BEYN YAPISI Bahtiyar MAKAROLU

BEYN YAPISI Beynin sa ve sol fonksiyonlar zerine yaplan aratrmalar 1950li yllarda Dr. Roger Sperr le balamtr. nceleri hayvanlar zerinde yaplan bu aratrmalar daha sonra insanlar zeri yaplmtr.. Nobel dl kazanm psikolog Roger Sperry ve ekibi, mevcut anlaymzn oun sinden kaynaklandn belirtmilerdir. Beyni ayrma almalar, beynin her iki yars aras alayan ve 200 milyon sinir hcresi ieren corpus collosumu ciddi bir cerrahi mdahale gei rmi olan bir hasta zerinde yaptklar deneye dayanmaktadr. Lifler arasnda balant olmad maclar her bir yarkrenin ayr ekilde ilediini ve onun ei olan dier yarda neler olu ilgili dierinin bilgisinin olmadn kefettiler. Bylelikle ilk kez bir insan beyni zerin her iki parann da ayr ayr ileyiini inceleme imkan elde ettiler. Sperry ve ekibi bylel e hangi fonksiyonun hangi ksmda gerekletiini belirlemeye altlar. 1960larda Sperry v alar tarafndan yaplan aratrmalarda baz temel bulgular elde edilmitir. Bu temel bulgul adde eklinde belirtilmitir. 1) Beynin sa ve sol yarkrelerden oluan iki yars, bilgiyi kl ekillerde ilerler. 2) Blnm-beyin hastalar (splitbrain patient) iki farkl insan g ktedir. Bu zellik her bir hastann lehine olan bilgiyi ileme yolu ve farkl dnme modunda kaynaklanmaktadr. 3) Her iki yar kre eit deerde neme sahiptir. ekil 1. Sperrynin ayrk beyin deneylerinde korpus kallosumu kesik olan hastalar sold an gsterilen cisimleri tanyamamakta, sadan gsterilen cisimleri tanmaktadr.

BEYN YAPISI SA VE SOL YARIKRE ARASINDAK FARKLAR Bahtiyar MAKAROLU

Beynimizin iki yarkresinin ileyii bir yarkre almaya baladnda dier yarkrenin g eildir. Yaptmz hemen her eyde her iki yarkrede rol oynuyor. Ancak hareketlerimize, d nlamamza ve olaylara tepki vermemize klavuzluk etmek konusunda iki yarkre farkl yaklam ara sahiptir. Beyin yarkreleri zerinde yaplan aratrmalarn bulgular drt temel farkll e zetlenebilmektedir. 1. Sol yarkre bedenin sa tarafn; sa yarkre ise bedenin sol tar trol eder.Beyinlerimiz apraz iler; beynin her bir yars bedenin kart tarafn kontrol ed 2. Sol yarkre srasaldr; sa yarkre ise ezamanldr. Sol yarkrenin eleri birbirler ylar alglamakta ve davranlarn srasn kontrol etmekte baarldr. Sa yarkre ise, bi kte uzmanlamtr. 3. Sol yarkre metin konusunda, sa yarkre ise balam konusunda uzmanl arkre ne sylenildii ile, sa yarkre ise, bunun nasl sylendii ile ilgilenir. 4. Sol y tlar analiz eder; sa yarkre byk remi sentezler. Veriler sa yarkrenin btn olarak a anlatn gsteriyor. Bu yarkre bilgi giriiyle ilgilenirken ncelikle sentezcidir. Sol y , tam tersi, daha mantkl, analitik ve bilgisayara benzer tarzda alyor grnmektedir.

KORPUS KOLLOSUM Beynin iki yarm kresini 250 milyondan daha fazla sinir lifleri ile balayan yer Corpus Collosum (Korpus Kollosum) olarak adlandrlr. Corpus Collosum, be ynin sa ve sol yarkresi arasnda bilgi alverii yaplmasn salayan bir kpr grevi g m, beynin iki taraf ile alglanan girdilerin tek bir karara balanmasna, bilgilerin ya rkreler arasnda transferine yardmc olmaktadr.

BEYN YAPISI Bahtiyar MAKAROLU

KORTEKS Yarkrelerin d yzeyini kaplayan blme denir. Gri cevher yapsndadr ve 1.3 ila kalnlndadr. Korteks yeni doanda dz bir yzeye sahiptir. Beyin gelitike kvrmlar olu teks kk bir masay kaplayacak kadar geniler. Memeliler arasnda insan beyni, en fazla ka tlanma oranna ve daha st dzeyde dzenli dnmeye yarayan en byk miktardaki kortekse sah . leri zeka fonksiyonlar, bellek, konuma, anlama, matematik, resim ve mzikle ilgili yeteneklerin tmn ilev olarak stlenir. Hassasiyet gerektiren ilerde, duyularn alnmas glanmasnda, btn duyularn birbiriyle btnletirilmesinde korteks devreye girer. Korteks, rca bilgilerin depolanmasndan ve kas becerilerimizin ounluundan sorumlu olan yapdr. n dier canllara gre ayrcalkl klan zelliklerin ou ar derecede gelimi olan korteks en kaynaklanmaktadr.

