UDC 821.111-2.09 Shakespeare W. 821.161.1.09 Bahtin M. M.

BAHTIN I TUMAEWA EKSPIROVIH ISTORIJSKIH DRAMA: KARNEVAL I HETEROGLOSIJA Zorica Beanovi-Nikoli

SAETAK: U radu se prikazuju i analiziraju savremena tumaewa ekspirovih istorijskih drama u kojima se kao kqune hermeneutike strategije koriste Bahtinovi pojmovi karnevalizacije, grotesknog realizma, heteroglosije i polifonije. Dok su autori koji su u ekspirovim istorijskim dramama ispitivali karnevalizaciju i grotesku zapravo pratili naznake koje je u studiji o Rableu dao sam Bahtin, navodei ekspirov opus kao Rableu i narodnoj kulturi sredweg veka srodan fiktivni svet, autori koji su u ekspirovim istorijskim dramama otkrivali heteroglosiju i polifoniju ili su protiv Bahtinovih deklarativnih izjava, ali za samim naelima heteroglosije, dijaloga i polifonije, koje, poput Cvetana Todorova, smatraju za opte odlike diskursa, to e rei i dramske kwievnosti, ba kao i romaneskne proze. KQUNE REI: Bahtin, ekspir, istorijska drama, karnevalizacija, groteskni realizam, heteroglosija, polifonija

Iako se u Bahtinovim tekstovima mogu nai samo usputni osvrti na ekspira, wegovi pojmovi karnevalizacije, grotesknog realizma, materijalno-telesnog dole, kao i heteroglosije, dijaloga i polifonije, pokazali su se kao podsticajne hermeneutike strategije u pristupima ekspiru, a naroito wegovim istorijskim dramama, primetno vie nego u interpretacijama komedija i tragedija. Tako je i prva kwiga u celosti posveena bahtinovskim pristupima ekspiru Shakespeare and Carnival, After Bakhtin nastala kao zbornik radova autora koji su na skupu odranom 1995. na Univerzitetu u Redingu, posveenom kwievnosti i istoriji, u okviru posebne sekcije raspravqali o temi: ekspir, karneval i drutvo.1 No, veza izmeu ekspirove drame i Bahtinove teorije uoena je i ranije. Majkl Bristol (Michael D. Bristol) je u pojedinim delovima kwige Carnival and Theater, u kojoj se bavio odnosom plebejske kulture i strukture autoriteta u renesansnoj Engleskoj analizi1

Ronald Knowles, editor, Shakespeare and Carnival, After Bakhtin, Macmillan, London

1998.

266 rao karnevalske aspekte kako izvoewa tako i tekstova pojedinih ekspirovih drama ili pojedinih scena: zanatlijsko pozorite i svadbeno slavqe u Snu letwe noi, terevenke viteza Tobija tucala i lude Festa naspram puritanizma nastojnika Malvolija u Bogojavqenskoj noi; vidove povezivawa venawa i smrti u Hamletu, kao i scene sa grobarima; karnevalsku utopiju u scenama pobune Xeka Kejda u Henriju ; Falstafa i svet krme Kod divqeg vetra" u dva dela Henrija .2 Grejam Holdernes (Graham Holderness) je, otprilike u isto vreme kada i Bristol, sredinom osamdesetih, a potom i poetkom devedesetih, objavqivao tekstove u kojima je Prvi i Drugi deo Henrija analizirao iz bahtinovske perspektive.3 Bristolova kwiga je optijeg karaktera i vema se tie drutvene i politike uloge pozorita u renesansnoj Engleskoj, dok Holdernesovi tekstovi predstavqaju sloenije kwievne analize. Bahtinove teze i pojmovi za kojima se u itawima ekspirovih istorijskih drama najee posezalo potiu uglavnom iz studije o Rableu, ali su se i problemi heteroglosije ili dvoglasne rei, zatim polifonije i otvorenosti kraja, iz studije o Dostojevskom, pokazali kao relevantni za analizu, ba kao i teorija govornih anrova, iz wegovog posledweg stvaralakog perioda. Prouavawe kwievnih vidova karnevalskog i saturnalijskog preokretawa ili ponitavawa normi kulture bilo je u anglo-amerikoj kwievnoj teoriji prisutno i nezavisno od Bahtina, pod uticajem radova Fraja (Northrop Frye) i Barbera (C. L. Barber),4 ali su ih postmoderni kritiari smatrali mnogo konzervativnijima od Bahtinove analize, koja u obzir uzima i sloene ideoloke aspekte tih fenomena. Zanimqivo je, najpre, obratiti pawu na retka mesta na kojima se Bahtin donekle zadrava na ekspiru, kojeg, inae, najee samo pomiwe u vezi sa drugim piscima ili u vezi sa pojedinim teorijskim pitawima. U studiji Stvaralatvo Fransoa Rablea i narodna kultura sredwega veka i renesanse Bahtin pri kraju poglavqa o narodno-prazninim formama i slikama kod Rablea kae:
Analiza slina onoj to smo je primenili u ovoj glavi na Rablea omoguila bi da se otkrije sutinski karnevalski momenat u organizaciji ekspirovske drame. Nije re samo o drugom, lakrdijakom planu wegovih drama. Karnevalska logika svrgnua-ustoliewa i u izravnoj i u skrivenoj formi organizuje i wihov ozbiqan plan. Ali glavno je uverewe koje proima ekspirovu dramu 'uverewe u mogunost potpunog izlaza iz
2 Michael D. Bristol, Carnival and Theater, Plebeian Culture and the Structure of Authority in Renaissance England, Methuen, New York and London 1985. 3 Graham Holderness, Shakespeare's History, Dublin 1985, str. 82101; Shakespeare Recycled: The Making of Historical Drama, Hemel Hempstead, 1992, str. 11057; Graham Holderness, ed., Shakespeares History Plays: Richard II to Henry V, New Casebooks, Macmillan, London 1992, str. 151164. 4 Northrop Frye, [The Argument of Comedy], u: Leonard F. Dean, ed, Shakespeare: Modern Esaays in Criticism, New York 1957; Anatomija kritike, prevela Giga Graan, Naprijed, Zagreb 1979 (Anatomy of Criticism, Princeton University Press, Princeton, W 1957); C. L. Barber, Shakespeare's Festive Comedy, Princeton University Press, Princeton, W 1959.

267
sadaweg poretka ovoga ivota', koje odreuje smeli, maksimalno trezven (ali koji ne prelazi u cinizam) realizam ekspira i wegov apsolutni adogmatizam. Taj karnevalski patos radikalnih smena i obnavqawa temeq je ekspirovog oseawa sveta. To mu je dozvoqavalo da sagleda veliku smenu epoha to se zbivala u samoj stvarnosti i da istovremeno shvati i ogranienost te smene. Kod ekspira ima dosta spoqawih ispoqavawa karnevalskih elemenata: slika materijalno-telesnog dole, ambivalentnih nepristojnosti, narodno-gozbenih slika itd."5

Ovaj Bahtinov uopten predlog realizovali su autori o kojima e ovde biti rei, sa razliitim polazitima i rezultatima, u zavisnosti od interesovawa, pronicqivosti i ambicija. O polifoniji kod ekspira, problemu koji je u dramama nesumwivo prisutan i relevantan za analizu, Bahtin se izjawava na poetku studije Problemi poetike Dostojevskog, u poglavqu o polifonijskom romanu. On, naime, komentarie tvrdwu A. V. Lunarskog (iz teksta o prvom izdawu Bahtinove studije o Dostojevskom) da su ekspir i Balzak glavni prethodnici polifoninosti Dostojevskog. ekspir je, po Lunarskom, izvanredno polifonian. Bahtin, pak, tvrdi:
A. V. Lunarski, po naem miqewu, ima pravo smatrajui da se u ekspirovim dramama mogu otkriti izvesni elementi, zaeci i zameci polifonije. ekspir, zajedno sa Rableom, Servantesom, Grimelshauzenom i drugima, pripada onoj liniji razvitka evropske kwievnosti u kojoj su sazrevale klice polifonije i iji je zavrilac u tome smislu postao Dostojevski. Ali govoriti o potpuno oformqenoj i svesno definisanoj polifoninosti ekspirovih drama, po naem miqewu, ne moe se iz sledeih razloga. Prvo, drama je po svojoj prirodi tua pravoj polifoniji; drama moe imati vie planova, ali ne moe imati vie svetova, ona dozvoqava samo jedan, a ne vie sistema merewa. Drugo, ako se i moe govoriti o mnotvu punovrednih glasova, onda je to mogue jedino ukoliko se primeni na celokupno ekspirovo stvaralatvo, a ne na pojedine drame; u svakoj drami, u sutini, postoji samo jedan punovredan glas junaka, a polifonija predstavqa mnotvo punovrednih glasova u okvirima jednoga dela, jer su jedino uz taj uslov mogui polifonijski principi u konstrukciji celine. Tree, ekspirovi glasovi ne znae pogled na svet u tolikoj meri koliko kod Dostojevskog; ekspirovi junaci nisu ideolozi u punom smislu te rei."6

Dok je poenta iz studije o Rableu posluila kao pozitivan podsticaj za primenu Bahtinove teorije u analizi ekspirovih dela, ovo mesto je, pak, zbog svoje protivrenosti kako sa teorijom iz koje proizlazi, tako,
5 M. Bahtin, Stvaralatvo Fransoa Rablea i narodna kultura sredwega veka i renesanse, preveli Ivan op i Tihomir Vukovi, Nolit, Beograd 1978. str. 292293. 6 Mihail Bahtin, Problemi poetike Dostojevskog, prevela Milica Nikoli, Nolit, Beograd 1967, str. 8990.

