzrokuje odluku o izvrenju krivinog djela. Pored radnje podstrekavanja, na donoenje odluke mogu uticati i drugi faktori kao npr. slabo imovinsko stanje uinioca, dugovi koje ovaj nije u stanju da vrati i sl. U kompleksu vie uslova mora se pojaviti i podstrekaka radnja koja definitivno zaokruuje (izaziva ili uvruje) odluku na izvrenje djela. Podstrekavanje moe biti upravljeno samo na jedno lice kao izvrioca ili na vie lica koja pripadaju jednom odreenom krugu. I kad je u pitanju krug lica, podstrekavani mora po nekom osnovu da pripada tom krugu. Neposredni izvrilac ne mora biti individualno odreeno lice. On ak ne mora biti ni poznat podstrekau, ali mu u svakom sluaju mora biti poznat krug lica iz kojeg e se regrutirati neposredni izvrilac. Taj krug moe da bude neki zbor ljudi, ljudi iz jedne uionice, iz jedne vojne jedinice, neke organizacije itd. Kad je podstrekavanje usmjereno na neodreeni krug lica, ono je kanjivo samo ako je predvieno kao posebno krivino djelo. Krug lica iz kojih e proizii izvrilac, redovno je u pitanju neka prostorna povezanost, ali to nije nuan uslov za postojanje podstrekavanja. Podstrekavanje e postojati i u sluaju kad se radi o licima koja pripadaju odreenoj politikoj stranci, nekoj religijskoj sekti, udruenju i sl. Pitanje odreenosti kruga je faktiko pitanje i ono se rjeava u svakom konkretnom sluaju. Odnos podstrekavanja i krivinog djela Podstrekavanje moe postojati samo onda ako se ono odnosi na odreeno krivino djelo. Nema generalnog podstrekavanja na vrenje krivinog djela uope ili na vrenje neke kategorije krivinih djela. Tako npr. nema podstrekavanja na krau, ako podstreka podstrekava izvrioca da uopte vri krivina djela krae. Podstrekavanje je oblik sauesnitva i ono se razlikuje od propagande. Propaganda podrazumijeva poduzimanje takvih radnji u smislu da se proiri odreena ideja da je prihvati to vei broj ljudi. Propagandu redovno prati agitacija ili pozivanje za preduzimanje odreenih djelatnosti da bi se ostvarila propagirana ideja. Ukoliko propaganda obuhvata odreenu ideju u smislu da se njenom realizacijom vre krivina djela, tada je to kanjvo samo onda ako je to zakonom izriito propisano. Meutim, ukoliko se pritom poziva na izvrenje jednog odreenog krivinog djela ili vie tano konkretiziranih krivinih djela, tada to vie nije propaganda ve podstrekavanje. Umiljaj podstrekaa Prema odredbi l.24 st.1, podstreka je krivino odgovoran samo za umiljajno podstrekavanje na izvrenje krivinog djela. To podrazumijeva i direktni i eventualni umiljaj. Iskljuuje se odgovornost za nehat, mada teorijski moe postojati i nehatno podstrekavanje. Kako je radnja podstrekavanja svaka ona radnja podstrekaa kojom se kod drugog lica sa umiljajem izaziva ili uvruje odluka na izvrenje krivinog djela, to znai da umiljajem podstrekaa moraju biti obuhvaene njegove radnje kao podstrekaa, kao i radnje drugog lica kojima se izvrava odreeno krivino djelo. Zbog toga se moe rei da je umiljaj podstrekaa dvostruk. Za umiljaj podstrekaa se trai: 1. Svijest i htijenje odnosno pristajanje na podstrekavanje; 2. Svijest i htijenje odnosno pristajanje da podstrekavani izvri konkretno krivino djelo, to je redovno i cilj njegove podstrekake djelatnosti.

104

Kod podstrekaa mora postojati svijest o svim stvarnim obiljejima bia krivinog djela na koje podstrekava. Kako stvarna obiljeja bia krivinog djela mogu predstavljati odreeni lini odnos, lina svojstva ili line okolnosti, to se i za umiljaj podstrekaa zahtijeva svijest o tim posebnim linim momentima na strani podstrekavanog, i to samo izuzetno u sluajevima kada ti lini momenti predstavljaju osnovno obiljeje bia krivinog djela. Tako npr. nee postojati podstrekavanje na krivino djelo rodoskrvnjenja u sluaju da lice koje je podstrekavalo na obljubu nije bilo svjesno srodnikog odnosa izmeu izvrilaca obljube. Isto tako, kod krivinih djela ije je jedno od osnovnih obiljeja protivpravnost, za postojanje umiljaja kod podstrekaa mora postojati svijest i o tom osnovnom obiljeju krivinog djela. Postoji razlika u intelektualnom elementu izmeu podstrekaa i izvrioca kada je u pitanju svijest o konkretnom obliku stvarnih obiljeja nekog krivinog djela. Podstrekavano lice kao neposredni izvrilac svjestan je krivinog djela i njegovih obiljeja u detaljima, tj. u najkonkretnijem obliku, dok je svijest podstrekaa u tom sluaju mnogo manja. Izvrilac neposredno preduzima radnju i u toku izvrenja samog djela utie na njegov tok, teinu posljedice, njeno nastupanje uope itd, dok podstreka ima predstavu o osnovnim obiljejima djela na koje podstrekava. Tako npr. podstrekavanje na izvrenje odreenog ubistva podrazumijeva da je podstreka svjestan da e izvrilac poduzeti radnju kojom e drugo lice liiti ivota i to je za njegov umiljaj sasvim dovoljno. Izvrilac ima svijest o svim modalitetima radnje izvrenja tog konkretnog ubistva u svim njegovim pojedinostima, kao to su npr. vrijeme i mjesto izvrenja, nain ili sredstvo kojim e se izvriti itd. Kod nekih krivinih djela zakonodavac postavlja kao obiljeje djela neke subjektivne momente kao to su npr. odreena namjera ili odreena pobuda. U takvim suajevima ta posebna subjektivna obiljeja ne moraju postojati kod podstrekaa, ve je dovoljno da ti subjektivni momenti postoje kod izvrioca, da da je pritom podstreka znao za te momente ili da je pretpostavio da ti momenti postoje, pa se saglasio sa takvim momentima. Ukoliko meutim neki posebni subjektivni momenat postoji na strani podstrekaa, a ne i na strani izvrioca, tada se moe uzeti da je u pitanju posredno izvrilatvo, a sam izvrilac tada se koristi kao dolozno orue ili sredstvo za izvrenje nekog krivinog djela. Kao primjer za izloene situacije i u jednom i u drugom sluaju moe se navesti krivino djelo iznoenja osobnih ili obiteljskih prilika iz l.215 KZ (Ko iznosi ili pronosi neto iz osobnog ili obiteljskog ivota neke osobe u namjeri da nakodi njenom ugledu). U prvom sluaju za umiljaj podstrekaa trai se znanje da kod izvrioca postoji pomenuta namjera ili barem da kod njega postoji prepostavka o postojanju takve namjere s kojom se on saglasio. U drugom sluaju potrebno je da kod samog podstrekaa postoji namjera da se nakodi ugledu neke osobe koristei se drugim licem za ostvarenje ovog daljeg cilja. Podstrekavanje i sticaj U istom krivinom djelu ne moe postojati sticaj podstrekavanja i nekog drugog oblika sauesnitva. To je zbog toga to se u takvim sluajevima primjenjuje princip konzumpcije, to znai da laki oblik sauesnitva biva obuhvaen ili konzumiran teim oblikom sauesnitva. Tako npr. ne moe postojati u istom krivinom djelu podstrekavanje i saizvrilatvo ili podstrekavanje i pomaganje. U prvom sluaju podstrekavanje bi bilo konzumirano saizvrilatvom, a u drugom sluaju postojalo bi samo podstrekavanje koje bi konzumiralo i pomaganje. Mogui su idealni i realni sticaj podstrekavanja. Idealni sticaj podstrekavanja postoji u sluaju kad podstreka jednom radnjom podstakne na izvrenje vie krivinih djela. Pritom je nebitno da li je izvrilac ta djela izvrio u idealnom ili realnom sticaju. Isto tako je nebitno da li su ta djela izvrena od strane jednog ili vie izvrilaca. Sutina idealnog sticaja podstrekavanja ogleda se u postojanju jedne podstrekake radnje. Realni sticaj podstrekavanja postoji u sluaju kada podstreka sa vie radnji podstrekavanja podstakne na izvrenje vie krivinih djela. Pritom nije bitno da li su ta djela izvrena u realnom ili idealnom sticaju. Ne postoji realni sticaj podstrekavanja u sluaju kada se sa vie radnji podstrekava na izvrenje jednog krivinog djela.

105

Neuspjelo podstrekavanje Na zakonodavac u pogledu pravne prirode sauesnitva u naelu prihvata tzv.ogranienu ili limitiranu teoriju akcesornosti sauesnitva, to znai da krivinu odgovornost sauesnika u uem smislu vezuje za radnju izvrioca shvaenu u objektivnom smislu. Meutim, u odredbi l.24 predvien je jedini opi izuzetak od usvojene teorije limitirane akcesornosti. Taj izuzetak odnosi se na samostalnu odgovornost i kanjivost podstrekaa u sluaju neuspjelog podstrekavanja. Prema toj zakonskoj odredbi, ko drugog s umiljajem podstrekava na izvrenje krivinog djela za koje se po zakonu moe izrei 5 godina zatvora ili tea kazna, a djelo ne bude ni pokuano, podstreka se tada kanjava kao za pokuaj krivinog djela u granicama propisane kazne, a moe se i blae kazniti. Za kanjivost prema navedenoj zakonskoj odredbi, potrebno je da se ispune 3 uslova: 1. Da postoji radnja podstrekavanja da je dolo do uticaja na svijest i volju izvrioca; 2. Da je u pitanju podstrekavanje za relativno tee krivino djelo, to je zakonodavac limitirao zaprijeenom kaznom od 5 godina zatvora ili teom kaznom; 3. Djelo ne smije biti ni pokuano. Neuspjelo podstrekavanje u gore navedenom smislu moe postojati i u onom sluaju kad je kod podstreknutog postojala odluka o izvrenju krivinog djela. Ukoliko je, meutim, u pitanju izvrilac kod kojeg nije postojala odluka ili ona jo nije bila dovoljno uvrena, tada se neuspjelo podstrekavanje moe realizirati u svoja 2 osnovna vida, obzirom na posljedice koje postoje kod uspjelog podstrekavanja. U prvom sluaju neuspjelo podstrekavanje postoji onda kada podstreka nije uspio da svojom radnjom izazove ili uvrsti odluku n aizvrenje krivinog djela. U takvom sluaju mora postojati podstrekaka radnja u pravom smislu rijei u smislu umiljajnog uticaja na svijest i volju izvrioca. Ako je preduzeta radnja koja ima sva obiljeja podstrekake radnje i pritom na strani podstrekaa postoji umiljaj, ali pritom nije dolo do uspostavljanja veze izmeu podstrekaa i podstrekavanog, u takvom sluaju se ne radi o neuspjelom podstrekavanju jer nije dolo do faktikog uticaja na volju i svijest izvrioca. Drugi oblik neuspjelog podstrekavanja postoji u sluaju kada je podstreka svojom radnjom kod podstrekavanog lica uspio u stvaranju odluke o izvrenju djela, ali do izvrenja krivinog djela nije dolo iz bilo kojih razloga. Prvi sluaj neuspjelog podstrekavanja se moe u neku ruku smatrati nesvrenim pokuajem, a drugi sluaj svrenim pokuajem podstrekavanja. Nije mogue neuspjelo podstrekavanje na krivino djelo kvalificirano teom posljedicom. To je zbog toga to niko sa izvjesnou ne moe znati da li e pri konkretnom izvrenju krivinog djela nastupiti ta tea posljedica. Kada su u pitanju djela kvalificirana naroitom okolnou, neuspjelo podstrekavanje postoji onda ako je podstreka podstrekavao izvrioca da izvri odreeno djelo upravo koristei tu naroitu okolnost. Tako npr. to podstrekavanje postoji u sluaju kada je osoba A podstrekavala osobu B da izvri teku provalnu krau, a do izvrenja djela ne doe ili ak ni do njegovog pokuaja. Isti je sluaj ako je podstreka poduzeo podstrekaku radnju, a pritom je znao da se djelo na koje podstrekava moe izvriti samo uz koritenje posebne okolnosti. Kanjavanje podstrekaa Prema odredbi l.24 st.1, podstreka se kanjava kao i uinilac , to znai da se kanjava u granicama kazne koja je u Zakonu propisana za to krivino djelo. Ako je podstreknuto lice izvrilo krivino djelo, podstreka se kanjava kaznom koja je u Zakonu propisana za izvrioca djela. Ako je podstreknuti izvrio pokuaj krivinog djela, podstreka se kanjava u granicama kazne propisane za izvrioca pokuaja krivinog djela. Iz tog slijedi jednaka kazna za podstrekaa i za neposrednog izvrioca djela. Meutim, to ne znai da e podstreka i saizvrilac u svakom sluaju biti kanjeni jednakim kaznama. Kazna za izvrioca i kazna za podstrekaa mogu biti razliite, to zavisi od svih okolnosti koje utiu na odmjeravanje kazne prilikom svake individualizacije kazne. 106

Dobrovoljno spreavanje djela Prema odredbi l.26 st.2 KZ FBiH, podstreka koji dobrovoljno sprijei izvrenje krivinog djela e se osloboditi od kazne. Obligatorni zakonski osnov za osloboenje od kazne moe doi u obzir samo onda ako je do spreavanja izvrenja djela dolo usljed radnje ili djelatnosti podstrekaa. Na spreavanje izvrenja djela pored njegove radnje mogu uticati i druge okolnosti, ali je bitna njegova radnja. Ukoliko se podstreka svojom radnjom trudio da sprijei izvrenje djela, ali u tome nije uspio, tada nee postojati dobrovoljno spreavanje djela. On svojom radnjom mora izdejstvovati promjenu odluke kod podstrekavanog lica o izvrenju krivinog djela. To znai da posljedica mora biti sprijeena, bilo da je u pitanju djelatnost podstrekaa, bilo da je u pitanju djelatnost nekih treih lica koja je sam podstreka angairao da bi sprijeio nastupanje posljedice. Prema istoj zakonskoj odredbi, podstreka e se osloboditi od kazne i u sluaju ako dobrovoljno sprijei izvrenje krivinog djela za koje je izvrilac ve obavio kanjivu pripremnu radnju, neovisno od toga da li je u pitanju pripremanje kao delikt sui generis ili su u pitanju prava delicta preparata. Sutinu instituta dobrovoljnog spreavanja djela ini dobrovoljnost podstrekaa da se promijeni odluka o izvrenju krivinog djela, odnosno da se sprijei njegovo izvrenje. Pritom nije bitna etika vrijednost podstrekaevih motiva. Dobrovoljnost spreavanja nee postojati ako djelo objektivno nije izvreno zbog nekih drugih okolnosti, neovisno od toga to je postojala radnja spreavanja. Podstrekavanje kao posebno krivino djelo U nekim zakonskim odredbama podstrekavanje je predvieno kao posebno krivino djelo. To je zakonodavac uinio na 2 naina. U prvom sluaju podstrekavanje je predvieno uopte kao oblik radnje izvrenja odreenog krivinog djela, to znai da je predvidio sve radnje podstrekavanja. U drugom sluaju kao radnju izvrenja predvidio je samo neke radnje podstrekavanja. Tako npr. u odredbi l.157 st.4 kod krivinog djela organiziranja grupe i poticanja na izvrenje genocida i ratnih zloina, zakonodavac je predvidio kaznu 1-10 godina za onog ko poziva ili podstie na izvrenje krivinih djela genocida i ratnih zloina (l.153-156 KZ FBiH), a u odredbama lanova 153-156 kao jednu alternativno odreenu radnju izvrenja zakonodavac navodi nareivanje. U svim sluajevima kada je podstrekavanje predvieno kao posebno krivino djelo, sama radnja podstrekavanja predstavlja radnju izvrenja tih krivinih djela. Takva krivina djela mogu biti svrena krivina djela, a mogu i da ostanu u pokuaju. Svreno krivino djelo postoji ako je radnja izvrenja dovrena, to znai da je dolo do uticaja na svijest i volju podstrekavanog lica u smislu da je podstrekavani izvrio ili pokuao izvriti djelo na koje je podstrekavan. Pokuaj postoji ako je preduzeta radnja podstrekavanja, ali iz bilo kojih razloga nije dolo do uticaja na svijest i volju podstrekavanog lica. Odredbe o podstrekavanju kao sauesnitvu, sadrane u l.24 KZ (podstrekavanje i neuspjelo podstrekavanje) su po svojoj prirodi supsidijarnog karaktera. To znai da do njihove primjene moe doi damo onda kada zakon odreeno podstrekavanje ne predvia kao posebno krivino djelo. POMAGANJE Pojam pomaganja Pomaganje predstavlja preduzimanje takve radnje kojom se s umiljajem doprinosi izvrenju one protivpravne radnje drugog lica kojom to lice ostvaruje obiljeja bia nekog krivinog djela. Pomaganje moe biti neposredno i posredno. Neposredno pomaganje postoji u sluaju kad se pomo prua neposredno izvriocu. Posredno pomaganje postoji u sluaju kad pomaga preko nekog treeg lica prua pomo izvriocu djela. Posredni pomaga je dakle ono lice koje prua pomo neposrednom pomagau, ali

107

to je i ono lice koje potie neposrednog pomagaa na pruanje pomoi. Posredni pomaga je i ono lice koje prua pomo neposrednom podstrekau. Radnja pomaganja moe uslijediti samo prije ili istovremeno sa radnjom izvrenja, jer samo u tim sluajevima takve radnje doprinose, odnosno sauzrokuju nastupanje zabranjene posljedice. Pomaganje ne moe postojati nakon to je krivino djelo izvreno. Kod izvrioca krivinog djela prije pruanja radnje pomaganja mora postojati odluka na izvrenje djela. Ne moe postojati pomaganje prije stvorene odluke kod izvrioca da izvri odreeno krivino djelo. U suprotnom, moe se raditi o podstrekavanju. Npr. davanje savjeta i uputstava kako da se izvri krivino djelo, ako je uinjeno prije stvorene odluke o izvrenju djela, predstavljae podstrekavanje, a ako je uinjena nakon te odluke onda je to radnja pomaganja. Isto tako, jedna te ista radnja moe predstavljati u jednom sluaju saizvrilatvo, a u drugom sluaju pomaganje. To mogu biti samo one radnje koje nisu radnje izvrenja. Razgranienje izmeu saizvrilatva i pomaganja predstavlja faktiko pitanje koje se u sudskoj praksi rjeava u zavisnosti od okolnosti svakog konkretnog sluaja. Pomaganje se uglavnom vri od strane pojedinca, ali se ono moe vriti i od strane vie lica ukoliko su ta lica svjesna svojih radnji kao pomagakih u ostvarenju jednog konkretnog krivinog djela. Tada se oni smatraju sapomagaima. Ako vie lica objektivno pomau izvriocu u ostvarenju njegovog krivinog djela,a pritom nisu svjesni zajednikog djelovanja, tada postoji prividno sapomaganje, gdje svaki pomaga odgovara kao samostalni pomaga. Radnja pomaganja Radnja pomaganja je svaka ona radnja preduzeta sa umiljajem, kojom se na odreeni nain moe doprinijeti izvrenju krivinog djela. To su dakle one radnje kojima se izvrenje krivinog djela podupire, olakava ili unapreuje pri emu nije vana koliina te pruene pomoi u ostvarenju krivinog djela. Pored toga to pomaganje moe biti neposredno i posredno, ono moe biti fiziko i intelektualno (fiziko). Kao fiziko pomaganje u odredbi l.25 st.2 pominje se stavljanje uiniocu na raspolaganje sredstava za izvrenje krivinog djela, uklanjanje prepreka za izvrenje krivinog djela ili osposobljavanje sredstava za izvrenje krivinog djela, njihovo nabavljanje itd. Sve te radnje, ako bi bile preduzete prije izvrenja krivinog djela, predstavljale bi zapravo pripremne radnje. Psihiko pomaganje je psihiko podupiranje izvrioca krivinog djela. Prema odredbi l.25 st.2 KZ FBiH, to je dvanje savjeta ili uputstava kako da se uini krivino djelo, unaprijed obeano prikrivanje, zatim davanje informacija ili obavjetenja koja su bitna za ostvarenje krivinog djela itd. I fiziko i psihiko pomaganje mora uslijediti ili prije ili za vrijeme radnje izvrenja. U tom smislu, posebno kada je u pitanju psihiko pomaganje, treba obratiti panju na njegovo razgranienje od podstrekavanja, to e zavisiti od toga da li je kod uinioca ve postojala vrsta odluka na izvrenje krivinog djela. Ako je ta odluka postojala, tada e se raditi o psihikom pomaganju, u suprotnom se radi o podstrekavanju. Za razliku od podstrekavanja koje se moe izvriti samo injenjem, pomaganje se moe vriti i injenjem i neinjenjem. Pomaganje neinjenjem postoji u onom sluaju ako je kod pomagaa postojala dunost da poduzme odreenu radnju kojom bi sprijeio izvrenje djela. Pritom nije bitno da li bi ta radnja uistinu i sprijeila konkretno djelo, ve e pomaganje postojati i u sluaju kada bi ta duna inidba makar oteala izvrenje krivinog djela. Pomaganje se moe pruiti prije ili za vrijeme radnje izvrenja. Samo izuzetno pomaganje je mogue i nakon okonanja radnje izvrenja krivinog djela, pod uslovom da jo nije dolo do nastupanja zabranjene posljedice, to je tzv. meupomo koja znai pruanje pomoi nakon dovretka radnje, a prije nastupanja posljedice.

