1957 Suriye Krizi ve Trkiye

1957 Crisis in Syria and Turkey

zet
II. Dnya Sava sonras Sovyetler Birlii ile yaanan gerilim Trkiyenin d tehdit algsnda bu lkeyi n plana kard. Sovyet yaylmaclnn Ortadouya ynelmesi, hem Trkiyenin hem de mttefiklerinin Ortadouya olan ilgisini artrd. Trkiye, zaten ilikilerinin iyi olmad Suriyenin Sovyetler Birlii ile yakn iliki iine girmesini kendisine kar bir hareket olarak yorumlad. Trkiyenin yan sra Amerika Birleik Devletleride (ABD) bu yaknlamadan rahatszd. Souk Savan iki byk taraf ABD ve Sovyetler Birliini Ortadouda kar karya getirecek olan bu yaknlama ve Trkiyenin buna tepkisi bu makalenin ana konusundur. Bu makalenin amac Suriye ile Trkiyeyi 1957 ylnda kar karya getiren krizin tarihsel ve siyasal nedenleri ile sonularn ortaya koymaktr.

Arda BA

Anahtar Kelimeler: Trk D Politikas, Ortadou, Suriye, Demokrat Parti, Trk-Arap likileri, ABD. Abstract
The tension between Turkey and the Soviet Union after World War II brought this country to the forefront of Turkey's perception of external threat. The Soviet Union's orientation towards the Middle East for expansionism increased Turkey's and her allies' interest in the Middle East. Turkey interpreted the beginning of good relations between the Soviet Union and Syria, with whom Turkey was not on good terms, as a counteraction against her. Along with Turkey, it was also known that the USA was discomforted by this convergence. This article focuses on the convergence which confronted the USA and the Soviet Union, the two big opponents in the Cold War, in the Middle East and Turkey's reaction to the events that occurred during this period. By focusing on the aforementioned events, this article aims to set forth the historical and political reasons and the results of the crisis that confronted Syria and Turkey in the year 1957.

Key Words: Turkish Foreign Policy, Middle East, Syria, Democrat Party, Turkish-Arab Relations, USA.

Giri I. Dnya Sava'ndan Demokrat Parti ktidarna Kadar Trkiye-Suriye likileri Suriye I. Dnya Sava srasnda, Osmanl Devletine kar Mekke erifi Hseyin nderliinde kan ve ngilizler tarafndan desteklenen Arap isyanlarnn gl olduu blgelerden biridir. Ekim 1918de Osmanl Devletinin Suriyeden ekilmesiyle erif Hseyinin olu Emir Faysal Araplarn bamszlk amalarn gerekletirmek iin harekete

Okt., Abant zzet Baysal niversitesi- Bolu History Studies

Volume 4/1 2012

1957 Suriye Krizi ve Trkiye

90

geti. Emir Faysal nderliinde toplanan ve Suriyenin eitli blgelerinden gelen temsilcilerin oluturduu Suriye Ulusal Konseyi, 5 Ekim 1918 Suriyenin bamszln ilan etti ve kral olarak Faysal' devletin bana geirdi. Ancak Fransa Suriyenin bamszln ngiltere ile yapt Sykes-Picot Antlamasna aykr buluyordu. Ksa sre sonra Fransa g kullanarak Suriye ve Lbnanda kontrol ele geirdi. 1920de yaplan San Remo Konferansnda Suriyenin ve Lbnann Fransz mandas altnda kalmasna karar verildi. Suriye Kral Faysaln bu karara itiraz Franszlar tarafndan sert bir ekilde nlenince Araplarn Fransaya kar tepkisi artt.1 Suriye Fransz hakimiyetine girerken Trkiye Kurtulu Sava'nda nemli bir zafer kazand. Sakarya Meydan Muharebesi igalcilere Anadolu'nun ele geirilmesinin ne kadar zor olduunu bir kez daha gsterdi. Bu muharebeden sonra Fransa, Ankara Hkmeti ile anlamas gerektiini anlad. te yandan Ankara Hkmeti'nin Bat Cephesi'nde nihayi zafer iin Gney Cephesi'ndeki glere ihtiyac vard.2 Fransz ve Trk makamlar Sakarya Meydan Muharebesi'nden ksa sre sonra 20 Ekim 1921 tarihinde Ankara Antlamas'n imzaladlar. ki taraf daha sonra bu antlamaya gre Trkiye-Suriye snrnn belirlenmesi iin masaya oturdular. Ancak snrn belirlenmesi iin oluturulacak komisyon Eyll 1926ya kadar kurulamad.3 Fransann biran nce zmek istedii bu mesele Trkiyenin ngilizlerle Musul iin savan eiine geldii bir dnemde yeniden gndeme geldi. 18 ubat 1926 tarihinde Fransann Suriyedeki Yksek Komiseri Henri de Jouvenelin Ankaraya gelmesi ile iki taraf arasnda varlan uzlama metni paraf edildi. Musul Antlamasnn imzalanmasndan be gn nce 26 Mays 1926'da Trkiye-Fransa Dostluk ve yi Komuluk Antlamas imzaland. Ancak bu antlama da snr anlamazlklarn tam olarak zemedi. Cizre ve Nusaybin arasndaki snr hattnn belirlenmesi 1930a kadar devam eden grmeler ile salanabildi.4 Trkiye-Suriye snrnn belirlenmesinde tek sorunlu blge Cizre-Nusaybin arasndaki hat deildi. Misak- Milli snrlar iinde kabul edilen Hatay hem Trk nfusu hemde stratejik nemi nedeniyle Trkiye iin nemliydi.5 Bu yzden Trkiye, Fransa ile yrtt mzakerelerde Hataya ayr bir nem verdi. Ankara Antlamasna gre Fransz mandas altndaki Hatay zel bir idareye sahipti. Lozan Antlamas da Hatayn Ankara Antlamasndaki statsn onaylyordu. Franszlar, Suriyeyi ve Lbnan Halep, am, Lbnan, Lazkiye devletleri ad altnda paraladktan sonra 1921de Hatay' Halepe balad. 1926ya gelindiinde ise Hatay bu sefer ama baland. Trkiyenin tepkisi zerine am Meclisi 1928de Hatay'n zel bir stats olduunu kabul etti.6 Bu karar Milletler Cemiyetince (MC) de onaylannca Hatay'n zerklii uluslararas bir belge haline geldi. Fransa, 9 Eyll 1936da Suriyeye bamszlk verince Hatay meselesi tekrar gndeme geldi. Trkiye, Suriyeye verilen bamszln Hatay'a da verilmesini istiyordu. Fransz ve Trk makamlar anlanca 14-16 Aralk 1936da konu MCde grlmeye baland. 20 Ocak 1937de MC ngilterenin de Trkiyeyi desteklemesi ile Hatayn i ilerinde bamsz, d ilerinde Suriyeye bal resmi dili Trke olan yeni bir devlet olmasna karar verdi.