268 jo vie, sa ekspirovom dramaturgijom i svojstvima dramskog anra, a naroito zbog protivrenih politikih implikacija u istorijskim dramama, posluilo kao uporite da se, uprkos takvom Bahtinovom sudu, a pomou wegovih sopstvenih teorijskih konceptualizacija pokae suprotno od onoga to je on povodom ekspira, suprotstavqajui se Lunarskom, tvrdio. Grejam Holdernes je u tri, ne beznaajno razliite, varijante teksta Carnival and History: Henry IV" ispitivao igru sukobqenih socijalnih impulsa i wihovih izraza u kontekstu podrazumevane ideoloke jednoglasnosti i drutvenog sklada. Bahtinova teorija je iskoriena kao model za objawewe ritualizovanih oblika protesta, otpora i subverzije. Dok je ve pomenuti Barber, autor koji se u anglo-amerikoj tradiciji bavio fenomenom karnevalske slobode kod ekspira, u studiji Shakespeare's Festive Comedy, karneval video samo kao sigurnosni oduak" za anarhine porive, koji je sluio da bi se odravala drutvena ravnotea, Bahtin je u karnevalu video oblik otpora oficijelnoj kulturi i prototip narodne kulture. U Prvom i drugom delu Henrija , u liku Falstafa i odnosima drugih likova prema wemu, uoblieni su ti suprotstavqeni odnosi prema karnevalu. Sa stanovita drave Henrija i Henrija karneval je mogao biti vid opozicije koji, u krajwoj liniji, samo uvruje autoritet drave, dok Falstafova pozicija u drami nudi stanovite sa kojeg se karneval ukazuje kao antiautoritarno potvrivawe alternativnih vrednosti.7 Ono to Bahtin pokazuje u studiji o Rableu, da je u sredwem veku i ranoj renesansi dominantna slika karnevala bilo qudsko telo, kao simbol kolektivne energije i vitalnosti, a dominantni oblici karnevalskog diskursa groteska i parodija, kao izraz jedne ive i neukrotive mentalne energije narodne kulture, u potpunosti odgovara najpre Falstafovom ogromnom ocvalom telu i neumerenim apetitima svih vrsta, a potom wegovoj nenadmanoj verbalnoj vetini, gipkoj retorici i semantici, kojima se izraava parodijska heteroglosija, a potom i mentalnoj hitrini i spretnosti pomou kojih sa lakoom ostvaruje subverzivno preokretawe ustaqenog poretka vrednosti, pojava i pojmova. Holdernesov ogled, u sve tri verzije, nekad saetije a nekad opirnije, ispituje itav niz podudarnosti izmeu ekspirove dramske strukture i Bahtinove teorije. Falstafovo telo je nesumwivo groteskno, a wegova sudbina u kritikoj recepciji, kae Holdernes, odraava sudbinu grotesknog tela u istoriji kulture. Kao to je karneval podreivan autoritetu, jedan tok recepcije sistematski je potiskivao subverzivni sadraj Falstafovog lika. Postoji, naravno, i ona druga linija tumaewa Falstafa, po kojoj je Falstaf favorizovan na raun autoriteta, discipline i represije,
7 Graham Holderness, Introduction", u: Shakespeare's History Plays: Richard II to Henry V, str. 26.

269 ali ta tradicija je, po Holdernesu, koji sam insistira na Falstafovom subverzivnom potencijalu, ponekad odve sentimentalna.8 Falstafovu ulogu Holdernes razmatra u kontekstu sopstvene teze o ekspirovoj istoriografskoj intervenciji i invenciji, koja se u Prvom i Drugom delu Henrija ostvaruje putem suprotstavqawa dva tipa dramskog diskursa. Time se u dramu uvode istorijske napetosti i protivrenosti, kako ekspirove savremenosti tako i rekonstruisane prolosti. Dok je u okvirima rigidne, hijerarhizovane i statine sredwevekovne drave karneval predstavqao neku vrstu politike nunosti, sredstvo odravawa postojeeg poretka, poput rimskih saturnalija, karnevalizacija je u elizabetinskom i jakobinskom svetu, tvrdi Holdernes, morala imati subverzivniju ulogu, zato to se u esnaestom i sedamnaestom veku u Engleskoj odigravala nimalo zanemarqiva pokretqivost na socijalnoj lestvici. Svet okrenut naopake" u dravi Elizabete a naroito Xejmsa nije nuno morao biti shvaen samo kao bezazlena saturnalijska, odnosno karnevalska fantazija. Falstaf u ovim dramama ima ulogu pokretaa karnevala i karnevalskog duha. On je ia opozicije zvaninom i ozbiqnom tonu autoriteta i moi, wegov jezik se obeewaki i izazivaki suprotstavqa jeziku kraqa i drave. Wegov odnos prema autoritetu je uvek parodian i satirian. On ismeva autoritet, egai se sa predstavnicima vlasti i sa sopstvenim obavezama plemia i oficira, koje pretvara u bahanalijsku raspusnost i neodgovornost (1H, , ii; , ii; , iv; , iii; , ii; , i; , iii; , iv; 2H, , ii; , i; , ii; , iii; , i; , iii). Wegov svet je svet lakoe i eqe, apetita, humora i ismevawa, slobode i obiqa, ali i svet bezobzirnosti, odsustva moralnih obaveza i skrupula. On preokree hijerarhiju zvaninog poretka: kao to je tokom karnevala luda kraq, tako je u krmi Falstaf kraq (to je u maloj predstavi koju Hal i Falstaf 'igraju' u iv sceni ina Prvog dela Henrija i doslovno sprovedeno). U Falstafovom svetu drumski razbojnici su Dijanini umari", vitezi tame", sluge Meseca", oni kojima vlada edna bogiwa Meseca", pod ijom zatitom kradu. U tom smislu Holdernes Falstafa poistoveuje sa tradicijom karnevala i utopijske komedije. Falstaf je, kae Holdernes, samo otelovqewe Bahtinovog materijalno-telesnog naela. On i sam sebe opisuje grotesknim karikaturama i preterivawem tako da nastaje slika jedne ogromne figure koja, poput Rableovih divova, izgleda vea nego ivot sam, vea nego bilo koja zamisliva iva osoba:
8 Romantiarski tok tumaewa Falstafovog lika kao praznika ivota i qudskosti, zapoeo je Moris Morgan (Maurice Morgann) u spisu Essay on the Dramatic Character of Sir John Falstaff (1777) i mnogi su ga u tome sa velikim entuzijazmom sledili. Tokom celog devetnaestog i poetkom dvadesetog veka razumevawe likova princa i Falstafa je variralo. Hal je za jedne bio idealan vladar a za druge odbojni, dvolini manipulator, okrutni politiar i osvaja; Falstaf je za jedne bio iskriavo inteligentan, satirian, neodoqivo duhovit i pun ivota, a za druge lopov, prodrqivac, amoralna huqa i kukavica. Za sentimentalizam" je u dvadesetom veku najvema optuivan A. S. Bredli: A. C. Bradley, The Rejection of Falstaff", u: Oxford Lectures on Poetry, Macmillan and Co, London 1926, str. 245273.

270
Falstaf: Ima li kakvu polugu da me digne ako legnem na zemqu? Vere mi, ne bih jo jednom teglio peke ovo moje telo ovako daleko ni za sve blago u blagajni tvog oca. (1H, , ii, CD, Kwiga peta, str. 124) Falstaff: Have you any levers to lift me up again, being down? 'Sblood, I'll not bear my own flesh so far afoot again for all the coin in your father's exchequer. (1HIV, II, ii, 3436) Falstaf: Idem ispred tebe kao krmaa koja je prigwavila svu svoju prasad osim jednog sisaneta. Ako te je princ stavio u moju slubu iz ikakvog drugog razloga sem da istakne moju krupnou, onda ja nemam moi rasuivawa. Prokleta mandragoro, zgodniji si da te nosim u svojoj kapi nego da me u stopu prati. Nikad dosad nisam imao ahat za paa (2H, , ii, CD, Kwiga peta, str. 209210) Falstaff: I do here walk before thee like a sow that hath overwhelmed all her litter but one. If the Prince put thee in my service for any other reason than to set me off, why then I have no judgement. Thou whoreson mandrake, thou art fitter to be worn in my cap than to wait at my heels. I was never manned with an agate till now. (2HIV, I, ii, 916)9

Falstafov govor ukazuje se kao posebna vrsta groteskne fantazije, koja se sastoji iz pretvarawa malog u veliko (1H, , iv, Falstafova verzija pqake kod Gadshila), apstraktnog u konkretno, duhovnog u fiziko (1H, , iv, prokleto uzdisawe i tuga, od wih se ovek naduje kao meina"). Princ Hal u jednom trenutku kae Ali, ovee, u toj tvojoj meini nema mesta za veru, istinu i estitost; sva je prepuna creva i krezla." (1H, , iii, CD, Kwiga peta, str. 163). Kao da Falstafova ulna konkretnost ne ostavqa mesto za ne-materijalno. Nije, meutim, ba sasvim tako. Groteska kod Bahtina podrazumeva i mogunost preobraaja, stvarawa i razlagawa, a Holdernes pokazuje da je i to svojstveno Falstafu: fizika lewost i tromost postoje istovremeno sa jednom neverovatnom ivou duha i imaginacije. Kao to se u Falstafu meaju mladost i starost: on sebe esto vidi na strani mladosti. Na primer, kada wegova druina pqaka putnike kod Gadshi9 Citati iz ekspirovih dela navoeni su na engleskom jeziku prema sledeim kritikim izdawima iz edicije The Arden Edition of the Works of William Shakespeare: William Shakespeare, The First Part of King Henry IV, edited by, A. R. Humphreys, Routledge, London and New York 1992. (11960); William Shakespeare, The Second Part of King Henry IV, edited by A. R. Humphreys, Routledge, London and New York 1994. (11966); William Shakespeare, King Richard III, edited by Antony Hammond, Routledge, London and New York 1994 (11981); William Shakespeare, King Henry VIII, edited by R. A. Foakes, Routledge, London and New York 1994 (11966). U prevodu na srpski jezik citati iz ekspirovih dela navoeni su prema izdawu: Viqem ekspir, Celokupna dela, 16, BIGZ, Narodna kwiga, Nolit, Rad, Beograd 1978: Henri (Prvi deo), preveli ivojin Simi i Sima Pandurovi, Kwiga peta, str. 95194; Henri (Drugi deo), preveli ivojin Simi i Sima Pandurovi, Kwiga peta, str. 195302. Henri , preveo Borivoje Nedi, Kwiga esta, str. 229358. Reference su u tekstu date u skraenom obliku, u zagradama, sa oznakom naslova drame, broja ina, scene i stiha, kada se odnose na navedena kritika izdawa, a sa oznakom naslova drame, broja ina, scene i stranice, kada se odnose na navedeno izdawe ekspirovih celokupnih dela na srpskom jeziku.