108

Doticaj s krivinim djelom Pruanje pomoi nakon ostvarenog krivinog djela naziva se doticaj s krivinim djelom ili prikrivanje. Moe se realizirati kroz prikrivanje uinioca, samog krivinog djela, sredstava kojim je to djelo uinjeno, kroz prikrivanje tragova krivinog djela ili predmeta koji su pribavljeni krivinim djelom. Doticaj moe biti stvarni i lini. Stvarni doticaj postoji u sluaju kad se prikrivaju, odnosno obezbjeuju predmeti pribavljeni krivinim djelom, ili koristi koja se postigla ostvarenjem krivinog djela, zatim ono to se dobilo prodajom ili zamjenom stvari pribavljene krivinim djelom itd. Tako npr. u odredbi l.290 KZ zakonodavac izriito propisuje prikrivanje kao posebno krivino djelo, gdje je u pitanju stvarni doticaj, a kod kojeg je radnja izvrenja kupovina, primanje u zalog, ili na drugi nain pribavljanje, proturanje ili prikrivanje stvari za koju prikriva zna (st.1) ili bi mogao znati (st.2) da je stvar pribavljena krivinim djelom. Lini doticaj je pruanje pomoi uiniocu da ne bude otkriven i uhvaen. U odredbi l.326 KZ u kojoj je regulisano pruanje pomoi uinitelju poslije izvrenog krivinog djela, zakonodavac kae: ko krije uinitelja krivinog djela za koje se goni po slubenoj dunosti ili mu prikrivanjem orua, tragova ili na drugi nain pomogne da ne bude otkriven ili ko krije osueno lice ili preduzme druge radnje kojima se ide za tim da se ne izvri kazna ili izreene mjere sigurnosti ili da se primjene odvojene zakonske mjere Za doticaj ili prikrivanje odgovara se samo ako je zakonom izriito odreeno. Prikrivanje ne predstavlja oblik sauesnitva, osim u sluaju ako je unaprijed obeano. U takvoj situaciji to prikrivanje predstavlja psihiko pomaganje, jer izmeu obeanog prikrivanja i prouzrokovane posljedice od strane izvrioca postoji izvjesna uzrono-posljedina veza. U takvim sluajevima treba voditi rauna o tome da li je kod uinioca ve postojala vrsta odluka na izvrenje krivinog djela. Ako ta odluka nije bila dovoljno vrsta, ve je uvrena upravo obeanim prikrivanjem, takva radnja postaje radnja podstrekavanja. Odnos pomagaa prema izvriocu i krivinom djelu Kao i kod podstrekavanja, i kod poomaganja mora postojati odreeni odnos izmeu onog ko pomae i onog ko djelo izvrava. Taj odnose se ispoljava u tome to pomaga mora da zna kojem individualno odreenom licu pomae i u kojem krivinom djelu, ili kojem krugu lica pripada lice kome on pomae. Tako e postojati pomaganje ako osoba A preduzima pomagaku radnju kojom e omoguiti ili olakati izvrenje krivinog djela od strane izvrioca koji pripada nekom prostorno povezanom krugu, mada kao i kod podstrekavanja ta prostorna povezanost nije nuna. Da bi postojalo pomaganje mora se raditi o jednom odreenom krivinom djelu, a nee postojati pomaganje ako ni on sam nije svjestan krivinog djela u kojem on prua izvriocu pomo. Umiljaj pomagaa Kao i podstreka, i pomaga je krivino odgovoran samo ako je postupao sa umiljajem. Umiljaj pomagaa ima svoje specifinosti po kojima se razlikuje od umiljaja izvrioca. U tom smislu moe se rei da je i umiljaj kod pomagaa dvostran, bez obzira da li je u pitanju direktni ili eventualni umiljaj. Tim umiljajem prije svega treba biti obuhvaena svijest i volja o svojoj radnji kao pomagakoj radnji. To znai da je pomaga svjestan da svojom radnjom podupire, olakava ili unapreuje izvrenje krivinog djela od strane drugog lica i to eli, odnosno na to pristaje. S druge strane, kao i podstreka, i pomaga mora biti svjestan svih onih osnovnih i stvarnih obiljeja bia krivinog djela koje e ostvariti izvrilac. To znai da on mora biti svjestan onih obiljeja djela kojih mora biti svjestan i izvrilac koji postupa sa umiljajem. Ako kod nekog krivinog djela izuzetno postoji protivpravnost kao obiljeje djela, ili neki subjektivni momenti kao to su lino svojstvo ili lini odnosi, tada se i kod pomagaa zahtijeva svijest o postojanju tih posebnih momenata.

109

Kod onih krivinih djela kod kojih je obiljejem djela postavljena odreena namjera ili pobuda, ne zahtijeva se postojanje tih elemenata i kod pomagaa, ali se za njegov umiljaj zahtijeva da je znao da ti momenti postoje na strani izvrioca, ili da je bar pretpostavljao da ti momenti postoje pa se saglasio sa tim postojanjem. Tako npr. kod KD kvalifikovanog ubistva (l.171 st.2 ta.5), pomaga e biti odgovoran za pomaganje u kvalifikovanom ubistvu izvrenom iz bezobzirne osvete kao kvalifikatorne pobude, ako je znao da kod izvrioca postoji takva pobuda ili pretpostavio da takva pobuda postoji pa se s njom saglasio. Pomaganje i sticaj Iskljueno je postojanje sticaja izmeu pomaganja i nekog drugog oblika sauesnitva u ostvarenju istog krivinog djela. Ako se pojave situacije da je u istom krivinom djelu pomaga nastupio i u nekoj drugoj ulozi (saizvrilac ili podstreka), tada e tei oblik sauesnitva konzumirati pomaganje kao najlaki oblik. Pomaganje se moe ostvariti u idealnom i realnom sticaju. Idealni sticaj pomaganja postoji u sluaju ako pomaga jednom radnjom doprinese ostvarenju vie krivinih djela, s tim da ta krivina djela mogu biti ostvarena u idealnom i realnom sticaju. Realni sticaj pomaganja postoji u sluaju kada se sa vie radnji pomaganja doprinese ostvarenju vie krivinih djela. Nije realni sticaj pomaganja ako se sa vie radnji doprinese ostvarenju jednog krivinog djela. Kanjavanje pomagaa Prema odredbi l.25 st.1, pomaga se kanjava za uinjeno krivino djelo kao da ga je sam uinio, a moe se i blae kazniti. Dakle, pomaganje kao oblik sauesnitva predstavlja opi fakultativni zakonski osnov za ublaavanje kazne. Da li e sud pomagaa kazniti u granicama propisane kazne, ili e ga blae kazniti zavisi od svih okolnosti konkretnog sluaja, a posebno od toga koliki je doprinos ostvarenju krivinog djela imala pomagaka radnja. Ako je djelo u kojem je izvriocu pruena pomo ostalo u pokuaju (bez obzira da li je pokuaj svreni ili nesvreni), pomaga se moe kazniti ali samo ako je u pitanju kanjivi pokuaj krivinog djela. Prilikom konkretnog odmjeravanja kazne, pomaga moe biti kanjen jednako kao izvrilac, moe biti blae kanjen, ali kazna za pomaganje moe biti i vea od kazne za izvrenje, to zavisi od svih okolnosti konkretnog sluaja. Dobrovoljno spreavanje djela Po odredbi l.26 st.2 KZ FBiH, pomaga e se osloboditi od kazne ako je dobrovoljno sprijeio izvrenje djela u kome je izvriocu pruao pomo. To spreavanje moe uslijediti nakon pruene radnje pomaganja ili u toku same radnje pomaganja. Ako je u pitanju spreavanje nakon dovrene radnje pomaganja, tada se spreavanje sastoji u nekoj naknadnoj aktivnoj inidbi od strane pomagaa, kojom utie da do izvrenja krivinog djela ne doe. Ako je pomaganje u toku radnje, za spreavanje je potrebno da pomaga obustavi dalje pomaganje bez kojeg izvrilac djelo ne moe izvriti. Kao i kod podstrekavanja i saizvrilatva, obavezno je oslobaanje od kazne pomagaa koji je sprijeio KD nakon pruene pomoi u kanjivoj pripremnoj radnji. Dobrovoljnost spreavanja djela se jednako procjenjuje, imajui u vidu objektivno-subjektivni kriterij. Oslobaanje pomagaa od kazne dolazi u obzir samo ako je svojom radnjom zaista uspio sprijeiti izvrenje djela. Pomaganje kao posebno krivino djelo U nekim sluajevima pomaganje je predvieno kao posebno krivino djelo. Npr. u odredbi l.143 KZ kod KD pomaganja neprijatelju, predviena je kazna od 1-15 godina zatvora za izvrioca koji moe biti samo graanin Federacije koji za vrijeme rata pomae neprijatelju u provoenju rekvizicije, oduzimanju hrane 110

ili drugih dobara, ili u provoenju kakvih drugih mjera prema stanovnitvu. Kod tog djela radnja pomaganja je radnja izvrenja krivinog djela, pa je iskljuena mogunost primjene odredbe o sauesnitvu, jer su te odredbe u odnosu na druge supsidijarnog karaktera. Na KZ u nekim sluajevima inkriminira pomaganje kao radnju izvrenja odreenih krivinih djela, u djelima za koja se izvrilac ne kanjava. Tako npr. kod KD protivpravnog prekida trudnoe iz l.176, zakonodavac kao jedan od alternativno postavljenih oblika radnje izvrenja predvia i pomaganje trudnoj eni da prekine trudnou. Kod tog krivinog djela sama trudnica se ne kanjava. Nekanjavanje za neuspjelo pomaganje Odredba o kanjavanju za neuspjelo pomaganje ne postoji. Uz odredbu o nainu kanjavanja pomagaa (l.25 st.1), iz navedenog se vidi da je pomaganje laki oblik sauesnitva od podstrekavanja. Neuspjelo pomaganje postojalo bi u sluaju da pomognuti nije izvrio krivino djelo, ili je djelo izvrio neovisno od radnje pomaganja. Odgovornost za pomaganje moe postojati samo u sluaju ako je dolo do izvrenja djela za koje je pruena pomo ili ako je djelo ostalo u pokuaju, a zakon predvia kanjivost i za pokuaj tog KD.

KRIVINA ODGOVORNOST SAUESNIKA

OSNOVNA PRAVILA Uraunljivost i vinost kao osnovi odgovornosti Osnovni principi materijalnog krivinog prava koji se odnose na krivinu odgovornost izvrioca krivinog djela, vae i za sauesnika. To znai da se i kod sauesnika mora utvrditi uraunljivost i vinost. Ne postoji nikakva razlika izmeu uraunljivosti izvrioca i uraunljivosti sauesnika, to znai da se i kod sauesnika uraunljivost utvruje psiholoko-biolokom metodom. Neuraunljivost i kod sauesnika iskljuuje krivinu odgovornost, a bitno smanjena uraunljivost moe biti osnov za blae kanjavanje. Vinost (krivnja) se takoer mora utvrditi kao i kad je u pitanju izvrilac. Meutim, u pogledu krivnje postoje odreene razlike kad su u pitanju sauesnici u odnosu na krivnju neposrednog izvrioca. Zakonodavac je u pogledu krivnje napravio distinkciju izmeu saizvrioca i sauesnika u uem smislu. Za odgovornost saizvrioca u pogledu krivnje, pored umiljaja moe biti dovoljan i nehat (za KD za koja se predvia kanjavanje za nehatno izvrenje djela). Podstreka i pomaga su odgovorni samo u granicama svog umiljaja. To praivlo izriito je regulirano u l.26 st.1. Nehatno pomaganje i nehatno podstrekavanje moe postojati u teoriji i praksi, ali na Zakon ne predvia kanjivost takvih oblika pomaganja odnosno podstrekavanja. Samostalna odgovornost sauesnika Iako kod sauesnitva 2 ili vie lica odvojenim radnjama uestvuju u ostvarenju istog krivinog djela, njihova krivina odgovornost procjenjuje se pojedinano za svakog od njih. To znai da je i u pogledu krivine odgovornosti sauesnika na zakonodavac prihvatio princip line odgovornosti, kao i kad je u pitanju izvrilatvo. Shvatanje o samostalnoj ili linoj odgovornosti sauesnika danas dominira u krivinopravnoj teoriji i zakonodavstvu. Pored tog shvatanja, postoje i druga shvatanja od kojih je najpoznatije shvatanje o vezivanju krivine odgovornosti sauesnika za krivinu odgovornost izvrioca u smislu da sauesnik ne moe biti krivino odgovoran ako nije odgovoran neposredni izvrilac.

111

PRAVNA PRIRODA SAUESNITVA Teorije o zavisnoj (akcesornoj) i samostalnoj (principalnoj) prirodi sauesnitva Pitanje samostalne krivine odgovornosti sauesnika treba razlikovati od pitanja da li radnje sauesnika predstavljaju samostalna krivina djela. U tom smislu postoje 2 osnovne koncepcije: Prema prvoj, uvijek je u pitanju samo jedno krivino djelo ijem ostvarenju doprinosi vie lica na razliite naine i u razliitim ulogama. Poto je posljedicu krivinog djela neposredno prouzrokovao izvrilac, sauesnici odgovaraju za djelo koje je on prouzrokovao. Shodno tome, odgovornost sauesnika zavisi od radnje izvrioca. Zbog toga se ova koncepcija naziva zavisna ili akcesorna teorija o sauesnitvu. Prema drugom shvatanju, ne samo da se odgovornost ocjenjuje samostalno, ve se i radnje svakog pojedinog sauesnika tretiraju kao potpuno samostalno krivino djelo, bez obzira to je prouzrokovana posljedica samo jednog krivinog djela. Ovo shvatanje polazi od samostalne prirode sauesnitva i naziva se samostalno ili principalno shvatanje sauesnitva. Po akcesornoj teoriji krivina odgovornost sauesnika vezuje se za neke momente na strani izvrioca. U doktrini postoji vie shvatanja akcesorne prirode sauesnitva, a posebno se istiu 3 shvatanja: 1. shvatanje o limitiranoj (ogranienoj) akcesornosti; 2. ekstremno shvatanje akcesornosti; 3. hiperekstremno, ultraekstremno ili superekstremno shvatanje Prema ogranienoj (limitiranoj) teoriji akcesornosti , krivina odgovornost sauesnika zavisi od radnje izvrioca shvaene u objektivnom smislu. Minimum za odgovornost sauesnika po ovoj teoriji nije krivino djelo (radnja sa posljedicom), ve samo radnja izvrenja. To znai da je granica odgovornosti sauesnika pokuaj krivinog djela. To dalje znai da sauesnici mogu odgovarati samo onda kad je usljed njihovog djelovanja uinilac neto poduzeo u pravcu ostvarenja djela. Ako su sauesnici preduzeli svoje sauesnike radnje, a uinilac nije nita preduzeo, oni ne mogu biti krivino odgovorni. Prema ekstremnoj teoriji akcesornosti , krivina odgovornost sauesnika u uem smislu vezuje se, pored radnje izvrioca, i za krivinu odgovornost izvrioca. To znai da sauesnici mogu biti odgovorni samo onda kad je odgovoran i izvrilac krivinog djela. Dakle, ako je podstaknuti ili pomognuti izvrilac krivino neodgovoran zbog neuraunljivosti ili maloljetstva, podstreka i pomaga nee biti krivino odgovorni. Ovakva koncepcija razvijana je u njemakoj krivinopravnoj teoriji, prema kojoj se uinjeno djelo ne moe staviti na teret sauesnicima ako se ono istovremeno ne moe staviti na teret neposrednom izvriocu. Kako bi usvajanje ovakve koncepcije dovelo do neloginih i neprihvatljivih rjeenja, konstruiran je pojam posrednog izvrilatva. Prema hiperekstremnoj teoriji akcesornosti odgovornost podstrekaa odnosno pomagaa se vezuje za djelo, za odgovornost izvrioca i za neke druge line momente koji postoje na strani izvrioca. Ti lini momenti su momenti koji utiu na zasnivanje krivine odgovornosti, iskljuenje krivine odgovornosti, ublaavanje kazne, oslobaanje od kazne i pootravanje kazne. Tako npr. jedna lina okolnost na strani izvrioca kao povrat ili viestruki povrat koja utie na pootravanje kazne, prenijela bi se i na pomagaa odnosno podstrekaa, pa bi i oni bili kanjeni stroim kaznama.Vae i obrnuti primjeri. Nae krivino zakonodavstvo naelno prihvata limitiranu teoriju akcesornosti, a kao izuzetak prihvata i principalnu teoriju. To znai da se uvijek uzima postojanje jednog krivinog djela, ijem ostvarenju su na razliite naine doprinijeli podstrekai, pomagai i saizvrioci. Principalnu teoriju na zakonodavac prihvata samo izuzetno, i to u 2 sluaja: 1. U opem dijelu Zakona kod kanjavanja za neuspjelo podstrekavanje; 2. U posebnom dijelu zakona u sluaju kad podstrekavanje odnosno pomaganje predstavlja radnju izvrenja krivinog djela. (npr. l.157 st.4; l.143, 175 itd). 112

POSEBNA PRAVILA O ODGOVORNOSTI SAUESNIKA Odgovornost saizvrioca Prema odredbi l.26 st.1, saizvrioci su krivino odgovorni ako djelo izvravaju sa umiljajem ili ako su u izvrenju djela postupali iz nehata. Krivnja svakog saizvrioca utvruje se samostalno i nezavisno od krivnje ostlaih saizvrilaca. Pritom se za njegovu svijest zahtijeva posebna svijest o posljedici kao rezultatu zajednikog djelovanja saizvrilaca. Mogue su situacije da postoji razliit oblik krivnje kod vie saizvrilaca, jer se uzima u obzir i stepen njihovog saglaavanja sa nastupanjem posljedice. Tako npr. kod izvoenja graevinskih radova mogue su tjelesne povrede treih lica nanesene radnjama od strane vie saizvrilaca. Za njihovu krivnju potrebno je utvrditi za svakog pojedinano da li su oni lino bili svjesni nastupanja posljedice usljed preduzete radnje (npr.bacanje elemenata konstrukcije skele prilikom njene demontae), odnosno da li su bili duni i mogli da budu svjesni mogunosti da usljed te radnje moe doi do nastupanja posljedice. Nakon toga se utvruje voljna strana njihove djelatnosti u smislu saglaavanja ili nesaglaavanja sa tom posljedicom. Pritom svaki saizvrilac odgovara u granicama svog umiljaja ili nehata. Kako jedan saizvrilac ne odgovara za eksces ostalih saizvrilaca, mogue su situacije da jedno lice odgovara npr. za teku tjelesnu povredu, a da pritom njegov saizvrilac odgovara za krivino djelo ubistva. To e biti u sluaju ako je njihovim prethodnim dogovorom obuhvaena samo teka tjelesna povreda, s tim da bi u izvrenju krivinog djela usljed djelovanja jednog od saizvrilaca dolo do liavanja ivota pasivnog subjekta. Onaj saizvrilac ijim umiljajem nije obuhvaeno liavanje ivota ne moe odgovarati za eksces drugog saizvrioca. Mogunost razliite pravne kvalifikacije istog krivinog djela dolaze u obzir i kod onih krivinih djela kod kojih su, na osnovu linog odnosa, linog svojstva ili line okolnosti na strani izvrioca, odreeni njihovi kvalificirani ili privilegirani oblici. Tako npr. ako otac i majka zajedniki lie ivota svoje dijete neposredno nakon poroaja dok kod majke traje poremeaj izazvan poroajem, postoji saizvrilatvo u ostvarenju tog krivinog djela, s tim da se ista djelatnost kod njih razliito kvalifikuje: majka e odgovarati zbog svog linog odnosa prema djelu kao majka, za ubistvo djeteta pri poroaju kao privilegirani oblik ubistva. Otac e u istom sluaju odgovarati kao saizvrilac u obinom djelu. Granice odgovornosti podstrekaa i pomagaa U praksi se redovno dogaa da izvrilac izvri upravo ono djelo na koje je podstreknut, odonosno djelo u kome mu je pruena pomo. Meutim, mogue su i situacije da izvrilac izvri krivino djelo koje se po svojoj vrsti i po svojoj teini razlikuje od djela na koje je podstaknut, odnosno pomognut. U takvim sluajevima postavlja se pitanje da li e uope, i u kojoj mjeri pomaga i podstreka odgovarati za djelo koje je izvrio izvrilac. Prema odredbi l.26 st.1 KZ, pomaga i podstreka odgovaraju u granicama svog umiljaja. Takvo rjeenje izraz je prihvatanja teorije akcesornosti sauesnitva. Ovo pravilo omoguava da se njihova krivina odgovornost previe ne suava, kao i da se bezrazlono ne iri. Tako je kod sauesnitva uvijek u pitanju jedinstveno djelo u smislu da svaki od sauesnika svojom radnjom doprinosi njegovom ostvarenju. To znai da i na strani svih sauesnika postoji jedinstven umiljaj upravo na to odreeno krivino djelo. Ako nedostaje ta svijest i volja za zajednikim djelovanjem, otpada i mogunost postojanja sauesnitva, pa se moe govoriti o samostalnom ostvarenju odreenih kanjivih radnji. Tako npr. ako podstreka podstrekava na jedno krivino djelo, pomaga izvriocu pomae imajui u vidu drugo, a izvrilac izvri neko tree krivino djelo, onda nema ni svijesti ni volje za zajednikim ostvarenjem djela, pa se i odgovornost sauesnika u uem smislu ne moe vezati za radnju izvrenja onako kako to zagovara limitirana teorija akcesornosti. Da li e se u ovakvim sluajevima odgovornost sauesnika u uem smislu vezivati za djelo izvrioca, zavisi od toga koliko su radnje sauesnika u uem smislu povezane sa radnjom izvrioca i koliko su povezani njihovi umiljaji.

113

Pravilo da pomagai i podstrekai odgovaraju u granicama svog umiljaja ima nekoliko karakteristinih situacija kada dolazi i do odstupanja od tog pravila. Prva situacija odnosi se na to da postoji mogunost da se jave razlike u pogledu umiljaja izmeu podstrekaa i izvrioca djela s obzirom na vrstu krivinog djela. Radi se o tome da je podstreka preduzeto podstrekaku radnju imajui u vidu jedno krivino djelo, a izvrilac izvri sasvim drugo krivino djelo, odnosno djelo druge vrste. U takvom sluaju nema uzrone povezanosti izmeu radnje podstrekavanja i radnje izvrenja, pa je logino da se ni odgovornost podstrekaa u takvom sluaju ne moe vezati za radnju izvrioca. Krae reeno, tu zapravo uope nema sauesnitva. U takvom sluaju izvrilac e odgovarati z aizvreno krivino djelo, a podstreka e odgovarati u zavisnosti od toga da li je u pitanju podstrekavanje kao samostalno krivino djelo. Tako npr. ako podstreka navodi izvrioca na izvrenje lake tjelesne povrede, a izvrilac uini sitnu krau, tada izmeu radnje podstrekavanja i ostvarenog krivinog djela od strane izvrioca nema nikakve uzrone veze, pa se radnja podstrekaa ne moe vezati za radnju izvrenja. Izvrilac e odgovarati za djelo koje je izvrio, a podstreka uope nee biti krivino odgovoran, jer neuspjelo podstrekavanje na laku tjelesnu povredu nije kanjivo. Naravno, drugaija je situacija za podstrekaa ukoliko se radi o sluaju kanjivog neuspjelog podstrekavanja (npr. podstrekavanje na ubistvo). Druga situacija je kad je umiljaj podstrekaa i izvrioca usmjeren na ostvarenje jednog krivinog djela, s tim da u njegovom ostvarenju doe do ispada (ekscesa) izvrioca koji izvri djelo iste vrste, ali tee prirode. U takvim situacijama primjenjuje se pravilo odgovornosti podstrekaa, odnosno pomagaa u granicama njegovog umiljaja, to znai da e podstreka odgovarati za djelo na koje je podstrekivao, a ne za djelo koje je izvrilac ekscesom ostvario. (npr. podstreka je podstrekivao na krau, a izvrilac je poinio razbojniku krau). Jedini izuzetak od ovog pravila je kad je u pitanju izvrenje kvalifikovanog oblika krivinog djela na koje je postojalo podstrekavanje. Zakonodavac je uredio odgovornost izvrioca kada su u pitanju djela kvalificirana teom posljedicom u odredbi l.16 KZ. Po toj odredbi, izricanje tee kazne dolazi u obzir samo ako je tea posljedica rezultat nehatnog postupanja izvrioca. Isto pravilo primjenjuje se i kad su u pitanju sauesnici, tj. sauesnici e se kazniti teom kaznom ako se tea posljedica moe pripisati njihovom nehatu. Trea situacija postoji u sluaju kada je podstreka podstrekavao na izvrenje jednog odreenog krivinog djela, a izvrilac ostvari ili blai oblik tog istog krivinog djela ili neko drugo istovrsno djelo koje je blae od onog na koje je bio podstrekavan. U takvom sluaju postoji sauesnitvo jer postoji uzrona veza izmeu radnje podstrekavanja i ostvarenog krivinog djela. Zakon ne sadri odredbu koja bi odreivala pravilo za ovakve situacije. U takvom sluaju uzima se da je najispravnije rjeenje u primjeni principa zavisnosti ili akcesornosti, to znai da se odstupa od pravila odgovornosti u granicama svog umiljaja, pa se odgovara za ostvareno djelo izvrioca. Tako npr. ako podstreka podstrekava izvrioca na teku krau koja bi prema njegovom umiljaju trebala biti izvrena obijanjem i provaljivanjem, a izvrilac izvri obinu krau bez provaljivanja, tada e primjenom principa akcesornosti i podstreka odgovarati za obinu krau, neovisno od toga to je njegov umiljaj bio upravljen na teku krau. Uticaj linih odnosa, svojstava, okolnosti na krivinu odgovornost sauesnika Lini momenti koji postoje na strani nekog od sauesnika imaju izuzetno veliki znaaj kad je u pitanju krivina odgovornost i saizvrioca i sauesnika u uem smislu. Pod linim odnosima podrazumijevaju se odreena stanja u kojima se pojedinac nalazi bilo sticajem okolnosti, bilo usljed vlastite volje. Takav lini odnos je npr. odnos vojnog lica kod vojnih krivinih djela ili odnos slubenih lica kod krivinih djela protiv slubene dunosti, odnos srodstva itd. Pod linim svojstvima podrazumijevaju se odreena stanja u kojima se pojedinac nalazi krae ili due vrijeme, ili ak trajno, npr. neuraunljivost, bitno smanjena uraunljivost, stanje maloljetstva, stanje mlaeg punoljetstva.

