UVOD

Steak je uobiajeni naziv za kameni nadgrobni spomenik iz Srednjeg vijeka na irem podruju Bosne i Hercegovine, sjeverozapadnim dijelovima Crne Gore, zapadnim dijelovima Srbije i junim dijelovima Hrvatske, uglavnom u Dalmaciji. Vezani su za crkvu bosansku i bogumilstvo mada to neki osporavaju tvrdei da su steci izraz i obiaj odreenog historijskog vremena u Bosni i Hercegovini, te da pripadaju svim njenim stanovnicima jer su se ispod njih sahranjivali i pravoslavci i katolici. Nastali su u vremenu od kraja 8. stoljea do prvih decenija 16. stoljea, u doba sazrelih feudalnih odnosa. Na podruju dananje Bosne i Hercegovine ouvano je preko 66.000 steaka, u Srbiji i Crnoj Gori oko 5000, a u Dalmaciji oko 4000. Tvorci steaka su domai ljudi, majstori klesari. Steci i njihove nekropole su jedna od misterija bosanskohercegovake historije. Najpoznatiji steak na prostorima Bosne je Zgoanski steak naen u okolini Kaknja. Steke nije mogue promatrati odvojeno od duhovnih strujanja to su proimali zemlju u srednjem vijeku, nije ih mogue odvojiti od idejnih kompleksa koji su u 7. stoljeu doveli i do formiranja zajednice pod nazivom Crkva bosanska. Ono to je sigurno jest da su se ispod steaka pokopavali pripadnici tri tadanje konfesije u Bosni i Hercegovini: Crkve bosanske, Rimokatolike i Pravoslavne. Epitafi steaka napisani bosanicom svjedok su onodobne pismenosti. Ukrasi na stecima, odnosno njihova simbolika jo je enigma, ali ujedno dokaz nasljea prahistorijskog doba i antike. Pojavljuju se motivi sunevog diska, polumjesec u pratnji zvijezde koji izaziva brojna tumaenja, zatim kri i ljiljan, prikazi lova, orua i alata, figure mukaraca i ena sa tapovima ili krievima u ruci.

NEKROPOLE
U srednjovjekovnoj Bosni nekropolama se nazivaju lokaliteti sa skupinama steaka, nadgrobnih spomenika. Radi se o manjim skupinama, ali i lokalitetima sa stotinama nadgrobnih spomenika (Nekropole steaka).

OBLICI STEAKA
Osnovni oblici steaka su poloeni i uspravni kameni monoliti. Meu uspravno postavljenim spomenicima raspoznaje se nekoliko varijanti, kao to su: stela, cipus, stup (obelisk) i nian. Najvei broj steaka pripada vrsti poloenih monolita; oni se obino pojavljuju u tri forme. To su: ploa, sanduk i sarkofag. Po broju najvie je ploa, zatim dolaze sanduci, a najmanji je broj sarkofaga.

MOTIVI I SIMBOLI

Glavni ukrasni motivi sa steaka su: socijalni simboli, religiozni simboli, figuralne predstave i tzv. isti ornamenti. 1. U grupi socijalnih simbola najvanije mjesto zauzimaju grbovi. 2. Najraireniji religiozni simbol, i najei ukras na stecima uopte, to je znak kria. 3. Figuralne predstave su svakako najzanimljivija, te u umjetnikom smislu najvrednija grupa ukrasa na stecima. 4. Tzv. isti ornamenti pojavljuju se u tri skupine. kulturnom u

NAJEI SIMBOLI Ljiljan Na njega nailazimo u brojnim kulturama, od Asirije, Mezopotamije i Egipta do antikih naroda Grke i Rima te srednjeg vijeka. Simbol ljiljana vie je nego ijedan drugi zasjeo na tron i u historiji srednjovjekovne Bosne. Razvojem kranstva, ljiljan dobija i novu ulogu, jer se sve ee vezuje za Djevicu Mariju zbog simbolizma istote, ljepote i nevinosti, te esto u kranskoj ikonografiji on potpuno zamjenjuje njezin lik ili se uz njega pojavljuje. Simbol ljiljana u Bosni koristila je feudalna elita kao statusni simbol na nadgrobnim spomenicima stecima, ispod kojih je sahranjivana na svojim posjedima. Amorfni steci Na nekim nekropolama, zajedno sa stecima osnovnih leeih i stojeih oblika, nalaze se i kameni nadgrobnici koji uope nisu klesani. Mnogi primjeri tih neobraenih nadgrobnika slie stecima u obliku ploa ili sanduka, a i svojim dimenzijama su najblii tim oblicima. Arkade Arkade su glavni osnovni motiv u grupnoj kategoriji arhitektonskih reljefnih motiva na stecima. Andrijin Krst Manji broj reljefnih motiva krstova na stecima (oko 40 primjeraka) imaju jednako dugake, kose i prekriene krakove, a nazivaju se Andrijinim krstovima. Po svome izgledu slini su rimskoj cifri X, a u literaturi su poznati pod nazivom CRUX DECUSSATA. Antropomorfni krst Znatan broj reljefnih motiva krstova na stecima podsjeaju na predstave ljudskih figura. Astralni motivi