271 la on kae Nitkovi, mladi qudi moraju da ive." (1H, , ii, 86; CD, Kwiga peta, str. 125); kada u Drugom delu razgovara sa Vrhovnim sudijom, koji je otprilike wegovih godina, on izgovara: Vi koji ste stari ne uzimate u obzir sposobnosti nas mladih; vi merite vrelinu nae jetre gorinom vae ui. Dodue, moram priznati da smo mi, koji smo u cvetu mladosti, vragolaste lole." (2H, , ii, 174176; CD, Kwiga peta, str. 212). To su paradoksi karnevala. Smrt i ivot, starost i mladost postoje u istoj figuri. Bahtin govori o spoju oba pola promene u grotesci koja otelovquje preobraaj: u woj su, u ovom ili onom obliku, data (ili naznaena) oba pola promene i staro i novo, i ono to umire i ono to se raa, i poetak i kraj metamorfoze."10 Prvi i Drugi deo Henrija sadre veoma otre i nerazreive protivrenosti, koje ne samo da nisu izravnate i uravnoteene, nego upravo otelovquju konfrontaciju plebejskog i zvaninog diskursa. Posledwe suoavawe Falstafa i Hala, sada ve Henrija , predstavqa, po Holdernesu, jukstapoziciju torestvenog dravnog i crkvenog rituala i groteskne antimaske. Ona se nalazi na kraju suprotnom od uzviene sveanosti, a prema velikoj ceremoniji odnosi se parodijski. Falstaf u toj sceni pokuava da obnovi karnevalsku slobodu u kojoj je prestolonaslednika oslovqavao sa 'sweet boy'. Time se remeti formalnost rituala. Dramatizuje samoga sebe u ulozi dvoranina koji laska kraqu, jer vrlo samosvesno osmiqava svoj nastup, koji je, inae, uslovqen okolnostima. Holdernes insistira na toj Falstafovoj samosvesti i samorefleksiji, na tome da on opet samo igra jednu od svojih karnevalskih uloga, ime se izbegava ona otuna sentimentalnost autora koji Falstafa u sceni odbacivawa saaqevaju.
Falstaf: () O, da sam samo imao vremena da kupim nove livreje, dao bih na to onih hiqadu funti to sam pozajmio od vas. Ali, ne mari: ova siromana oprema boqe e koristiti, jer pokazuje moju nestrpqivu equ da ga vidim. Plitkovi: Tako je. Falstaf: Ona pokazuje ozbiqnost moje qubavi. Plitkovi: Tako je. Falstaf: Moju odanost Plitkovi: Tako je, tako je, tako je. Falstaf: Pokazuje da sam jahao dan i no, i da nisam ni mislio, ni seao se, ni imao strpqewa da promenim odelo. Plitkovi: Tako je najboqe, zaista. Falstaf: I evo sad stojim prqav od puta, znojim se od eqe da ga vidim; ne mislim ni na ta drugo; sve ostale poslove sam predao zaboravu, kao da nemam nita drugo da radim sem da vidim wega. (2H, , v, CD, Kwiga peta, str. 297298) Falstaff: () O, if I had time to have made new liveries, I would have bestowed the thousand pound I borrowed of you. But 'tis no matter, this poor show doth better, this doth infer the zeal I had to see him.
10

M. M. Bahtin, Stvaralatvo Fransoa Rablea, str. 33.

272
Shallow: It doth so. Falstaff: It shows my earnestness of affection Shallow: It doth so. Falstaff: My devotion Shallow: It doth, it doth, it doth. Falstaff: As it were to ride day and night, and not to deliberate, not to remember, not to have patience to shift me Shallow: It is best, certain. Falstaff: But to stand stained with travel, and sweating with desire to see him, thinking of nothing else, putting all afairs else in oblivion, as if there were nothing else to be done but to see him. (2HIV, V, v, 1027)

Holdernes u toj sceni vidi energiju saturnalijske komedije, ne samo u Falstafovoj slobodi ophoewa, reirawu i igrawu sopstvene uloge, nego i u govoru Pitoqa, koji Falstafu parodijskim jezikom saoptava da je Doli uhapena.
Pitoq: Vitee moj, zapaliu ti jetru, Da padne u bes. Tvoja Doli, Jelena tvojih plemenitih misli, Zatvorena je u kunom zatvoru, Odvuena tamo Prostakom, prqavom rukom. Probudi iz crnog ambisa Osvetu Sa Alektinom gujom strahovitom. Jer je Doli uhapena! Pitoq govori samo istinu. (2H, , v, CD, Kwiga peta, str. 298) Pistol: My knight, I will inflame thy noble liver, And make thee rage. Thy Doll, and Helen of thy noble thoughts, Is in base durance and contagious prison, Hal'd thither By most mechanical and dirty hand. Rouse up Revenge from ebon den with fell Alecto's snake, For Doll is in. Pistol speaks naught but truth. (2HIV, V, v, 3138)

Prinev govor konano raskida sa saturnalijskim diskursom plebsa, odbacuje slobodu igre, humora i preokretawa poretka. No, ipak, on ne moe sasvim da potisne glas narodne kulture koja je ugraena u ovu dramu i koja ini jedan od wenih dominantnih diskursa. Ta kultura je proizvodila znaajnu napetost u tjudorskoj dravi. U Prvom i drugom delu Henrija je, dakle, s jedne strane oglaen demokratski i utopijski diskurs, a s druge hijerarhijski i pragmatini; s jedne strane su imaginacija i fantastika, a s druge realizam i istorija. Holdernes je ak sklon tome da narodnu viziju poistoveti sa samom ustanovom drame. U sve tri navedene kwige Holdernes zastupa miqewe o stilskoj, anrovskoj, politikoj i ideolokoj pluralnosti renesansne istoriografije, a u tumaewu Henrija zakquuje da oba dela drame ostvaruju

273 dijalektiki sukob protivrenih energija u kulturi. Oba komada, po wemu, ak i artikuliu jedno duboko aqewe zbog konanog efekta zatvorenosti kojim se ukazuje na preteu opasnost pobede jedne, dominantne koncepcije istorije nad sloenom pluralnou renesansne istoriografske prakse.11 Autor jo jednog bahtinovski intoniranog teksta o Falstafu iz Henrija je Fransoa Larok (Franois Laroque).12 On scene u kojima se pojavquje Falstaf u dva dela Henrija analizira kao dramski pandan poznate slike Pitera Brojgela starijeg Borba karnevala i posta, i nastoji da pokae kako dubinska struktura deset inova dve drame poiva na suprotstavqenosti karnevala i posta. Takoe smatra, slino Holdernesu, da su scene u kojima se pojavquje Falstaf koncipirane po principu antimaske. Antimaska je dramski anr najee izvoen pre ozbiqne i simboline maske, tako to je u kominoj formi burleske, satire, parodije ili groteske uvodio temu predstojee maske. U Prvom i Drugom delu Henrija Larok otkriva jo jedno strukturno naelo: smewivawa karnevalski materijalizovanih i apstraktnih pojmova. Vreme se, na primer, moe izraziti asovima i minutima, i proitati sa asovnika ili sunanika, ali Falstafov doivqaj vremena ne poiva ni na mernim instrumentima ni na apstraktnim mernim jedinicama:
Princ Henri: Kog te se avola tie doba dana? Ako asovi nisu ae vina, minuti ugojeni petlovi, asovnici jezici podvodaica, sunanici firme burdeqa, a samo blagosloveno Sunce lepa vatrena namigua u svetlocrvenoj taftanoj haqini, ne vidim razloga to bi se ti patio da pita za doba dana." (1H, , ii, CD, Kwiga peta, str. 105) Prince: What a devil hast thou to do with the time of the day? Unless hours were cups of sack, and minutes capons, and clocks the tongues of bawds, and dials the signs of leaping-houses, and the blessed sun himself a fair hot wench in flame-coloured taffeta, I see no reason why thou shouldst be so superfluous to demand the time of the day. (1HIV, I, ii, 5.12)

ak se i unutar jedne scene smewuju karnevalska groteska antimaske i lirska prefiwenost maske, najee u vidu parodije. Falstafov govor ponekad priziva kitwastu prozu Xona Lilija (John Lyly) poznatu pod nazivom jufjuizam (Euphuism),13 ponekad parodira Lilijev dramski stil, posebno iz komedije Endimion (Endymion), u kojoj je glavni junak zaqubqen u nepostojanu bogiwu meseca Sintiju:
Falstaf: E pa eto, qubime, kad bude kraq, nemoj da dozvoli da nas, titonoe noi, nazivaju kradqivcima lepote dana, ve pusti da budemo Dijanini umari, vitezi tame, sluge Meseca; pa neka svet kae da
Holderness, Carnival and History: Henry IV", u: Shakespeare Recycled, str. 177. Franois Laroque, Shakespeare's 'Battle of Carnival and Lent' The Falstaff Scenes Reconsidered" (1&2 Henry IV)", u: Ronald Knowles, ed., Shakespeare and Carnival, str. 8396. 13 Po junaku wegovih spisa Euphues, The Anatomy of Wit (1579) i Euphues and his England (1580).
11 12