114

Pod linim okolnostima podrazumijevaju se neke objektivne injenice vezane za linost nekog pojedinca koje su pravno relevantne u smislu krivine odgovornosti i kanjivosti takvih pojedinaca. Takva lina okolnost je kada je u pitanju lice povratnik, recidivista, kad je u pitanju lice koje se ve nalazi u braku (kod KD dvobranosti) itd. Navedeni lini momenti poseban znaaj imaju kad je u pitanju zasnivanje krivine odgovornosti, zatim kad se radi o iskljuenju krivine odgovornosti, iskljuenju kanjivosti i kad je u pitanju blae ili stroije kanjavanje ili primjena nekih drugih sankcija. U kontekstu linih momenata, problem koji se javlja u vezi sa krivinom odgovornou sauesnika svodi se na pitanje kako e se rijeiti situacije kada se pomenuti lini momenti ne nalaze kod svih sauesnika, ve samo kod nekih od njih. Na KZ prema odredbi l.26 st.3 postavio je pravilo prema kome lini odnosi, lina svojstva i line okolnosti zbog kojih Zakon iskljuuje krivinu odgovornost ili doputa oslobaanje od kazne, ublaavanje ili pootravanje kazne, mogu se uzeti u obzir samo onom sauesniku kod kojeg takvi odnosi, svojstva i okolnosti postoje. Npr. ako je izvrilac djela bio neuraunljiv u vrijeme izvrenja, samo e se njemu usljed neuraunljivosti iskljuiti odgovornost, dok e oni koji su ga podstrekli ili pomogli biti potpuno krivino odgovorni. Drugi primjer je ako izvrilac dobrovoljno odustane od izvrenja djela, to je okolnost koja vodi njegovom obaveznom oslobaanju od kazne, ali se ona ne protee na pomagaa i podstrekae u tom djelu. Ako je izvrilac viestruki povratnik, ta lina okolnost e se samo njemu uzeti kao oteavajua prilikom odmjeravanja kazne.

115

IV KRIVINE SANKCIJE

116

117

KRIVINE SANKCIJE
POJAM KRIVINE SANKCIJE I VRSTE KRIVINIH SANKCIJA Pojam krivine sankcije Svako drutvo preduzima odreene mjere za suzbijanje kriminaliteta. One se mogu podijeliti na preventivne i prinudne. Preventivnim mjerama, koje mogu biti ope i posebne, treba sprijeiti da do kriminaliteta uope doe. Mjere koje se prinudno primjenjuju prema uiniocima krivinih djela zbog izvrenog djela nazivaju se krivinim sankcijama. Sveukupnost ovih mjera u odreenom zakonodavstvu ini sistem krivinih sankcija. Krivine sankcije su meusobno veoma razliite. Npr. sankcija moe biti dugotrajni zatvor, ali i sudska opomena. Meutim, uprkos tome postoje neka opa, zajednika obiljeja svih krivinih sankcija: a) Sve krivine sankcije imaju zajedniku opu svrhu. Njihovom primjenom drutvo se titi od kriminaliteta; b) Krivine sankcije po pravilu obuhvataju liavanje ili ograniavanje sloboda ili prava uinioca krivinog djela; c) Uiniocu krivinog djela moe se izrei samo sankcija koja je predviena zakonom koji je bio na snazi u vrijeme kad je krivino djelo uinjeno nulla poena sine lege; d) Krivina sankcija se moe izrei samo uiniocu krivinog djela; e) Krivinu sankciju izrie nadleni organ, a to je sud; f) Izricanju krivine sankcije prethodi sudski postupak u kome se utvruje postojanje uslova za izricanje odreene sankcije. Na osnovu navedenih obiljeja moe se dati opi pojam krivine sankcije: Krivina sankcija je mjera krivinopravne prinude koju sud izrie uiniocu krivinog djela u zakonito sprovedenom postupku, radi zatite drutva od kriminaliteta, a sastoji se u liavanju ili ograniavanju odreenih sloboda i prava ili u upozorenju uinioca da e biti lien ili ogranien slobode ili prava ako ponovo izvri krivino djelo. Sistem krivinih sankcija Skoro do kraja 19.vijeka jedina krivina sankcija je bila kazna (fizika kazna, liavanje slobode, imovinska kazna). Krajem 19. i poetkom 20.vijeka poinju se propisivati posebne sankcije za maloljetne uinioce krivinih djela, koje su u prvo vrijeme nazvane mjere bezbjednosti, a zatim vaspitno-popravne, odnosno vaspitne mjere. Dalji razvoj strukture krivinih sankcija nastavljen je uvoenjem mjera bezbjednosti namijenjenih uiniocima krivinih djela kod kojih je postoji odreeni stepen duevne poremeenosti, te uiniocima koji krivina djela vre pod uticajem alkohola i droga. Ova sankcija obuhvata odgovarajui medicinski tretman. Za savremene sisteme krivinih sankcija karakteristino je postojanje veeg broja razliitih sankcija. U nekim zakonodavstvima one se svrstavaju u 3 vrste: kazne, mjere bezbjednosti i vaspitne mjere. Neka krivina zakonodavstva predviaju i neke posebne krivinopravne mjere koje se ne mogu striktno svrstati u jednu od navedenih grupa. U teoriji krivinog prava one se razliito nazivaju: parapenalne mjere, sudske mjere, sankcije sui generis itd. Takve su npr: sudska opomena, obaveza naknade prouzrokovane tete, oduzimanje imovinske koristi steene krivinim djelom, pravne posljedice osude itd. U nekim 118

zakonodavstvima posebnu krivinu sankciju predstavlja uslovna osuda. U tom smislu se moe rei da je danas u najveem broju zemalja prihvaen pluralistiki sistem krivinih sankcija.

KAZNE
POJAM KAZNE Opa razmatranja o kazni Kazna je najstarija krivina sankcija. Ona nije samo pravna kategorija, ve prije svega pojava u drutvu. esto je zbog toga zastupano miljenje da postoje 2 pojma kazne: formalni i materijalni. Formalni pojam obuhvata pravne elemente kazne odreenost u zakonu, zakonitost u izricanju, organ nadlean za izricanje, postupak u kome se izrie itd. Materijalni pojam kazne najee se odreuje s obzirom na svrhu koju treba postii kaznom. Meutim, ovakva podjela nema osnova jer pojam kazne treba obuhvatiti istovremeno i njena pravna obiljeja, kao i njen drutveni znaaj. Opa obiljeja kazne i definicija kazne Opa obiljeja kazne imaju odreene specifinosti u odnosu na opa obiljeja krivinih sankcija uope: a) Kazna je krivina sankcija kojom treba ostvariti ciljeve kako generalne tako i specijalne prevencije, za razliku od ostalih krivinih sankcija gdje je primarno ostvarivanje ciljeva specijalne prevencije. Dakle, kaznom se utie na uinioca da ne ponovi vrenje krivinog djela (specijalna prevencija), ali i na ostala lica da se uzdre od vrenja krivinih djela (generalna prevencija). b) Kaznom se uinilac krivinog djela liava odreenih sloboda ili prava, ili se ograniava u njima; c) Kazna se moe izrei samo krivino odgovornom uiniocu djela; d) Ope obiljeje kazne je i njena odreenost u zakonu, kako kod propisivanja tako i kod izricanja; e) Kaznu moe izrei samo sud u zakonom propisanom postupku. Na osnovu navedenog, moe se dati opi pojam kazne: Kazna je krivina sankcija koju sud izrie u zakonito sprovedenom postupku, krivino odgovornom uiniocu krivinog djela, radi zatite drutva od kriminaliteta, a sastoji se u liavanju ili ograniavanju odreenih sloboda i prava. Obiljeja kazne relativnog karaktera Pored opih obiljeja kazne, koja vae za svaku kaznu, postoje jo neka obiljeja koja su karakteristina samo za pojedine kazne ili pojedine vrste kazni, pa se zbog toga ne mogu uvrstiti u opi pojam kazne. Ta obiljeja su relativnog karaktera. Po tim obiljejima kazna treba biti: a) Djeljiva, tj. takva da se moe izricati u veoj ili manjoj mjeri. (mogue kod kazni lienja slobode i novane kazne, nemogue npr. kod smrtne kazne); b) Opoziva, tj. da se moe ukinuti; c) Popravljiva, tj. takva da je mogue otkloniti posljedice koje proizilaze iz njene prirode (mogue samo kod imovinskih kazni); d) Lina, tj. da pogaa samo uinioca krivinog djela; e) Srazmjerna, tj. da odgovara teini izvrenog djela i stepenu krivine odgovornosti uinioca; f) Humana. Ovaj zahtjev prvenstveno se shvata kao potreba da kazna bude liena fizikog ili psihikog muenja lica prema kojem se primjenjuje. OPRAVDANOST KAZNE Razliita shvatanja o opravdanosti kazne O opravdanosti kazne u literaturi postoje razliita miljenja zasnovana na filozofskim shvatanjima pojedinih pisaca. 119

Prema teoriji drutvenog ugovora (Ruso), izmeu drutva i pojedinaca postoji preutni sporazum kojim su pojedinci na drutvenu zajednicu prenijeli odreena svoja prava, meu ostalim i pravo na ivot i slobodu. Otuda proizilazi pravo na kanjavanje od strane drave. Ona to pravo moe vriti u granicama ugovora, a te granice odreene su zakonitou kazne. Po Kantovom shvatanju krivinog djela i kazne, opravdanost prava drave na kanjavanje nalazi se u zahtjevu apsolutne pravde. Za sljedbenike Hegelove filozofije, pravni osnov kazne je dijalektika nunost za uspostavljanjem pravnog poretka. Pravo je izraz ope volje (teza), krivino djelo je negacija prava (antiteza), a kazna je sredstvo za ponovno uspostavljanje naruenog pravnog poretka (negacija negacije - sinteza). Binding je osnov prava na kanjavanje vidio u pravu drave na poslunost pojedinaca koje se konstituira krivinopravnim normama. Prema Listu, pravni osnov kazne je nunost za odravanje pravnog poretka. Za predstavnike italijanske pozitivne kole, pravni osnov mjera socijalne zatite je odbrana drutva. Opravdanost primjene kazne Kazna je neophodno sredstvo za zatitu drutva u borbi protiv kriminaliteta. Zbog toga pravni osnov kazne treba posmatrati kroz nunost kazne kao reakcije drutva na kriminalitet. SVRHA KAZNE Osnovna teoretska shvatanja o svrsi kazne U nauci krivinog prava, sva shvatanja o svrsi kanjavanja mogu se svrstati u 3 osnovne grupe teorija: apsolutne, relativne i mjeovite (ekletike) teorije. Apsolutne teorije su najstarije. Po ovim teorijama osnovni cilj kazne je odmazda za krivino djelo. Kroz kaznu uinilac treba ispatati za ono to je uinio. Kanjava se zato to se grijeilo, a ne zato da se ne bi grijeilo. Kazna je sama sebi cilj. Relativne teorije polaze od toga da je osnovna svrha svake krivine sankcije zatita drutva od kriminaliteta. Represivno dejstvo kazne proizilazi iz njene sadrine, ali to nije njena svrha. Svrha je zatita drutva, a kazna jedno od sredstava za ostvarenje ovog drutveno korisnog cilja. Zato se ove teorije nazivaju i utilitarnim teorijama o svrsi kazne. Shvatanja o preventivnoj funkciji kazne se mogu podijeliti u 2 osnovne grupe: teorije o specijalnoj ili posebnoj prevenciji i teorije o generalnoj ili opoj prevenciji. Po teorijama o specijalnoj prevenciji , zatita drutva od kriminaliteta najbolje se ostvaruje kroz djelovanje na uinioca krivinog djela. Osnovna svrha kazne je da se njome utie na uinioca da ponovo ne izvri krivino djelo. Za pristalice ove teorije, ovaj osnovni cilj moe se ostvariti na razne naine: - teorija zastraenja predupreenje novog krivinog djela najbolje se ostvaruje kroz zastraujui uticaj kazne. To je vodilo surovosti kanjavanja; - teorija starateljstva primjenom kazne uinioca treba staviti odreeno vrijeme pod reim nadzora i staranja kako ne bi ponovio djelo; - teorija popravljanja svrha kazne najbolje se ostvaruje njenom moralnom funkcijom. Savremeni zastupnici teorije specijalne prevencije smatraju da je osnovna svrha kazne resocijalizacija uinioca krivinog djela, tj. njegovo osposobljavanje da vodi drutveno koristan ivot, ime se najbolje obezbjeuje da osueni nakon izdrane kazne ne ponovi krivino djelo. Teorije generalne ili ope prevencije svrhu kazne odreuju kao uticaj na graane da ne vre krivina djela. Izricanjem i izvrenjem kazne stavlja se u izgled svakome ta ga oekuje ako izvri krivino djelo. Postoji nekoliko varijanti ove teorije:

120

teorija zastraenja predvianjem kazne samo propisivanje kazne za krivino djelo preventivno djeluje. Ovo je mogue uz 3 uslova: kazne moraju biti stroge; mora biti izvjesno da e zaprijeena kazna biti i izreena; odluka o izvrenju KD mora biti zasnovana na procjeni korisnosti od izvrenja djela i tete od izreene kazne; zastraenje izvrenjem kazne zastraujui uticaj kazne ostvaruje se njenim izvrenjem. Da bi se to ostvarilo, nain izvrenja kazni mora biti zastraujui, a javnost mora na neki nain biti upoznata sa njihovim izvrenjem; teorija opomene opi preventivni uticaj je u moralnoj funkciji kazne, koja treba formirati i uvrstiti uvjerenje da je krivino djelo nemoralan akt.

Da bi ostvarila preventivnu funkciju (generalnu ili specijalnu), kazna mora biti pravina, jer samo takva kazna moe popravno djelovati na uinioca krivinog djela, odnosno na druge graane. Mjeovite ili ekletike teorije o svrsi kanjavanja objedinjavaju osnovne postavke apsolutnih i relativnih teorija. Po ovim teorijama primjenom kazne ostvaruje se i odmazda za izvreno djelo, ali se i preventivno djeluje na budue vrenje krivinih djela. Odreivanje svrhe kazne Svrha kanjavanja je zatita odreenog drutva od odreenog kriminaliteta. Ova zatita se najbolje ostvaruje s jedne strane prevencijom od buduih vrenja krivinih djela, a s druge strane uticajem na lica koja su ve izvrila krivino djelo da ih ponovo ne vre. Ovakvo stanovite prihvaeno je u odredbi l.33 KZ FBiH, gdje se izriito navodi svrha kanjavanja kao spreavanje uinitelja da ini krivina djela i njegov preodgoj, te preventivni uticaj na druge da ne ine krivina djela . Dakle, svrha kazne je i generalna i specijalna prevencija. Smisao zakonodavnog odreivanja svrhe kanjavanja je dvostruk: 1. Zauzimanjem naelnog stava o tome, zakonodavac daje opu smjernicu o tome ta se eli postii kanjavanjem, to obavezuje one koji primjenjuju zakon; 2. Primjena nekih instituta krivinog prava uslovljena je ostvarenjem svrhe kanjavanja. Sa jasno odreenim ciljevima kanjavanja lake je procijeniti da li je primjena tih instituta opravdana ili ne. Npr. ublaavanje kazne po nekom od fakultativnih osnova moe se uiniti samo ako se i sa ublaenom kaznom moe postii svrha kanjavanja.

SISTEM KAZNI
VRSTE KAZNI I NJIHOVA MOGUA KLASIFIKACIJA Osnovne podjele kazni U krivinom zakonodavstvu i teoriji najee su prihvaene slijedee vrste kazni: a) Prema nainu izricanja kazne se dijele na glavne i sporedne. Glavne kazne se mogu izrei samostalno za izvreno krivino djelo, dok se sporedne mogu izrei samo uz neku od glavnih kazni. b) Prema vrsti sloboda i prava kojih se uinilac krivinog djela liava, odnosno koje se uiniocu ograniavaju primjenom kazne, kazne se mogu podijeliti na one protiv ivota (smrtna kazna), protiv tijela (npr. odsijecanje ruke), protiv slobode, protiv imovine i protiv graanskih prava (npr. izborna prava, prava udruivanja i sl). c) Prema nainu odmjeravanja kazne se mogu podijeliti na trajne i vremenske. Trajne su one koje se izriu za cio ivot osuivanog lica (npr.doivotni zatvor ili trajno liavanje nekih graanskih prava). Vremenske su one koje se izriu na odreeno vrijeme. d) Ako je za jedno krivino djelo propisano vie kazni, one mogu biti odreene alternativno i kumulativno. 121

Sistem kazni u naem krivinom pravu U KZ FBiH (l.34), kao vrste kazni navedene su zatvor, dugotrajni zatvor i novana kazna. Izuzetno se zakonom moe predvidjeti i smrtna kazna za teke oblike krivinih djela za koja je propisana kazna dugotrajnog zatvora, a koja su uinjena za vrijeme ratnog stanja ili stanja neposredne ratne opasnosti, s tim to se smrtna kazna moe se izrei i izvriti samo dok traje ratno stanje ili neposredna ratna opasnost. Zatvor i dugotrajni zatvor se mogu izrei samo kao glavne kazne, a novana kazna i kao glavna i kao sporedna (l.35). Ako je za jedno krivino djelo propisano vie kazni, samo jedna se moe izrei kao glavna. Osnovne karakteristike sistema kazni u naem krivinom pravu Relativno mali broj kazni; Prihvaeni sistem kazni odgovara veem broju savremenih krivinih zakonodavstava; Nae krivino pravo ne poznaje tjelesne kazne u njihovom pravom smislu; Uiniocu se zbog izvrenog KD moe izrei jedna ili 2 kazne. Ako je jedna, to moe biti samo neka od glavnih kazni. Uz glavnu se moe izrei samo jedna od sporednih kazni; Za na sistem karakteristian je poseban status novane kazne, koja se moe izrei i kao glavna i kao sporedna kazna. Ako je propisana alternativno sa kaznom zatvora, onda se po pravilu moe izrei samo kao glavna kazna. Izuzetak od ovog pravila je kod krivinih djela iz koristoljublja. Prema l.36 st.2, za krivina djela uinjena iz koristoljublja novana kazna se moe izrei i kad nije propisana zakonom, ili kad je zakonom propisana alternativno sa kaznom zatvora pa sud kao glavnu kaznu izrekne kaznu zatvora. Dakle, u ovakvim sluajevima novana kazna se moe izrei i kao sporedna, bez obzira to je alternativno propisana sa kaznom zatvora.

