Rimsko pozoriste

UVOD

U srednjeitalskoj pokrajini koje naseljava pleme Latina,od vie naselja nastaje grad Rim. Po latinskom plemenu, jezik se naziva latinskim, a prema gradu i drava. Naipre su krenuli na susede Etrurce. a zatim krenuli dalje, pa je ve u drugom veku pre nove ere Rim obuhvatao Evropu do Dunava i Rajne kao i itavo sredozemlje sa delovima Afrike i Azije. Kulture porobljenih drava veoma su uticale na razvoj rimske culture,.a i Rimljani su umeli to da iskoriste na najbolji nain. Koristili si kulturne tekovine svih naroda kojima su vladali, narocito Grka i Etruraca.Dakle ,na rimsku kulturu najvie je uticala helenistika umetnost, koja je negovala grku tragediju, te etrurska koja se razvijala na teritoriji Italije do pada pod rimsku vlast. Kada je osvojena Grka, helenizacija prodire u rimsko drutvo, a naroito utie na knjievnost, pa se u nastanku rimskog pozorita, kao i kod Grka, sreemo sa uticajem religije i mitologije. Po reima rimskog istoriara Livija, glumci koji su uglavnom bili robovi pojavljuju se u tom gradu u ritualima koji su bili posveeni bogovima sa ciljem da se umilostive u vreme kuge, to nam daje na znanje slinosti pri nastanku pozorita, uzevi u obzir da je grko pozorite nastalo iz rituala posveenih bogu Dionisu. Najranije znake uticaja grke kulture na razvoj rimskog pozorita sreemo u grkim naseobinama u junoj Italiji, gde je pozorite imalo vrlo vanu ulogu. Pozorite u Sirakuzi poznato je kao najstarije i najlepe na Siciliji. Rimljani su bili vrlo praktini i umeli su da ue od onih koje su pokorili. Grci su postavili standard i za kasnije vekove, a Rimljani su od njih uili i bili insprisani, i ohrabreni njihovim primerom da grku kulturu uopte prilagode sopstvenim potrebama.

Po uzoru na Grke, Rimljani stvaraju knjievnost; posebnu panju obraaju na dramske oblike, koje razvijaju, iako pod snanim uticajem grkih dramskih oblika, na veoma osoben nain. Pozorite i sve to ga ini Rimljani su uskladili sa potrebama drutva i njihovog mentaliteta, kao to emo videti. Pozorite i drama za Rimljane su puni hedonizma, lakoe i sirove zabave. Rimski ovek u pozorinoj umetnosti vidi trenutke razonode, a ne pribliavanje boanstvu kao Grci.

DRAMSKI OBLICI

Prema Arisotelovoj podeli knjievnih rodova, jo u vreme antike Grke, ustanovljena su osnovna tri roda - lirika, epika i drama; a u okviru drame, kako isti pie u svojoj Poetici, razvijaju se najvie tragedija i komedija. Voeni ovim saznanjima, Rimljani utiru put tragediji kroz velikog filozofa i dramskog pisca, Seneku. Oslanjajui se na grke uzore, Seneka je u vreme zlatnog doba Imperije pisao tragedije koje, kako istorijski navodi tvrde nisu sauvane, a isto tako nisu se izvodile u pozoristu (nema pouzdanih izvora da su bile izvoene, pa ak da li je odreeni broj tragedija Seneka i napisao) ve su samo itane ili recitovane. Za Senekine komade, napisane odprilike u I veku pre n. e., karakteristina je brutalnost izraza bile su pune krvi i uasa koje su slikale nasilje na dvorovima imperatora Kaligule i Nerona, gde je ljudski ivot bio jeftina roba. Senekina dela bila su popularna na dvoru. Kasnije rimsko stvaralatvo udaljava se od temelja koje je postavio Seneka, ba kao to se i on izgubio iz tadanjeg rimskog sveta. Meutim, veliki uticaj ostvario je u formiranju renesansne tragedije, na primer u dramama Tomasa Kida, koje su bile isto tako retorine i krvave, kao i Senekine. Rimljani su se u svom dramskom stvaralatvu ipak opredelili za komediju i ivo je razvijali, u poetku na grkim osnovama, a kasnije i sopstvenom autentinou. Grki uzor rimskoj komediji bila je tzv. nova antika komedija, koju je oformio Menander. Meu prvima javlja se palijata, vrsta rimske komedije iz III I II veka pre n. e. Naziv nosi prema tipu grkog ogrtaa, nasuprot togi koja je bila rimska odea, pa se uporedo razvijala i togata, drugi tip rimske komedije. Palijata prati sve odlike helenistike komedije: radnja se odigrava u grkom okruenju, protagonisti su Grci, a zaplet je istovetan ili kombinovan onome iz originalnog komada. Mnogi kritiari smatraju da je palijata samo prevod tih novoantikih komedija, meu kojima se kao najvei uzor istie Menandrov Namor. Kao i u novoantikoj komediji osnovne karakteristike su tipski junak i tipski zaplet. Palijata je ostvarila veliki uticaj na