274
smo mi qudi dobra vladawa, jer nama, kao i morem, vlada naa plemenita i edna bogiwa Meseca, pod ijom zatitom krademo. (1H, , ii, CD, Kwiga peta, str. 105) Falstaff: Marry then sweet wag, when thou art king let not us that are squires of the night's body be called thieves of the day's beauty: let us be Diana's foresters, gentlemen of the shade, minions of the moon; and let men say we be men of good government, being governed as the sea is, by our noble and chaste mistress the moon, under whose countenance we steal. (1H, , ii, 2329)

Jufjuistiki stil doprinosi burlesknoj idealizaciji Falstafa koji na ovaj nain postaje ak neka vrsta gradskog Robina Huda, ime se komika ini dodatno sloenom. Svoju osnovnu tezu, o borbi karnevala i posta, Larok ilustruje Falstafovim i Halovim verbalnim duelima, u kojima nalazi elemente narodno praznine forme spoja rugawa i pohvale.
Princ Henri: Neu vie da budem kriv za ovaj greh. Ova debela kukavica, ovaj pritiska kreveta, taj lomilac kowskih lea, to ogromno brdo mesa Falstaf: Ti, mravko, praznokoo, osueni volovski jezie, ti, bija ilo, ti, suena ribo! O, da mi je daha da izream sve to lii na tebe! Ti, krojaki arine, kanijo, futrolo luka za strele, ti, bedna, uspravqena, dugaka, uska sabqo (1H, , iv, CD, Kwiga peta, str. 136) Prince: I'll be no longer guilty of this sin. This sanguine coward, this bed-presser, this horse-back-breaker, this huge hill of flesh Falstaff: 'Sblood, you starvelling, you eel-skin, you dried neat's-toungue, you bull's-pizzle, you stock fish O for breath to utter what is like thee! you tailor's yard, you sheath, you bow-case, you vile standing tuck! (1HIV, II, iv, 237244)

Tokom iste scene, kada Hal i Falstaf naizmenino igraju uloge Princa i Kraqa, Falstaf se, kae Larok, u jednom trenutku pojavquje kao kraq karnevala, dakle praznika mesojea i raspusnosti, kojem se sudi u predveerje pepeqave srede, dakle neposredno pre poetka posta. Hal, u ulozi Kraqa, kae:
Zato opti s tim kovegom udi, tom sejarom ivotiwstva, tim naduvenim demetom vodene bolesti, tim ogromnim mehom vina, tom prepunom vreom creva, tim peenim maningrijskim volom s nadevom u buragu, tim uvaenim porokom, tom sedom brukom, tim ocem grubijanom, tom tatinom u godinama? U emu je dobar sem da kua vino i pije ga? U emu je spretan i okretan sem u seewu petla i derawu? U emu je vet sem u lukavstvu? U emu je lukav sem u nevaqalstvu? U emu je nevaqao? Pa u svim stvarima." (1H, , iv, CD, Kwiga peta, str. 142) Why dost thou converse with that trunk of humours, that bolting-hutch of beastliness, that swollen parcel of dropsies, that huge bombard of sack, that stuffed cloak-bag of guts, that roasted Mnningtree ox with the pudding in his belly,

275
that reverend vice, that grey iniquity, that father ruffian, that vanity in years? Wherein is he good, but to taste sack and drink it? wherein neat and cleanly, but to carve a capon and eat it? wherein cunning but in craft? wherein crafty, but in villany? wherein villainous but in all things." (1H, , iv, 442453)

Iako je u Drugom delu telo ee predstavqeno kao staro i bolesno (Kraq), kao izgladnelo, propalo i izmrcvareno (regruti Senka, Buan, Slabi, Bradavica) ili pak mravo, kao u sudije Plitkovia u mladosti
Falstaf: I sada je ovaj Porokov dvorezac postao gospodin i zemqovlasnik, i govori prisno o Xonu od Gonta kao da mu je pobratim. A kunem se da ga je video samo jedanput u ivotu, i to na Vebalitu; kada je, zbog wega, dobio razbijenu glavu to se gurao izmeu maralovih qudi. Video sam to i rekao Xonu od Gonta, Xonu Mravku, da je Plitkovi prevaziao wegovo ime, jer ste ga mogli obuenog unuti u jeguqinu kou; futrola za oboe bila bi kuerina za wega, itav dvorac; a sad ima imawe i debelu stoku." (2H, , ii, CD, Kwiga peta, str. 259) Falstaff: And now is this Vice's dagger become a squire, and talks as familiarly of John a Gaunt as if he had been sworn brother to him, and I'll be sworn a ne'er saw him but once in the tilt-yard, and then he burst his head for crowding among the marshal's men. I saw it and told John a Gaunt he beat his own name, for you might have thrust him and all his apparel into an eel-skin the case of a treble hautboy was a mansion for him, a court; and now he has land and beefs. (2HIV, III, ii, 313322)

Falstafov karnevalski glas, kritikujui uzdranost u jelu i trezvenost Halovog mlaeg brata, Xona od Lankastera, brani dejstvo hrane i pia na telo:
Falstaf:Vere mi, ovaj me hladnokrvni mladi ne voli; niko ne moe da ga nasmeje; ali nije nikakvo udo, jer on ne pije vino. Od tih ozbiqnih mladia nikad ne postane nita vaqano, jer slaba pia i hrawewe ribom toliko im rashlade krv da dobiju neku vrstu mukog bledila; a kad se ene, uzimaju opajdare. Oni su obino budale i kukavice, to bi i neki od nas bili da nije zapaqewa. Dobro heresko vino ima dvostruko dejstvo. Ono se pewe u mozak; sui tamo sva bedasta, troma i gusta isparewa koja ga okruuju, ini ga bistrim, brzim, dovitqivim, punim ivih, plamenih, divnih pomisli, koje, oglaene jezikom, postaju izvrsna duhovitost. Drugo svojstvo dobrih hereskih vina je zagrevawe krvi, koja je, bez wih, hladna i zgruana, pa je usled toga jetra bela i bleda, to je znak malodunosti i plaqivosti; ali heresko vino je zagreva i tera da struji iznutra ka spoqnim delovima. Ono obasjava lice, koje, kao vatra na uzbunu opomiwe sve ostalo u ovoj maloj kraqevini oveka da se orua; i tada sve ivo, i iz daqih i iz bliih krajeva, pojuri svom kapetanu, srcu, koji tada, uvelian i osokoqen tom pratwom ini hrabra dela; ta hrabrost dolazi od hereskog vina. (2H, , iii, CD, Kwiga peta, str. 273) Falstaff: Good faith, this same young sober-blooded boy doth not love me, nor a man cannot make him laugh; but that's no marvell, he drinks no wine. There's never none of these demure boys come to any proof; for think doth so

276
over-cool their blood, and making many fish meals, that they fall into a kind of male green-sickness; and then when they marry they get wenches. They are generally fools and cowards which some of us should be too, but for inflammation. A good sherris-sack hath a twofold operation in it. It ascends me into the brain, dries me there all the foolish and dull and crudy vapours which environ it, makes it apprehensive, quick, forgetive, full of nimble, fiery, and delectable shapes, which delivered o'er to the voice, the tongue, which is the birth, becomes excellent wit. The second property of your excellent sherris is the warming of the blood, which before, cold and settled, left the liver white and pale, which is the badge of pusillanimity and cowardice; but the sherris warms it, and makes it course from the inwards to the parts' extremes. It illumineth the face, which, as a beacon, gives warning to all the rest of this little kingdom, man, to arm; and then the vital commoners, and inland petty spirits, muster me all to their captain, the heart; who, great and puffed up with this retinue, doth any deed of courage; and this valour comes of sherris. (2HIV, IV, iii, 85112)

U posledwem delu ovog ogleda Larok ukazuje na znaaj ambivalentnih slika tela u obe drame, na mogunost paronomastike veze izmeu karnevalskog i kanibalskog. Prvi deo Henrija poiwe prikazivawem rata kao klanice. Kraq Henri na samom poetku drame kae:
edna usta nae zemqe nee vie Kvasiti usne krvqu dece wene. Svi ti borci Zakrvqeni, svi iste prirode I iste grae, kao meteori Uzburkanog neba, to se odskora U unutrawim sukobima biju, U bratoubilakog rata okraju Zdrueni sad e, u vrstim redovima, Ii svi jednim pravcem ne skreui Na poznanike, saveznike, svojtu." (1H, , i, CD, Kwiga peta, str. 1012) No more the thirsty entrance of this soil Shall daub her lips with her own children's blood those opposed eyes, Which, like meteors of a troubled heaven, All of one nature, of one substance bred, Did lately meet in the intestine shock And furious close of civil butchery, Shall now, in mutual well-beseeming ranks, March all in one way, and be no more oppos'd Against acquaintance, kindred, and allies." (1HIV, I, i, 916)