U ovu grupnu kategoriju uvrteni su motivi koji predstavljaju nebeska tijela. Po svom ukupnom broju, motivi ove vrste zauzimaju prvo mjesto meu reljefnim motivima steaka.

Cik-cak bordura Cik-cak bordura je omiljen i rasprostranjen reljefni motiv steaka (javlja se oko 200 puta), u funkciji da uokviri ili razdijeli stranice ili druge motive, a vidimo ga i u ulozi friza ili poruba. Kose linije ove brodure su esto dvostruke, pa i trostruke, a nekada je ova bordura obogaena raznovrsnim umecima u svojim trouglastim povrinama. ovjek i konj Jedna od grupnih kategorija reljefa steaka, nazvana scene, (sa ljudskim i ivotinjskim figurama) podijeljena je na pet svojih osnovnih vrsta, a jedna od njih je nazvana ostale scene. U tu vrstu, uz predstave parova ljudskih figura i predstave triju i vie ljudskih figura, uraunate su i predstave u kojima vidimo ovjeka i konja ili ovjeka i konja sa jahaem. Figura ovjeka U grupi predstava ljudi na stecima, najbrojnije su zastupljeni motivi punih figura. Ustanovljeno je da ovih motiva u svemu ima 180 primjeraka, raunajui samo pojedinane samostalne predstave. Ima ih u svim podrujima, ali relativno najvie u Hercegovini i u istonoj Bosni. Postoji i dvadesetak predstava slinih krstovima ljudima i petnaestak stilizacija koje samo podsjeaju na ljudske figure, ali one nisu ovdje ubrojane. Postoje velike razlike u klesarskoj obradi figura; esto je to primitivno i naivno dato, preteno samo sumarno, bez detalja, nesrazmjerno sa oblinjim objektima, ali ima i veoma dobro izvedenih radova, kakve su naprimjer, figure na stecima Radimlje. Ljudske figure su na nadgrobnim spomenicima poznate jo iz davnih vremena. Taj motiv je mnogo koriten u rimskoj kao i u srednjovjekovnoj epohi u svim zemljama, i to ne samo kod krana nego i kod muslimana. I u balkanskim krajevima takvih spomenika ima bezbroj. Glava Predstavu ovjeije glave, kao reljefni motiv steaka, evidentirali su u 24 primjerka na nekropolama u Bosni i Hercegovini, najvie u okolini Nevesinja, Gacka i Bilea. Osim u dva sluaja, svi ti motivi se nalaze u krstaama, to ima svoje razloge, zbog toga to sam oblik nadgrobnika doarava trup i udove figure ovjeka. Ovi reljefni motivi nalaze se skoro iskljuivo na krstaama, koje spadaju u najkasniji period steaka.

Sve ove predstave ljudskih glava na stecima i vremenski kasnijim nadgrobnicima, znak su tenje klesara i naruilaca spomenika da se na taj nain ovjekovjei uspomena na sahranjene linosti; to su, dakle, pokuaji portretiranja odreenih osoba. Jelen Od svih ivotinjskih predstava na stecima, klesari su najvie panje posveivali jelenu. Ovaj reljefni motiv je brojno dobro zastupljen javlja se u oko 100 primjeraka (ne raunajui scene), preteno je svojstvo steaka u obliku sljemenjaka i visokih sanduka. Jelen je kao likovni motiv dosta koriten u raznim zemljama i vremenima. Kult jelena je bio poznat jo u prethistoriji. Na stecima se, uz jelena, najee pojavljuje motiv lovca, sokola i psa, a jelena vidimo i na titovima kao heraldiku oznaku, to vie govori o realnosti predstave jelena a manje o njegovom simbolizmu vezanom za posmrtni kult. Ostale ivotinje Osim jelena, konja, psa, lava, zmije i ptice, na stecima se pojavljuje i predstave nekih drugih ivotinja. Tako su naene etiri predstave medvjeda, jedanaest predstava vepra, dva vuka, dvije ribe, a nekoliko puta se susree i motiv janjeta, odnosno jareta, te motiv neke fantastine ivotinje.