BEYNN LOBLARI Beyin zerinde 19. yzylda yaplan aratrmalarndaki dnm noktas Fransz Paul Broca ve Al Wernicke insan beyninin anatomisini aratrrken beynin deiik blgelerinin baz ilevleri y diklerini bularak beyni loblara ayrmlardr. Bunun yan sra Broca ve Wernickenin nemli d bir bulgusu da, bu blgelerin dnda sosyal ve duygusal fonksiyonlarn beynin zel blmleri meydana geldiidir. Beyin lob olarak bilinen 4 ana blmden olumutur. Bunlar occipital (ense lobu), frontal (aln lobu), parietal (eper lobu) ve temporal (akak lobu) lobdu r. Bunlarn hepsine birden cerebrum yani beyin denir. Her lobun baz fonksiyonlar gere kletirmede uzmanlamtr.

BEYN YAPISI Bahtiyar MAKAROLU

OCCPTAL LOB (ENSE LOBU): Beynin arka tarafnda yer alr ve ilk bata grme ile ilgili fonk siyonlardan sorumludur. FRONTAL LOB (ALIN LOBU): Aln blgesinde bulunur ve yarglama, akl yrtme, karar verme, problem zme ve planlama gibi amal eylemlerin ve istemli kas h reketlerinin meydana geldii yerdir. Prefrontal Alan: Frontal lobun n yarsnda, motor alanlarn nnde yerlemitir. Bu blge insan beyninin evrimsel srete en son gelimi olan nedenle prefrontal alan insanlarda toplam korteks alannn %29unu oluturmaktayken, bel irtilen oran empanzelerde yaklak %17, kedilerde ise yalnzca %3.5 orannda hacim kapsam aktadr. PARETAL LOB (EPER LOBU): Beynin st arka tarafnda yer alr duyu, iitme ve temel il fonksiyonlarn yerine getirir. TEMPORAL LOB (AKAK LOBU): Kulan aasnda ve yannda y Bu lob dier loblar arasndaki fonksiyonlar birletirmesinin yannda bata duyma, hafza, an amlandrma ve dil gibi ilevlerden sorumludur.

BEYN YAPISI LMBK SSTEM Bahtiyar MAKAROLU

Beyin kabuunun altnda kalan (subcortical) yaplardan bazlar, ara beynin etrafnda onu bi r halka gibi saran, ilevsel bir birliktelik oluturmulardr. Bu yapya, zel olarak Limbik sistem (Latince: limbus= halka, snr) ad verilir. te bu limbik sistem iinde yer alan h ippokampus, amigdala, forniks, mamillar cisim, septum, cingulat kabuk gibi yaplar , heyecansal ve temel zihni fonksiyonlar yrtrler. rnein sinirlenince kontrolmz kaybe ze sebep olan yaplardan en nemlisi, burada bulunan amigdallerdir; veya, rendiimiz her hangi bir eyi hafzaya almamz, burann bir yesi olan hippokampus salar. Ara beyinde ayr vcuda giden emirlerin dzenlenmesinin yapld ara merkezler de bulunur. Duygularn oluma prefrontal alanlar, da vurulmasnda ise limbik sistem grev yapmaktadr. Limbik sistemd en mezensefelana gnderilen uyarlar uyku, uyanklk,dikkat uyarlma, saldrganlk ve uysall ibi davranlar kontrol etmektedir. Limbik sistemden hipotalamusa gnderilen uyarlar ise beslenme ve cinsellik gibi temel gdleri, ve ayrca kontrol gibi vcut ssnn, vcut sv ini ve vcut arlnn kontrol gibi vcudun i mekanizmalarn ynetmektedir. Limbik siste lmi deneyimlere bal olarak baz otonom ilevleri etkileyebilmektedir. rnein daha nce k r tarafndan saldrya urayan bir kii, baka kpeklerler karlarsa , o kiide arpnt, m gibi refleksif olmayan yantlar gelimektedir.