kasniju evropsku komediju; razvijaju se razliite komediografske vsrte (komedija zabune, komedija karaktera, commedia dell arte i commedia erudita). Glavni predstavnici su Plaut i Terencije. S druge strane razvija se togata, popularna u II veku pre n.e. Za razliku od palijate junake smeta u domae okruenje, daje im domaa imena i oblai ih u toge. Karakteristika je prikazivanje tipskih zapleta i tipskih junaka iz svakodnevnog ivota. Togata nije znaajno uticala na razvoj evropske komedije; komadi nisu sauvani, a u istoriji knjievnosti prepoznatljivi su po imenima autora, a to su Titinijus, Afranijus i Kvinktus Ata. Mim nastao jo u antikoj Grkoj bio je naroito popularan u Rimu za vreme vladavine Sule i Cezara, a glavni pisci bili su Dekim Laberije i Publije Sirijanac. Mim predstavlja krau scensku igru u kojoj se prikazuju svakodnevni dogaaji i tipske linosti iz narodnog i seoskog ivota prepun naturalizma, lakrdije i parodije sa naglaenim grotesknim plesom i gestikulacijom. U Rimu je prikazivan kao intermeco tokom izvoenja predstave ili na kraju tragedije, da bi krajem I veka zajedno sa pantomimom potisnuo sve ostale dramske vrste sa rimske pozornice. Zanimljivo je da su nastupale i ene, a glumci nisu nosili maske. Mim je veoma uticao na komediografski rad Plauta i Terencija, a posebno na renesansnu commedia dell arte. Uporedo sa palijatom i togatom oko III veka pre n. e. Razvila se atelana, vrsta rimske komedije folklornog porekla, koja se od predhodno navedenih razlikuje po sadraju i nainu prikazivanja. Teme su bile lascivne, groteskne, a humor uoblien u grubim situacijama iz svakodnevnog ivota, pa je prema tome najslinija farsi. Imala je znaajnu ulogu u formiranju commedia dell arte. Ono to je rimsku komediju inio zanimljivom jesu posebne dramske forme, koje su se razvile i upotpunjavale je, da bi kasnije bile prenete u budue epohe i kasnija dramska ostvarenja. Jedna od takvih formi jeste burleska, koja se odlikuje kontrastnim situacijama, estoj karikaturi, a veoma je slina i grotesci i travestiji. Farsa je dramska forma koja je obogatila palijatu i atelanu dajui groteskne i hiperbolisane situacije i lascivne ale, dok su likovi u farsi stereotipni i pojednostavljeni. Karakteristina je zbog korienja gestova i gegova.

Pored navedenih formi, razvila se i lakrdija, kao jedna od njih, koja je takoe uticala na kasniji razvoj komedije.