Tayyar Ar, Gemiten Gnmze Orta Dou Siyaset, Sava ve Diplomasi, Alfa Yaynlar, stanbul, 2004, s. 161162. 2 Mehmet Gnlbol-Cem Sar, Atatrk ve Trkiye'nin D Politikas (1919-1938), Atatrk Aratrma Merkezi Yayn, Ankara, 1997, s. 34-35. 3 Durmu Yaln vd, Trkiye Cumhuriyeti Tarihi II, Atatrk Aratrma Merkezi Yayn, Ankara, 2002, s. 437. 4 smail Soysal, Trkiyenin Siyasal Antlamalar I (1920-1945), Ankara, 1989, s. 978. 5 Hatay Sorunu iin ayrntl bilgi bknz. Ycel Gl, The Question Of The Sanjak Of Alexandretta A Studyin Turkish-French-Syran Relations , Tr Tarih Kurumu, 2001. 6 Rfat Uarol, Siyasi Tarih (17891994), Filiz Kitapevi, stanbul, 1995, s.588. History Studies
Volume 4/1 2012

91

Arda BA

Ancak bu karar Suriye bata olmak zere Arap dnyasnn tepkisini ekti. Franszlarn kkrtmalarnn da etkili olduu olaylar nedeniyle Hatayda yaplmas planlanan seimler yaplmad. Olaylar devam ederken yaklaan II. Dnya Sava Fransann tavrnn yumuamasna neden oldu. Fransa, 3 Haziran 1938de Trkiye ile yapt antlama ile Hatayn yeni statsn tand. Austos 1938de yaplan seimlerde 40 milletvekilliinden 22sini Trk toplumu kazand. 2 Eyll 1938de toplanan meclis sancaa Hatay Devleti adn verdi. 1939da ise Hatay Meclisi Trkiyeye katlma karar ald. Bu karar Suriyede tepki ile karland ve Trkiye-Suriye ilikilerinde en ok konuulan sorun haline geldi.7 II. Dnya Sava patlak verdiinde Trkiye-Suriye ilikilerinde en ciddi sorun Suriye'nin Hatay' Trk topra olarak kabul etmemesiydi. Ancak II. Dnya Sava sonrasnda yaanan gelimeler anlamazlklarn artmasna sebep oldu. II. Dnya Sava srasnda Fransann iine dt askeri ve siyasi kriz bata Suriye olmak zere smrgelerindeki durumunu sarst. Suriyede her geen gn artan Alman etkisi ve Arap milliyetilii karsnda Fransz Vichy ynetimi etkin nlemler alamad. Suriyedeki Alman nfuzu General de Guaullenin Kahiredeki temsilcisi olan General Georges Catrouxun giriimleriyle son buldu. General Catroux, Suriyede manda idaresine son verileceini ve bamszln tannacan duyurdu. Ardndan bir ksm Fransz gcnn de iinde bulunduu ngiliz askerleri 8 Haziran 1941de Suriyeyi igal etti ve Suriye 1941de bamsz bir devlet olarak tannd. ngilterenin basks ile Suriyede anayasa yrrle girdi ve 26 Temmuz 1943te yaplan seimlerde milliyetiler zafer kazand. Ardndan 17 Austos 1943te toplanan meclis kr Kuvvetliyi Cumhurbakan seti. Tm bu gelimelere ramen Suriye zerindeki Fransz askeri varl devam ediyordu.8 Fransa hala blgedeki etkin glerden biri olma isteini koruyordu. Araplar ise I. Dnya Sava sonras yaadklar tecrbeleri yeniden yaamak istemedikleri iin Bat ile ilikilerinde daha temkinli davranmaya alyorlard. II. Dnya Savann sona erdii gnler Trkiye ve Arap dnyas arasndaki ilikilere yeni bir balang iin nemli frsatlar sunuyordu. 9Arap dnyasna hakim olan Batl gler savatan ypranarak kmlard. Trkiye ise yzn Batya dnmekle birlikte hala Batl ittifaklar iinde yer alp alamayaca belli olmayan bir lkeydi. Trkiye ile Arap dnyas arasnda ilk yaknlama Irak ile yaplan dostluk antlamas ile saland. Trkiye, 6 Mart 1946da Suriye ve Lbnann bamszln tand. Irak, Lbnan ve rdnl devlet adamlarnn Trkiyeyi ziyareti Trk-Arap ilikilerindeki yeni dnemin ilk somut sonucuydu. Ancak tm bunlara ramen ilikilerde istenilen yaknlk kurulamad. nk Suriye, Trkiyenin 1939da Fransa ile anlaarak Hatay kendi topraklarna katmasn tanmyordu. Irak Babakan Nuri Saidin araya girmesiyle taraflar birbirlerini bu konuda zorlamamakta anlat.10 Ancak 1947de Suriye Birlemi Milletlere (BM) giderek Hatay'n tekrar kendisine geri verilmesini talep etti. ABDnin araya girerek dondurduu sre sonras Suriye Babakan Jamil Mardam ak ekilde Suriyenin taleplerinden vazgemediini uygun bir zamanda tekrar gndeme getireceini syledi.11 Suriye ile Trkiye arasnda yaanan bu gelimeler ve Suriye

7 8

Yaln, a.g.e., s.440. Sabahattin en, Ortadouda deolojik Bunalm Suriye Baas Partisi ve deolojisi, Birey Yaynclk, stanbul, 2004, s.100-101. 9 Ayrntl bilgi bknz. Melek Frat - mer Krkolu, "1945-1960 Arap Devletleriyle likiler", Trk D Politikas Kurtulu Savandan Bugne Olaylar, Belgeler, Yorumlar I, Edt. Baskn Oran, stanbul 2001,s. 617-620. 10 mer E. Krkolu, Trkiyenin Arap Orta Dousuna Kar Politikas (19451970), Ankara niversitesi SBF Yayn, Ankara, 1972, s. 17-18. 11 Little, a.g.m., s. 53. History Studies
Volume 4/1 2012