A Vestmorlend se nadovezuje izvetajem iz Velsa:

al' iznenada stie Glasnik iz Velsa s tekim vestima. Najgora je: da asnog Mortimera, Dok predvoae qude s Herefordaje Na buntovnoga i divqeg Glenduvra, Taj obesni Velanin zarobi. Ubio mu je hiqadu vojnika, A leeve im tako svirepo Bestidno, zverski unakazie Velanske ene, da se to bez stida Velikog ne sme rei ni opisati." (1H, , i, CD, Kwiga peta, str. 102) all athwart there came A post from Wales, loaden with heavy news, Whose worst was that the noble Mortimer, Leading the men of Herefordshire to fight Against the irregular and wild Glendower, Was by the rude hands of that Welshman taken, A thousand of his people butchered, Upon whose dead corpse there was such misuse, Such beastly shameless transformation, By those Welshwomen done, as may not be Without much shame retold or spoken of." (1HIV, I, i, 3646)

277 I Persijev govor je prepun prolivawa krvi na bojnom poqu.

Da o Mortimeru ne govorim vie! Govoriu, bogme; i nek mi je dua Prokleta ako se ne udruim s wim! Wega radi svoje isprazniu vene, Izliti krv milu u prah kap po kap." (1H, , iii, CD, Kwiga peta, str. 114) Speak of Mortimer? Zounds, I will speak of him, and let my soul Want mercy if I do not join with him: Yea, on his part I'll empty all these veins, And shed my dear blood, drop by drop in the dust." (1HIV, I, iii, 128132)

S druge strane su reke hereskog vina koje je Falstaf u stawu da popije. Zemqa je, kae Larok, edna krvi koliko Flastaf vina. Larok podsea na mnogobrojna preplitawa slika hrane i smrti. Karnevalu prethodi klanica, jer je za Falstafovu/falstafovsku karnevalsku trpezu potrebno obezbediti ogromne koliine mesa koje se zalivaju ogromnim koliinama vina. S druge strane, o bojitu se takoe govori kao o klanici. Falstafovi regruti su topovska hrana", Persijevo mrtvo telo postaje hrana za crve". Dve klanice, jedna koja odrava pojedinano fiziko telo i druga koja odrava dravno telo, sa svim analogijama koje se izmeu wih mogu uspostaviti, ine grotesknu paralelu. Ta groteskna karnevalska slika se na kraju drame naputa odbacivawem Falstafa, ba kao to i karneval znai carni vale, to jest zbogom mesu". No, kao ni Holdernes, ni Larok ne pristaje na tako jednoznano razumevawe kraja. I po wemu su protivrenosti delotvorne na nivou celine koju ine obe drame; ono to se u Falstafovim iskazima ukazuje kao bitka karnevala i posta, po Laroku predstavqa komiko udvajawe opozicije izmeu svetova dvora i bojita, s jedne strane, i praznine raspusnosti u krmi, s druge strane. No, ni sama ta opozicija nije crno-bela i nedvosmislena. Usled krize tradicionalnih sredwevekovnih vrednosti u svetu ovih drama vrednosti se ukazuju kao relativizovane: princ je kraqevski sin i Sunce koje se smiqeno krije iza oblaka da bi zablistalo punim sjajem, ali da bi to postigao on privremeno mora da postane deo raspusnog sveta u kojem novac i telo vrede vie od asti. Falstaf jeste karikatura raspusnosti, ali isto tako predstavqa i pobedu ivota i radosti nad traginim rtvovawem, sebe i/ili drugih. U zborniku Shakespeare and Carnival objavqen je i ogled Facing Puritanisam: Falstaff, Martin Marprelate and the Grotesque Puritan" u kojem autorka Kristen Pul (Kristen Poole) daje jedan sloen uvid u mogue religiozno-politike implikacije Falstafovog lika i pokazuje mogue poreklo falstafovske groteske u malo poznatom pamfletskom ratu izmeu puritanaca i umerenih anglikanaca koji je u Engleskoj voen tokom osamdesetih godina esnaestog veka. Poznato je, naime, da je Falstaf u prvim izvoewima drame nosio ime Oldkasl (Oldcastle). Toj iwenici su posveene mnoge rasprave, a prireivai oksfordskog izdawa ekspirovih sabranih dela iz 1986, Vels i Tejlor, odluili su ak da Falstafu, tom prilikom, vrate prvo-

278 bitno ime.14 Nije, meutim, re o nekakvom nasuminom izboru izmeu dva imena, nego o konotacijama koje jedno, odnosno drugo ime nosi. Ser Xon Oldkasl, koji je enidbom dobio titulu Lord Kobam (Lord Cobham) bio je, naime, ugledan plemi i hrabar ratnik, vrlo blizak Henriju pre wegovog krunisawa. Bio je, meutim, sklon takozvanoj viklifitskoj jeresi (Wycliffite heresy), jednoj puritanskoj verziji protestantizma, u vreme kada je Engleska jo uvek bila katolika. Holined je zabeleio da ga je Henri upravo zbog jeresi odbacio kao prijateqa i osudio kao jeretika, te da je, na kraju, obeen i spaqen.15 Dok mu je katolika tradicija, to usmena to pisana, pripisivala svojstva kukavice, bogohulnika i avoqeg sluge, puritanci su ga, smatrajui da je stradao za veru, proglasili za muenika. Tjudorska protestantska tradicija je Oldkasla rehabilitovala, poev od teksta Xona Bejla (John Bale) Brefe Chronycle Concernynge Syr Iohn Oldecastell iz 1544. i predstavqala ga kao oveka u mladosti sklonog raspusnom ivotu, ali kasnije okrenutog filozofiji i teologiji, religioznog preobraenika vernog porukama Svetog pisma. Veza izmeu Falstafa i Oldkasla bila je zbuwujua za sve prireivae i komentatore.16 Falstaf se, na prvi pogled, u skladu sa uobiajenim predstavama o puritancima, najtee moe dovesti u vezu sa puritanskim muenikom. Neki su smatrali da je ime izabrano nasumino, a neki da je ono izraz satire uperene ka Oldkaslovim potomcima, Kobamovima, Ser Vilijamu Bruku (Sir William Brooke), i wegovom sinu, plemiima uticajnim u Elizabetinoj, a potom i u Xejmsovoj dravi. Iako bi iwenica da je ime Oldkasl preinaeno u Falstaf upravo na inicijativu Kobamovih mogla govoriti u prilog drugoj hipotezi, Kristen Pul smatra da je re o jednoj mnogo sloenijoj igri smisla koja se u ovoj drami odigrava povodom Falstafa i wegove uloge. Ona je, naime, kao istraiva grotesknih predstava puritanaca u Engleskoj ranog modernog doba,17 ponudila jedno itawe koje se u dotadawoj literaturi o Falstafu nije pojavqivalo. Po woj je predstava Oldkasla/Falstafa sasvim u skladu sa tonom anti-puritanske kwievnosti objavqivane i dramatizovane krajem osamdesetih godina esnae14 William Shakespeare, The Complete Works, Volume I: Histories, Editors: Stanley Wells, Gary Taylor, John Jowett, William Montgomery, BCA, London, New York, Sidney, Toronto 1992 (1 Clarendon Press, 1986; 2 Oxford University Press, 1987). O toj prireivakoj odluci, argumentima za i protiv, videti: Gary Taylor, The Fortunes of Oldcastle", Shakespeare Survey, 38, 1985. Taj prireivaki potez kritikovali su Jonathan Goldberg u: The Commodity of Names: 'Falstaff 'and 'Oldcastle' in 1 Henry IV, u: Reconfiguring the Renaissance: Essays in Critical Materialism, edited by Jonathan Crew, Bucknell Review 35, 1992, str. 7688; potom David Scott Kastan, Killed With Hard Opinions: Oldcastle, Falstaff, and the Reformed Text of 1 Henry IV" u: Textual Formations and Reformations, edited by Tom Berger and Laurie McGuire, Cambridge University Press, Cambridge 1998. 15 A. R. Humphreys, Introduction" u: William Shakespeare, King Henry IV, Part 1, The Arden Shakespeare, Routledge, London and New York 1992 (11960), str. xxxix. 16 Ibid, str, xl. 17 U vreme kada je u zborniku Shakespeare and Carnival objavqen ovaj esej, Kristen Pul je radila na kwizi pod naslovom Deforming Reformation: The Grotesque Puritan and Social Transformation in Early Modern England.