ZATVOR Opravdanost kazne lienja slobode kao krivine sankcije Kazna lienja slobode zauzima danas najznaajnije mjesto u sistemu krivinih sankcija jer je praksa pokazala da ova kazna predstavlja najpogodniju mjeru kanjavanja. Ona objedinjava najvie uslova koji se trae od kazne da bi bila pravedna i adekvatno primjenjivana: moe se izricati u razliitom trajanju i tako individualizirati prema teini djela i krivcu; izvrenje se moe prilagoditi karakteru osuenih lica; opoziva je; u veoj mjeri je personalnog karaktera nego ostale kazne; prihvatljiva je od javnog mnijenja itd. Osim navedenih argumenata u koristi kazne lienja slobode, danas se u teoriji istiu i slijedei argumenti: a) Resocijalizacija uinilaca krivinih djela, kao jedan od osnovnih ciljeva primjene krivinih sankcija, najbolje se moe ostvariti primjenom kazne lienja slobode u sklopu koje se realiziraju programi resocijalizacije; b) Lienje slobode je neophodna mjera kanjavanja za odreene vrste delikvenata jer se ne vidi drugi nain reakcije na njihovo ponaanje; c) Postojanje ove kazne posebno je neophodno u zakonodavstvima koja ne poznaju smrtnu kaznu; S druge strane, u savremenoj krivinopravnoj nauci se istiu i argumenti protiv kazni lienja slobode: a) Kazna lienja slobode je u osnovi retributivnog karaktera jer se po pravilu odmjerava u striktnoj funkciji sa teinom izvrenog djela. Ocjena linosti uinioca vri se na osnovu indeterministikog shvatanja o slobodi njegove volje; b) Kazna zatvora nije efikasno sredstvo zatite drutva protiv kriminaliteta jer je privremenog karaktera i jer uinilac time nije onemoguen da i dalje vri krivina djela u odnosu na ostalu zatvorsku populaciju. Osim toga, humanizacija zatvorskog tretmana nuno umanjuje zastraujui uticaj ove kazne; c) Mogunosti kazne lienja slobode u pogledu ostvarenja ciljeva specijalne prevencije, a posebno resocijalizacije osuenih lica nisu velike i esto se predimenzioniraju; d) Posebne kritike upuuju se kazni lienja slobode dugog trajanja, jer se vrlo negativno odraavaju na linost osuenog; 122

e) Kazni lienja slobode prigovara se i da predstavlja skupu krivinu sankciju, obzirom na investicije neophodne za izgradnju ustanova za izvrenje ove kazne i njihovo materijalno i kadrovsko opremanje. Neki savremeni problemi u vezi sa kaznama lienja slobode U oblasti materijalnog krivinog prava posebno se istiu 3 problema vezana za ovu kaznu: - jedinstvena kazna lienja slobode ili vie oblika ove kazne; - kratkotrajne kazne lienja slobode; - izricanje ove kazne u odreenom ili neodreenom trajanju. Unifikacija kazni lienja slobode. U vrijeme kad se kazna lienja slobode ee javlja kao krivina sankcija bio je predvien uglavnom jedan oblik ove kazne koji se svodio na dugogodinje tamnovanje osuenog pod vrlo tekim uslovima. Meutim, u daljem razvoju krivinog prava, zakonodavstva 19. i prve polovine 20.vijeka prihvataju vie kazni lienja slobode, to se smatralo opravdanim prvenstveno zbog individualizacije kazne usljed razliitosti vrste i teine krivinih djela, kao i krivice uinioca. Meutim, u nauci krivinog prava postalo je sporno pitanje da li zadrati vie kazni lienja slobode ili prei na jedan oblik ove kazne. Unifikacija kazni najee se brani slijedeim razlozima: a) Postojanje vie kazni lienja slobode ima opravdanje samo ako se te kazne meusobno razlikuju u pogledu njihove sadrine, ako znae razliite tretmane za osuena lica. Razlika izmeu pojedinih kazni lienja slobode u zakonodavstvu 19.vijeka uglavnom se zasnivala na tome da li je kazna praena prinudnim radom ili ne, da li se izdrava elijskom izolacijom ili zajedniki, te kakva su prava osuenih lica. Meutim, rad osuenika odavno je prestao biti osnov za gradiranje kazne na teu ili laku. Danas je rad terapeutsko sredstvo u procesu resocijalizacije osuenika. elijska izolacija se sve rjee susree u savremenim krivinim zakonodavstvima, a razlike u pravima osuenika danas su vrlo male i svode se na broj pisama koja se mogu poslati ili primiti, broj posjeta i sl. To se kroz disciplinsko kanjavanje i davanje povlastica moe suavati ili proirivati. Sve to ukazuje da u postupku izvrenja razliitih kazni lienja slobode ne postoje znaajne razlike u pogledu poloaja osuenih lica. b) Unifikacijom kazni lienja slobode ne bi se smanjile zakonske mogunosti za individualizaciju ove kazne. Kazna bi se individualizirala po duini trajanja, a ne po vrsti. c) Prihvatanjem jedinstvene kazne lienja slobode otklonile bi se neke neloginosti koje nastaju u sistemu vie kazni lienja slobode kod odmjeravanja kazne za djela u sticaju. d) Neosnovna je sumnja da bi prelaz sa vie kazni lienja slobode na jednu nuno vodio reviziji itavog krivinopravnog sistema. Ideje o unifikaciji kazne lienja slobode prihvaene su u veini savremenih krivinih zakonodavstava. Kratkotrajne kazne lienja slobode. Pojam kratke kazne lienja slobode nije zakonski odreen, a i u teoriji o tome ne postoji jedinstveno miljenje. Najzastupljenije je stanovite da se radi o kaznama u trajanju do 6 mjeseci, s tim to se i u okviru ovih kazni izdvajaju one do 15 ili 30 dana. U nauci krivinog prava stavlja se niz prigovora praksi izricanja kratkih kazni lienja slobode, sa argumentacijom da ta praksa nije opravdana ciljevima kaznene politike. Protiv ovih kazni najee se izriu slijedei prigovori: a) Primjenom kratkotrajne kazne lienja slobode ne moe se ostvariti svrha krivinih sankcija; b) Kratka kazna lienja slobode proizvodi niz tetnih posljedica za osuenog u moralnom, materijalnom, profesionalnom i drutvenom pogledu; c) Zatvaranje kratkog trajanja stimulie povrat, jer su primarni delikventi u zatvoru izloeni tetnom uticaju povratnika i profesionalnih delikvenata. Zato se kratkotrajno liavanje slobode esto naziva seminarom kriminaliteta; d) Kratka kazna je posebno tetna za odreene kategorije uinilaca krivinih djela kao to su maloljetnici, mlai punoljetnici, psihopatske ili socijalno poremeene linosti ili alkoholiari; e) Kratkotrajne kazne su i krajnje neekonomine. 123

Protivnici kratkotrajnog zatvaranja vide rjeenje problema kanjavanja u 2 pravca: 1. Kroz podizanje opeg zakonskog minimuma treba onemoguiti da se kazna lienja slobode izrie u kratkom trajanju; 2. U sistem krivinih sankcija uvesti mjere postupanja na slobodi koje bi se izricale umjesto kratkotrajne kazne lienja slobode, npr. uslovna osuda, sudska opomena, novana kazna itd. Meutim, kratke kazne lienja slobode imaju veliki broj pristalica, a njihova primjena pravda se nizom argumenata: a) Individualizacija krivine sankcije pretpostavlja odreeni raspon kazni; b) Kratka kazna lienja slobode ima svoj efekat u pogledu generalne prevencije; c) Za neke kategorije uinilaca KD kratka kazna lienja slobode je najpravednija i skoro neophodna krivina sankcija (npr.siledije, nedisciplinirani vozai m/v, lica koja izbjegavaju novane obaveze kao to je alimentacija i sl); d) Struktura kriminaliteta takoer opravdava primjenu ovih kazni. Sitni kriminal se ne moe kanjavati teim kaznama, niti je uvijek opravdano da se izrekne uslovna osuda ili novana kazna; e) Boljim organizovanjem naina izvrenja moe se otkloniti niz slabosti kratkotrajne kazne zatvora. I pored kritika, kratkotrajne kazne zatvora se i dalje primjenjuju u sudskoj praksi, a krivini zakoni predviaju minimume koji omoguavaju njihovo izricanje. Kazna lienja slobode odreenog ili neodreenog trajanja. U najveem broju savremenih krivinih sistema predvieno je izricanje kazne lienja slobode u tano odreenom trajanju, to je i najvie u skladu sa naelima zakonitosti i pravinosti. Meutim, neka krivina zakonodavstva poznaju sistem izricanja kazne u neodreenom trajanju. Opa karakteristika ovog sistema je da sud ne odreuje unaprijed precizno duinu trajanja kazne lienja slobode, ve o njenom efektivnom trajanju odluuje administracija nadlena za izvrenje kazne, a opi maksimum i minimum odreuje sud ili zakon. To se opravdava sa vie razloga: 1. Ovako izreena kazna pogodnija je za ostvarenje resocijalizacije osuenih lica; 2. Ovaj sistem stimulativno djeluje na ponaanje osuenika tokom izvrenja kazne; 3. Kazne neodreenog lienja slobode pokazale su dobre rezultate u zemljama koje su prihvatile ovaj sistem. Ovakav sistem postoji u nizu saveznih drava SAD i u nekim zemljama Latinske Amerike. Kazna lienja slobode u naem pravu KZ FBiH prihvata jednu kaznu lienja slobode zatvor . Osnovne karakteristike ove kazne su: a) Zatvor se moe izrei samo kao glavna kazna, za krivino djelo za koje je propisan i u granicama propisane kazne; b) Zatvor je vremenska kazna lienja slobode. Moe se izrei od 15 dana do 15 godina (l.37 st.1). Izuzetno, za najtee oblike krivinih djela uinjenih s umiljajem moe se propisati dugotrajni zatvor u trajanju od 20 do 40 godina (l.38). Dugotrajni zatvor ne moe se izrei uiniocu koji u vrijeme izvrenja djela nije navrio 21 godinu ivota. c) Zatvor se izrie na pune godine i mjesece, a do 6 mjeseci i na pune dane. d) Kazna zatvora u trajanju do 3 mjeseca moe se uz pristanak osuenog zamijeniti novanom kaznom, a iznimno i radom za ope dobro na slobodi (l.37 st.3). Izvrenje kazni lienja slobode Naini izvrenja u prolosti su bili vrlo razliiti. Poetkom XVII vijeka osnivaju se posebni zavodi za izvrenje kazni lienja slobode iz kojih su osuenici upuivani na teke fizike radove. 124

Krajem XVIII vijeka javljaju se razmiljanja o reformi zatvora. U Filadelfiji je 1790.godine sagraen prvi zatvor sa potpuno usamljenikim reimom u kome su osuenici ivjeli u elijama potpuno odvojeni jedni od drugih 24 sata dnevno. Po zatvorima u Pensilvaniji, usamljeniki sistem nazvan je pensilvanijski ili filadelfijski sistem. U prvoj polovini XIX vijeka u SAD je poeo preovlaivati tzv. auburnski sistem, koji je dobio ime po zatvoru u Auburn-u, u dravi Njujork, osnovanom 1823.godine. Po ovom sistemu osuenici su se usamljivali po elijama samo nou, dok su tokom dana bili na zajednikom radu ali sa strogom zabranom razgovora. Po tome se ovaj sistem naziva i sistem utanja. Sredinom XIX vijeka poinje se primjenjivati tzv. progresivni sistem. Ovaj sistem ima 3 stepena u izdravanju kazne: Prvi stepen predstavlja strogi usamljeniki zatvor u elijama tokom dana i noi, sa izvravanjem radne obaveze. Drugi stepen nastaje zajednikim radom u 4 odjeljenja zatvora. Osuenici prelaze iz jednog odjeljenja u drugo ako su to zasluili svojim ponaanjem, s tim to je svako naredno odjeljenje povoljnije za osuenika. Trei stepen je uslovni otpust koji se moe opozvati. Varijantu progresivnog sistema predstavlja i tzv. irski sistem, koji uz sve navedeno sadri i jedno odjeljenje na kome uslovno otputeni provodi izvjesno vrijeme prije potpunog oslobaanja (odjeljenje za slobodnjake). Poboljanju poloaja osuenih lica znaajno je doprinijela meunarodna Komisija za krivino pravo i izvrenje kazne, koja je izradila Minimalna pravila za postupanje sa osuenim licima koja su bila prihvaena od Drutva naroda, a kasnije uz odreene izmjene i od OUN. Minimalnim pravilima postavljen je niz opih principa o postupanju sa licima osuenim na kaznu lienja slobode i sugerirana su odreena rjeenja u pogledu uslova ivota u zatvorima, pravima zatvorenika, disciplini itd. Izvrenje kazne lienja slobode regulirano je Zakonom o izvrenju krivinih sankcija, a KZ FBiH (glava VII) sadri ope odredbe o izvrenju kazni. Izvrenje kazne lienja slobode zasniva se na slijedeim naelima: a) Zakonitost u izvrenju kazne; b) Naelo humanosti; c) Popravljanje osuenih lica; d) Individualizacija u izvrenju kazne; e) Skupno izvrenje kazne; Osnovne karakteristike naina izvrenja kazne zatvora su slijedee: a) Lica kaznu izdravaju u zatvorenim, poluotvorenim ili otvorenim ustanovama za izdravanje kazne. Ove ustanove se razlikuju po stepenu obezbjeenja i intenzitetu ograniavanja slobode osuenih lica. b) Osuenik se liava prava ili se ograniava u pravima samo u granicama nunim da bi se ostvarila svrha kazne (l.105). Osuenicima se tokom izvrenja kazne osigurava niz prava: zdravstvena zatita, prepiska, posjete, 8-satni odmor na 24 sata i 1 dan odmora u toku sedmice, neprekidan odmor od 14 radnih dana tokom godine itd; c) Od osuenika koji su sposobni za rad moe se zahtijevati da rade (l.106 st.1). Ako osuena osoba pristane da radi ili trai da radi, omoguit e joj se rad (st.2). Rad treba to vie odgovarati savremenom nainu vrenja iste vrste rada na slobodi i treba odgovarati sposobnostima osuenog (st.3). Uslovni otpust Uslovni otpust sastoji se u tome to se lice koje se nalazi na izdravanju kazne zatvora puta na slobodu prije nego to je kaznu izdralo, pod uslovom da do isteka vremena za koje je kazna izreena ne uini krivino djelo. Opravdanost ovog instituta zasnovana je na ideji o popravljanju kao svrsi kanjavanja. Da bi se osueni mogao uslovno otpustiti, moraju se kumulativno ispuniti 2 uslova (l.107 KZ FBiH): 1. Da je osuenik izdrao polovinu kazne; 2. Da se tokom izdravanja kazne tako popravio da se moe osnovano oekivati da e se na slobodi dobro vladati, a posebno da nee vriti krivina djela. 125

Izuzetno, lice se moe uslovno otpustiti i ako je izdralo 1/3 kazne i ispunjava prethodno navedeni uslov o vladanju, te ako posebne okolnosti koje se odnose na linost osuenog oigledno pokazuju da je postignuta svrha kanjavanja. Vrijeme trajanja uslovnog otpusta jednako je vremenu ostatka kazne sa ijeg je izdravanja osueni uslovno puten. Tek nakon isteka tog vremena osueni je apsolutno osloboen. Uslovni otpust je zakonska mogunost, a ne pravo osuenika. Postupak za davanje uslovnog otpusta po pravilu se pokree na molbu osuenika ili lanova njegove ue porodice ako se osueni s tim saglasio. Prijedlog za uslovni otpust moe podnijeti i rukovodilac ustanove u kojoj se izdrava kazna, bez obzira na saglasnost osuenika. O uslovnom otpustu odluuje posebna Komisija za uslovni otpust koju formira pravosudni organ FBiH. 2 Ukoliko osueni za vrijeme trajanja uslovnog otpusta uini krivino djelo, ostvaren je osnov za opozivanje uslovnog otpusta koje moe biti obavezno ili fakultativno. O opozivanju odluuje sud. Sud je obavezan da opozove uslovni otpust ukoliko je uslovno otputeni uinio jedno ili vie krivinih djela za koja mu je izreena kazna preko 1 godine zatvora. Sud moe opozvati uslovni otpust ako uslovno otputeni uini jedno ili vie krivinih djela za koja mu je izreena kazna do 1 godine zatvora (l.108 st. 1 i 2). Pri ocjeni o opozivanju sud posebno u obzir uzima srodnost uinjenih krivinih djela, njihov znaaj, pobude iz kojih su uinjena i druge okolnosti koje ukazuju na opravdanost opozivanja uslovnog otpusta. Kad sud opozove uslovni otpust, po pravilu izrie jedinstvenu kaznu primjenom odredaba o odmjeravanju kazne za krivina djela u sticaju iz l.46 KZ FBiH, s tim to se ranije izreena kazna uzima kao utvrena. Shodno odredbama l.46, ako je za neko od KD uinjenih u sticaju utvrena kazna dugotrajnog zatvora, sud e izrei samo tu kaznu. Ako je za krivina djela u sticaju utvrena kazna zatvora, sud e izrei jedinstvenu kaznu koja mora biti vea od svake pojedine utvrene kazne, ali ne smije dostignuti zbir utvrenih kazni niti prei 15 godina zatvora. Ako su za sva KD uinjena u sticaju predviene pojedinane kazne do 3 godine zatvora, jedinstvena kazna ne moe biti vea od 8 godina zatvora. Dio kazne koji je osueni izdrao po ranijoj osudi uraunava se u ovu jedinstvenu kaznu, ali se ne uraunava vrijeme koje je osueni proveo na uslovnom otpustu. Meutim, primjena naprijed navedenih odredaba ne moe ostvariti svrhu kanjavanja u svim sluajevima. Npr. ako je lice osueno na 15 godina zatvora uslovno otputeno nakon izdranih 12 godina, pa zatim poinilo neko teko krivino djelo, ako bi se potivala odredba l.46 st.2, takvo lice dobilo bi maksimalno 15 godina zatvora. Izdranih 12 godina uraunava se u kaznu, te bi takvo lice izalo nakon 3 godine, to bi praktino znailo da za novo krivino djelo nije ni kanjeno. Zbog toga zakonodavac u odredbi l.47 st.2 ostavlja sudu mogunost da za krivino djelo izvreno u vrijeme uslovnog otpusta izrekne i kaznu nezavisnu od ranije izreene kazne, ako se primjenom odredaba l.46 ne bi mogla ostvariti svrha kanjavanja s obzirom na trajanje neizdranog dijela ranije izreene kazne. Ako uslovno otputeni bude osuen na kaznu zatvora do jedne godine, a sud ne opozove uslovni otpust, uslovni otpust se produava za vrijeme koje je osueni proveo na izdravanju kazne zatvora. Naprijed navedene odredbe vae i kada se uslovno otputenom sudi za djelo koje je uinio prije nego to je uslovno otputen. Pruanje postpenalne pomoi Postpenalne mjere su mjere koje se preduzimaju da se osuenom nakon otputanja sa izdravanja kazne pomogne na razliite naine. Svrha tih mjera je resocijalizacija osuenika i pomo u rjeavanju egzistencijalnih problema. Pruanje postpenalne pomoi organizira se preko odgovarajuih organa opine
2

Provjeriti o kojem organu se tano radi

126

na kojoj osueni ima prebivalite po izlasku iz zatvora (Centar za socijalni rad). Ova pomo moe obuhvatati razliite oblike moralne i materijalne pomoi. NOVANA KAZNA Opravdanost novane kazne kao krivine sankcije Novana kazna je imovinska krivina sankcija koja se sastoji u plaanju od strane osuenog odreenog novanog iznosa. Ona spada u red sankcija koje se esto primjenjuju u praksi, dok im se u teoriji stavlja niz prigovora: 1. Ova kazna je prije svega nepravina, jer nejednako pogaa uinioce razliitog imovnog stanja. Osim toga, u velikoj mjeri je liena personalnog karaktera obzirom na sluajeve izricanja uiniocu koji ima materijalne obaveze prema drugim licima (porodica i sl), tako da ta kazna jednako pogaa i druga lica koja nisu kriva za izvreno djelo. Novanom kaznom se ne mogu postii ciljevi generalne prevencije jer ona po pravilu nema zastraujui uticaj na potencijalne izvrioce krivinih djela. Novanoj kazni se najvie prigovara u vezi sa ostvarenjem ciljeva specijalne prevencije. Osueni kaznu osjea kao bogaenje drave na njegov raun i za to ona ne moe popravno djelovati na njega, ve izaziva osjeaj nepravde i revolta prema drutvu. Na kraju, novana kazna je i neekonomina. Osueni esto izbjegavaju plaanje kazne, a trokovi njenog prinudnog izvrenja nekad su vei od iznosa dosuene novane kazne.

2.

3.

Meutim, pobornici novane kazne istiu niz kontraargumenata: 1. Ukoliko bi se u krivinom postupku potpunije utvrivalo imovno stanje uinioca i novana kazna odmjeravala prema tako utvrenom stanju, otklonilo bi se da ona nejednako pogaa osuene. U sluaju zlonamjernog izbjegavanja isplate kazne, ona se moe zamijeniti kaznom zatvora. injenica da primjena novane kazne pogaa i druga lica karakteristina je i za sve ostale krivine sankcije. 2. Novana kazna pogodna je za zamjenu kratke zatvorske kazne, a time i izbjegavanja negativnih posljedica koje mogu proizai iz te kazne. 3. Primjenom novane kazne mogu se ostvariti ciljevi i generalne i specijalne prevencije, ukoliko se kazna ne izrie u minimalnim iznosima. 4. Novana kazna je posebno pogodna za djela iz koristoljublja. 5. Novana kazna je lako opoziva sankcija i postoji mogunost da se lako otklone njeni efekti. Sve navedeno opravdava postojanje novane kazne, a u sudskoj praksi prisutna je tendencija sve ee njene primjene. Naini utvrivanja novane kazne U savremenom krivinom zakonodavstvu postoje 2 osnovna metoda: metod fiksnih iznosa i metod dani-novana kazna. Metod fiksnih iznosa zastupljen je u najveem broju krivinih zakonodavstava. Po njemu se uiniocu krivinog djela novana kazna izrie u tano odreenom iznosu. Pritom imovno stanje uinioca uvijek ima uticaja na odmjeravanje konkretne novane kazne. Metod dani-novana kazna je novijeg datuma. Izricanje kazne po ovoj metodi ima 2 faze. U prvoj fazi uiniocu krivinog djela utvruje se odreeni broj dana i pritom su od znaaja priroda i teina izvrenog djela i stepen krivine odgovornosti uinioca. U drugoj fazi utvruje se iznos jednog dana 127

novane kazne, pri emu je od odluujueg znaaja imovinsko stanje uinioca. Tako se postie da uinioci istog krivinog djela mogu dobiti isti broj dana novane kazne, ali da im novani iznosi za jedan dan budu razliiti, to dovodi do razliitog novanog kanjavanja. Ideja ovog sistema je da se ostvari jednakost uinilaca krivinih djela pred zakonom, uz istovremeno razliito novano kanjavanje zbog razliitog imovnog stanja. Novana kazna u naem krivinom pravu Uiniocu krivinog djela novana kazna se izrie samo kad je propisana za odreeno djelo. Moe se izrei i kao glavna i kao sporedna kazna. Opi minimum novane kazne je 200 KM, a opi maksimum 20.000 KM. Za krivina djela iz koristoljublja maksimum je 100.000 KM (l.39 st.1). Pri odmjeravanju novane kazne sud e uzeti u obzir sve olakavajue i oteavajue okolnosti, a imajui u vidu svrhu kanjavanja (l.40). Sud e posebno uzeti u obzir 3 grupe okolnosti: 1. Okolnosti vezane za linost uinioca stepen krivine odgovornosti, pobude iz kojih je djelo uinjeno, raniji ivot uinitelja, dranje poslije krivinog djela itd; 2. Okolnosti vezane za za izvreno djelo jaina ugroavanja i povrede zatienog dobra i okolnosti pod kojima je djelo izvreno; 3. Okolnosti vezane za imovno stanje uinioca lini dohodak, drugi prihodi, imovina, porodine obaveze. U presudi kojom je izrekao novanu kaznu sud je obavezan odrediti rok njene isplate, koji ne moe biti krai od 15 dana niti dui od 3 mjeseca. U opravdanim sluajevima sud moe dozvoliti isplatu kazne u otplatama (ratama), ali rok isplate ne moe biti dui od 2 godine (l.39 st.2). Ukoliko osueni ne isplati kaznu u odreenom roku, pristupa se njenom prinudnom izvrenju, prvenstveno iz pokretne imovine a ako ta imovina nije dovoljna onda iz nekretnina. Ako se kazna ne moe ni prinudno naplatiti, sud e je izvriti tako to e za svakih zapoetih 50 KM odrediti 1 dan zatvora, ali zatvor u tom sluaju ne moe biti dui od 6 mjeseci. Isto vai i ako osueni plati samo dio kazne. U sluaju da isplati i ostatak novane kazne, izvrenje zatvora se obustavlja. U sluaju smrti osuenog novana kazna se ne izvrava.