1957 Suriye Krizi ve Trkiye

92

basnnn Trkiye aleyhinde yapt propaganda Bat ile ilikilerine dikkat etmeye alan Arap dnyas zerinde etkili oluyordu. II. Dnya Sava sonras ortaya kan Filistin meselesi ve Trkiyenin konuya yaklam Arap dnyas ile ilikilerini etkiledi. Trkiye bamsz bir Filistin devletinin kurulmas iin Arap lkeleri ile birlikte hareket etti. BM gndemine ABD ve Sovyetler Birlii tarafndan desteklenen Filistinin Araplarla Yahudiler arasnda paylalmasn ieren taksim karar getirildiinde Trkiye Araplarn yannda yer alarak bu karara kar kt. Trkiye bylece Arap dnyasnn sempatisini kazand. Bunun karlnda Suriye Cumhurbakan kr Kuvvetli Trkiyeye bir teekkr mesaj dahi yollad. Ancak Trkiye ile Arap dnyasnn yollar 12 Aralk 1948de BM tarafndan kurulan Filistin Uzlatrma Komisyonu ile ayrld. Trkiye, Fransa ve ABD ile birlikte komisyonda grev ald. Araplarn kurulmasna iddetle kar olduklar komisyonda Trkiyenin yer almas ve 28 Mart 1949da Trkiyenin sraili tanmasyla Trk-Arap ilikilerinde II. Dnya Sava sonras balayan bahar dnemi sona erdi. Trkiyenin Batyla yaknlama abas iinde olduu bir dnemde meydana gelen bu gelimeler Trkiye ve Suriye ilikilerini de olumsuz etkiledi.12 Demokrat Parti Dneminde Trkiye-Suriye likileri 1950ye gelindiinde Trkiyenin Suriye ile ilikilerini olumsuz etkileyen drt temel faktr vard: 1. Hatay sorunu: Suriyenin Hatay Trk topra olarak tanmamas. 2. Filistin meselesi: Trkiyenin Arap tezlerini destekleyen Filistin politikasndan vazgemesi ve srail devletini tanmas. 3. Trkiyenin Batl lkeler ile kurduu yakn ilikiler ve Suriyenin Trkiyenin Batl lkelerle ortak yrtt Ortadou siyasetinden duyduu pheler. 4. Arap milliyetilerinin Osmanl Devletinin devam olarak grd Trkiye Cumhuriyetine bakndaki imparatorluk miras algs. Bunlara ek olarak 1950li yllarda meydana gelen yeni hadiseler Trkiye-Suriye ilikilerindeki gerilimi daha da arttrd. Demokrat Parti iktidara geldiinde gneyinde, Hatay hala Trk topra olarak tanmayan, Trkiye'nin srail arasndaki ekonomik ilikilerden byk rahatszlk duyan ve Batl lkelerle yrtt Ortadou siyasetini kuku ile karlayan bir Suriye ile kar karyayd. Bat dnyas nderliinde Ortadouda Sovyet yaylmasn nlemek iin Ortadou Komutanl projesi gndeme gelince Araplarn Batya olan tepkisi artt. Arap basnnda kurulmas dnlen paktlara kar gl bir kampanya balad. Suriyede yaynlanan El- Bina gazetesinde yer alan makalesinde Msrl yazar Salah Salim, paktlarn Araplar tarafndan kabul edilmesinin hem Filistin meselesine zarar verecei hem de Araplar muhtemel bir Sovyet saldrsna kar korumayaca ve Amerikallarn Araplar korumak iin kendi adamlarn kurban etmeyecekleri gerekeleriyle kar kyordu.13 Araplar kurulmas muhtemel paktlara souk bakarken, Batnn Trkiyeyi kurulacak komutanln anahtar lkesi olarak grmesi, Msrn bu ittifak iinde yer almay reddetmesi ve 1936 tarihli Msr-ngiliz antlamasn tek tarafl olarak feshetmesi ile birlikte blgedeki gerilim artt. Msrda 23 Temmuz 1952'de meydana gelen ihtilal ile Arap dnyasndaki Bat
12 13

Mim Kemal ke, Siyonizmden Uygarlklar atmasna Filistin Sorunu, stanbul, 2002, s. 425. B.C.A.: 030.01./104.649.4 -08/07/1954. History Studies
Volume 4/1 2012

93

Arda BA

ve Trkiye kart hava daha da glendi. Trkiye, Araplarca Bat emperyalizminin blgeye giriinde yardmc lke olarak grlmekteydi.14 ABD Dileri Bakan John Foster Dullesn Ortadou Savunma Organizasyonunun kurulmasn hzlandrmak iin kt Ortadou gezisi, hem ABDnin Suriyeye bakn hem de Trkiyenin Suriye ile ilikilerinde geldii noktay gstermesi asndan nemliydi. Dulles, 15-16 Mays 1953 tarihinde yapt am ziyaretinde Cumhurbakan Edip iekli ile grt. iekli, Dulles ile yapt grmede srail ve Svey sorunu zlmeden byle bir organizasyon iine girmeyeceini belli etti. Ayrca iekli Trkiyeyi, snrda karklklar yaratarak Suriyeyi tehdit ettii gerekesiyle Dullesa ikayet etti.15 Dulles, lkesine dndnde Ortadou Savunma Organizasyonunun hemen gereklemeyebileceini nk Arap lkelerinin srail, ngiltere ve Fransa ile olan sorunlar nedeniyle komnizm tehlikesinin farknda olmadklarn hkmetine iletti. Ancak Dullesa gre Suriye dier Arap lkelerine gre komnizmin tehlikesinin daha fazla farknda olan ve ibirlii yaplabilir bir lkeydi.16 Suriye hkmeti bu srete Ortadou savunmasyla ilgili ittifaklara katlmak konusunda karar vermek iin Eyll 1954te yaplacak seimlerin sonucunu bekliyordu. Suriyenin yeni Ankara Elisi Emir Kazm Cezayiri Ankarada verdii demete Ortadou savunmas ile ilgili meselenin Eylldeki seimlerden sonra kurulacak hkmetin ii olduunu belirtti ve Suriyenin i siyasetteki belirsizliin sona ermeden bu meselede adm atmaya niyetinin olmadn aka ifade etti.17 Bu yzden Suriye siyasetinde meydana gelen gelimeler Trkiye tarafndan yakndan takip ediliyordu. ki lke arasndaki ilikilerin gerildii ve Suriyede Bat kart havann glendii bu srete etkili olan isim 1949da darbe sonucu iktidara gelen Edip iekliydi. Suriyede askeri bir diktatrlk kuran ve birok siyasi harekete son veren iekli, ubat 1954de iktidarn yine bir darbe ile kaybetti. ieklinin devrilmesi sonras Eyll 1954te Suriyede yaplan seimlerden Suriye Komnist Partisi ve Baas Partisi glenerek knca am ile Moskova arasndaki yaknlk artt.18 Suriye Komnist Partisi lideri Halit Bekta Arap dnyasnn ilk komnist milletvekili oldu. Ermeni, Krt ve dier aznlklar da barndran yaps ile Suriye Komnist Partisi Arap dnyasnn en fazla yesi olan komnist partisi haline geldi. Seimlerde glenen bir dier parti olan Baas Partisi ise 1954 seimlerinde 140 milletvekilinden 16sn almay baard. Haziran 1956da Sabri Alasi bakanlnda kurulan yeni hkmette Baas Partisinden Salah Bitar Dileri bakanlna getirildi. Bylece Baas Partisi artk Suriyenin d siyasetini ynlendiren ana glerden biri haline geldi. Baas Partisinin her geen gn gleniyordu. Baas Partisi'de Suriyenin komular gibi Suriye ordusunda yaygnlaan komnist faaliyetlerden rahatszlk duyuyordu.19 Trkiyenin Suriyedeki gelimelere ynelik ilgisi Suriyede ksa srede rahatszlk yaratt. Suriye basnnda 1954 sonbaharnda kan haberler 1957 sonbaharnda patlak verecek krizin habercisi niteliindeydi. El Alem gazetesinde 21 Ekim 1954 tarihinde yaynlanan habere gre, Suriyedeki son seimlerde baz solcularn meclise girmesi, Trkiye tarafndan Suriyeye ani bir mdahale iin bahane olarak kullanlmak isteniyordu.20 Bir dier Suriye gazetesi El Eyyamn 8 Eyll 1954 tarihli haberinde kuzey Suriyede meydana gelen komnist
14 15