POZORITE

Pozorite kod Rimljana nije postojalo u vreme komedijografa Plauta i Terencija, koji kada su bili na vrhuncu, vladajua klasa smatrala je da je ono tetno po moral. Bilo je nekoliko predloga da se izgradi stalno pozorite, meutim svi pokuaji su bili spreeni. Rimski general Pompej smislio je lukav nain da doe do pozorita tako to je postavio svetilite boginji iznad cavea (auditorijum) tako da su stepenici koji vode do svetilita postali pozorina sedita. Opet dolazi do sueljavanja grke i rimske pozorine tradicije oba su zasnovana na svetilitu, s tim to se grka timela, koja je predstavljala rtvenik nalazila u centru orkestre. U to vreme Rimsko Carstvo je bilo na vrhuncu bogatstvo gradova se poveavalo, nadmetalo se u luksuzu i uivanjima, a masa je elela zabavu koja se ogledala u spektaklima gladijatorskih igara, izvoenjima onglera i akrobata. Dakle, u rimskom pozoritu nikada nisu prikazivani pozorini komadi, ve su se deavanja na sceni svela na parodije i pantomime, igre prepune krvi i nasilja sve ono to nikad do tada nije na taj nain bilo deo pozorine umetnosti. Koloseum bio je jedan od najveih hramova spektakla i mogao je da primi oko 50 000 ljudi. Arhitektonsko reenje rimskog Koloseuma, jeste amfiteatar (cavea) tj. oblik dvostrukog, polukrunog gledalita koje je omoguavalo praenje svega to je izvoeno na proskeniumu i orkestri koja se nalazila polukruno ispred proskeniuma. Iza proskeniuma se nalazila skena, koja je u odnosu na grku skenu bila naprednija i imala je i do tri sprata. Ispod amfiteatra nalazili su se hodnici i podrumi, gde su se nalazile ivotinje koriene u gladijatorskim igrama.

Cavee u koloseumu su imale galerije, koje su bile odvojene horizontalnim pregradama u kojima su bile rasporeene drutvene klase - ima cavea odnosno galerija najblia sceni u kojoj su sedeli najbogatiji, zatim media cavea, odmah iznad ima cavea, u kojoj se smetao obian narod (srednji stale), uglavnom mukarci. Naizad u summa cavea, najviu galeriju, smetale su se ene i deca. Koloseum je imao mogunost da za predstave lanih pomorskih bitaka jedan njegov deo bude ispunjen vodom, a imao je i pokretni krov. Sve ovo govori o povezanosti drutva i pozorita u Rimu. Spektakl je bio pogodan nain zabave i za careve i za masu, kojoj kako Juvenal tvrdi, treba dati samo hleba i igara. Sve to se izvodilo u Koloseumu bilo je prilagoeno lagodnom ivotu careva, koji su uivali u bogatstvu; u jednom periodu skoro est meseci su se proslavljali dravni praznici, a narod nezaposlen i gladan nalazio je zanimaciju u krvavim spektaklima. Nakon prodiranja hrianske misli u Rim na sceni uvenog Koloseuma pantomimom su se pravile parodije na ranohrianska verovanja i obrede.

ZAKLJUAK

Kako je istorija pisala nove strane tako je i pozorite u Rimu menjalo svoj oblik. Opet je bilo u trci sa vlau, crkvom i religijama. Pobedom monoteizma sruile su se zidine pozorita veliki Justinjan zatvorio je sva pozorita u carstvu. Ono se vratilo tamo gde je i bilo, na ulicu gde niko nije imao svoju caveu. Iako rimsko pozorite nije bilo zapameno po umetnikim dostignuima, i dalje se smatra najboljim arhitektonskim reenjem u izgradnji pozorita. Sve ono to nije izvoeno u rimskom teatru, kao to smo ve spomenuli, izrazito je uticalo na evropsku, pa ak i svetsku dramsku i pozorinu umetnost. Danas na mestu nekadanjeg hrama spektakla nalaze se ostaci koji i dalje govore o onome to je nekad bilo.