ODMJERAVANJE KAZNE
ZAKONSKO PROPISIVANJE KAZNE I ODMJERAVANJE KAZNE Zakonsko propisivanje kazne Propisivanje kazne je utvrivanje granica kanjavanja za odreeno krivino djelo. Postoje razliiti sistemi zakonskog propisivanja kazni, koji se mogu svesti na 3 osnovna: sistem apsolutno odreenih kazni, sistem arbitrarnih kazni i sistem relativno odreenih kazni. Sistem apsolutno odreenih kazni je sistem po kome zakon tano odreuje vrstu i visinu kazne koja se u svakom konkretnom sluaju izrie uiniocu odreenog krivinog djela. Ovaj sistem nije pogodan niti pravian jer onemoguava individualizaciju kazne s obzirom na uinioca i okolnosti djela. Sistem arbitrarnih kazni (sistem neodreenih kazni) je sistem u kome zakon ne daje nikakva pravila za odmjeravanje kazne, ve ovlauje sud da po svojoj ocjeni izrekne jednu ili vie zakonom predvienih sankcija u mjeri koju smatra opravdanom. Ovakav sistem moe dovesti do proizvoljnosti i samovolje. U sistemu relativno odreenih kazni zakon odreuje samo okvir u kome se sud mora kretati prilikom odmjeravanja kazne, tj. odreuje minimum i maksimum kazne koja se moe izrei za odreeno djelo. Granice koje zakon postavlja u pogledu izricanja kazne mogu biti ope i posebne. Ope se odnose na izricanje odreene vrste kazne, a posebne se odnose na izricanje kazne za odreeno krivino djelo. S 128

obzirom na to postoje opi i posebni minimum i maksimum kazne. U sluaju kad nisu odreene posebne granice za odreeno krivino djelo, ve zakon odreuje samo vrstu kazne, vae ope granice te vrste kazne. Sistem relativno odreenih kazni zastupljen je i u naem krivinom pravu. Odmjeravanje kazne Odmjeriti kaznu znai utvrditi vrstu i mjeru kazne odreenom uiniocu za izvreno krivino djelo. Odmjeravanje kazne je sudska funkcija, te se najee govori o sudskom odmjeravanju kazne. Opa pravila o odmjeravanju kazne u naem pravu odreena su lanom 40. KZ FBiH koji odreuje da pri odmjeravanju kazne sud obavezno uzima u obzir sve olakavajue i oteavajue okolnosti imajui u vidu svrhu kanjavanja (l.40). Sud e posebno uzeti u obzir okolnosti vezane za linost uinioca stepen krivine odgovornosti, pobude iz kojih je djelo uinjeno, raniji ivot uinitelja, dranje poslije krivinog djela itd, te okolnosti vezane za za izvreno djelo jaina ugroavanja i povrede zatienog dobra i okolnosti pod kojima je djelo izvreno. U zakonodavstvima pojedinih zemalja (neke drave SAD) primjenjuje se i tzv. administrativno odmjeravanje kazne, po kome definitivno trajanje kazne zatvora utvruju organi nadleni za njeno izvrenje, a sud presudom donosi samo granice kazne. INDIVIDUALIZACIJA KAZNE Pojam individualizacije kazne i njena primjena u razvoju krivinog prava Individualizacija kazne znai izricanje uiniocu krivinog djela one kazne kojom e se, po ocjeni suda, najbolje ostvariti svrha njene primjene. Individualizirati znai konkretizirati u zakonu utvrenu kaznu. Sutina individualizacije je u ostvarenju takvih mehanizama koji e omoguiti da se na uinioca krivinog djela primjeni ona kazna koja je u konkretnom sluaju adekvatna s obzirom na karakteristike linosti uinioca i izvrenog djela. Termin individualizacija se u teoriji upotrebljava jo u 2 smisla. esto se govori o individualizaciji krivine sankcije pod kojom se podrazumijeva odluivanje suda o tome koju e vrstu krivine sankcije primjeniti u konkretnom sluaju (kazna ili uslovna osuda, kazna ili mjera bezbjednosti itd). U penolokoj literaturi koristi se izraz individualizacija tretmana, pod kojim se podrazumijeva prilagoavanje metoda postupanja prema razliitim kategorijama uinilaca krivinih djela u postupku izvrenja kazni zatvora. Osnovne pretpostavke za individualizaciju kazne Praktino sprovoenje individualizacije uslovljeno je nizom okolnosti. Npr. alternativno propisivanje vie kazni za odreeno krivino djelo prua sudu vee mogunosti da kaznu individualizira po vrsti. Ako se propisana kazna moe izricati u razliitim iznosima, vee su mogunosti za njenu individualizaciju po mjeri. Posebno znaajna su ovlatenja suda u primjeni olakavajuih ili oteavajuih okolnosti, zakonske mogunosti ublaavanja ili pootravanja kazne, nain odmjeravanja kazne za djela u sticaju itd. Individualizacija kazne i upoznavanje linosti uinioca Individualizacija kazne pretpostavlja upoznavanje linosti uinioca krivinog djela, obzirom na injenicu da se sudi ovjeku a ne djelu. Pod tim upoznavanjem podrazumijeva se mediko-psiholoko i socioloko izuavanje delikvenata. Mada je upoznavanje linosti uinioca krivinog djela od posebnog znaaja za individualizaciju kazne, u savremenom krivinom zakonodavstvu ova pretpostavka ostvarena je samo u odnosu na maloljetne delikvente. Za punoljetne uinioce KD po pravilu se predvia sprovoenje tzv. socijalne ankete, tj. prikupljanje podataka o njihovom ranijem ivotu, socijalnoj sredini u kojoj ive i sl, ali ne i njihovo 129

mediko-psiholoko ispitivanje u fazi krivinog postupka. esta su zakonodavstva koja ovo ispitivanje reguliu u postupku izvrenja kazni zatvora sa ciljem da se odredi adekvatan program tretmana osuenih. OLAKAVAJUE I OTEAVAJUE OKOLNOSTI Pojam i znaaj olakavajuih i oteavajuih okolnosti Olakavajue i oteavajue su one okolnosti koje utiu na odmjeravanje kazne za izvreno djelo. Okolnosti koje utiu da se uiniocu izrekne blaa kazna u okviru posebnog minimuma i maksimuma nazivaju se olakavajuim, a okolnosti koje utiu da se izrekne stroija kazna oteavajuim. Okolnosti se mogu podijeliti na objektivne i subjektivne, zavisno od toga da li se odnose na djelo ili uinioca. Po vremenu nastanka, okolnosti se mogu odnositi na odreena stanja koja su postojala prije izvrenja krivinog djela, okolnosti vezane za samo izvrenje djela i okolnosti koje su se javile nakon izvrenja djela. U najveem broju zakodavstava sudu je preputeno da procijeni koje se okolnosti smatraju olakavajuim a koje oteavajuim. U odgovoru na pitanje da li zakonom treba propisati sve okolnosti koje sud treba uzeti u obzir pri izboru vrste i mjere kazne, postoje vrlo razliita rjeenja u pojedinim krivinim zakonodavstvima od taksativnog nabrajanja i obavezivanja suda da uzme u obzir samo izriito navedenu okolnost, pa do preputanja sudu da odredi sve olakavajue i oteavajue okolnosti. Olakavajue i oteavajue okolnosti u naem krivinom pravu U KZ FBiH nisu iscrpno navedene sve olakavajue i oteavajue okolnosti, ve zakon u odredbi l.40 posebno ukazuje samo na neke od njih. To su okolnosti vezane za linost uinioca stepen krivine odgovornosti, pobude iz kojih je djelo uinjeno, raniji ivot uinitelja, dranje poslije krivinog djela itd, okolnosti vezane za za izvreno djelo jaina ugroavanja i povrede zatienog dobra i okolnosti pod kojima je djelo izvreno. U sluaju novanih kazni u obzir se uzima i imovno stane uinitelja KD. Stepen krivine odgovornosti zavisi od stepena uraunljivosti i vinosti, ali se u toj ocjeni mogu uzeti u obzir i neke druge subjektivne okolnosti kao to su starosna dob uinioca, njegovo obrazovanje, vaspitanje, psihika labilnost, moralne karakteristike linosti, okolnosti da je djelo izvreno iz straha, ispoljena drskost i bezobzirnost pri izvrenju djela i sl. Pobude iz kojih je djelo uinjeno. Pobuda je unutranji psihiki poriv na odreeno ljudsko ponaanje. U postupku odmjeravanja kazne nije beznaajan motiv pri donoenju odluke da se izvri djelo. Jaina ugroavanja ili povrede zatienog dobra. Kroz ovu okolnost do izraaja dolazi manja ili vea teina posljedice uinjenog djela. Okolnosti pod kojima je djelo uinjeno. Ove okolnosti mogu biti vrlo razliite i ne mogu se unaprijed odrediti. Mogu oznaavati objektivne ili subjektivne situacije koje su postojale prije ili za vrijeme izvrenja KD. Raniji ivot uinioca znai jedinstvenu ocjenu linosti uinioca prije izvrenog djela, koja se zasniva na nizu okolnosti vezanih za njegov raniji ivot. Kroz ovu okolnost sud treba doi do saznanja da li izvreno djelo predstavlja sluajnu epizodu u ivotu uinioca, ili je ono rezultat jednog opeg asocijalnog naina ivota. Line prilike uinioca. Pod ovim se u sudskoj praksi najee podrazumijeva zdravstveno stanje, starosna dob, porodine prilike, ekonomsko stanje porodice, invalidnost uinioca, njegova profesija i drutveni poloaj itd. Dranje uinioca poslije uinjenog krivinog djela. Ova okolnost prvenstveno odraava stav uinioca prema izvrenom djelu. Taj stav moe biti drutveno pozitivan ako iz cjelokupnog dranja uinioca 130

proizilazi njegovo iskreno kajanje zbog izvrenog djela, pokuaj da se neutraliu negativni efekti djela i sl. Naravno, stav uinioca moe biti i sasvim suprotan. Od posebnog znaaja za procjenu ove okolnosti je dranje uinioca pred sudom i u toku krivinog postupka uope. Imovno stanje uinioca. Ova okolnost posebno je znaajna pri izricanju novane kazne. Druge okolnosti koje se odnose na linost uinioca. Osnovni smisao ove odredbe u Zakonu jeste da se istakne znaaj subjektivnih okolnosti pri odmjeravanju kazne i da se ukae da prethodnim okolnostima nije iscrpljena lista moguih subjektivnih okolnosti. Osim prethodno navedenih, sud moe cijeniti i svaku drugu okolnost ako smatra da je ona od znaaja za odmjeravanje kazne. Olakavajue i oteavajue okolnosti djeluju na odmjeravanje kazne u granicama posebnog minimuma i posebnog maksimuma propisane kazne. Okolnosti koje Zakon predvia kao olakavajue ili oteavajue pri odmjeravanju kazne, mogu se javiti i kao zakonski elementi bia krivinog djela. Npr. koristoljublje kao pobuda je oteavajua okolnost pri odmjeravanju kazne, ali u nekim sluajevima ova okolnost daje teu kvalifikaciju izvrenom djelu ubistvo iz koristoljublja je teko ubistvo. U nekim sluajevima ista okolnost moe imati karakter kvalifikatorne okolnosti i istovremeno biti uzeta u obzir pri odmjeravanju kazne. Npr. postoji kvalifikovani oblik KD ugroavanja javnog saobraaja ako je usljed izvrenog djela nastupila smrt jednog ili vie lica. Kvalifikatorna posljedica smrt vie lica u svojoj konkretizaciji moe obuhvatiti smrt 3, 5, 10 ili vie lica i okolnost koliko lica je nastradalo moe biti oteavajua pri odmjeravanju kazne. KVALIFIKATORNE I UBLAAVNE OKOLNOSTI Koje okolnosti ine jedno krivino djelo kvalificiranim, odnosno privilegiranim, odreeno je u KZ i to samo za neka krivina djela. Prema tome, samo se zakonom mogu propisati kvalificirani odnosno privilegirani oblici pojedinih krivinih djela. Kvalifikatorne okolnosti krivinom djelu daju poseban tei vid. Ublaavne su suprotnog dejstva. Ove okolnosti treba razlikovati od prethodno razmatranih oteavajuih i olakavajuih okolnosti koje utiu na vrstu i visinu kazne. UBLAAVANJE KAZNE Znaaj ublaavanja kazne i osnovi za ublaavanje kazne Ublaavanjem kazne uiniocu se izrie ili manja mjera od one koja je propisana za izvreno djelo, ili blaa vrsta kazne od propisane. U naem krivinom pravu postoje 3 grupe osnova za ublaavanje kazne. a) Opi osnov za ublaavanje kazne. Ako ovaj osnov postoji, sud moe ublaiti kaznu bezi obzira na to koje krivino djelo je izvreno i ko je uinilac. Kao takve okolnosti KZ FBiH predvia: - prekoraenje granica nune odbrane; - prekoraenje granica krajnje nude; - pokuaj krivinog djela; - bitno smanjena uraunljivost; - pravna zabluda; - pomaganje kao oblik sauesnitva u izvrenju krivinog djela. b) Posebni osnov. Mogunost ublaavanja kazne posebno je predviena kod nekih krivinih djela. U tim sluajevima ublaavanje kazne moe se vriti samo ako postoji okolnost koju KZ izriito propisuje.

131

c) Ublaavanje kazne od strane suda mogue je ako sud utvrdi da postoje posebno olakavajue okolnosti koje ukazuju da se i sa ublaenom kaznom moe postii svrha kanjavanja. (l.41 st.2). Ublaavanje je uvijek fakultativno. Ni u jednom sluaju KZ ne obavezuje sud da uiniocu ublai kaznu. Naini ublaavanja kazne Ublaavanje se moe vriti na 2 naina: po vrsti i po mjeri kazne. Ublaavanje kazne po mjeri postoji ako se uiniocu izrie ista vrsta kazne koja je propisana za izvreno krivino djelo, ali u trajanju manjem od propisanog posebnog minimuma. Ublaavanje kazne po vrsti postoji ako se umjesto propisane vrste kazne izrie blaa vrsta kazne, npr. kad se umjesto propisanog zatvora izrie novana kazna. U sluaju kad postoji zakonski osnov za ublaavanje, ono se po pravilu izrie po mjeri. Ako je kao minimum kazne propisan opi minimum, tada nije mogue ublaavanje kazne po mjeri i izrie se blaa vrsta kazne. Ublaavanje kazne moe biti ogranieno i neogranieno. Ogranieno je kad zakon posebnim pravilima odreuje kako se kazna moe ublaiti kad za to postoje uslovi, a neogranieno je kad je sud ovlaten da kaznu ublai po svojoj slobodnoj ocjeni, uz ogranienje odreeno opim minimumom kazne. Granice ublaavanja kazne po KZ FBiH (l.42) su: ako je za krivino djelo kao najmanja mjera kazne propisan zatvor u trajanju 3 ili vie godina, kazna se moe ublaiti do jedne godine zatvora (npr.ako je propisana kazna od 5 godina, ona se moe smanjiti na zatvor manji od 5 godina, ali ne manji od jedne godine); ako je za KD kao najmanja mjera kazne propisan zatvor u trajanju od 2 godine, kazna se moe ublaiti do 6 mjeseci; ako je propisan zatvor u trajanju od 1 godine, kazna se moe ublaiti do 3 mjeseca; ako je propisan zatvor u trajanju manjem od 1 godine, kazna se moe ublaiti do 15 dana; ako je za KD propisana kazna zatvora bez naznake najmanje mjere, umjesto zatvora moe se izrei novana kazna (ublaavanje po vrsti) ako je za KD propisana novana kazna sa naznakom najmanje mjere, kazna se moe ublaiti do iznosa od 200 KM.

U sluajevima kada je sud ovlaten da uinioca oslobodi od kazne, sud kaznu moe i neogranieno ublaiti, tj. nije vezan propisanim minimumom (l.43 st.2). OSLOBOENJE OD KAZNE Osnovi za osloboenje od kazne Sud moe uinioca osloboditi od kazne samo u zakonom predvienim sluajevima. Neki od tih osnova su opeg karaktera i u takvom sluaju sud moe osloboditi uinioca neovisno od izvrenog ili pokuanog djela. Ovi osnovi se mogu podijeliti na fakultativne i obligatorne, u zavisnosti od toga da li su moe ili mora osloboditi optunog od kazne. Fakultativni opi osnovi za osloboenje od kazne po KZ FBiH su: - prekoraenje granica nune odbrane usljed jake razdraenosti ili straha; - prekoraenje granica krajnje nude pod osobito olakavajuim okolnostima; - nepodobni pokuaj; - pravna zabluda iz opravdanih razloga; Obligatorni osnovi za osloboenje od kazne su: - dobrovoljni odustanak; - spreavanje djela od strane saizvrioca, podstrekaa ili pomagaa. 132

Poseban osnov za osloboenje od kazne Poseban osnov predviena je odredbom l.44 KZ FBiH, prema kojoj sud moe osloboditi uinitelja krivinog djela uinjenog iz nehata, kad posljedice djela tako teko pogaaju u initelja da izricanje kazne u takvom sluaju oigledno ne bi odgovaralo svrsi kanjavanja . Proizilazi da je za oslobaanje po ovom osnovu potrebno ispunjenje 2 uvjeta: da je krivino djelo uinjeno iz nehata i da je posljedica takva da teko pogaa i samog uinioca (npr.kod saobraajnih nezgoda, kad uinilac prouzrokuje smrt ili teke tjelesne povrede njemu bliskih lica). ODMJERAVANJE KAZNE ZA KRIVINA DJELA IZVRENA U POVRATU Pojam i vrste povrata Neovisno od razlika koje u teoriji postoje u odreivanju pojma povrata, opeprihvaeno je njegovo razlikovanje na opi i specijalni. Kao osnov za ovo razlikovanje u krivinopravnoj teoriji se uzima priroda izvrenih djela. Specijalni povrat postoji kad je uinilac ponovo izvrio isto ili istovrsno krivino djelo. Opi povrat postoji kad je uinilac ponovo izvrio neko drugo krivino djelo, razliito od onog ranije izvrenog. Meutim, u kriminolokoj literaturi pojam specijalnog i opeg povrata se vezuje za prirodu izvrenih djela. Specijalni povrat postoji kad su sva krivina djela izvrena iz istih ili slinih pobuda i takvi delikventi se u kriminologiji nazivaju homotropi. Opi povrat postoji kad krivina djela nisu vezana istom pobudom izvrenja i takvi delikventi se nazivaju politropi. Razlikovanje povrata na opi i specijalni moe imati i praktine posljedice. Kod nekih KD specijalni povrat je kvalifikatorna okolnost, a u nekim zakonodavstvima se uzima kao oteavajua okolnost pri odmjeravanju kazne. Krivinopravni znaaj povrata U krivinopravnoj nauci sporno je pitanje da li povrat treba predstavljati osnov za tee kanjavanje i zbog ega. Postoje shvatanja prema kojima tee kanjavanje u sluaju povrata nije opravdano. Argumenti za takvo shvatanje su: - Krivino djelo izvreno od povratnika objektivno nije tee jer je proizvelo iste posljedice kao da ga je izvrio primarni uinilac. Shodno tome, izricanje tee kazne povreuje princip pravinosti kanjavanja; - Sa subjektivne take gledita, povrat ne mora nuno povlaiti vii stepen krivine odgovornosti nego to je to sluaj kod primarnih delikvenata; - Poveanje kazne u sluaju povrata nije racionalno rjeenje jer dosadanje iskustvo pokazuje da se ovaj problem nij mogao rjeavati strogim kanjavanjem. Stroa kazna zasniva se na objektivnoj okolnosti ponovnom izvrenju krivinog djela, a zanemaruje se niz razliitih uzroka individualnog karaktera koji su doveli do povrata. Tako se represija forsira na raun prevencije. Meutim, opravdanost teeg kanjavanja u sluaju povrata danas se primarno razmatra s obzirom na drutvenu potrebu. Tee kanjavanje povratnika zasniva se na razlozima kriminalne politike koji vrijede pod uslovom da se pootrenom kaznom mogu bolje ostvariti ciljevi generalne i specijalne prevencije. Dosadanja istraivanja povrata meutim ne idu u prilog ispunjenju navedenih uslova jer kretanje broja recidivista po pravilu nije uslovljeno kaznenom politikom, ve opim kretanjem kriminaliteta. Savremena zakonodavna rjeenja u pogledu krivinopravnog znaaja povrata mogu se svrstati u 3 osnovne grupe: 1. Rjeenja u kojima je povrat samo pootravana okolnost kod odmjeravanja kazne;

133

2. Rjeenja u kojima se prema obinim povratnicima primjenjuje pootrena kazna, a prema profesionalnim delikventima, delikventima iz navike i delikventima po tendenciji primjenjuje i kazna i posebna mjera bezbjednosti, (u veem broju zakonodavstava); 3. Rjeenja koja predviaju primjenu posebne krivine sankcije prema multirecidivistima. Povrat u naem krivinom pravu Za razliku od prethodnih zakonskih rjeenja koja su razlikovala tzv.obini i viestruki povrat, KZ FBiH u odredbama l.45 predvia pootravanje kazne samo u sluaju viestrukog povrata. Zakon predvia vie uslova koji moraju biti ispunjeni da bi se uinilac krivinog djela smatrao viestrukim povratnikom. Ti uslovi se odnose na: raniju osuivanost, izvreno krivino djelo, linost uinioca i vremenski razmak izmeu ranije osude i novog krivinog djela. Uslovi koji se odnose na raniju osuivanost. Postoje 3 takva uslova: 1. Uinilac treba da je ranije osuivan 2 ili vie puta. To znai da moraju postojati najmanje 2 osude. Jedinstvena kazna za krivina djela u sticaju smatra se jednom osudom. 2. U obzir dolaze samo osude za krivina djela izvrena sa umiljajem. Ukoliko se osuda odnosi na vie krivinih djela izvrenih u sticaju, barem jedno od tih djela mora biti izvreno sa umiljajem. 3. Da je uinilac bio 2 ili vie puta osuivan na kaznu zatvora od najmanje 1 godinu. Ova kazna mora proizilaziti iz svake osude, to znai da ovaj uslov nee postojati ako je jedna osuda bila npr. zatvor od 8 mjeseci, a druga zatvor od 2 godine. Uslovi koji se odnose na krivino djelo su da je djelo uinjeno sa umiljajem i da je za uinjeno djelo propisana kazna zatvora. Ako uinilac odgovara za vie krivinih djela u sticaju, prvi uslov je ispunjen ako umiljaj postoji bar u odnosu na jedno od izvrenih djela. Uslov koji se odnosi na linost uinioca je da uinilac pokazuje sklonost injenju krivinih djela. Ovaj element je najtee utvrditi. Ustvari se radi o uvjerenju suda koje mora biti zasnovano na odreenim okolnostima. esto vrenje krivinih djela nije apsolutno dovoljan pokazatelj. Uvjerenje o tome treba da se zasniva na sveukupnoj ocjeni linosti uinioca,njegovog naina ivota, ponaanja, pobuda iz kojih su vrena krivina djela, srodnosti izvrenih djela itd. Pri ocjeni hoe li izrei kaznu stroiju od propisane, sud e cijeniti i potrebu da se radi ostvarivanje svrhe kanjavanja izrekne takva kazna. Vremenski razmak izmeu ranije osude i novog krivinog djela Ovaj uslov ispunjen je ako od dana otputanja uinitelja sa izdravanja ranije izreene kazne do izvrenja novog krivinog djela nije proteklo 5 godina. Stroija kazna za sluaj viestrukog povrata ne smije prei dvostruku mjeru propisane kazne ni 15 godina zatvora. ODMJERAVANJE KAZNE SA KRIVINA DJELA U STICAJU Idealni i realni sticaj i odmjeravanje kazne Neka zakonodavstva u propisima za odmjeravanje kazne prave razliku izmeu idealnog i realnog sticaja. Ovo razlikovanje bazira se na shvatanju da u sluaju idealnog sticaja prema uiniocu treba blae postupiti nego kad je u pitanju realni sticaj. Smatra da se da je manja drutvena opasnost onog uinioca koji je izvrio jednu radnju i njome povrijedio vie zakonskih propisa, nego onoga koji je izvrio vie radnji krivinih djela. KZ FBiH ne predvia razliito odmjeravanje kazne za djela uinjena u idealnom i realnom sticaju. Naini odmjeravanja kazne za krivina djela u sticaju U krivinom zakonodavstvu uglavnom su prihvaena 3 osnovna naina odmjeravanja kazne za djela u sticaju. Po jednom, jedinstvena kazna se odmjerava na osnovu kazni koje su izreene za pojedina djela. 134