Krkolu, a.g.e., s. 50. smail Soysal, 1955 Badat Pakt, TTK Basmevi, Ankara, 1991, s. 213. 16 Behet Kemal Yeilbursa, Orta Douda Souk Sava ve Emperyalizm, IQ Yaynclk, stanbul, 2007, s.116. 17 B.C.A.: 030.01./104.650.1-07/09/1954. 18 Ar,a.g.e., s.282-283. 19 en, a.g.e., s.197-198. 20 B.C.A.: 030.01./104.650.3-13/11/1954. History Studies
Volume 4/1 2012

1957 Suriye Krizi ve Trkiye

94

faaliyetlerden Trkiyenin rahatszlk duyduunu, ABD, ngiltere ve Trkiyenin Suriyedeki komnist faaliyetlerin artmasn bahane ederek ilerde Suriye'nin ban artacan ve bir tuzan hazrlanmakta olduunu iddia ediyordu. Elif-Ba gazetesinde 20 Ekim 1954 tarihinde yaynlanan habere gre Suriye iin byk tehdit vard. Bunlar Trkiye, komnistlik faaliyetleri ve sraildi. Gazete Molla Mustafa Barzani gibi Krt airet liderlerinin Arap petrollerine ynelik II. Dnya Sava srasnda su yzne kan niyetlerinin devam ettiini belirtiyordu. Ayn zamanda Musulun kendisinden koparlmasn kabullenmeyen Trkiyenin ise Sovyetler Birlii'nin Krtleri destekleyerek blgede hakim olma abalarnn nne gemek iin elinden geleni yapacan iddia ediyordu. Gazeteye gre Trkiye -Suriye snrndaki hadiselerin bahane edilerek Trkiyenin Musul dahil olmak zere Arap topraklarndaki amalarn gerekletirmek iin harekete geebilirdi. Sawt El Arap gazetesi 14 Ekim 1954 tarihinde yar resmi makamlara dayandrd haberinde Trkiye-Suriye snrnda meydana gelen hadiselerin Suriye makamlarnda endie yarattn belirtiyordu. Gazete bir Trk askerinin lmne sebep olan olaylar ve Trkiyenin hudut hatlarn deitirmesinin gerilimi daha da arttrdn ve Trkiyenin gney snrnda artan komnistlik faaliyetlerinden duyduu rahatszl bykelisi aracl ile Suriye makamlarna bildirdiini aktaryordu.21 Trkiye-Suriye ilikilerinde bu gerilim yaanrken 1955 ylnn banda ilikileri etkileyen yeni gelime Badat Pakt oldu. Babakan Adnan Menderes Badat Paktna Suriyenin de katlmn salamak iin Ocak 1955te ama gitti. Menderes, Suriye bamsz olduktan sonra bu lkeyi ilk ziyaret eden Trk Babakanyd. Suriye Babakan Faris El Khoury Menderesi gayet scak bir ekilde karlad. Ancak Menderes ayn scakl sokakta gremedi. am Bykelilii nnde sonradan Msrl ajanlar tarafndan dzenlendii, komnistlerce desteklendii ve Suudi Arabistan tarafndan maddi destek grd anlalan gsteriler dzenlendi. Msr ve Suriye basn kurulular Trkiye aleyhine gl bir propaganda balatt.22 amdaki renci gsterileri Halepe de srad ve gsterilerde 50 renci ve 32 polis yaraland.23 Suriye ynetimi bu grmede Arap-srail sorununa dikkat ekerken, Trk taraf komnizm tehlikesine kar ortak mcadeleden bahsediyordu. Zaten bu grmelerde Trkiye normal yollarla Suriyenin Badat Paktna dahil edilemeyeceini anlad. Suriye pakta scak bakmyor ancak kar da kmyordu. Buna ramen 1955 Martnn ilk gnlerinde, Suriyenin Msr ile Badat Paktna alternatif bir pakt kurmak istedii ortaya kt. Trkiyenin buna tepkisi sert oldu ve diplomatik bask ile Suriyeyi Badat Pakt iine ekmeye alt. Trkiye, 7 Mart 1955te Suriyeye Msrla kurmak istedii ittifak nedeniyle sert bir nota gnderdi.24 Bu nota ile Suriye-Msr antlamasnn Trkiyeye kar yaplm bir anlama olarak deerlendirilecei belirtildi. Suriye ise verdii cevapta bu iddialara kar kt. Trkiye, 13 Mart 1955te gnderdii notada eer anlama imzalanrsa Suriyeye kar politikasn gzden geirecei uyarsnda bulundu. Suriye bu notay diplomatik slubu aan havas nedeniyle kabul etmedi.25 Badat Paktna iddetle kar kan Msr lideri Cemal Abdl Nasr bu pakt Arap Birlii iin bir tehdit olarak grd ve pakta Irakn dnda dier Arap lkelerinin katlmn

21 22

B.C.A.: 030.01./104.650.3-13/11/1954. Soysal, a.g.e., s.205. 23 Hseyin Bac, Trk D Politikasnda 1950'li Yllar, Metu Press Yaynlar, Ankara, 2001,s.62. 24 Erol Mtercimler, Mim Kemal ke, Dler ve Entrikalar Demokrat Parti Dnemi Trk D Politikas, Alfa Yaynlar, stanbul, 2004, s. 181-182. 25 Behet Kemal Yeilbursa, The Baghdad Pact: Anglo-American Defence Policies in the Middle East, 1950-1959, Frank Cass, London, 2005, s.92. History Studies
Volume 4/1 2012

