Forma i funkcija bocnih prostorija V i VI veka u Ravenskim crkvama

Ovaj clanak bavi se bocnim prostorijama, dakle prostorijama severno i juzno od apside, kod crkvi V i VI veka na teritoriji Ravene i Classe. One nisu bile pastiforije, vec su imale siru funkciju- nisu bile liturgijski ogranicene, a izgleda da su imale i specificnu ikonografiju. Definicija termina pastoforija se menjala kroz istoriju. U ranohriscanskim izvorima iz IV veka iz severne Sirije, termin pastoforija se odnosio na posebne sobe smestene sa obe strane apside, na istocnom kraju crkve. Po Septuaginti, prostorije sa bocnih strana hrama u Jerusalimu, posebno one u unutrasnjosti dvorista su bile pastoforije. Njihova funkcija je bila neodredjena, bile su oznacene kao riznice ili prostorije za svestenstvo. Ovo rano znacenje termina je zamenjeno od strane naucnika koji su pastoforiju koristili kao naziv za srednjevekovni vizantijski arhitektonski fenomen, koji oznacava par bocnih prostorije, protezis i djakonikon, koje su bile povezane i sa samim procesom liturgije. Naime, protezis je bila lokacija gde se pripremalo za evharisticki obred, dok je djakonikon bio mesto gde su se cuvali sasudi i predmeti za liturgiju, bogosluzbena odeca, manuskripti itd. Pocetkom XX veka, termin pastoforija su koristili istoricari i istoricari arhitekture za simetricno postavljene prostorije oko apside crkve, bez obzira na lokaciju i datovanje. Nastale su brojne diskusije o pitanjima forme i funkcije bocnih prostorija vizantijskih i istocnohriscanskih crkvi. Ono sto je zajednicko svim ovim studijama je arhitektura kao izraz zahteva same liturgije. Curcic je bio koncentrisan na arhitektonsko znacenje forme, Babic istrazuje njihovu funkciju i ikonografski program, dok Diskuder, Shelwald i Teteriatnikov istrazuju raznolikost upotrebe bocnih prostorija . Grad Ravena ima najvecu poznatu grupu crkava sa bocnim prostorijama, medju kojima su Santa Kroce, Sveti Jovan Jevandjelista, San Vitale, San Apolinare in Klase, Sant Agata Madjore. Sve su nastale u toku V i VI veka. Prvi bocni prostori bili su podignuti u kompleksima crkvi Santa Kroce i Sveti Jovan Jevandjelista, u period izmedju 430. i 450. godine. U periodu od 530. do 540. su nastale bocne prostorije u crkvama San Vitale i San Apolinare in Klase. Veliki bocni prostori su bili dodati i crkvi Sant Agata Madjore. U Santa Kroce postoje po dve glavne prostorije na svakoj strain, plus jedna uska na severo-istoku, praveci celinu od pet odvojenih prostora koji okruzuju istocni deo. U San Vitale su cetiri na svakoj strain, cincei celinu od osam prostorija, pri cemu su dve najvece i zasvedene. San Apolinare in Klase ima cetiri prostorije na svakoj strain, pri cemu je jedna velika i tri pomocne. Sveti Jovan Jevandjelista, kao i Sant Agata Madjore, imaju po jednu bocnu prostoriju na svakoj strani apside. Svi bocni prostori su pravougaoni, sem kod crkve San Vitale, gde je glavni prostor kruzni (a i glavni deo crkve je oktagonalan). Samo San Vitale i San Apolinare in Klase imaju prostore na vise od jednog nivoa. U San Vitale preko galerije se ulazi u cetiri gornje sobe organizovane u dva nivoa, dok su u San Apolinare in Klase mali gornji prostori kompletno izolovani od glavnog dela crkve.