Dakle, izricanju prethodi utvrivanje ili izricanje kazne za svako izvreno krivino djelo. Po drugom nainu, jedinstvena kazna se odmjerava s obzirom na kazne koje su propisane za krivina djela izvrena u sticaju. Pritom je najee zastupljeno rjeenje da se za osnov jedinstvene kazne uzima kazna koja je propisana za najtee izvreno djelo i ona se povisuje uz odgovarajua ogranienja. Trei nain je da se kazna izrie na osnovu sveukupne ocjene izvrenih krivinih djela, u okviru opeg minimuma i maksimuma odreene vrste kazne. U zakonodavstvima koja odreuju da se jedinstvena kazna za krivina djela u sticaju izrie na osnovu pojedinano utvrenih kazni za svako od izvrenih djela, prihvaena su 3 osnovna sistema za odmjeravanje ove kazne. To su: sistem kumulacije, sistem asperacije i sistem apsorpcije. Po sistemu kumulacije za svako od izvrenih krivinih djela utvruje se kazna, a jedinstvena kazna se izrie tako to se saberu pojedinano odmjerene kazne. Jedinstvena kazna jednaka je zbiru pojedinano utvrenih kazni. Sistem kumulacije uglavnom se primjenjuje kad su za krivina djela u sticaju odmjerene novane kazne. Po sistemu asperacije za svako od krivinih djela izvrenih u sticaju utvruje se kazna, pa se najtea od utvrenih kazni poveava uz odreena ogranienja. Dakle, osnov je najtea od utvrenih kazni, to ima odreenih nedostataka kada je u pitanju vrenje veeg broja lakih krivinih djela jer na taj nain neka djela praktino mogu ostati nekanjena. Po sistemu apsorpcije takoe se utvruje kazna za svako krivino djelo izvreno u sticaju, a kao jedinstvena kazna izrie se najtea od utvrenih kazni. Dakle, kazna za najtee izvreno djelo apsorbuje ostale kazne. Ovaj sistem praktino dovodi do toga da se uinilac kanjava samo za najtee od izvrenih krivinih djela, dok ostala djela ostaju nekanjena. Time se izvrilac vie krivinih djela stavlja u povoljniji poloaj od onoga ko je izvrio samo jedno krivino djelo. Odmjeravanje kazne za krivina djela u sticaju po naem pravu Odmjeravanje kazne za krivina djela u sticaju po KZ FBiH (l.46) realizira se na nain da sud najprije utvruje kazne za svako od uinjenih djela, pa zatim za sva ta djela izrie jedinstvenu kaznu zatvora ili dugotrajnog zatvora. Do primjene sistema apsorpcije dolazi u sluaju da je za neko od krivinih djela u sticaju utvrena kazna dugotrajnog zatvora. U tom sluaju sud e izrei samo kaznu dugotrajnog zatvora. Mada Zakon to izriito ne predvia, do primjene sistema apsorpcije dolazi u jo jednom sluaju, koji bi se mogao nazvati i nunom apsorpcijom. Naime, ako je za neko krivino djelo utvrena kazna zatvora od 6 mjeseci ili vie, a za drugo djelo manje od 30 dana, poto se kazna od preko 6 mjeseci ne moe izricati na dane, ne moe se primijeniti sistem asperacije te kazna od 6 mjeseci ili vie apsorbuje ostale kazne ije trajanje je krae. Osnovni sistem odmjeravanja kazne za krivina djela za koja su utvrene kazne zatvora je sistem asperacije. Njegova primjena dolazi u obzir u 2 sluaja: Ako je za krivina djela u sticaju utvrena kazna zatvora, jedinstvena kazna mora biti vea od svake pojedine utvrene kazne, ali ne smije dostii zbir pojedinanih kazni niti prei 15 godina zatvora. Od navedenog postoji izuzetak u sluaju da su za sva krivina djela u sticaju propisane kazne do 3 godine. Tada jedinstvena kazna ne moe biti vea od 8 godina zatvora. Drugi sluaj primjene sistem asperacije je kada su za krivina djela u sticaju utvrene kazne zatvora i maloljetnikog zatvora. Ta situacija mogua je u sluaju kad je uinilac neka djela izvrio kao maloljetnik, a druga kao punoljetna osoba, pa mu sud za djela izvrena u doba maloljetstva utvrdi kaznu maloljetnikog zatvora, a za djela izvrena u punoljetstvu kaznu zatvora. U ovakvim sluajevima kao

135

jedinstvena kazna izrie se zatvor, s tim to se primjenjuju prethodna pravila o izricanju jedinstvene kazne zatvora. Po sistemu kumulacije, jedinstvena kazna izrie se u 2 sluaja: Prvo, ako je za svako krivino djelo u sticaju utvrena novana kazna, sud e povisiti najviu utvrenu novanu kaznu, ali ona ne smije prei zbir utvrenih kazni niti opi maksimum od 20.000 KM, odnosno 100.000 KM ako je jedno ili vie djela izvreno iz koristoljublja. Drugo, ako je za neka krivina djela utvrena kazna zatvora, a za druga novana kazna, sud e izrei jednu kaznu zatvora i jednu novanu kazna, iju visinu e utvrditi prema prethodno navedenim pravilima. Sud e izrei jedinstvenu sporednu kaznu ako je sporedna kazna utvrena makar za jedno krivino djelo u sticaju, a ako je utvrdio vie novanih kazni, izrei e jednu novanu kaznu koja se utvruje po prethodno navedenim pravilima. Za krivina djela u sticaju moe se izrei i sudska opomena (l.59), ako za svako od tih djela postoje uslovi za izricanje sudske opomene. U ovakvom sluaju ne primjenjuje se ni jedan od naprijed navedenih sistema odmjeravanja kazne, ve sud jedinstveno cijeni sva izvrena djela i ako to smatra opravdanim za njih izrie sudsku opomenu. ODMJERAVANJE KAZNE OSUENOJ OSOBI Pravila o odmjeravanju kazne za djela u sticaju primjenjuju se i u sluaju suenja osobi koja je ve osuena za neko krivino djelo. KZ FBiH (l.47) u tom pogledu razlikuje 2 situacije: a) Kad se sudi osuenoj osobi za krivino djelo uinjeno prije nego to je zapoela izdravanje kazne po ranijoj osudi. Ovakvi sluajevi mogui su ako se u vrijeme prvog suenja nije znalo za jo neka izvrena djela ili ako osoba uini jo neko krivino djelo u vremenu izmeu pravosnanosti presude i poetka izdravanja kazne. U takvim sluajevima primjenjuju se pravila o odmjeravanju kazne za djela u sticaju, pri emu se ranije izreena kazna uzima kao ve utvrena. Kazna ili dio kazne koji je osueni u meuvremenu eventualno izdrao uraunava se u izreenu kaznu. Analogna je situacija kad je krivino djelo izvreno za vrijeme trajanja uvjetnog otpusta. b) Iste odredbe primjenjuju se i za krivino djelo uinjeno za vrijeme izdravanja kazne dugotrajnog zatvora, zatvora ili maloljetnikog zatvora. Meutim, ako se primjenom tih odredbi ne bi mogla ostvariti svrha kanjavanja obzirom na trajanje neizdranog dijela ranije izreene kazne, sud je obavezan da uinitelju izrekne kaznu neovisno od ranije izreene kazne. Npr. ako osuenik na 15 godina zatvora nakon 12 izdranih godina uini krivino djelo za koje se odmjeri kazna od 10 godina, primjenom pravila o odmjeravanju kazne za djela u sticaju on bi praktino ostao nekanjen za to novo krivino djelo jer se ne moe izrei jedinstvena kazna zatvora due od 15 godina. Osuenik koji za vrijeme izdravanja kazne lienja slobode uini krivino djelo za koje se propisuje novana kazna ili zatvor do jedne godine, kanjava se disciplinski (l.47 st.3). URAUNAVANJE PRITVORA I RANIJE KAZNE Pritvor je mjera koja se u krivinom postupku primjenjuje radi obezbjeenja prisustva okrivljenog i uspjenog voenja krivinog postupka. U odreenim sluajevima pritvor se odreuje i radi obezbjeenja izvrenja kazne koja je ve izreena uiniocu krivinog djela. Dakle, pritvor ne predstavlja kaznu ve procesnu mjeru iji osnovni smisao je da osigura uspjeno odvijanje krivinog postupka. Postoje razliita miljenja o tome da li trajanje pritvora treba uraunati u izreenu kaznu. Po jednom miljenju, pritvor uvijek treba uraunati u izreenu kaznu jer bi u suprotnom uinilac faktiki izdrao duu kaznu od one na koju je osuen. Drugo miljenje polazi od toga da okrivljeni esto svojim dranjem izaziva potrebu da se prema njemu odredi pritvor, dakle na odreeni nain je kriv za preduzimanje ove mjere. Zbog toga treba ovlastiti sud da u svakom konkretnom sluaju odlui da li e pritvor biti uraunat 136

u izreenu kaznu ili ne. Preovladava shvatanje da se trajanje pritvora moe uraunati samo u kaznu izreenu za djelo povodom kojeg je pritvor odreen. U naem krivinom pravu (l.48), vrijeme provedeno u pritvoru, kao i svako lienje slobode u vezi sa krivinim djelom, obavezno se uraunava u izreenu kaznu lienja slobode i novanu kaznu. Pod svakim drugim lienjem slobode podrazumijeva se npr.zatvaranje uinioca djela do privoenja istranom sudiji, vrijeme provedeno na posmatranju u odgovarajuoj zdravstvenoj ustanovi, izdrana kazna ili dio kazne u inostranstvu i sl. Pored navedenog, mogue je da neka osoba bude kanjena za prekraj, privredni prijestup ili povredu vojne discipline, a da se istoj osobi kasnije sudi za krivino djelo ija obiljeja obuhvataju i obiljeja prekraja, privrednog prijestupa, odnosno povrede vojne discipline. U takvom sluaju se u kaznu izreenu za krivino djelo uraunava zatvor, vojniki pritvor ili novana kazna koji su ve izdrani odnosno plaeni za pomenuti prekraj, privredni prijestup ili povredu vojne discipline. Pri svakom uraunavanju, dan lienja slobode izjednaava se sa iznosom od 50 KM.

UVJETNA OSUDA I SUDSKA OPOMENA

OPE NAPOMENE O UVJETNOJ OSUDI I SUDSKOJ OPOMENI U nekim zakonodavstvima, uvjetna osuda sastoji se u nametanju odreenih obaveza uiniocu krivinog djela i njegovom stavljanju pod nadzor odgovarajue slube, sa mogunou da mu se za izvreno djelo izrekne kazna ukoliko se ne pridrava nametnutih obaveza. U drugim zakonodavstvima uvjetna osuda znai odlaganje izvrenja izreene kazne, pod uvjetom da osueni ne izvri novo krivino djelo i da ispuni druge obaveze koje mu odredi sud. Sudska opomena je mjera upozorenja uinioca o nedozvoljenosti njegovog ponaanja, sa stavljanjem u izgled izricanja kazne ako se ponovi vrenje krivinog djela. Uvjetna osuda i sudska opomena imaju niz zajednikih karakteristika: a) U osnovi se radi o mjerama opomene za izvreno djelo i upozorenja uiniocu da vie ne vri krivina djela. Njihovom primjenom se uinilac po pravilu ne liava, niti mu se ograniavaju slobode i prava; b) Uvjetna osuda i sudska opomena po pravilu se primjenjuju prema uiniocima lakih krivinih djela. Njihova zajednika kriminalno-politika svrha je da poslue kao supstituti za kratkotrajne kazne zatvora; c) Obje mjere orijentirane su ka uiniocu krivinih djela, a njihovom primjenom prvenstveno se nastoji vaspitno djelovati na uinioca da ne ponovi djelo; d) Polazei od stanovita da na graane antikriminalno djeluje i sama mogunost izlaenja pred sud, proizilazi da uvjetna osuda i sudska opomena objedinjuju ciljeve generalne i specijalne prevencije; e) Uvjetna osuda i sudska opomena imaju izrazito humanistiki karakter. Radi se o najblaim krivinim sankcijama. ZAJEDNIKA SVRHA UVJETNE OSUDE I SUDSKE OPOMENE Svrha uvjetne osude i sudske opomene (l.49. KZ FBiH) je da se prema krivino odgovornom uiniocu ne primijeni kazna za djelo manjeg znaaja kad to nije nuno radi krivinopravne zatite i kad se moe oekivati da e upozorenje uz prijetnju kaznom (uvjetna osuda) ili samo upozorenje (sudska opomena) dovoljno uticati na uinioca da vie ne ini krivina djela. Iz ovakve zakonske definicije proizilaze i 137

kumulativno postavljeni uslovi za primjenu ovih mjera: djelo malog znaaja; kazna nije nuna za krivinopravnu zatitu; moe se oekivati da e mjera dovoljno uticati na uinioca.

UVJETNA OSUDA
NASTANAK UVJETNE OSUDE I NJENO KRIMINALNO-POLITIKO OPRAVDANJE Uvjetna osuda nastala je sredinom XIX vijeka u nekim dravama SAD i u Engleskoj. Bez obzira na prisutne razlike u reguliranju uvjetne osude u zakonodavstvima, postoji nekoliko zajednikih karakteristika u vezi sa njenom primjenom: 1. 2. 3. 4. kriminaliteta. Osnovni prigovor koji se upuuju na raun opravdanosti postojanja uvjetne osude su da ova sankcija nije opravdana sa aspekta generalne prevencije, jer esta primjena uvjetne osude stvara uvjerenje da se za prvo krivino djelo po pravilu ne kanjava. Drugi prigovor je da primjena uvjetne osude vodi nejednakom tretiranju uinilaca krivinih djela jer se nekima izrie uvjetna osuda, a nekima bezuvjetna kazna za isto djelo. Meutim ovakvi prigovori su neosnovani jer je izricanje uvjetne osude uvijek fakultativno, tako da uinilac krivinog djela nikad ne moe raunati na izvjesnost uvjetne osude. Osim toga, uvjetna osuda je opravdana u smislu individualizacije krivine sankcije, a i najcjelishodnija je mjera u sluajevima kada odreeni razlozi ukazuju na tetnost upuivanja uinioca u kaznenu ustanovu. Uvjetna osuda je humana sankcija koja po pravilu ne proizvodi znaajnije tetne posljedice u pogledu socijalnog, ekonomskog i porodinog statusa uinioca. RAZLIITI SISTEMI UVJETNE OSUDE Danas uglavnom postoje 3 sistema uvjetne osude: anglosaksonski, kontinentalni i mjeoviti sistem. Anglosaksonski sistem (sistem iskuavanja probation sistem) je najstariji. U njemu uvjetna osuda znai samostalnu krivinu sankciju ija je sutina stavljanje uinioca pod nadzor odgovarajue slube za odreeni period vremena. U tom periodu se uiniocu nameu odreene obaveze ije izvrenje kontrolie sluba za nadzor sa kojom osueni esto kontaktira. Radi se o slubi ija djelatnost prvenstveno ima karakter socijalnog staranja. Izricanje ove sankcije uslovljeno je prethodnom saglasnou uinioca krivinog djela, ime se nastoji osigurati aktivno uee osuenog u izvrenju krivine sankcije. Kontinentalni sistem preteno je prihvaen u evropskim i zemljama Latinske Amerike. Razlike ovog sistema u odnosu na anglosaksonski su slijedee: - Stavljanjem pod nadzor (u anglosaksonskom sistemu) uslovno se odlae izricanje kazne, dok se uvjetnom osudom (kontinentalni sistem) odlae izvrenje izreene kazne; - Uvjetno osuena osoba ne stavlja se pod nadzor, ve je osueni duan sam voditi rauna o izvravanju nametnutih obaveza, uz rizik opoziva uslovne osude; - Izricanje uvjetne osude nije uslovljeno prethodnim pristankom uinioca krivinog djela. U mjeovitom sistemu uvjetna osuda je odlaganje izvrenja izreene kazne, uz istovremeno stavljanje osuenog pod nadzor odgovarajue slube. U osnovi ovog sistema je kontinentalni sistem uvjetne osude, 138 Uvjetna osuda primjenjuje se prema krivino odgovornim uiniocima; Moe se izrei samo pod odreenim zakonskim uvjetima intencija je da se njena primjena ogranii na laka krivina djela; Izricanje uvjetne osude je uvijek fakultativno o tome odluuje sud; Primjenom uvjetne osude treba da se ostvare ciljevi politike suzbijanja

ali on istovremeno otklanja osnovnu slabost kontinentalnog sistema: uvjetno osueni vie nije preputen samom sebi, ve mu se prua pomo i vri nadzor nad njegovim ponaanjem. Danas sve vei broj krivinih zakonodavstava paralelno prihvata vie modaliteta uvjetne osude. Najee se jedan uzima kao osnovni, dok je primjena drugog po pravilu namijenjena posebnim kategorijama uinilaca KD. UVJETNA OSUDA U NAEM KRIVINOM PRAVU Koncepcija uvjetne osude u naem pravu se u izvjesnoj mjeri oslanja na rjeenja prihvaena u anglosaksonskom i evropskom pravu, ali nije identina ni sa jednim od tih sistema. Kao i u anglosaksonskom sistemu, u naem pravu je uvjetna osuda odlaganje izricanja kazne uiniocu krivinog djela. Prema tome, radi se o upozorenju uz prijetnju kaznom, a ne o osudi na kaznu. Meutim, izmeu anglosaksonskog i naeg sistema postoje 2 bitne razlike: 1. U anglosaksonskom sistemu uvjetna osuda se sastoji u stavljanju pod nadzor i sama prijetnja kaznom ne postoji kao samostalna krivina sankcija. U naem sistemu uvjetna osuda moe ali ne mora biti praena zatitnim nadzorom, tako da je mogue izrei samo prijetnju kaznom. 2. U anglosaksonskom sistemu uiniocu se prijeti kaznom koja nije unaprijed odreena, ve se u sluaju potrebe ta kazna naknadno utvruje u posebnom sudskom postupku. U naem pravu prijetnja kaznom je odreena. Utvrivanje kazne prilikom izricanja uvjetne osude u naem pravu slino je evropskom sistemu uvjetne osude. Razlika je u tome to se u evropskom sistemu uiniocu izrie kazna, dok se u naem sistemu kazna samo utvruje, a izrie se tek ako doe do opoziva uvjetne osude. Ova razlika je znaajna prvenstveno zbog toga to izricanje kazne u uvjetnoj osudi dovodi do zakljuka da je u pitanju osuda na kaznu, ime uvjetna osuda gubi karakter samostalne krivine sankcije. Pretpostavke (uvjeti) za izricanje uvjetne osude (l.51 KZ) Postoje 3 kumulativno postavljene pretpostavke za izricanje uvjetne osude: a) Da je uinjeno krivino djelo i da je uinilac krivino odgovoran. Ovo ukazuje da se prilikom izricanja uvjetne osude moraju utvrditi sve okolnosti za izricanje ove sankcije. b) Da je utvrena kazna zatvora do dvije godine ili novana kazna. Pritom nije od znaaja da li su ove kazne utvrene za jedno ili vie krivinih djela izvrenih u sticaju. Ako je istovremeno utvrena i zatvorska i novana kazna, uvjetna osuda moe se odnositi na zatvor ili na obje kazne. Postoje 2 izuzetka od ovog naela: prvo, uvjetna osuda ne moe se izrei za krivina djela na koja se ni primjenom odredaba o ublaavanju ne bi mogla izrei kazna manja od jedne godine zatvora. To su krivina djela za koja je kao najmanja mjera kazne propisan zatvor od 3 ili vie godina, jer se kod ovih djela kazna moe ublaiti najvie do 1 godine. Drugo ogranienje odnosi se na krivina djela za koja se moe izrei kazna zatvora u trajanju od 10 godina ili tea kazna. Za ova djela uvjetna osuda se moe izrei samo ako je kazna zatvora do 2 godine utvrena primjenom odredaba o ublaavanju kazne. Dakle, radi se o tekim krivinim djelima za koja se uvjetna osuda moe izrei samo ako su izvrena pod osobito olakavajuim okolnostima, odnosno ako je postojao poseban zakonski osnov za ublaavanje. c) Uvjerenje suda da e se primjenom uvjetne osude postii svrha kazne, odnosno dovoljno uticati na uinioca da ne vri krivina djela. Zakon u tom smislu obavezuje sud da pri odluivanju da li e izrei uvjetnu osudu posebno u obzir uzme osobu uinioca, njegov raniji ivot, njegovo ponaanje poslije krivinog djela, stepen krivine odgovornosti i druge okolnosti pod kojima je djelo uinjeno.