279 stog veka, dakle u godinama koje prethode ekspirovim istorijskim dramama. Puritanci su, naime, kao zastupnici ekstremne varijante protestantizma, koja se umerenim anglikancima ukazivala kao licemerna, i, politiki gledano, potencijalno opasna, prikazivani karikaturalno, kao groteskne individue koje ive u karnevalskim zajednicama.18 Ona smatra da ekspirovo predstavqawe nimalo nije depolitizovano, nego da ga treba itati, izmeu ostalog, i sa sveu o kontekstu i religiozno-politikim tenzijama poznatim elizabetinskoj publici. Ona podsea da je Harold Blum, izmeu ostalih, ukazivao na parodiju puritanskih pridika u Falstafovom govoru,19 ali smatra da nije re o tome da je raspusni vitez parodirao puritance, nego da je ekspir u wemu samom parodirao puritance. Wima su u antipuritanskim spisima nadevana podrugqiva imena poput More Fruit (vie plodova), Perseverance (istrajnost), Deliverance (spasewe), pa Kristen Pul i False Staff (lani tap, lana potpora, lani tab) vidi kao parodiju. Krajem osamdesetih godina esnaestog veka puritanska struja protestanata je ve uveliko etabliranoj reformisanoj anglikanskoj crkvi zamerala to je zadrala mnoge elemente katolikih ceremonija i mnogo ta drugo to su smatrali svetenikim zloupotrebama i licemerjem. Puritanci su objavqivali mnogobrojne spise protiv crkve, a crkveni velikodostojnici sa svoje strane odgovarali, tako da je izbio itav jedan rat pamfletima. Anglikanske vlasti su, u jednom trenutku, 1588, puritanskom tamparu i izdavau zaplenile tampariju, ali je on, navodno, uspeo da zadri jedan deo slova i nastavio da objavquje ilegalne antiklerikalne spise koje je potpisivao izvesni Martin Marprelit (Martin Marprelate).20 Glagol mar, izmeu ostalog znai i osujetiti, unakaziti, pokvariti, upropastiti, pa je ve u potpisu bila jasna namera prema prelatima, a smatra se da je iza tog imena stajalo nekoliko puritanskih autora. Ti spisi su pisani ubojito, duhovito, kolokvijalnim stilom koji se kretao od pridike do traa, i obilovali su karikaturama svetenika i biskupa koji su nazivani malim papama. I postali su jako popularni. Toliko da su biskupi morali da smisle strategiju borbe protiv puritanskog humora i satire. Poto nisu uspeli da se protiv Marprelatovaca izbore silom, pridikama i ukorom, ili ozbiqnom teolokom prozom, oni su unajmili pisce. Kristen Pul navodi da su to bili upravo univerzitetski umovi", ekspirovi savremenici i kolege-pisci Xon Lili (John Lyly), Robert Grin (Robert Greene), Antoni Mandi (Anthony Munday) i Tomas Ne (Thomas Nashe). Sada su se i sa jedne i sa druge strane nalazili duhoviti protivnici i Pulova pie kako su samo letele ivopisne uvrede, nemilosrdno ismevawe i sve vrste zaiwenih pakosti. Kontroverza je dobila velike razmere. U jednom trenutku je ak i Frensis Bejkon titio martiniste"
18 Kristen Poole, Facing Puritanism: Falstaff, Martin Marprelate and the Grotesque Puritan" u: Shakespeare and Carnival, str. 98. 19 U: Harold Bloom, Ruin the Sacred Truths, Harvard University Press, Cambridge, Massachusets 1987, str. 84. 20 Facing Puritanism: Falstaff, Martin Marprelate and the Grotesque Puritan, str. 99.

280 od antimaritinista".21 Prvi nagovetaji karnevalske groteske pojavili su se kod tzv. martinista" koji su biskupe optuivali za prodrqivost, pohotu i raspusnost, ali su im onda antimartinisti", a posebno Tomas Ne, odgovarali, predstavqajui wih kao licemere koji podraavaju onog veseqaka Rablea",22 kao ivotiwe, pijanice i lude. Martin, kae Polova, postaje groteskno telo par excellence, gotovo arhetip Bahtinovih definicija grotesknog materijalizma: telo koje jede, pije, izliva se iz sebe u vrewu nude, kopulaciji, raawu, mea se sa drugim telima u ivotu i sa zemqom u smrti. Nema sauvanih tekstova pozorinih komada koji su predstavqali dramatizovane antimartinistike paskvile, ali Pulova prua uvid u rezultate drugih istraivaa koji smatraju da su, na uas biskupa i londonskih vlasti, pokretaa cele akcije, bile popularne, te da su gradske vlasti, u strahu od loeg uticaja grotesknih prizora na sceni, 1589. zatvorile pozorita.23 Ubrzo potom je martinistima" postavqena zaseda i konano im je zaplewena tamparija, a unajmqenim autorima je zabraweno da nastave rat u koji su se bili veoma uiveli. Pisati za ili protiv Martina postalo je politiki opasno i velika kontroverza je malo pomalo iezla. Kristen Pul, meutim, pretpostavqa da je groteskno izoblienog Martina najverovatnije igrao Vil Kemp (Will Kemp), ekspirov komiar koji je, po svoj prilici, igrao i Falstafa.24 Ona priznaje da je veza koju uspostavqa prilino nategnuta, ali istovremeno nalazi i da je intrigantna.25 Weni argumenti su da je opisana kontroverza imala senzacionalni uspeh i u pamfletima i na sceni, te da je, bez obzira na zabrane, morala predstavqati prepoznatqiv motiv i nekoliko godina poto je uutkana. Ako je Oldkasl bio neka vrsta prototipa prvih puritanaca, ako su puritanci krajem osamdesetih godina predstavqani kao groteskne figure, koje je, ba kao i Oldkasla/Falstafa igrao Vil Kemp, onda wena pretpostavka da je u liku Falstafa sadrano jo jedno karnevalsko preokretawe na koje pre toga nije obraana pawa elizabetinsko karikirawe puritanaca nije neubedqiva. Ako se nema u vidu predistorija koju ona predoava i ako se o puritancima misli shodno uobiajenoj predstavi o rigidnom puritanskom moralizmu, jasno je zato je veza izmeu istorijskog Oldkasla i Falstafa najee delovala nelogino i smatrana nasuminom. No, oigledno je da to nije bila jedina slika puritanaca u elizabetinskom dobu. Pored karikiranog asketizma, za predstave o puritancima korien je i karikaturalni groteskni realizam. Pamfleti, meutim, nisu tretirani kao predmet dostojan akdemske pawe i ostali su izvan vidokruga kwievnih istoriara i kritiara. Zbog toga su, smatra Pulova, poznavaoci elizabe21 Ibid, str. 101; Pulova citira i druge autore koji su o ovome pisali: Charles Nichol, A Cup of News: The Life of Thomas Nashe, Routledge and Kegan Paul, London 1984; Takoe i C. L. Barber, Shakespeare's Festive Comedy, Princeton University Press, Princeton, W 1959. 22 Ibid, str. 102. 23 Ibid, str. 103104. 24 O tome u: Martin Holmes, Shakespeare and his Players, Charles Scribner's Sons, 1972, str. 4750.

281 tinske kwievnosti i pozorita u potpunosti prevideli jedan segment popularne religiozne literature, proizale iz senzacionalno popularnog rata pamfletima i paskvilama. Kada se, meutim, taj kontekst ipak ima u vidu, onda Falstafov lik dobija jo jedan dosta sloen, viestruko protivrean semantiki aspekat, takoe karnevalsko-groteskne prirode, ali sa malo sloenijim implikacijama. Ovome u prilog ide i neto to prethodni kritiari jesu zapazili, a to je da Falstaf esto, indirektno ili direktno, citira Bibliju, da izgovara, podrazumeva, ili parodira poznate biblijske slike, parabole, sintagme, ili pak da wegov govor zvui kao parodija liturgijskog jezika.26 Wegova retorika, po tim komentatorima, zvui kao retorika puritanskih propovednika, sa mnogobrojnim ponavqawima, pitawima i odgovorima, u pedagokom tonu. U Falstafovoj verziji, razume se u parodijskim kquu. Sloena je igra koju je ekspir ostvario u ovoj drami. Subverzivne i politiki potencijalno opasne odlike u teologiju upuenog viteza i ratnika pridao je arhiepiskopu od Jorka, kao voi pobune. Oldkasl/Falstaf nije prikazan kao izdajnik. S druge strane, Falstafova otroumnost i duhovitost koja ne priznaje nikakav autoritet ni hijerarhiju moe se, veli Pulova, porediti samo sa odvanou, drskou i otroumnou puritanskih pamfleta potpisanih sa Martin Marprelit. I Falstaf i Marprelit isprobavaju granice pravovernosti i subverzije. Pisci koji su imali zadatak da se suprotstave Marprelitu mogli su to da uine samo preuzimajui wegov karnevalizovani diskurs i anrove, tako da je wihova satira ponekad postajala atraktivna fikcija u kojoj se i zbog toga uivalo, ba kao sto se esto, kada bi moda trebalo da se smejemo Falstafu, zapravo smejemo sa wim.

Videli smo da je Bahtin bio naelno nepoverqiv prema mogunosti da se u dramskom tekstu nau heteroglosija ili polifonija. Wegovo kvalifikovawe drame kao monolokog anra bilo je, meutim, mogue opovrgnuti teorijskim argumentima pronaenim kod Brehta i kod Todorova, izmeu ostalih. Brehtovo shvatawe epskog teatra" jasno je dijaloko i dijalogizovano: odbacivawe iluzije, kao i udaqavawe od lika i od teksta, podrazumeva dvoglasnu komunikaciju sa publikom, od koje se oeFacing Puritanism: Falstaff, Martin Marprelate and the Grotesque Puritan", str. 104. Ibid., str. 106; Takoe i: John Dover Wilson, u: The Fortunes of Falstaff, Cambridge University Press, Cambridge 1964, str. 1535; Alfred Ainger, Lectures and Essays, Vol. 1, Macmillan and Co, Ltd, London 1905, str. 14055. U studiji Biblical Reference in Shakespeare's History Plays (University of Delaware Press, Newark 1989) Naseeb Shaheen navodi da od 54 biblijske reference u Prvom delu Henrija 26 pripada Falstafu, koji indirektno citira Kwigu postawa, Izlazak, Drugu kwigu Samuilovu, Psalme Davidove, Prie Solomunove, Jevaneqe po Mateju, Jevaneqe po Marku, Jevaneqe po Luki, Prvu poslanicu Korinanima, Drugu poslanicu Korinanima, Prvu poslanicu Soluwanima.
25 26