95

Arda BA

engelledi. Suriyenin Badat Paktna kar tutumunda etkili olan Msr, pakta kar geni bir kampanya balatt. 26 Trkiyenin Suriye politikasndaki sertleme Arap lkelerindeki Trkiye kartln artrd. zellikle blgedeki varln yeniden gsterme abas iinde olan Fransa gibi Batl lkeler Trkiyenin tavrndan rahatszd.27 ABDnin Msr bykelisi hkmetine Trkiyenin Araplara kar sayg yoksunluunu bylesine aa karmamas konusunda uyarlmasn tavsiye ediyordu.28 Bu gelimeler yaanrken Msr lideri Nasr Svey Kanaln milliletirme karar alnca yeni bir kriz patlak verdi. ngiltere ve Fransann iddetle kar kt bu karar karsnda Trkiyenin izledii politika Arap lkelerinin tepkisini ekti. Kriz devam ederken Trkiyenin Tel Aviv elisini geri ekme karar bile Arap dnyasnn Trkiyeye sempatisini artrmad.29 Trkiye-Suriye ilikilerinde bu gerilimli siyasi srece ramen ikili ilikilerde nemli admlar da atlyordu. Suriye ile Trkiye arasnda antlamasz devam eden ticari mnasebetlerin gelimesi, dzenlenmesi ve iki lke arasndaki dostluun glenmesine katk salamas amacyla 1956 ylnn son gnlerinde, Trkiye ile Suriye arasnda Mods Vivendi ve Ticaret Antlamas Trkiye Byk Millet Meclisi (TBMM) tarafndan onayland.30 Ayn gnlerde TBMMde Suriye ile ilikiler de konuuluyordu. Milletvekilleri Suriye sz konusu olduunda bazen lml bazen de sert konumalarla grlerini bildirdiler. Dileri Bakanlnn 1957 yl btesi grlrken sz alan Dileri Bakan Fatin Rt Zorluya gre, birok lkenin yaad bir sorun olan snr kaakl Suriye ile ilikilerin ktlemesine sebep olmamalyd.31 Dileri Bakanlna vekalet eden Etem Menderes ise 1956 yl iinde Suriye ile iktisadi ve ticari ibirlii iin yrtlen mzakerelerden vgyle sz edecekti. Ayn gn Etem Menderes, Msrn Araplar Trkiye ve Badat Pakt aleyhinde kkrtmasndan ve Suriyeyi bu konuda etkilemesinden ve nihayet Sovyetler Birliinin Suriyeyi silahlandrmasndan ikayet ediyordu. Etem Menderes'e gre, artk Suriyenin yapt kara propaganda karsnda Trkiyenin sabr tamak zereydi.32 CHP Milletvekili Fethi elikba ise hkmete gney snrmzdaki Suriyeye lkesindeki Sovyet ynana kar tahammlmzn bir snr olduunun soukkanl ve arballkla hatrlatlmas gerektiini sylyordu.33 Krizin Ortaya k Zaten kt olan Trkiye ve Suriye ilikilerini kriz haline dntren olay Sovyetler Birliinin Suriyeyi kullanarak rdn zerinde siyasi hakimiyet kurma almalar oldu. rdn bu dnemde siyasi olarak istikrarsz bir lkeydi. Krizin patlak verdii 1957 ylnda rdn Kral Hseyin daha 23 yandayd. 18 yanda rdn tahtna geen Kral Hseyinin lkesi fakir ve btesinin nemli bir ksm d yardmlardan oluuyordu. rdnde tam manasyla ABD ve ngilterenin nfuzu hakimdi. Kral Hseyin, rdn nfusunun en byk
26 27

Yeilbursa, Orta Dou, s.180. Trkiye-Irak Paktnn Akisleri, Forum, Cilt No 3, No: 25, (1 Nisan 1955) s.7. 28 Ayegl Sever, Souk Sava Kuatmasnda Trkiye, Bat ve Orta Dou, 19451958, Boyut Kitaplar, stanbul, 1997, s.139. 29 Ayn Tarihi, No: 276, Kasm 1936, s.39. 30 TBMM, ZC, C. 15, X/3, TBMM Matbaas, Ankara, 1957, s.226. 31 TBMM, ZC, C. 10, X/2, TBMM Matbaas, Ankara, 1957, s.739. 32 TBMM, ZC, C. 15, X/3, TBMM Matbaas, Ankara, 1957, s.328 -329. 33 TBMM, ZC, C. 17, X/3, TBMM Matbaas, Ankara, 1957, s.806 -812-816. History Studies
Volume 4/1 2012

1957 Suriye Krizi ve Trkiye

96

ksmn oluturan Filistinli gmenlerden srail ve rdn topraklarn iine alacak bir Filistin devleti kurmak niyetleri nedeniyle rahatszd. Onlarn bu ynde Kahire ve am ynetimleri tarafndan desteklendiini biliyordu.34 rdn Kral Hseyin 1957nin balarndan itibaren Babakan Nablusiden rdndeki komnist faaliyetlerine kar daha etkin tedbirler almasn istedi. Babakan Nablusi gerekli tedbirleri almaynca Kral Hseyin duruma dorudan mdahale etti ve 10 Nisan 1957de de Nablusi hkmetinin istifas istendi. Kral Hseyin ile Babakan Nablusi arasndaki mcadeleye askerler de katld. Kral Hseyin taraftar subaylar ve sol eilimli subaylar arasnda 13 Nisan 1957de Silahl Kuvvetler Genel Karargahnda atmalar yaand. Bunun Kral Hseyine kar ani bir darbe giriimi olduu ortaya knca Genelkurmay Bakan Ali Abu Nuwar Suriyeye snd. Bu srada rdnde yeni hkmet kuruldu. Ancak bu hkmet de lkeye istikrar getirmedi. rdn ordusunun bana getirilen Genelkurmay Bakan Hayari resmi temaslar iin gittii Suriyede istifa ettiini bildirdi. rdnn iki eski Genelkurmay Bakan Ali Abu Nuwar ile Hayari Suriyede verdikleri demelerde Kral Hseyin rejimine muhalif olduklarn bildirdiler.35 25 Nisan 1957de rdnde skynetim ilan edildi ve tm siyasi faaliyetler yasakland. Baas Partisi aleyhine yabanc devletlerle ibirlii yapt gerekesiyle soruturma ald. rdn hkmetine gre bu yabanc devletler Msr ve Sovyetler Birliiydi. Suriye ile ilikileri iyi olan Msr da rdne bundan sonra cephe ald. rdn, Suriye ve Msrn Sovyetler Birlii ile beraber hareket ederek Arap krallklarn ykarak yerine cumhuriyetler kurmak niyetinde olduklarn ileri srd.36 rdn ile Suriye arasndaki gerginlik Austos 1957de daha da artt. Suriye basnnda, rdndeki ABD Bykelilii mensuplarnn Suriyede bir hkmet darbesi hazrladklar iddias ortaya atld. ddiaya gre Suriyenin eski lideri olan General iekli Suriyede askeri bir darbe yapmak iin rdnde temaslarda bulundu ve rdn hkmetinden destek ald. Kral Hseyinin amcas erif Nasr ise Beyruta giderek Suriyede yaplmas planlanan askeri darbe ile ilgili grmeler yapt. rdn hkmeti tm bu iddialar yalanlad ve Suriye hkmetine bir nota vererek Suriye basnnda rdn aleyhinde yaplan yaynlarn durdurulmas istendi. rdn eer bu kara propaganda sona ermez ise askeri tedbirler iinde olmak zere her trl yola bavurarak gerekli cevab vereceini duyurdu. Suriye bu notay reddederek Ammandaki bykelisini bilgilendirmek zere geri ardn bildirdi. 37 ABD hem Suriyenin i siyasetinde meydana gelen gelimelerden hem de Suriyenin rdn zerinde kurduu baskdan rahatszd. stelik ABD Dileri Bakan Dullesnda ifade ettii gibi Suriyedeki gelimeler ABD iin tamamen beklenmedikti.38 Timesa gre olaylar karsnda Washingtonda hakim olan tavr aknlk ve kararszlkt. ABD Bakan Dwight David Eisenhower tam olarak ne olduunu bilmiyoruz diyordu.39 ABD hazrlksz yakalanmt. Fakat II. Dnya Sava bittikten hemen sonra daha Kasm 1945te amdaki ABD diplomatlar Suriye Hkmetinin Sovyet yanls ve komnist faaliyetlerinden endie duyduklarn belirtmilerdi.40 Geen on ylda Suriyede Bat kart ve sol gruplarn hakimiyetini artrd siyasi yap her geen gn daha da glendi. Bu yzden Suriyedeki gelimeler beklenmedik deildi. Aslnda ABD 1955 ylndan itibaren Orta Douda kontrol
34 35