139

Uvjeti pod kojima se izrie uvjetna osuda Odluka o uvjetnoj osudi mora uvijek sadravati obavezu osuenog da za vrijeme koje mu odredi sud ne ponovi vrenje krivinog djela. Ukoliko osueni ne ispuni ovaj uvjet, to je osnov za obavezno ili fakultativno opozivanje uvjetne osude. Osim prethodnog, obaveznog uvjeta, sud moe uvjetno osuenom odrediti da ispuni i neke druge uvjete. Ti fakultativni uvjeti se u krivinopravnoj teoriji dijele na ope i posebne. Opi fakultativni uvjeti su oni koji se mogu postaviti u svakoj uvjetnoj osudi, neovisno o krivinom djelu i uiniocu. Takvi uvjeti su: povrat imovinske koristi pribavljene vrenjem KD i naknada prouzrokovane tete. Imovinska korist pribavljena izvrenjem krivinog djela obavezno se oduzima od uinioca (l.110), te je sud duan izrei ovu mjeru kad su ispunjeni zakonski uvjeti njene primjene. Posebni fakultativni uvjeti se po svojoj sadrini vezuju ili za linost uinioca, ili za prirodu izvrenog djela, npr: lijeenje u odgovarajuoj zdravstvenoj ustanovi, posjeivanje odgovarajuih psiholokih ili drugih savjetovalita, izmirenje dospjelih obaveza i uredno plaanje izdravanja itd. Uvjetno osuenom licu mogu se postaviti samo oni fakultativno postavljeni uvjeti koji su predvieni Zakonom. U presudi kojom se izrie uvjetna osuda odreuju se i rokovi za ispunjenje obaveza. Taj rok se naziva vrijeme provjeravanja, s tim to rok za neizvrenje novog KD ne moe biti krai od jedne niti dui od pet godina. Dejstvo uvjetne osude Dejstva uvjetne osude sastoje se u slijedeem: a) Uvjetna osuda upisuje se u kaznenu evidenciju i ukoliko nije opozvana, brie se nakon jedne godine od isteka vremena provjeravanja; b) Pri odmjeravanju kazne ranija uvjetna osuda moe se uzeti kao oteavajua okolnost; c) Mjera oduzimanja imovinske koristi pribavljene krivinim djelom izrie se i u sudskoj odluci kojom je izreena uvjetna osuda; d) Uz uvjetnu osudu se osuenom mogu izrei i odreene mjere bezbjednosti: zabrana upravljanja motornim vozilom, oduzimanje predmeta, obavezno lijeenje alkoholiara i narkomana itd. Posebna obiljeja uvjetne osude su: - uvjetna osuda posebno je namijenjena iskljuivo punoljetnim uiniocima krivinih djela; - uvjetna osuda ne povlai pravne posljedice osude. Opozivanje uvjetne osude Zakon poznaje 3 razloga zbog kojih se uvjetna osuda moe opozvati: izvrenje novog krivinog djela za vrijeme roka provjeravanja; ranije izvreno krivino djelo; neispunjenje odreenih obaveza. U sluaju izvrenja novog krivinog djela za vrijeme roka provjeravanja , opozivanje uvjetne osude moe biti obavezno ili fakultativno (l.52). Uvjetna osuda se obavezno opoziva ako uvjetno osueni izvri krivino djelo (ili vie KD u sticaju) za koje mu bude izreena kazna zatvora od 2 godine ili tea kazna. Ako je za vrijeme provjeravanja uvjetno osuenom izreena kazna zatvora manja od 2 godine, ili novana kazna, sud moe ali ne mora opozvati uvjetnu osudu. Meutim, sud mora opozvati uvjetnu osudu, odnosno vezan je zabranom izricanja uvjetne osude, ako uinitelju za krivina djela utvrena u uvjetnoj osudi i nova krivina djela treba izrei kaznu zatvora u trajanju od vie od 2 godine. Kad je sud opozvao uvjetnu osudu, za sva izvrena krivina djela izrie jedinstvenu kaznu primjenom odredaba o odmjeravanju kazne za krivina djela u sticaj. Pritom se kazna iz opozvane uvjetne osude uzima kao utvrena. 140

Ako sud ne opozove ranije izreenu uvjetnu osudu, za novo krivino djelo moe izrei uvjetnu osudu ili kaznu. Ako sud odlui ponovo izrei uvjetnu osudu, utvrdie jedinstvenu kaznu primjenom odredaba o odmjeravanju kazne za krivina djela u sticaju. Vrijeme provjeravanja u novoj uvjetnoj osudi ne moe biti krae od jedne niti due od 5 godina, a proteklo vrijeme provjeravanja iz prethodne uvjetne osude se ne uraunava u vrijeme predvieno novom uvjetnom osudom. Vrijeme se rauna od dana pravosnanosti presude. Sudska opomena izreena uvjetno osuenom u vrijeme provjeravanja, ne predstavlja osnov za opoziv uvjetne osude. Ranije izvreno krivino djelo je fakultativni osnov za opozivanje uvjetne osude. (l.53) Ovdje se radi o krivinom djelu izvrenom prije izricanja uvjetne osude, a za koje se nije znalo. Sud e opozvati uvjetnu osudu ako ocijeni da ne bi bilo osnova za izricanje uvjetne osude da se znalo za to djelo. U sluaju opoziva, sud izrie jedinstvenu kaznu u skladu sa odredbama o odmjeravanju kazne za krivina djela u sticaju. Neispunjenje obaveza koje su nametnute uvjetno osuenom (l.54) takoer je fakultativni osnov za opozivanje uvjetne osude. Donoenju sudske odluke u ovakvom sluaju prethodi ispitivanje razloga zbog kojih uvjetno osueni nije ispunio nametnute obaveze u datom roku. Zavisno od toga sud moe donijeti neku od slijedeih odluka: - ako utvrdi da uvjetno osueni iz opravdanih razloga ne moe ispuniti nametnutu obavezu, sud je moe ukinuti ili je zamijeniti nekom drugom obavezom koja takoer mora biti predviena u Zakonu; - ako utvrdi da uvjetno osueni moe ispuniti obavezu, ali da rok ispunjenja nije realno odreen, sud moe u okviru vremena provjeravanja produiti rok za njeno ispunjenje; - moe opozvati uvjetnu osudu. Ovu odluku sud e posebno donijeti ako je prethodno dolazilo do produavanja roka za ispunjenje obaveze ili njene zamjene sa drugom, pa i pored toga osueni bez opravdanih razloga nije ispunio nametnutu obavezu. Rok u kome se moe opozvati uvjetna osuda je vrijeme provjeravanja (l.55). Ako u tom vremenu osueni uini krivino djelo koje povlai opoziv uvjetne osude, a to je presudom utvreno nakon isteka roka provjeravanja, uvjetna osuda moe se opozvati najkasnije u roku od 1 godine od dana kad je proteklo vrijeme provjeravanja. Rok o 1 godine po isteku vremena provjeravanja vai i u sluaju neispunjenja odreenih obaveza od strane uvjetno osuenog. Odluku o opozivanju uvjetne osude u formi presude donosi sud koji je sudio u prvom stepenu. U njoj se moraju utvrditi osnov za opozivanje i razlozi kojima se sud rukovodio da opozove uvjetnu osudu, ako se radi o fakultativnom opozivu. Uvjetna osuda sa zatitnim nadzorom Uvjetna osuda sa zatitnim nadzorom je samo poseban oblik uvjetne osude, to znai da vae iste odredbe za odreivanje i opoziv ove mjere, kao i sadraj osnovnog oblika uvjetne osude, s tim to sud moe odrediti da se uinitelj kome je izreena uvjetna osuda stavi pod zatitni nadzor ako smatra da e se uz tu mjeru bolje ostvariti svrha uvjetne osude, imajui u vidu linost uinoca i okolnosti izvrenja djela (l.56). Zatitni nadzor obuhvata mjere pomoi, skrbi, nadzora i zatite. Te mjere predviene su Zakonom (l.57), a mogu biti: - lijeenje u odgovarajuoj zdravstvenoj ustanovi; - uzdravanje od upotrebe alkohola ili opojnih droga; - posjeivanje odreenih psiholokih i drugih savjetovalita i postupanje po njihovim zahtjevima; - osposobljavanje za odreeno zanimanje; - prihvatanje zaposlenja koje odgovara strunoj spremi i sposobnostima uinitelja; - raspolaganje plaom i drugim prihodima ili imovinom na primjeren nain i u skladu sa branim, odnosno porodinim obavezama.

141

Prilikom izbora obaveza sud je obavezan da naroito uzme u obzir godine starosti uinitelja, njegovo ope zdravstveno i duevno stanje, sklonosti i navike u nainu voenja ivota, pobude iz kojih je uinio krivino djelo i ponaanje nakon injenja krivinog djela, raniji ivot, line i porodine prilike i druge okolnosti od znaaja za izbor mjera zatitnog nadzora i njihovo trajanje. Trajanje zatitnog nadzora kree se u okviru trajanja vremena provjeravanja, s tim to ne moe biti krae od 6 mjeseci, niti due od 2 godine. Ako u toku trajanja zatitnog nadzora sud utvrdi da je ispunjena svrha ove mjere, moe ukinuti zatitni nadzor prije proteka odreenog vremena. Ako osueni ne ispunjava obaveze koje mu je sud odredio, sud ga moe opomenuti, moe ranije obaveze zamijeniti drugima, produiti trajanje zatitnog nadzora u okviru vremena provjeravanja ili opozvati uvjetnu osudu. (l.58) Opozivanjem uvjetne osude zatitni nadzor se automatski ukida.

SUDSKA OPOMENA
POJAM I ZNAAJ SUDSKE OPOMENE Sudska opomena je specifina krivina sankcija koja se pod odreenim zakonskim uvjetima moe izrei punoljetnom i krivino odgovornom uiniocu krivinog djela. Dakle, uslovi za izricanje sudske opomene su izvreno krivino djelo i utvrena krivina odgovornost uinioca. Izricanjem sudske opomene uiniocu se upuuje prijekor za izvreno djelo i istovremeno upozorenje da e se prema njemu u sluaju ponovnog izvrenja djela primijeniti stroija krivna sankcija. U tom prijekoru i upozorenju je osnovna sadrina sudske opomene kao krivine sankcije. Dakle, moe se rei da je sudska opomena posebna vaspitna mjera za punoljetne uinioce krivinih djela. UVJETI ZA IZRICANJE SUDSKE OPOMENE I NJENO DEJSTVO Uvjeti za izricanje sudske opomene Dva su naelna uvjeta za izricanje sudske opomene: da je za izvreno djelo propisana kazna zatvora do jedne godine ili novana kazna i da je djelo uinjeno pod takvim olakavajuim okolnostima koje ga ine osobito lakim. Drugi uvjet je faktiko pitanje koje sud utvruje u svakom konkretnom sluaju uzimajui u obzir okolnosti koje se odnose na uinioca ili djelo. Uopteno reeno, ukupnost ovih okolnosti treba ukazivati da je djelo po znaaju ispod prosjeka u kome se to djelo najee javlja, ali da ipak ne postoje uvjeti za primjenu instituta djela malog znaaja. Uvjeti za izricanje sudske opomene postavljeni su kumulativno, ali sud nije obavezan izrei sudsku opomenu i u situaciji kad su ispunjena oba uvjeta. Sud je pri odluivanju da li e izrei sudsku opomenu duan voditi rauna o svrsi sudske opomene i posebno uzeti u obzir okolnosti vezane za djelo i uinioca. Izuzetno, sudska opomena se moe izrei i kad je propisan zatvor do 3 godine, ali za odreena krivina djela i pod uvjetima predvienim zakonom. Sudska opomena moe se izrei i za vie krivinih djela u sticaju, ako su za svako od tih djela ispunjena 2 prethodno navedena uvjeta. Dejstvo sudske opomene i njena posebna obiljeja Karakteristike i pravna dejstva sudske opomene ogledaju se u slijedeem: - sudska opomena izrie se rjeenjem; - uz sudsku opomenu mogu se izrei mjere sigurnosti zabrana upravljanja motornim vozilom i oduzimanje predmeta; - oduzimanje imovinske koristi izrie se i kad je uiniocu krivinog djela izreena sudska opomena;

142

uinilac kome je izreena sudska opomena ima status osuivanog lica, te mu se izreena sudska opomena moe uzeti kao oteavajua okolnost pri odmjeravanju kazne za novo krivino djelo; izreena opomena unosi se u kaznenu evidenciju i iz nje se brie ako osueni u roku od jedne godine od dana pravosnanosti sudske odluke ne uini novo krivino djelo; sudska opomena ne moe biti osnov za nastupanje pravnih posljedica osude; ne moe se izrei sudska opomena vojnim licima se za krivina djela protiv oruanih snaga FBiH; sudska opomena ne moe se izrei ni maloljetnom uiniocu krivinog djela.

MJERE SIGURNOSTI
NASTANAK MJERA SIGURNOSTI I OSNOV NJIHOVE PRIMJENE Nastanak mjera sigurnosti Kao samostalne krivine sankcije mjere sigurnosti su se u krivinom zakonodavstvu pojavile poetkom 20.vijeka. Njihovo pojavljivanje vezuje se uglavnom za uenje italijanske pozitivne kole prema kome je potrebno kao jedinu krivinopravnu mjeru ustanoviti mjeru socijalne zatite, a kazne izostaviti iz sistema krivinih sankcija. Po koncepciji socioloke kole, kazna i dalje ostaje osnovna mjera u borbi protiv kriminaliteta, ali prema odreenim uiniocima krivinih djela pored kazne treba primijeniti i mjeru sigurnosti, a u nekim sluajevima tu mjeru treba izrei umjesto kazne. Osnov primjene mjera sigurnosti Neke osobe usljed duevne poremeenosti nisu sposobne pravilno procijeniti svoje ponaanje niti shvatiti pravni znaaj kazne. S druge strane, meu uiniocima krivinih djela nailazi se i na takve linosti koje imaju formiranu sklonost ka vrenju krivinih djela. U odnosu na ove dvije kategorije delikvenata treba umjesto kazne primjenjivati posebne mjere drutvene zatite. Kasnije, pod uticajem kriminolokih saznanja o uzrocima kriminaliteta i mjerama za njihovo suzbijanje, sistem mjera bezbjednosti je proiren. Osnov za primjenu mjera sigurnosti postaje opasnost od ponovnog vrenja krivinih djela. Ona ne mora proizilaziti samo iz duevno anormalnog stanja ili sklonosti ka vrenju krivinih djela, ve i iz drugih karakteristika linosti (sklonost ka pretjeranoj upotrebi alkohola ili opojnih sredstava) ili nekih okolnosti koje su imale poseban uticaj na pojedine uinioce. OPRAVDANOST MJERA SIGURNOSTI KAO KRIVINIH SANKCIJA Opravdanost mjera sigurnosti potrebno je cijeniti s obzirom na njihov sadraj, ciljeve koji se ele postii njihovom primjenom i uvjete pod kojima se izriu. Mjere koje obuhvataju lijeenje delikvenata opravdane su i sa aspekta zatite drutva od kriminaliteta, a i sa aspekta humanog postupanja sa uiniocem. Primjena mjera sigurnosti u ovakvim sluajevima je nacjelishodnija, jer bi se kazna mogla tetno odraziti na duevno stanje uinioca. Opravdane su i mjere sigurnosti koje se primjenjuju u cilju otklanjanja odreenih okolnosti i uvjeta koji stimulativno djeluju na vrenje krivinih djela. To su mjere koje obuhvataju zabranu vrenja odreenih djelatnosti. Najspornija je opravdanost posebnih mjera sigurnosti koje se primjenjuju prema multirecidivistima, delikventima iz navike i profesionalnim delikventima. One obuhvataju liavanje slobode uinioca, a izvravaju se poslije kazne zatvora, to praktino predstavlja produenje kazne. Osim toga, neodreenost njihovog trajanja uvodi na mala vrata arbitrarno kanjavanje koje je neprihvatljivo za demokratsko krivino zakonodavstvo.

143

MJERE SIGURNOSTI I KAZNA Zajednike karakteristike mjere sigurnosti i kazne su: - svrha kazne i mjere sigurnosti je zatita drutva od kriminaliteta, spreavanje uinioca da u budunosti vri krivina djela i njegovo popravljanje; - osnov za izricanje kazne i mjere sigurnosti jeste uinjeno krivino djelo; - i sa jednom i sa drugom krivinom sankcijom mogu se ograniiti slobode i prava uinioca KD; - odreenost u zakonu; - izricanje od strane suda. Razlike izmeu kazne i mjere sigurnosti: Neposredni ciljevi kazne i mjere sigurnosti su razliiti. Kaznom se ostvaruju ciljevi generalne i specijalne prevencije, u emu odreeni udio ima i zastraujua mo kazne. Mjera sigurnosti za neposredni cilj ima specijalnu prevenciju i nema zastraujui ve terapeutski sadraj. Mada se i kazna i mjera sigurnosti izriu u vezi sa krivinim djelom, uticaj djela je pritom razliit. Kazna je reakcija na zloin i time usmjerena prema dogaaju iz prolosti. Mjera sigurnosti je usmjerena ka budunosti iji osnovni smisao je da se otkloni opasno stanje uinioca. Kazna se uvijek izrie na odreeno vrijeme, dok se vrijeme trajanja mjere sigurnosti ne mora uvijek unaprijed odrediti jer se u odreenim sluajevima ne moe predvidjeti koliko je vremena potrebno da bi se uinilac izlijeio, odnosno da bi se otklonile njegove navike. Uinilac kaznu osjea kao zlo koje mu se ini zbog izvrenog djela, a mjeru sigurnosti ne. U odnosu na kazne, mjere sigurnosti imaju karakter dopunske krivine sankcije. Po pravilu se izriu uz kaznu i izvravaju nakon kazne ili paralelno sa kaznom.

KLASIFIKACIJA MJERA SIGURNOSTI S obzirom na pravna dobra koja pogaa primjena mjera sigurnosti mjere sigurnosti se klasificiraju na personalne i realne. Personalne mjere sigurnosti pogaaju linost uinioca krivinog djela. Njihovom primjenom se uinilac liava ili ograniava u nekim linim slobodama i pravima. Realne mjere se odnose na imovinu uinioca i njima se uinilac liava nekog imovinskog prava. Prema svrsi primjene, mjere sigurnosti se dijele na eliminatorne, kurativne (vaspitne) i preventivne. Eliminatorne su mjere sigurnosti koje obuhvataju liavanje slobode. Njihov cilj je da ponovno vrenje krivinih djela sprijee kroz izolaciju uinioca krivinog djela iz drutva i njihovo popravljanje primjenom odreenog institucionalnog tretmana. Primjenjuju se prema multirecidivistima i delikventima iz navike. Kurativne (vaspitne) mjere se sastoje u odgovarajuem medicinskom tretmanu u zdravstvenoj ustanovi ili u tretmanu na slobodi pod nadzorom. Primjenjuju se prvenstveno prema anormalnim delikventima, alkoholiarima i narkomanima. Preventivne mjere sigurnosti obuhvataju ograniavanje nekih prava uinioca u cilju spreavanja vrenja novih krivinih djela. Tu spadaju npr. zabrana boravka u odreenom mjestu, oduzimanje predmeta i sl. Po formalnom kriteriju, mjere sigurnosti se mogu podijeliti na one koje obuhvataju liavanje slobode i ostale mjere sigurnosti.

144

MJERE SIGURNOSTI U NAEM KRIVINOM PRAVU Sistem mjera sigurnosti KZ FBiH (l.61) predvia slijedee mjere sigurnosti: - obavezno psihijatrijsko lijeenje i uvanje u zdravstvenoj ustanovi; - obavezno psihijatrijsko lijeenje na slobodi; - obavezno lijeenje narkomana i alkoholiara; - zabrana vrenja poziva, djelatnosti ili dunosti; - zabrana upravljanja motornim vozilom; - oduzimanje predmeta; - protjerivanje stranca iz zemlje.

Svrha mjera sigurnosti

Primjenom mjera sigurnosti treba da se ostvari opa svrha krivinih sankcija suzbijanje djelatnosti kojima se ugroavaju pravna dobra zatiena krivinim zakonodavstvom. U okviru ove ope svrhe, mjere sigurnosti imaju za cilj da se otklone stanja ili uvjeti koji mogu uticati da uinilac ubudue vri krivina djela (l.60). Dakle, cilj je da se otklone stanja vezana za linost uinioca ili odreeni uvjeti koji mogu uticati na uinioca da ubudue vri krivina djela. Opa pravila o primjeni mjera sigurnosti Mjere sigurnosti su vrsta krivine sankcije. Za njih vai naelo zakonitosti, tj. mogu se izrei samo mjere koje su izriito propisane u Zakonu. Izriu se samo uiniocima krivinih djela. Najvei broj izrie se krivino odgovornim uiniocima, ali neke od njih mogu se izricati i uiniocima koji su u vrijeme izvrenja djela bili neuraunljivi ili bitno smanjeno uraunljivi. Osim navedenih, pri izricanju mjera sigurnosti primjenjuju se jo neka zakonska pravila koja su iskljuivo vezana za ovu vrstu sankcija: Uiniocu krivinog djela sud moe izrei mjeru sigurnosti samo kad su ispunjeni zakonom predvieni uvjeti za njenu primjenu. Odredbama o svrsi mjera sigurnosti KZ odreuje ope uvjete za njihovu primjenu, a uz svaku mjeru sigurnosti propisuju se posebni uvjeti. Izricanje mjera sigurnosti u naelu je fakultativno. Izuzeci su obavezno psihijatrijsko lijeenje i uvanje u zdravstvenoj ustanovi i obavezno psihijatrijsko lijeenje na slobodi, koje se obavezno izriu neuraunljivim ili smanjeno uraunljivim uiniocima kad su ispunjeni zakonski uvjeti. Uiniocu krivinog djela moe se izrei jedna ili vie mjera sigurnosti, bez obzira na broj KD. Mjere sigurnosti u naelu nisu samostalne krivine sankcije, ve se izriu uz neku drugu sankciju. Izuzetak su ponovo obavezno psihijatrijsko lijeenje i uvanje u zdravstvenoj ustanovi i obavezno psihijatrijsko lijeenje na slobodi, koje se neuraunljivom uiniocu krivinog djela izriu samostalno. Uz te mjere se mogu izrei zabrana vrenja poziva djelatnosti ili dunosti, zabrana upravljanja motornim vozilom i oduzimanje predmeta. Obavezno lijeenje narkomana i alkoholiara, zabrana upravljanja motornim vozilom i oduzimanje predmeta mogu se izrei uz svaku krivinu sankciju, pa i uz osloboenje od kazne. Zabrana vrenja poziva djelatnosti ili dunosti i protjerivanje stranca iz zemlje mogu se izrei ako je uiniocu izreena kazna ili uvjetna osuda. Odreene mjere sigurnosti mogu se izrei i maloljetnom uiniocu krivinog djela. Mjere sigurnosti zabrana vrenja poziva, djelatnosti ili dunosti i zabrana upravljanja m/v kreu se u odreenom trajanju.

145

Amnestija i pomilovanje po pravilu ne obuhvataju mjere sigurnosti. Izuzetak su zabrana poziva djelatnosti i dunosti, zabrana upravljanja m/v kad je izreena profesionalnom vozau ili protjerivanje stranca iz zemlje.