282 kuje da uzvrati istom takvom recepcijom.27 ekspirovo pozorite nije Brehtovo, ali mu nije nesrodno, naroito u istorijskim dramama, gde nema previe psiholokog nijansirawa, nego je re o dramskoj artikulaciji razliitih politikih strategija. I ekspir, kao wegov Riard , voli da jednoj rei daje smisla dva" (I moralize two meanings in one word", RIII, III, i, 83, CD, Kwiga esta, str. 151), koji je postupak i omoguio sukobe interpretacija u recepciji istorijskih drama.28 Izmeu, recimo, Riardovih zvaninih iskaza i wegovog govora u stranu", upuenog publici, ili izmeu pisanih saoptewa Dvora i Pisareve anatomije masovnih medija" u Riardu , ili pak Glasove u Prologu za Drugi deo Henrija , postoji irok semantiki raspon u kojem gledalac, odnosno italac, moe da nae niz veoma razliitih poruka". Tu se polifonija, dodue, ne deava uvek u jednoj rei ili u jednom iskazu, mada ima i toga, nego na nivou veih celina: scene, ina ili cele drame. Cvetan Todorov je, pak, pokazao da su dijaloki kvaliteti koje Bahtin pripisuje romanu, zapravo, odlike diskursa kao takvog i da se ne moraju nuno vezivati za anr romana.29 Dvoglasnom prirodom ekspirovog teksta se, izmeu ostalih, bavio Gordon Mekmalen (Gordon McMullan) povodom drame Henri .30 Re je o posledwoj ekspirovoj istorijskoj drami i pretposledwoj od svih koje je napisao, u ovom sluaju, po svoj prilici, u saradwi sa Xonom Fleerom.31 Henri je, meutim, poznat i po tome to je, prilikom prvog izvoewa drame, usled primene pirotehnikih efekata, spaqena zgrada pozorita Gloub. O tom izvoewu i wime prouzrokovanom nesrenom sluaju ostali su zapisi u pismima trgovca Henrija Blueta (Henry Bluett) i diplomate Henrija Votona (Sir Henry Wotton). Mekmalen ih je iskoristio (posebno drugo, Votonovo pismo) da rekonstruie dijaloginost renesansnog pozorita. I jedan i drugi dramu
27 O tome: Bertolt Brecht, Mali organon za teatar", preveo Darko Suvin, u: Darko Suvin, Uvod u Brechta, kolska knjiga, Zagreb 1970, str. 225255. Rejmond Vilijams, Drama od Ibzena do Brehta, prevela Marta Frajnd, Nolit, Beograd 1979, str. 314329. 28 Videti: Zorica Beanovi-Nikoli, Sukob interpretacija u recepciji ekspirovih istorijskih drama u dvadesetom veku, Zbornik Matice srpske za kwievnost i jezik, kwiga , sveska 1/2006, str. 167182. 29 Tzvetan Todorov, Mikhail Bakhtin: The Dialogical Principle, trans. Wald Godzih, Manchester University Press, Manchester 1984, str. 90. 30 Gordon McMullan, 'Swimming on bladders': the Dialogics of Reformation in Shakespeare & Fletcher's Henry VIII, u: Shakespeare and Carnival, str. 211227. 31 Henri je pod naslovom The Famous History of the Life of King Henry the Eight prvi put objavqen u Prvom foliju 1623. godine, kada su ga Hemings i Kondel uvrstili u istorijske drame. Budui da su prireivai Folija dramu objavili kao ekspirovu, ona je i smatrana u potpunosti wegovom sve do sredine devetnaestog veka, kada je 1850. X. Speding (J. Spedding) objavio tekst Who Wrote Shakespeare's Henry VIII? nastojei da dokae dvojno autorstvo Vilijama ekspira i mlaeg dramskog pisca Xona Fleera (John Fletcher, 15791625). I posle Spedinga je bilo dosta pristalica teorije da je Henri samo delimino ekspirov, ali i onih koju su dokazivali da je re o ekspirovom autorskom delu iz poznog perioda, te otuda po stilu i kompoziciji slinijem poznim romansama nego istorijskim dramama. Miqewa su i do danaweg dana podeqena, neki autori ovu dramu tretiraju kao ekspirovu, neki, poput Mekmalena, veruju da je re o dvojnom autorstvu.

283 pomiwu pod naslovom All is True, dakle, recimo, Cela istina, koji su prireivai Prvog folija Hemings (John Heminges) i Kondel (Henry Condell) kasnije zamenili imenom kraqa, da bi upotpunili hronoloki niz istorijskih drama. Mekmalen ispituje kako jedan tekst pod naizgled apodiktinim i monolokim naslovom All is true deluje dijalogino i kako izaziva ambivalentnu recepciju, o kojoj svedoi Votonovo pismo Edmundu Bejkonu (Sir Edmund Bacon), svojim istovremeno radosnim i uznemirenim tonom. Iako bi se, kae Mekmalen, bar na osnovu tehnikih pojedinosti (pored pretpostavke o dvojici autora, koji su, po svemu sudei, koristili dva izvora: Holinedove Letopise i Foksova /Foxe/ Dela i spomenike /Acts and Monuments/, utvreno je da su tekst za Folio slagala i dva slovoslagaa), moglo zakquiti da je drama najvema dijaloka od svih, Henri obino nije ulazio u vidokrug kritiara koji su uspostavqali vezu izmeu bahtinovski shvaenog dijaloga i ekspirovih drama. Delimino zbog deklarativnog distancirawa od komedije ve u Prologu, a delimino stoga to u ovoj drami, na prvi pogled, nema oigledno karnevalskih momenata. Ona je komponovana kao niz linearno-hronoloki povezanih dogaaja (uz nuna saimawa vremenskih razmaka), najee predstavqenih u vidu raskonih, mnogoqudnih, ritualno-ceremonijalnih scena u odgovarajuem dekoru i kostimima (proslava u dvoru kardinala Vulsija i maska u kojoj uestvuje sam kraq, Bakingamov put na gubilite, veawe kardinala o razvodu Henrija i Katarine Aragonske, krunisawe Ane Bulin, krtewe Elizabete ), sa dve upeatqive intimistike scene (pad kardinala Vulsija i wegova smrt i smrt Katarine Aragonske). Henri predstavqa iseak" iz vladavine Henrija , sa kqunim detaqima kao to su prvi razvod, razlaz sa Vulsijem i Rimom, tenzije izmeu pristalica reformisane i pristalica katolike crkve meu crkvenim velikodostojnicima. Mekmalen, meutim, smatra da se u ovoj drami moe razabrati razvijen dijaloki princip, koji se manifestuje kako u tihim, uznemirujuim dvoglasnim provokacijama unutar pojedinane rei ili iskaza, tako i u upadqivim postupcima jukstapozicije, ime se proizvode karnevalski efekti. Vulsijev lik je, ako se paqivije ita, na svoj nain, tvrdi Mekmalen, otelovqewe karnevalske groteske.32 Bakingam za wega kae: u svakoj orbi on je miroija" (H, , i, CD, Kwiga esta, str. 239) no man's pie is freed / From his ambitious finger" (HVIII, I, i, 5253,). Ogroman je i plebejskog je porekla. Bakingam opisuje wegovu telesnu gromadu:
Ja se udim Da takva lubina zapreminom Svojom moe da privue na se Zrake blagotvornog Sunca, i Zemqu Da zakloni." (H, , i, CD, Kwiga esta, str. 239)
32

Ibid, str. 218.

284
I wonder That such a keech can with his very bulk Take up the rays o'the beneficial sun, And keep it from the earth." (HVIII, I, i, 5457)

Bakingam ga, budui da mu je otac bio mesar, naziva mesarskim psom" (H, , i, CD, Kwiga esta, str. 242) /butcher's cur" (H, , i, 5457)/; Norfok ga naziva paukom koji, bez plemenitih predaka, iz sebe sama" plete mreu uz koju stie tik do kraqevskog trona. U wihovim opisma Vulsi je tretiran kao ivotiwa, ili kao groteskna metamorfoza, preobraaj ivotiwe u oveka. Vulsi nije plemi-luda poput Falstafa, nego plebejac-kardinal, to takoe predstavqa svojevrsno izokretawe poretka. No, odnos publike prema kardinalu moe biti samo delimino ambivalentan. Iako bi plemiska arogancija mogla proizvesti izvesne simpatije za kardinala, ba kao, kasnije, i nekrolog koji Grifit izgovara pred kraqicom Katarinom, spletke, nedela, pohlepa, interesi i nagoveteni razvrat veoma negativno sene wegov lik. Izvesnu ambivalenciju moe da proizvede i wegov sopstveni opis vlastitog uspona:
U toku ovih mnogih leta Smelo ja sam, kao oni nestani Deaci to na naduvanim beikama Plivaju, otiskiv'o se na more Slave, daleko preko granica Mojih moi; moja prenaduvena Oholost najzad prsla je poda mnom, I ostavqa me, stara i umorna Od slube, na milost i nemilost Hunih valova koji sklopie se Nada mnom zauvek." (H, , ii, CD, Kwiga esta, str. 3156) I have ventur'd Like little wanton boys that swim on bladders, This many summers in a sea of glory, But far beyond my depth: my high-born pride At length broke under me, and now has left me, Weary and old with service, to the mercy Of a rude stream that must for ever hide me." (HVIII, III, ii, 358364).

Metaforu 'naduvanih beika' Mekmalen je istakao i u naslovu svog teksta. Sa wima je povezana slika deake odvanosti, koja bi mogla da bude i simpatina, da ne postoji uporedo sa grubim karnevalskim humorom prskawa prepune beike, to je u blaoj formi ve bilo iskorieno kod Holineda, a u drastinijoj u istoriografskom spisu koji je u to vreme bio jako popularan, a objavqen svega osamnaest meseci pre nego to je Henri prvi put igran.33
33 Ibid, str. 219: Raphael Holinshed, The Third volume of Chronicles, beginning at duke William the Norman, London 1587, 837b; John Speed, The Theatre of the Empire of Great Britain, London 1611.