Mahmut Dikerdem, Ortadouda Devrim Ylllar, stanbul Matbaas, stanbul, 1972, s.172-173. Krkolu, a.g.e., s. 102. 36 rdn Kurtulacak m?, Forum, Cilt No. VII, Say No. 75, (1 Mays 1957), s. 6. 37 Ayn Tarihi, No:285, Austos 1957, sf. 407. 38 Philip Anderson, "Summer Madness The Crisis in Syria, Agust-October 1957, British Journal of Middle Eastern Studies, Vol. 22, No.1/2, 1995, p.25. 39 Kirk, a.g.m., s. 60. 40 Little, a.g.m., s. 54. History Studies
Volume 4/1 2012

97

Arda BA

kaybetmiti. Bu sre zarfnda Orta Dounun 16 egemen devletinden 4 Msr, Suriye, Afganistan, Yemen, Sovyetler Birliinden askeri yardm almay baard.41 Eisenhower Doktrini ile Orta Douda byle bir Sovyet hareketi ngrlmesine ramen gelimelerin n alnamad. Dahas Eisenhower Doktrini hem Arap dnyasndaki blnmeyi artrd hem de Sovyetler Birliinin blgedeki konumunu glendirdi.42 ABD ve mttefikleri Orta Dou meselesinde iki noktada yanldlar. lk olarak Sovyetler Birliinin komnist olmayan bir lkeye silah satmayacan dnyorlard. kincisi ise Sovyetler Birliinin blge lkelerine silah satmaya kalksa bile blge lkelerinin siyasi riskler nedeniyle bu yardm kabul etmeyecekleriydi.43 Ancak Ortadouda ABDnin beklentilerinin tersine gelimeler meydana geldi. Suriye, Badat Paktna katlmay reddettikten sonra Sovyetler Birlii, Suriyeye yksek miktarda askeri ve ekonomik yardm nerilerinde bulunmaya balad. Sovyetler Birliinin destei Suriyeyi daha ok cesaretlendiriyordu.44 ABD, ncelikle Suriyenin komnist olmasndan, ardndan Suriyedeki komnist akmn rdn de etkisi altna alarak Ortadouda komnizmin yaylmasndan endie ediyordu.45 Bylece Sovyetler Birlii Ortadounun kalbine yerleecekti. Bu hem askeri hem de ekonomik bir tehditti. Sovyetler Birliinin blgeye yerlemesi ayn zamanda nemli petrol boru hatlarnn kontrolnn kaybedilmesi demekti. ABD bu yzden Suriye ve Msrn Sovyetler Birliinin desteiyle rdndeki rejime kar giritikleri harekata duyarsz kalamazd.46 Sovyetler Birlii ile Suriye arasndaki yaknlama 1957de daha da artt. Suriye Savunma Bakan Halid El Azm 6 Austos 1957de askeri ve ekonomik yardm grmek zere yapt Moskova ziyareti srasnda iki lke arasnda teknik ve ekonomik ibirliini ieren bir antlama imzaland. Antlama bat basnnda geni yer buldu. The New York Times antlama ile Sovyetler Birliinin Ortadouda nemli bir zafer kazandn Suriyenin ABDden asla alamayaca yardmn daha fazlasn almay baard yolunda bir deerlendirme yapt. Suriye, Sovyetler Birliinden iki adet deniz alt ile dnemin stn sava uaklar olan Mig-17lerle ok sayda askeri mhimmat almay baard.47 Halid El Azm dnte Praga da masaya oturdu. ekoslovakya ile Humusta bir rafineli kurulmas iin anlamaya varld. Ardndan Sovyetler Birlii 140 milyon dolar yardm Suriyeye yollad. 29 Ekim 1957de iki hkmet daha spesifik bir anlama imzalad. Toplam 19 proje iin Sovyetler Birlii Suriyeye 579 milyon dolar gibi byk bir yardm yapmay kabul etti. ki devlet arasnda yaplan kltr antlamas ile Kasm aynda Sovyet parlamenterlerden oluan bir heyet am ziyaret etti. Ertesi ay Suriyeden bir heyet bu ziyarete cevap verdi. 1957 ylnda bunun gibi kltrel, ekonomik, teknik ve sanat alannda yaklak 30 Sovyet heyeti am ziyaret etti. Sovyetler Birlii Suriyeye yaklarken iki taktik kullanyordu. Hem Suriyedeki komnizme yakn radikal gleri destekliyor, hem de youn bir ekilde askeri yardm yapyordu.48 Suriye ile Sovyetler Birlii arasndaki yaknlamann devam ettii gnlerde Suriye ordusuna bal kuvvetler amdaki ABD Bykeliliini kuatt ve ABDli diplomat snr
41

J.C. Hurewitz, Middle East Politics: The Military Dimension, Frederick A. Praeger Publishers, New York, 1982, s. 88. 42 Campbell, s. 134-135. 43 Hurewitz, a.g.e., s. 88. 44 Trel Ylmaz-Mehmet ahin, Ortadou Siyasetinde Suriye, Platin Yaynlar, Ankara, 2004, s.245. 45 Sever, a.g.e., s. 184. 46 John C. Campbell, Defense of the Middle East Problems of American Policy, Haper Brothers, Newyork, 1960, s. 131. 47 B.C.A.: 30..1.0/68.431.6-29/10/1957., Ayn Tarihi, No:285, Austos 1957, sf. 299. 48 George Lenczowski, Soviet Advances in the Middle East, Washington 1971, 105-106. History Studies
Volume 4/1 2012