HPOTALAMUS: Sinir sistemiyle hormonal sistem arasndaki balant hipotalamus tarafndan g erekletirilir. salg bezlerinin ounu kontrol eden hipofiz, dorudan hipotalamus taraf ynetilir. Hipotalamus adeta vcuttaki btn salg ve kontrol sistemlerinin orkestra efi ol arak grev yapar. Vcudumuzda istem d alan tm sistemleri kontrol eden otonom sinir sis in en st kontrol merkezidir. nemli ilevlerini ksaca yle sralayabiliriz: Vcut sv den korunmas, iyon dengesinin korunmas, alk-susuzluk hisleri, annelik davranlar,

BEYN YAPISI Bahtiyar MAKAROLU

doum ve st salglama, i organ almalarnn vcudun genel durumuna gre dzenlenmesi, kz zur gibi duygularn vcut zerindeki etkilerine araclk etme, itah ve doyma hislerinin yne imi, vcudu istirahata veya savamaya/kaamaya hazrlama, stres yantlarn oluturma, ba ile zihinsel durumlar arasndaki ilikiler, tm hormon sistemlerinin kontrol, uyku-uyank lk/ gibi dngsel olaylarn kontrol, idrar retiminin kontrol, idrar kartmann kontrol, dzenlenmesi, kalp hznn ayarlanmas, gz bebeinin karanlkta (veya korku vs durumlarnda ilemesi, souktan (veya korkudan) titreme, duyu verileri ile oluturulan karmak refleks lerin kontrol (rnein, elimize ine battnda ani nefes alma hareketi yapmamz gibi). AM Eer beyin alarm sisteminin almasn isterse beyin merkezinin derinliklerinde yer alan ik i tane badem seklindeki yap harekete geer. Amigdala beynin psikolojik nbetisi olarak da isimlendirilir nk duygularn kontrolnde nemli rol oynar. Eer amigdala potansiyel bi tehlikeyi fark ederse, hipotalamusu harekete geirir, vcuda hormanal mesajlar ilet ir, bu nedenle vcutta psikolojik deiiklere hazr olur. rnein kan basnc ykselir, kalp anr ve kaslar kaslmaya balar. Duygu durumunun belirmesinde hipotalamus ve amigdala n emli rol oynar. nsanda amigdalann elektrikle uyarlmas korku ve endieye neden olur. Te rsine deney hayvanlarnda amigdalann tahribi uysallamaya yol aar. nsanda korkunun daha ok sol amigdala, mutluluun ise daha ok sa amigdala ile ilgili olduu belirlenmitir.

BEYN YAPISI Bahtiyar MAKAROLU

HPOKAMPUS: Temporal (akak) lobun derinlerinde yer alr. Bellek, duygular ve anlara il ikin olaylarn yer ald blmdr. Gl bir ekilde renme ve hafzayla ilgili konular i adan arabamz nereye park ettiimizi hatrlayamayz veya yakn gemite olan herhangi bir ol atrlayamayz, ayn zamanda bir olaya dikkatimizi veremeyiz. Hipokampus yakn gemite olan olaylar hatrlamamz salamaz ayn zamanda hafzadan beyin zarna (cortex) mesajlar ekerek sreli hafza olarak adlandrlan blgede bunlarn saklanmasn salar. iddetli sara nbeti r hastann iinde hipokampusunda bulunduu beyninin byk blmnn baaryla alndn fak afzasn yitirdiini ve gnmzde hastann hala 1953 ylndaki olaylar ve ameliyat ncesini i hatrlayabildiini belirtiyor. Hipokampus ile beyin arasndaki ilikiyi anlatmak iin, b eynin bir ktphaneye benzetilmesi durumunda, hipokampusun de kart katalogunu temsil edecektir. rnein, Alzheimer hastalnda hipokampus nronlar yol olmaktadr. Bu durum, k rneinde kartlarn kaybolmas anlamna gelir; bilgi, yani bu rnekte kitaplar hala ktphan vardr ancak onlara erimek mmkn deildir. TALAMUS: Koku duygusu dnda, duyu organlarnd len btn duygularn topland yerdir. Bir baka deyile talamus, duyularn snflandrlmas r stlenmitir. Vcudun deiik blgelerinden gelen bilgiler talamusta deerlendirilerek, bey n kabuunda ilgili alanlara gnderilir. Bu blge serebellumdan gnderilen motor kontrol ile ilgili sinyallerin motor alanlara aktarlmasndan da sorumludur. Ayrca kortikal a lanlara sinyal gndermekle kalmamakta serebral korteksin tm blmleri ile karlkl iliki ktadr. Bu balamda her talamik ekirdek ait olduklar hemisferin belli blmlerinden soruml udur. Talamus, sahip olduu bu balantlar yoluyla korteks faliyetlerini dzenlemektedir .