Kopija Golgote Severna grupa bocnih prostorija u crkvi Santa Kroce bila je neobicna. Ne zato sto su bile razlicite po obliku i velicini, nego i po slozenosti prolaznih prostora, sto se nije ponovilo ni na jednoj drugoj gradjevini u Raveni ni regiji Klase. Posebno je interesantna centralna glavna prostorija, koja je indentifikovana kao dvoriste. Dzuzepe Kortezi, koji je i iskopao ovaj prostor, ukazuje da su zidovi u mauzoleju Gale Placidije i u crkvi Svetog Jovana Jevandjeliste bili dosta tanki, mnogo tanji od onih na glavnom brodu crkve, i da ti zidovi ne bi mogli izdrzati nikakav krov, sto ukazuje da je u pitanju dvoriste. U uglu dvorista se vidi mala soba, u kojoj je bila relikvija u supljini poda, a ovaj arhitektonski aranzman odgovara onom u crkvi Sv. Groba u Jerusalimu. Organizacija prostora u Santa Kroce ukazuje na sigurno prisustvo male grobnice ili svetilista u uglu otvorenog dvorista koje podseca na Golgotu u Jerusalimu. Kasnije, kada je dobila krst (pretpostavljam relikvije Svetog krsta), kao licni symbol Teodosijeve dinastije, vizuelna slicnost Golgote i onoga sto je nadjeno u ravenskoj crkvi bila je vise nego slucajna. Prozori Na vecini bocnih prostorija za koje se znalo da su imale prozore, oni su bili primarno smesteni na istocnim zidovima. Bili su razliciti, prilagodjeni osobenostima mesta na kojima se nalaze- neki su bili skoro kvadratni, dok su drugi bili ekstremno visoki i uski. Na bocnom zidu glavne prostorije u San Apolinare in Klase su bile bifore, dok su vecina ostalih prozora bile monofore, verovatno sa drvenim ramovima. Opste vrste prozora i otvora Zanimljivo je da su u samo jednoj crkvi bocne prostorije direktno komunicirale sa apsidom i mestom svetilista- u Santa Kroce vrata severnog i juznog prostora otvorena su prema istocnom kraku. Nalaze se iza tronova za svestenike, pa upotreba u liturgijske svrhe verovatno nije bila dobro zbog skucenog prolaza iz jednog dela u drugi. *** Bocne prostorije pomenutih ravenskih crkvi su bile arhitektonski i funkcionalno raznoversne. Prvo sto se uvidja jeste da one nisu bili pastoforije- skoro nikada nisu direktno komunicirale sa glavnim svetilistem, te se stoga ne mogu posmatrati kroz liturgijsku namenu i pricesce. Po neodredjenom hronoloskom redu, bocne prostorije ovih ravenskih crkava su prvo koriscene kao kopije Golgote i hrama Svetog Groba u Jerusalimu, pa kao biblioteke, mauzoleji, kripte, sakrivene ili javne riznice, martirijumi sa relikvijama itd. Biblioteka U bocnom prostoru crkve sv Jovana Jevandjeliste koji je u blizini svoje palata sagradila Gala Placidija, berovatno je bila biblioteka- svaki zid u ovom prostoru je imao nise pravougaonog plana, podignute iznad nivoa poda. Prostorije su imale dosta prozora, koji su omogucavali dobro osvetljenje pogodno za citanje. To jako osvetljenje moze da ukase da je ovaj prostor bio koriscen i kao skriptorijum. Takodje, bocne prostorije na galerijskom nivou u San Vitale imaju pravougaone nise i dobro su osvetljene.

Udubljenja u zidovima na galeriju su jednnake velicine, sto ukazuje da su se tu cuvali objekti ili knjige istih dimenzija. Grobna namena U crkvi San Vitale dve zasvedene prostorije su verovatno bile u funkciji mauzoleja. Zanimljivo je da je jedna prostorija imala vrata koja vode ka eksterijeru, dok severna nije imala vrata, tako da se moze zakljuciti da su sahrane u juznom prostoru bile javne. Severni je mozda bio rezervisan za ktitora, Julija Argentarija. Daichmann te zasvedene prostorije vidi kao mauzoleje i odbacuje ideju da su one mozda bile kapele. Kapele Prvi bocni prostori sa funkcijom kapela su oni u San Apolinare in Klase. U obema su bile male apside, ali nema podataka o njihovoj posvecenosti. Prostorije nisu bile pogodne za sarkofage, i nema dokaza da su bile planirane za funerarnu funkciju. Nisu imale ni nise, pa verovatno nisu koriscene kao riznice. Na svakoj strain istocnog zida, na kaolit apsidiole imaju prozor, i imaju vrata koja direktno vode u brod crkve, sto pre govori o javnoj, nego o privatnoj funkciji prostora. Bocne prostorije su primarno funkcionisale kao kapele u kasnim Justinijanovim crkvama u Raven i Klase. Duric tvrdi da su bocne prostorije pozicionirane oko apside bile omiljene u Justinijanovom periodu. Svojim velikim apsidama, velikim prostorom za vernike, deluju da su u svojoj funkciji bile skoro kao private crkve, denomen koji je bio dokumentovan u Vizantijskom carstvu u malo kasnijem period. Ostave itd. Ostave ili riznice u San Vitaleu su bile karakteristicne po svojim nisama. Najintrigantniiji je bio srednji nivo, koji je bio sakriven- te tajne prostorije nisu imale prozore i u njih se ulazilo uskim stepenistem iz prostorije na galerijskom nivou. Bile su bez prirodnog osvetljenja, i verovatno imale funkciju riznica: tu su se cuvali najverdniji crkveni predmetei. Slicne prostorije, takodje bez prozora, sa uskim ulazom, su postojale i u crkvi San apolinare in Klase, i one su, verovatno, sluzile kao riznica.