1957 Suriye Krizi ve Trkiye

98

d etti. Suriye istihbarata kar koyma efi Abdul Hamid Sarraj 12 Austos 1957 sabah gerekleen olayn sebebini Bat kart kr Kuvvetli rejimini devirmeye ynelik bir komplonun nlenmesi olarak aklad. ada gzlemciler tarafndan bu iddialar ABDnin Suriyeden duyduu paranoyann tuhaf bir rnei olarak alglansa da daha sonra Sarrajn iddialarnn doru olduu ve Merkezi stihbarat Tekilat'nn (CIA), Kuvvetli hkmetini devirmeye ynelik bir harekat iinde olduu iin bu diplomatlarn snr d edildii anlald. 49 ABDnin buna cevab ok sert oldu. Suriye basnnda ABD hakknda yrtlen kara propaganda, ABDnin diplomatik kuryelerine karlmas ve ABD diplomatnn istenmeyen adam ilan edilmesine kar bir protesto hazrland. Ardndan ABD uzun sredir rahatsz olduu Suriyenin ABD Bykelisi Zeineddine ve ikinci sekreteri Dr. Yassin Zakaria istenmeyen adam ilan edildi. Ancak Washingtona gre elilik personeline kar baka tedbirler alarak kaplar tamamen kapatmak mantkszd. ABD, Bykeli Moosenin Suriyeye geri gnderilmesini en azndan Suriyenin niyeti tam olarak ortaya kncaya kadar istemiyordu. Bunlara ek olarak kltrel deiim program erevesinde daha nceden planlanan geziler iptal edildi. ABD vatandalarnn Suriye ziyaretlerinin yasaklanabilecei tartld, ancak bundan vazgeildi. ABD, Suriyedeki gelimeler karsnda artk bekle gr politikas izliyordu. 50 21 Austos 1957de ABD Genelkurmay Bakan Nathan Twiningin katlmyla Beyaz Sarayda yaplan gizli toplantda Bakan Eisenhower, komularnn harekete gememesi durumunda Suriyede kontroln kaybedileceini syledi. Bunun zerine Trkiye ve Irakn Suriye snr boyunca asker ymalar tevik edildi. Dou Akdenize 6. Filo, Bat Avrupa ve Adanaya ABD jetleri gnderildi. Stratejik Hava Komutanlna hazr ol emri verildi. ABD alnan bu nlemlerin blgede sava riskini artrdn farkndayd. Ancak gelimeler karsnda hi bir ey yapmamak Ortadouyu komnizme terk etmek demekti. 12 Austos 1957de Suriyedeki ABD Bykeliliinin kuatlmas ile sona erdirilen baarsz CIA operasyonu Ortadouda sper gleri atmann eiine getirebilirdi. te yandan Trkiyenin tutumu her geen gn daha da sertleiyordu. Bunun farknda olan Eisenhower gerilimin azalmas iin yava yava bu provakatif eylem tarzndan uzaklama taraftaryd.51 ABDnin mttefiki ngiltereye gre ise gelimeler biyolojik sava kadar tehlikeliydi. ngiltere Babakan Maurice Harold Macmillan, Dullesa 28 Austos 1957de yazd mektupta Sovyetler Birliinin Suriyeden sonra Lbnan ve rdne ynelecei ve nihayetinde Iraka hakim olmaya alaca uyarsnda bulunuyordu.52 Darda bu gelimeler yaanrken Suriye i siyasetinde de nemli gelimeler yaanyordu. 15 Austos 1957de Suriye Genelkurmay Bakan Tevfik Nizam El-Din emekliye sevk edildi. Yerine Komnist Partisine ye olmamakla birlikte sol eilimli ve emperyalizme kar tavr ile bilinen Afif Birzi getirildi. Genelkurmay Bakan Birzi ve Savunma Bakan Halid El-Azm, Sovyetler Birlii ile iyi ilikiler kurulmasndan yanayd. Bylece hem alacaklar ekonomik yardm artrmay ve de elde edecekleri siyasi destek sayesinde Suriyeyi Bat yanls komularnn basklarndan korumay hedefliyorlard.53 Suriyedeki gelimeler sadece ABDyi deil komular rdn, Irak ve Trkiyeyi de endielendiriyordu. Ancak lke de Sovyetler Birliinin desteini alan bir Suriyeye kar
49

Douglas Little, Cold War and Covert Action: The US and Syria, 1945 -58, Middle East Journal, 44/1 (K 1990), s. 55. 50 FRUS, 1955-1957, Vol. XIII, Near East: Jourdan Yemen, Doc. 355, s.633. 51 Little, a.g.m., s. 72. 52 Anderson, a.g.m., s.26. 53 en, a.g.e., s.197. History Studies
Volume 4/1 2012

99

Arda BA

koyamayacaklar iin ABDnin tepkisini grmeden harekete gemek istemiyordu. lke liderleri 22 Austos 1957de Trkiyede bir araya gelerek Suriyedeki gelimeleri grtler. Bu grmelerin ilk gn Irak Kral Faysal ve rdn Kral Hseyin arasnda geti. 23 Austosta grmelere Cumhurbakan Celal Bayar ve Babakan Menderes de katld. 24 Austosta ABD Dileri Bakannn Ortadou ilerinden sorumlu yardmcs Loy Henderson, Trkiyeye gelerek grmelere katld. Grmeler sonunda bir aklama yaplmad. Ancak Arap dnyas bu toplantlara byk tepki gsterdi.54 Grmeler srasnda ABDli bir diplomatn evrak antasnn Araplarn eline getii ve ele geen belgelerde ABDnin Trkiyenin Suriyeye askeri mdahalesine yeil k yakt iddias ortaya atld.55 Henderson, grme sonras hkmetine sunduu raporda Babakan Menderesin ciddi ve endieli bir tavrna dikkat ekti. stanbuldaki toplantlarda Suriyede komnist yaylmaya kar ne tr nlemler alnabilecei masaya yatrld. Srgndeki Suriyeli liderlerden yararlanlmas, askeri seenekler, paramiliter glerin kullanlmas dahil birok olaslk deerlendirildi. Hatta Irak, rdn ve Suriyenin askeri gleri dahi karlatrld. Henderson, Menderese endielerini paylatn belirtti ancak nce diplomatik yollar kullanlmalyd. Askeri gcn BM anayasas etrafnda tamamen hakl koullar olumadan kullanlmas sakncalyd. Menderes, bu grmede Hendersona krizin zmnde Arap Birliinin ncelikli rol oynamas gerektii ni, ancak ikinci aamada Trkiyenin resme girmesi gerekirse hazr olduklarn belirtti.56 Aslnda Trkiyenin bu aamada hedefi Suriyedeki gelimelere ABDnin ilgisini ekmek ve daha aktif rol oynamasn salamakt. Bunun iin ABDye NATOnun dou kanadnn dmanlarca kuatldn anlatmaya alt.57 Henderson Menderesten sonra rdn Kral Hseyin ile grt. Kral Hseyin Trkiyenin Suriyeye kar bir savaa girimesi konusunda endieliydi ama diplomatik olarak Suriye karsnda desteklenmesi gerektiini dnyordu. Bunun yannda Trkiyenin Arap dnyasndaki dmanlklarn iine girmesini aklszca buluyordu.58 Kral Hseyin Arap Birliinin ald karar gerei 16 Ekim 1957de Ammanda ABD, ngiltere ve Trkiye bykelilerini kabul ederek Trkiyenin Suriye snrna asker ymasndan endie duyduunu belirtti. Grmeye Trkiye adna katlan Bykeli Mahmut Dikerdeme gre ise rdn Kral Hseyin Trkiyenin Suriye zerinde bask kurmasn sevinle karlyordu. Fakat Arap Birlii ile dayanma halinde olduunu gstermek zorundayd.59 Suriyenin dier komusu Irak ise gelimeler konusunda ihtiyatl davranmaktan yanayd. ABD ve Trkiye ise Irakn tutumunu netletirmesini istiyordu. Babakan Menderes, Irak Veliaht Prensi Abdullah ve ABDnin Ankara Bykelisi Eyll aynn banda bir araya geldiinde Veliaht Prens, Irakn ulam zor olan uzun kara snr nedeniyle Suriyeye kar yrtlecek bir askeri harekatta uygun olmadn operasyon iin Irak yerine rdnn tercih edilmesi gerektiini syledi. Veliaht Prens Suudi Arabistan Kral Suudun uyars nedeniyle g kullanma konusunda ekimser davranyordu.60 Henderson bir dier dura Lbnanda, Cumhurbakan amun, Babakan Sami El-Salh ve Dileri Bakan Charles Malik ile yapt grmede Suriyenin komnistleme ihtimalinden duyduu kaygy aktard.61 Irak gibi
54 55