BEYN YAPISI Bahtiyar MAKAROLU

SEREBELLUM (BEYNCK) olarak da bilinen serebellum arka ukurda, beyin sapnn nnde yerlemi r. Yaklak olarak 150 gr. Arlndaki bu yap, beynin serebrumdan sonra en byk parasn Beyincik arlk oran bebeklerde 1/20 iken, belirtilen oran yetikinlerde 1/10a ulamaktad Beyinciin fonksiyonu kaslarn almasndaki koordinasyonu salamaktr. Yine bu kaslarn is at halinde gerilimini ayarlamaktr. Kaslar, eklemler ve i kulaktaki yarm daire kanal larndan gelen duyularla vcudun dengede ve dzgn durmasn salar. Beyincik, denge ve kas k ordinasyonu ile ilgili bir yapdr. Birbirini izleyen hareketleri planlama ve zamanl amas beyincik tarafndan yaplr. Beyincikte oluan deformasyon; yaz yazma, koma v.b. deng gerektiren bir ok hareketin yaplmasn engeller. stenen i ile yaplan ii karlatrp bir hata kontrol merkezi olarak almaktadr. Motor merkezlerden hareketleri yaptrmak ze re kan emirler ile yaplan hareketleri karlatrr. Byle bir grevin yaplmasyla ilgili inciin nemli zellii vardr: 1. Serebellum, hareketlerin planlanmas ve yaplmasyla il yin blgelerinden hareketin plan hakknda bilgi alr. 2. Serebellum hareket yaplrken duyu feed back (geri dnt) devreleri yoluyla periferden motor performans hakknda bilgi a lr. sel veya dsal sinyaller sayesinde santral bilgi ile gerekleen hareketi karlatr . Serebellumun fonksiyonu tecrbeye bal olarak zamanla deiebilmektedir. Yani, motor fo nksiyonlarn renilmesinde serebellumun nemli bir yeri vardr. Serebellum hasarlar kas fe lcine yol amakla birlikte, tanmlanan ilevlerde koordinasyon kayb sonucu hipotani (ka s tonusunun yoksunluu), dizatri (konuma bozukluu), dismetri (istemli ve dzeltici mot or hareketlerinin uzamsal amacn amas) gibi hastalklara neden olmaktadr.

BEYN YAPISI TEMEL DL ALANLARI BROCA ALANI Bahtiyar MAKAROLU

1861 ylnda Broca, almalarn konuulan anlayan fakat konuamayan hastalarda balad ve un posteriyor ksmnda bir lezyon olduunu grd. ekil de grld gibi daha sonralar bu b nn konuma alan ad verildi. Broca alan, seslerin olumas ve ortaya konmasyla ilgili ala rn hemen nndedir ve grevi, komu alanlar tarafndan retilmi olan seslerin, konuulan di ine dntrlmesine yardmc olmaktr. WERNCKE ALANI 1876 ylnda Wernicke yaynlad bir afazi (sz yitimi) tr tanmlad. Wernickein hastas konuabiliyor fakat konuulanlar anl u. Halbuki Brocann hastalar sylenenleri anlyor fakat konuamyorlard. Wernicke hastasn beyindeki lezyonun Brocann tespit ettii blgeden ayr bir yerde, temporal lobun poste riyor ksmnda st yzeyde olduunu buldu. Wernicke, konuma olaynn birbirinden ayr motor yu alanlarndan kaynaklandn ileri srd. Ona gre, Brocann bulduu alan, konumada az i koordine ve idare eden Motor merkezdir. Temporal lobdaki kendi bulduu alann ise konumann duyu merkezi olduunu aklad. Nitekim konumann motor merkezi motor kortekse, d merkezi ise iitme alanna daha yakndr. Wernicke alannda konuulan veya yazlan birimler annr ve alglanr. Bu tannma olmasa konuulanlar anlamak mmkn olmaz. Wernicke alannda annan konuma duyusu, Broca alanna iletilir. Eer bu dnme olmasa kii sylenenleri anlar t konuamaz.

BEYN YAPISI ANGULAR GRUS Bahtiyar MAKAROLU

Parietal lobta yer alr. itilenin yazlmas, dokunulan cismin adnn yazlmas, grnen nes yazlabilmesi ve okuma ilevleriyle ilikilidir. Dil fonksiyonlarn gerekleebilmesinde bu ortikal alan arasndaki bantlar da ok nemlidir. Broca ve Wernicke alanlar arasndaki ba karlkl duyma ve konuma biiminde kesintisiz bir iletiim salanr. nsann duyduunu do rarlamas arkuat fasikulus yoluyla gereklemektedir. Wernicke alanyla Anguler Girus ar asndaki balant, anlama ilevinin gereklemesini salar. Douta anatomik olarak var olan ant eitim sonucu okuma-yazmann renilmesiyle ilevselleir. Anglar Girus ile Broca alan daki balantnn en nemli ilevi sesli okumann gereklemesidir. Dil srelerinde beynin sol blgesinin deiik durumlarn gsteren bir PET taramas sonucu