POJEDINE MJERE SIGURNOSTI Obavezno psihijatrijsko lijeenje i uvanje u zdravstvenoj ustanovi Kao i sve druge krivine sankcije, ova mjera sigurnosti moe se izrei samo povodom izvrenog krivinog djela. Uz to je potrebno da budu ispunjeni i drugi zakonom predvieni uvjeti (l.63): a) Kod uinioca krivinog djela treba u vrijeme izvrenja krivinog djela postojati stanje neuraunljivosti ili bitno smanjene uraunljivosti. Ukoliko to stanje nastane nakon izvrenja krivinog djela, mjera se ne moe izrei bez obzira to stanje njegove linosti ukazuje na opasnost daljeg vrenja krivinih djela i potrebu lijeenja. b) Uinilac mora biti opasan po okolinu. Pod tim se po pravilu podrazumijeva vjerovatnoa da e, s obzirom na svoje duevno stanje, i dalje vriti krivina djela. Postojanje ove opasnosti mora se utvrivati u svakom konkretnom sluaju. c) Otklanjanje opasnog stanja kod uinioca mora da iziskuje njegovo lijeenje i uvanje u odgovarajuoj zdravstvenoj ustanovi. Po svojoj prirodi ovaj uvjet je takav da njegovo postojanje sud moe utvrditi samo na osnovu strunog miljenja ljekara. Svrha ove mjere je lijeenje uinioca i otklanjanje opasnog stanja njegove linosti. Sud ne odreuje unaprijed vrijeme njenog trajanja jer je nemogue unaprijed predvidjeti vrijeme potrebno za ostvarenje te svrhe. Sud prati izvrenje mjere i zavisno od njenog uspjeha donosi odluku o obustavi izvrenja. Pritom je za obustavu izvrenja dovoljno da je zdravstveno stanje uinioca toliko poboljano da on vie nije opasan po okolinu. Obavezno psihijatrijsko lijeenje i uvanje u zdravstvenoj ustanovi moe se izrei samostalno ili uz kaznu. Neuraunljivom uiniocu izrie se samostalno, a uiniocu u stanju bitno smanjene uraunljivosti uz kaznu. Ukoliko se izrie uz kaznu, prvo se izvrava mjera sigurnosti pa tek nakon obustave njenog izvrenja pristupa se izvrenju kazne. Pritom se vrijeme provedeno u zdravstvenoj ustanovi uraunava u vrijeme trajanja kazne. Ukoliko je vrijeme provedeno u zdravstvenoj ustanovi krae od izreene kazne, sud moe odrediti da se osueni uputi na izdravanje ostatka kazne ili da se pusti na uvjetni otpust. Pri donoenju odluke o tome, sud je obavezan da naroito uzme u obzir uspjeh lijeenja osuenog, njegovo zdravstveno stanje, vrijeme provedeno u zdravstvenoj ustanovi i ostatak kazne koju osueni nije izdrao. Obavezno psihijatrijsko lijeenje na slobodi Smisao ove mjere je da se lijeenjem uinioca sprijei ponovno vrenje krivinog djela, ali bez njegove izolacije iz drutva. Zakon (l.64) razlikuje 2 situacije, zavisno od toga da li se mjera izrie neuraunljivom uiniocu, ili uiniocu koji je bio u stanju bitno smanjene uraunljivosti. Uiniocu koji je djelo izvrio u stanju neuraunljivosti, obavezno psihijatrijsko lijeenje na slobodi moe se izrei u 2 sluaja: 1. Sud e izrei ovu mjeru ako utvrdi da je uinilac opasan po svoju okolinu, a za otklanjanje ove opasnosti dovoljno je njegovo lijeenje na slobodi. 2. Ako je uiniocu bila izreena mjera obaveznog psihijatrijskog lijeenja i uvanja u zdravstvenoj ustanovi, ako sud na osnovu rezultata lijeenja utvrdi da uvanje u zdravstvenoj ustanovi nije vie potrebno, ali da je potrebno lijeenje na slobodi. Uiniocu koji je u vrijeme izvrenja krivinog djela bio u stanju bitno smanjene uraunljivosti, ova mjera sigurnosti moe se izrei samo ako mu je prethodno uz kaznu bila izreena i mjera obaveznog psihijatrijskog lijeenja i uvanja u zdravstvenoj ustanovi, pa mu je sud, obustavljajui izvrenje te mjere, odredio uvjetni otpust. 146

Obavezno lijeenje na slobodi ne moe trajati due od 2 godine. Ako se uinilac ne podvrgne lijeenju na slobodi ili ga samovoljno napusti, sud moe izrei obavezno psihijatrijsko lijeenje i uvanje u zdravstvenoj ustanovi. Ovako sud moe postupiti i ako ocijeni da je i pored lijeenja na slobodi uinilac postao toliko opasan po okolinu da je uvanje u zdravstvenoj ustanovi neophodno. Obavezno lijeenje narkomana i alkoholiara Mjeru obaveznog lijeenja narkomana i alkoholiara (l.65) sud moe (nije obavezan) izrei punoljetnom uiniocu krivinog djela, ako su uz postojanje krivine odgovornosti ispunjeni slijedei kumulativno postavljeni uvjeti: a) Krivino djelo treba biti uinjeno usljed zavisnosti od stalne upotrebe opojnih droga ili alkohola; b) Treba postojati opasnost da e uinilac usljed te ovisnosti i dalje vriti krivina djela; c) Ova mjera sigurnosti moe se izrei samo ako je uiniocu izreena kazna ili uvjetna osuda. Ova mjera izvrava se na slobodi ako je izreena uz uvjetnu osudu, sudsku opomenu ili osloboenje od kazne. Ako se uinilac bez opravdanog razloga ne podvrgne lijeenju na slobodi, sud moe odrediti da se mjera prinudno izvri u zdravstvenoj ili drugoj specijaliziranoj ustanovi. Ukoliko je uiniocu izreena uvjetna osuda, sud tu osudu moe opozvati i tada se mjera izvrava uz kaznu koja je bila utvrena uvjetnom osudom. Sud je duan da uz obavezu podvrgavanja uinioca lijeenju na slobodi odredi i ustanovu u kojoj e se to lijeenje sprovoditi. Sud obustavlja izvrenje mjere kad utvrdi da je prestala potreba za lijeenjem, a ukupno trajanje ne moe biti due od 2 godine. Ako je mjera izreena uz kaznu zatvora, vrijeme provedeno u ustanovi za lijeenje uraunava se u kaznu. Zabrana vrenja poziva, djelatnosti ili dunosti Zabranom moe biti obuhvaeno vrenje odreenog poziva, samostalne djelatnosti ili dunosti vezane za upravljanje, koritenje, raspolaganje ili uvanje povjerene imovine. Pod pozivom se po pravilu podrazumijevaju djelatnosti kojima se drugima prua struna pomo, a za ije je vrenje potrebna odgovarajua struna kvalifikacija. Takve su npr. ljekarska, advokatska, nastavnika i sline djelatnosti. Samostalne djelatnosti najee imaju karakter strunih usluga koje vre graani koristei sredstva u privatnoj svojini. Dunosti koje se odnose na povjerenu imovinu prvenstveno obuhvataju djelatnosti u dravnim organima, javnim preduzeima i sl. Ova mjera moe se izrei samo onim osobama koja imaju posebna ovlatenja u pogledu raspolaganja povjerenom imovinom. Uvjeti za izricanje mjere zabrane vrenja poziva, djelatnosti ili dunosti su: 1. Da je uiniocu za izvreno djelo izreena kazna, uvjetna osuda ili mjera sigurnosti obaveznog psihijatrijskog lijeenja (u ustanovi ili na slobodi). 2. Da je uinilac zloupotrijebio svoj poziv, vrenje djelatnosti ili dunosti radi izvrenja krivinog djela. Dakle, izmeu izvrenog djela i zloupotrebe dunosti mora postojati uzroni odnos. 3. Da se opravdano moe smatrati da bi dalje vrenje djelatnosti od strane uinioca bilo opasno. Drugi i trei uvjet su alternativno postavljeni. Vrijeme trajanja zabrane ne moe biti krae od jedne niti due od 10 godina, raunajui od dana pravosnanosti odluke. Pritom se vrijeme provedeno u zatvoru, odnosno zdravstvenoj ustanovi za uvanje i lijeenje ne uraunava u vrijeme trajanja ove mjere. Zabrana upravljanja motornim vozilom

147

Zabrana upravljanja moe biti izreena za m/v odreene vrste ili kategorije. Zakonski uvjeti za izricanje ove mjere su: a) Uinilac treba da je izvrio krivino djelo kojim se ugroava javni saobraaj; b) Uiniocu treba biti izreena kazna, uvjetna osuda ili sudska opomena. Mjera se moe izrei i uiniocu koji je oglaen krivim, ali je osloboen od kazne, kao i neuraunljivom uiniocu uz mjeru obaveznog psihijatrijskog lijeenja (u zdravstvenoj ustanovi ili na slobodi). c) Da okolnosti pod kojima je djelo izvreno ili ranija krenja saobraajnih propisa od uinitelja pokazuju da je opasno da on upravlja vozilom odreene vrste ili kategorije. to se tie ranijih krenja saobraajnih propisa, ovdje nije bitno da li je to krenje bilo kvalificirano kao saobraajni prekraj ili krivino djelo, odnosno da li je za to krenje bio kanjavan ili ne. Izricanje mjere je fakultativno. U ocjeni da li e izrei ovu mjeru, sud moe cijeniti svaku okolnost koju smatra znaajnom, ali za Zakon (l.67 st.2) obavezuje da pritom naroito uzme u obzir da li je uinilac voza m/v po zanimanju. Ako se radi o profesionalnom vozau, izricanje ove mjere automatski znai i zabranu vrenja njegove profesionalne djelatnosti. Zabrana upravljanja m/v ne moe trajati krae od 3 mjeseca ni due od 5 godina, raunajui od dana pravosnanosti odluke. Vrijeme provedeno u zatvoru, odnosno zdravstvenoj ustanovi za uvanje i lijeenje se ne uraunava u vrijeme trajanja ove mjere. Oduzimanje predmeta Primjenom ove mjere uiniocu se oduzimaju predmeti koji su upotrijebljeni ili su bili namijenjeni za izvrenje krivinog djela, ili predmeti koji su nastali izvrenjem krivinog djela, a koji su vlasnitvo uinitelja. U svakom konkretnom sluaju sud mora utvrditi da se radi o predmetu namijenjenom za izvrenje krivinog djela ili predmetu nastalom izvrenjem krivinog djela. Predmeti se mogu oduzeti i ako nisu vlasnitvo uinioca krivinog djela, ako to zahtijevaju interesi ope sigurnosti ali time se ne dira u prava treih osoba na naknadu tete od uinitelja. Primjena mjere je naelno fakultativna, a zakonom se moe odrediti i obavezno oduzimanje predmeta u nekim sluajevima. Od ove mjere treba razlikovati privremeno oduzimanje predmeta kao mjeru u krivinom postupku. Protjerivanje stranca iz zemlje Smisao ove mjere je da se strani dravljanin sprijei da ubudue ini krivina djela u FBiH. Postoje 2 uvjeta koja se moraju ispuniti za izricanje ove mjere: a) Strancu za izvreno KD treba da je izreena kazna ili uvjetna osuda, a ako se radi o mlaoj punoljetnoj osobi izricanje mjere mogue je i uz vaspitnu mjeru; b) Dalji boravak stranca u FBiH je nepoeljan, o emu odluuje sud na osnovu procjene pobuda iz kojih je krivino djelo uinjeno, naina izvrenja krivinog djela i drugih okolnosti. Vrijeme trajanja mjere moe biti 1-10 godina, poev od dana pravosnanosti odluke. U vrijeme trajanja mjere ne uraunava se vrijeme provedeno u zatvoru.

ZASTARJELOST
POJAM I VRSTE ZASTARJELOSTI Pojam zastarjelosti i njena opravdanost Zastarjelost je jedan od zakonskih osnova usljed kojeg se uiniocu krivinog djela ne moe izrei krivina sankcija (zastarjelost krivinog gonjenja), ili se izreena sankcija ne moe izvriti (zastarjelost izvrenja 148

kazni i drugih krivinih sankcija). Zastarjelost nastupa automatski nakon odreenog vremena od izvrenja djela, odnosno od pravosnanosti odluke kojom je krivina sankcija izreena. Pravno dejstvo zastarjelosti nastaje po sili zakona i nijedan uesnik u postupku ne moe ga eliminirati. Sud je obavezan da po slubenoj dunosti utvruje da li je nastupila zastarjelost. U krivinopravnoj teoriji sporno je pitanje opravdanosti postojanja ovog instituta. Osnovni argument protiv zastarjelosti izvrenja krivinih sankcija je mogunost da osueni svojim djelovanjem oteava ili ak onemogui izvrenje kazne koja mu je izreena. Osim toga, istie se da zastarjelost slabi efikasnost generalne prevencije, te da je zastarjelost izvrenja kazne protivna autoritetu sudske odluke. Ovakva shvatanja uglavnom su bila zastupljena u starijoj krivinopravnoj literaturi. Danas preovladava shvatanje da zastarjelost ima svoje opravdanje iz vie razloga. Protekom dueg vremena od izvrenja krivinog djela u velikoj mjeri slabi drutveni zahtjev za gonjenjem i kanjavanjem uinioca krivino djelo postepeno pada u zaborav. Osim toga, uinilac ne osjea kaznu kao pravednu ako se ona izrekne nakon dueg vremena od izvrenja djela ili ako se implementira nakon dueg vremena od njenog izricanja. Time slabi preventivno dejstvo kazne na uinioca. Zastarjelost je opravdana i sa aspekta krivine procedure zbog oteanog ili onemoguenog prikupljanja dokaza nakon dueg vremena od izvrenja krivinog djela. Posebno opravdanje institut zastarjelosti dobiva ako se povee sa svrhom kanjavanja. Ako je osnovna svrha kanjavanja zatita drutva od kriminaliteta, a nakon dueg vremena od izvrenja djela ili izricanja kazne uinilac nije izvrio novo krivino djelo, proizilazi da je svrha kanjavanja ostvarena i bez izricanja odnosno izvrenja kazne. Primjena kazne bi u takvom sluaju znaila istu odmazdu za izvreno djelo, to se ne moe uklopiti ni u teoretske niti u zakonodavne koncepcije o svrsi kanjavanja. Vrste zastarjelosti Postoje 2 vrste zastarjelosti: zastarjelost krivinog gonjenja i zastarjelost izvrenja kazni i drugih krivinih sankcija. Kod zastarjelosti krivinog gonjenja nakon odreenog vremena od izvrenja krivinog djela nastupa nemogunost da se protiv nekog lica pokrene i vodi krivini postupak. Kod zastarjelosti izvrenja kazni i drugih krivinih sankcija, protokom odreenog vremena krivina sankcija se ne moe izvriti. Zajedniko za obje zastarjelosti je da unioca krivinog djela praktino ne pogaa nikakva krivina sankcija. S obzirom na obim primjene, zastarjelost moe biti opa ili neograniena i posebna ili ograniena. Opa zastarjelost podrazumijeva zastarijevanje u odnosu na svako izvreno djelo i u odnosu na svakog uinioca. Posebna (ograniena) zastarjelost podrazumijeva da je u odnosu na odreena krivina djela ili u odnosu na odreene izvrioce zastarjelost iskljuena. Nae krivino zakonodavstvo naelno prihvata neogranienu zastarjelost, sa izuzetkom krivinih djela genocida i ratnih zloina, te krivinih djela za koja po meunarodno pravu ne moe nastupiti zastarjelost. ZASTARJELOST KRIVINOG GONJENJA Pojam zastarjelosti krivinog gonjenja i rokovi zastarjelosti Zastarjelost krivinog gonjenja je zakonski osnov za prestanak ovlatenja nadlenih organa da protiv odreene osobe poduzmu krivino gonjenje. Obzirom da se protiv uinioca ne moe pokrenuti, odnosno voditi krivini postupak, zastarjelost krivinog gonjenja je procesna smetnja. S druge strane, zastarjelou gonjenja nastupa i nemogunost izricanja krivine sankcije, to zastarjelost ini institutom materijalnog krivinog prava. U tom smislu se moe rei da ovaj institut u sebi objedinjuje elemente procesnog i materijalnog krivinog prava. Zastarjelost krivinog gonjenja nastupa protekom odreenog vremena od izvrenja krivinog djela. To vrijeme naziva se rok zastarjelosti. Prema KZ FBiH (l.121), zastarjelost krivinog gonjenja nastupa kad protekne: a) 35 godina od izvrenja KD za koje se po zakonu moe izrei kazna dugotrajnog zatvora; b) 15 godina od izvrenja KD za koje se po zakonu moe izrei zatvor preko 10 godina; 149

c) d) e) f)

10 godina od izvrenja KD za koje se moe izrei zatvor preko 5 godina; 5 godina od izvrenja KD za koje se moe izrei zatvor preko 3 godine; 3 godine od izvrenja KD za koje se moe izrei zatvor preko 1 godine; 2 godine od izvrenja KD za koje se moe izrei zatvor do 1 godine ili novana kazna.

Zastarjelost krivinog gonjenja poinje tei od dana kad je krivino djelo uinjeno. Rok zastarjelosti odreen je prema vrsti i najvioj mjeri propisane kazne. Ako je za KD propisano vie kazni, rok zastarjelosti krivinog gonjenja odreuje se po najteoj propisanoj kazni. Ako je vie kazni propisano alternativno, rok zastarjelosti odreuje se prema teoj od propisanih kazni. Ako je vie kazni propisano kumulativno, relevantna je kazna koja se smatra glavnom. Ako je u pitanju gonjenje zbog KD u pokuaju, primjenjuje se isti rok zastarjelosti koji je propisan za svreno krivino djelo. Rok zastarjelosti isti je za sve uesnike u izvrenju KD saizvrioce, podstrekae i pomagae. Kod sticaja (idealnog i realnog) rok zastarjelosti uvruje se posebno za svako od izvrenih djela. Obustava zastarijevanja krivinog gonjenja Obustava (zastoj) zastarijevanja znai postojanje neke smetnje zbog koje se krivino gonjenje ne moe otpoeti ili produiti za vrijeme dok smetnja traje. Obustava znai produenje zastarjelosti za onoliko vremena koliko je obustava trajala, jer se u takvom sluaju u rok zastarjelosti rauna vrijeme do poetka obustave i vrijeme nakon prestanka obustave. U teoriji se razlikuju faktike i pravne smetnje usljed kojih dolazi do obustave zastarijevanja. Faktike smetnje su npr.privremena okupacija, elementarne nepogode i sl. Bjekstvo uinioca takoer se smatra faktikom smetnjom, jer ne postoji pravna nemogunost za pokretanje postupka. Pravne smetnje su okolnosti pravne prirode zbog kojih se protiv odreenog lica krivino gonjenje ne moe otpoeti niti produiti. Takva smetnja je npr. duevno oboljenje uinioca krivinog djela. Ako je u izvrenju krivinog djela uestvovalo vie lica, obustava zastarijevanja ima dejstvo samo prema onom saizvriocu odnosno sauesniku na kojeg se odnosi smetnja za krivino gonjenje, dok u odnosu na ostale zastarjelost i dalje tee. Po naem krivinom pravu, kad protekne dvostruko vie vremena od onoga koje se po zakonu trai za zastarjelost krivinog gonjenja, gonjenje zastarijeva bez obzira na obustave zastarjelosti. To je tzv.apsolutna zastarjelost. Prekid zastarijevanja krivinog gonjenja Prekid zastarjelosti podrazumijeva nastup takvih okolnosti zbog kojih rok zastarjelosti prestaje tei, a nakon nestanka tih okolnosti zastarjelost ponovo poinje tei s tim to se vrijeme proteklo prije prekida ne uraunava u rok zastarjelosti. Dakle, nakon prekida zastarjelost poinje tei iznova. KZ FBiH predvia 2 osnova za nastanak prekida: preduzimanje procesne radnje i izvrenje novog krivinog djela. Preduzimanje procesne radnje mora biti preduzeto protiv konkretnog uinioca krivinog djela i imati za cilj krivino gonjenje za odreeno krivino djelo. Pod procesnim radnjama podrazumijevaju se sve djelatnosti koje preduzimaju ovlateni organi ili lica procesni subjekti, u cilju pokretanja, trajanja i okonanja krivinog postupka. Za pojam procesne radnje bitno je da je radnja poduzeta od procesnih subjekata i da je usmjerena na zasnivanje, tok i prestanak procesnog odnosa. Procesnim subjektima smatraju se prvenstveno sud, javni tuilac, privatni tuilac i oteeni kao tuilac. Pod procesnim radnjama podrazumijeva se niz djelatnosti koje u krivinom postupku preduzimaju procesni subjekti (npr.uviaj, sasluavanje svjedoka, vjetaenje, dostavljanje optunice okrivljenom itd). Da bi procesna radnja predstavljala osnov za prekid zastare krivinog gonjenja, treba da je preduzeta 150

protiv odreenog lica za koje postoji osnovana sumnja da je uinilac krivinog djela. Zbog toga ne mogu biti osnov za prekid zastarjelosti procesne djelatnosti ija svrha je identifikacija uinioca krivnog djela. Drugi osnov za prekid zastarijevanja je izvrenje novog krivinog djela. I u ovom sluaju moraju biti ispunjena 2 uvjeta: 1. Uinilac treba da izvri novo krivino djelo za vrijeme dok tee rok zastarjelosti; 2. Uinjeno djelo treba biti jednako teko ili tee od onog za koje tee rok zastarjelosti. U usporeivanju teine djela kao kriterij se uzimaju zaprijeene kazne. Institut apsolutne zastarjelosti vai i u ovom sluaju, odnosno prekid zastarjelosti ne utie na nastupanje apsolutne zastarjelosti protokom dvrostrukog vremena koje se trai za zastarjelost gonjenja za odreeno djelo. ZASTARJELOST IZVRENJA KAZNE Pojam zastarjelosti izvrenja kazne i rokovi zastarjelosti Zastarjelost izvrenja kazne znai da se protekom odreenog vremena ne moe vie pristupiti izvrenju izreene kazne. Rokovi zastarjelosti izvrenja kazne po KZ FBiH (l.123) su: a) 35 godina od osude na dugotrajni zatvor; b) 15 godina od osude na zatvor preko 10 godina; c) 10 godina od osude na zatvor preko 5 godina; d) 5 godina od osude na zatvor preko 3 godine; e) 3 godine od osude na zatvor preko 1 godine; f) 2 godine od osude na zatvor do 1 godine ili novanu kaznu. Zastarjelost izvrenja sporednih kazni regulisana je posebno. Izvrenje novane kazne kao sporedne kazne zastarijeva 2 godine od dana pravosnanosti presude kojom je izreena. Izvrenje mjere sigurnosti obaveznog psihijatrijskog lijeenja na slobodi i oduzimanja predmeta zastarijeva 5 godina od dana pravosnanosti odluke kojom su te mjere izreene. Izvrenje mjera sigurnosti zabrane vrenja poziva, djelatnosti i dunosti, te mjere zabrane upravljanja m/v, zastarijeva kad protekne vrijeme na koje su te mjere izreene. Rok zastarjelosti odreuje se iskljuivo prema kazni koja je izreena u pravosnanoj presudi. Naknadno smanjenje kazne ili njena zamjena blaom kaznom uinjeni amnestijom ili pomilovanjem, nema uticaja na rok zastarjelosti. Na utvrivanje roka zastarjelosti nema uticaja ni izdrani pritvor koji je uraunat u kaznu. U sluaju sticaja krivinih djela, rok zastarjelosti odreuje se prema jedinstvenoj kazni izreenoj za KD u sticaju. Nastupanjem zastarjelosti izvrenja kazne ne prestaju pravne posljedice osude. Obustava i prekid zastarijevanja izvrenja kazne Vidi u knjizi, nisam stigao uraditi

151