285 Mekmalen zakquuje: Ovo double entendre (dvostruko razumevawe) predstavqa srediwu autorsku strategiju, svesno dijalogizovawe koje oba autora odravaju tokom itave drame, to predstavqa naum da se publika uznemiri, i da joj se istina i izvesnost uine nemoguim."34 Za wega je karneval teatar istorije,35 a velika tema predstave koja uprizoruje vladavinu Henrija je, po prirodi stvari reformacija. I nije nelogino pomisliti da se izma i reforma crkve, koje kao neposredan povod imaju kraqev razvod i nov brak, mogu ukazati u karnevalskom svetlu. Mekmalen pokazuje kako su u ovoj drami rei koje ine jezik reformacije savest, konverzija to jest promena vere, vera pa i sama re reformacija odvojene od wihovog vieg, duhovnog smisla i svedene na nivo materijalnog. U treoj sceni prvog ina, plemii koji su bili u kraqevoj pratwi u Francuskoj koriste jezik reformacije govorei o modi:
Lovell: The reformation of our travell'd gallants, That fill the court with quarrels, talk and tailors" (HVIII, I, iii, 1920) Lovell: renouncing clean The faith they have in tennis and tall stockings" (HVIII, I, iii, 2930) Sands: For sure there is no converting of 'em" (HVIII, I, iii, 43).36

U prevodu na na jezik protestantske konotacije se ne mogu preneti, tako da nema potrebe citirati ta mesta na srpskom. Borivoje Nedi je reformation preveo sa popravka, converting, koje u engleskom ima religioznu konotaciju sa izmeniti, koje je u srpskom neutralno, dok je faith in tennis ostalo vera u tenis i to proizvodi potreban komini efekat. Reformacija je tako, u jeziku, svedena na nivo mode i wene prolaznosti. Re savest je u jo veoj meri karnevalski izobliena, povezana sa materijalnim, degradirana je i dobila je erotske konotacije. Kada Ana Bulin, dvorska dama kraqice Katarine i kraqeva nova izabranica, okleva da se ogrei o svoju gospodaricu i da zauzme weno mesto, jedna stara dvorska dama joj kae:
Stara gospoa: Neka vrag Me nosi ako ja ne bih, i pride Devianstvo stavila na kocku, Kao to biste uinili i vi
Ibid. Tu se oslawa na jednog od autora koji su, nasuprot Bahtinu, dokazivali da je drama dijaloki i karnevalski anr, Grejama Piija (Graham Pechey) koji, izmeu ostalog, kae da je karneval (ukratko) teatar istorije: iroko popularan po svom sadraju, a izuzetan u svom odigravawu i povodima". McMullan, str. 216; Graham Pechey, On the Borders of Bakhtin; Dialogisation, Decolonisation", u: Ken Hirschkop, David Shepherd, eds., Bakhtin and Cultural Theory, Manchester University Press, Manchester, str. 3967. 36 Kurziv u navodima Z. B. N.
34 35

286
Uprkos privesku licemerja tog Vaeg; vi to imate tol'ko lepih enskih oblika, i srce imate ensko, a ono uvek tei sjaju, Bogatstvu, gospodarewu; odista, To blagodeti su; i te darove Da oprosti vae prenemagawe Mogla bi da primi tanuna vaa Od evroa savest, izvolite li Samo da je rastegnete." (H, , iii, CD, Kwiga esta, str. 279) Old Lady: Beshrew me, I would, And venture maidenhead for't, and so would you For all this spice of your hipocrisy: You that have so fair parts of woman on you, Have too a woman's heart, which ever yet Affected eminence, wealth, sovereignty; Which, to say sooth, are blessings; and which gifts (Saving your mincing) the capacity Of your soft cheveril conscience would receive, If you might please to stretch it." (HVIII, II, iii, 2433)

Savest je, dakle, oigledno svedena na rastegqivi materijal, na mekani evro. Da ne govorimo da je brak koji je podrazumevao jedno takvo rastezawe savesti u Englesku doneo reformaciju, pa se onda, implicitno, i reformacija, sa svojim strogim moralnim naelima i idejom ispravqawa izopaenosti u katolikim sredinama, ovde pojavquje u karnevalskom svetlu. Mekmalen smatra da su razlike izmeu katolike kraqice Katarine Aragonske i protestantske Ane Bulin namerno uiwene nejasnima, te da se i prelaz iz katolike vere u protestantsku, izazvan a potom simbolizovan razvodom i novim brakom Henrija , u ovoj drami pojavquje kao mnogo problematiniji nego to je to naroito tjudorska, pa i stjuartovska, ideologija smela i mogla da dopusti. Katarina predstavqa staru veru i katoliku Englesku, Ana novu veru i protestantsku Englesku. Katarina je u ovoj drami prikazana kao otelovqewe estitosti i stabilnosti, Ana je povezana sa izmom, nestabilnou i nepredvidqivou. Interesantan je, meutim, detaq koji Mekmalen zapaa da je Katarinina vizija pred smrt saiwena od vizija i snova ena protestantkiwa, od kojih je najpoznatija Margarita od Angelma (Margaret of Angoueleme), koju je prevodila upravo Ana Bulin (ili Bolein /Boleyn/).37 Kada se ima u vidu da je drama igrana 1613, dakle poto su ne samo ove dve Henrijeve supruge nego i sledee etiri postale daleka istorija, poto su se na prestolu izraala Henrijeva deca: najpre kratkoveki Edvard , potom kerka Katarine Aragonske Meri Tjudor, koja je bila
37 Swimming on bladders": the Dialogics of Reformation in Shakespeare's & Fletcher's Henry VIII, str. 222.

287 privremeno obnovila katolicizam u Engleskoj, potom Elizabeta , a onda i wen naslednik Xejms Stjuart, u ijoj se dravi drama i igrala, istorija se, sugerie Mekmalen, moe ukazati kao jedno prilino uzaludno tkawe bez razreewa. To je, meutim, ekstratekstualna implikacija. Sam tekst, pak, prua iseak iz tog tkawa istorije koji nudi protivrenosti: sveani ritual Elizabetinog krtewa, sa Kranmerovim proroanstvom sudbine budue vladarke, koje u izvoakom inu postaje posthumna pohvala, prati karnevalsko komeawe na ulici, sa svim prateim grotesknim elementima. To, kao i svi prethodno navedeni primeri jukstapozicije sveano-zvaninog i groteskno-karnevalskog ukazuju na jedno oigledno dijalogizovawe ideologije, u ovom sluaju protestantske. Dokaz i podsticaj za ovakvo itawe Mekmalen je, rekli smo ve, naao u pismu Henrija Votona. Tom plemiu se inilo da predstava All is True, svojim nastojawem da verno predstavi dvor Henrija , vladarsku veliinu ini veoma bliskom, ako ne i besmisleno smenom" very familiar, if not ridiculous". On je sa izvesnom ambivalencijom opisao nestajawe u poaru kako raskoi prikazane u predstavi tako i pozorita koje je poinilo hibris predstavqawa, a opis je zavrio jednim karnevalskim obrtom prizorom gledaoca koji svoje zapaqene akire gasi pivom. Poavi od tog primera ambivalentne recepcije obrazovanog savremenika, Mekmalen je ispitao spoj teksta i spektakla u ovoj drami, smenu epoha i religija i odraz te smene u dvoglasnim, ambivalentnim iskazima koji se tiu religije i ideologije. Prikazom Makmalenovog teksta zavrava se za ovu priliku saiwen pregled tumaewa ekspirovih istorijskih drama u kojima se kao teorijsko uporite za interpretaciju pojavquju Bahtinova shvatawa karnevalizacije, groteske, dijaloga, heteroglosije i polifonije. Dok je pojmove karnevalizacije i groteske i sam Bahtin video kao interpretativne strategije primewive na ekspirov opus, u sluaju heteroglosije i polifonije izraavao je rezervu kada je u pitawu drama uopte, ne samo ekspirova. Ispostavilo se, meutim, da su tumai istorijskih drama bili skloni da heteroglosiju, polifoniju i unutrawu dijaloginost iskaza shvate poput Cvetana Todorova kao optu odliku diskursa i analiziraju je na nuno ambivalentnom interpretativnom poligonu ekspirove istorijske drame, koja je, pored Bardove poslovine sklonosti ka poigravawu smislom, dodatno bremenita mnogostrukim ambiguitetima jer podrazumeva sloen odnos prema politikim implikacijama, kako iz prolosti koju prikazuje, tako i iz sopstvene savremenosti.

288
Zorica Beanovi-Nikoli BACHTIN AND INTERPRETATIONS OF SHAKESPEARE'S HISTORICAL DRAMAS: CARNIVAL AND HETEROGLOSSIA Summary This paper examines a number of contemporary interpretations of Shakespeare's history plays based on M. M. Bakhtin's concepts of carnival, grotesque realism, dialogism and polyphony. All of the mentioned concepts proved to be productive hermeneutical strategies in the approaches to Shakespeare's history plays and have generated a number of insightful texts. However, there is a distinction between the authors who have commented on the carnival and grotesque realism, and the ones who have concentrated on the dialogism and polyphony. The former have followed Bakhtin's suggestions concerning Shakespeare given in Rabelais and His World, and the latter have interpreted and extended his theoretical concepts in a Bakhtinian sense, but against Bakhtin's own declarative statement concerning Shakespeare's drama and dramatic genres in general.