Krkolu, a.g.e., s.104. Dikerdem, a.g.e., s. 176. 56 FRUS, 1955-1957, Vol. XIII, Near East: Jourdan-Yemen, Doc. 373,s.656-657. 57 Yeilbursa, Bagdat Pact, s.194. 58 FRUS, 1955-1957, Vol. XIII, Near East: Jourdan-Yemen, Doc. 372, s.655. 59 Dikerdem, a.g.e., s. 175-176 60 Anderson, a.g.m., s.28. 61 B.C.A.: 30..1.0/68.432.1-01/11/1957. History Studies
Volume 4/1 2012

1957 Suriye Krizi ve Trkiye

100

Trkiyenin dostu olan Arap lkeleri Trkiyenin Suriyeye mdahale konusunda daha geri planda olmasn tercih ederken Trkiye meseleyi bir gvenlik meselesi olarak gryordu. stanbuldaki grmeler Hendersonu etkilemi olacak ki ABDye dndnde hkmetine sunduu raporda, Suriyede durumun olduka kritik olduunu tm zgr dnyann gvenlii iin tehdit olan bu gelimeler karsnda biran nce harekete geilmesi gerektiini vurgulad.62 Bu rapor ABDnin tutumunun sertlemesine sebep oldu. Eisenhower 7 Eyllde Suriyenin komularna kar saldrsna kar asla tolerans gsterilmeyeceini duyurdu. Alnan askeri tedbirlere ek olarak Suriyenin Bat yanls komularna (Trkiye, Irak, rdn ve Lbnan) yklce askeri yardm yapmaya balad. ABDnin tavr sertletike Trkiyenin Suriyeye kar ald tedbirler de sertleti. Trkiyenin Suriye snrnda srdrd askeri manevralar hz kazand. Bu askeri hareketlilik Sovyetler Birlii, Msr ve Suriye tarafndan Trkiyenin Suriyeyi igali iin ilk admlar olarak yorumland. ABD de balangta Trkiyenin Suriye snrnda yrtt askeri harekata destek verdi. Dulles, 19 Eyll 1957de BM Genel Kurulunda Trkiyenin gneyden Suriye, kuzeyden Sovyetler Birlii tarafndan sarlarak bask altnda tutulmak istendiini syleyerek Trkiyeye destek oldu.63 ABD bu grmeleri yaparken Trkiye, Suriye hakkndaki endielerini ranla paylat. rann Ankara Bykelisi Ali Mansouru 24 Eyll 1957de kabul eden Bayar, ran ahnn sorun hakkndaki grlerini ald. ran Bykelisi grmede Sovyetler Birliinin hkmetine gnderdii mesajdan bahsetti. Bu mesajda, Trkiyenin Ortadoudaki bar tehlikeye soktuu, Suriyeye kar giriilecek bir harekata Sovyetler Birliinin sessiz kalamayaca ve rann Sovyetler Birliinin tepkisini anlayla karlamas gerektii belirtiyordu. ran Bykelisi, Sovyetler Birliinin bu mektubuna daha cevap vermediklerini, hkmetinin Trkiyenin Suriye snrna yd askerin Suriyeye kar askeri harekat iin hazrlk olup olmad konusunda tereddtleri olduunu syleyince Bayar, bu hareketin geni apl bir manevradan baka bir ey olmadn ve Suriyeye saldrmak niyetinde olmadklar cevabn verdi.64

Trkiyenin Suriye'ye Kar Harekete Gemesi Hendersonun Trkiye ve Lbnana yapt ziyarette Suriyedeki gelimeler karsnda Arap hkmetlerinin sessiz kalmamas ve sert bir tepki gsterilmesi ynnde bir uzlama salanmt. Ancak Araplarn Suriyeye kar ak bir tavr taknmak konusundaki isteksizlii nedeniyle bu baarlamad. Arap hkmetleri Hendersonun ziyareti ile ilgili kan speklasyonlar nedeniyle kendi kamuoylarndan ekindi. Trkiye Suriyedeki gelimeler karsnda Arap devletlerinin etkili bir nlem alamayacaklarn grnce Suriyeye kar tek bana hareket etme ihtimalini deerlendirdi. 65 Suriyede komnistlerin iktidara gelmesi Trkiyenin gvenlik endielerini artraca iin Trkiye asndan Suriyedeki gelimeler nemli ve yakndan takip edilmesi gereken bir konuydu. Uzun sreden beri skntl bir seyir izleyen ilikiler daha da gerilince Trkiye, 1956 ylnn sonlarna doru Suriyeye kar tedbirler almaya balad. Trkiye nce Austos 1956da ihtiyat eitimi iin 934 ihtiyat subay 2099 avu 2458 onba, 7948 er ile beraber
62 63

George Kirk, The Syrian Crisis of 1957- Fact and Fiction, nternational Affairs, Vol.36, 1960, s. 58. Oral Sander, Trk Amerikan likileri 1947-1964, Ankara niversitesi SBF Yaynlar,Ankara, 1979, s. 161. 64 B.C.A.: 30..1.0/40.236..14-24/09/1957. 65 Behet Kemal Yeilbursa, Demokrat Parti Dnemi Trkiyenin Ortadou Politikas (1950 -1960), History Studies, Ortadou zel Says, 2010, s. 86. History Studies
Volume 4/1 2012

101

Arda BA

toplam 13.439 ihtiyat personelini silah altna ald.66 Bayara Kasm 1956da Suriye ile ilgili verilen istihbarat raporlar Trkiyenin bu lke ile ilgili endie ve phelerini artrd. Bayara gelen mesajda Sovyetler Birliinin Kafkasya zerinden ksmen Trk hava sahasn da kullanarak kk gruplar halinde Suriyeye silah nakliyat yaptn, bu bilginin Adana ncirlik ssndeki ABDli komutanlar tarafndan da doruland belirtilmekteydi. Bayar, bu rapora verdii cevapta konunun ciddiyetinin ABD ve ngiltere bykelilerine anlatldn ve Sovyetler Birliinin Suriyede etkinlik kazanmas karsnda sessiz kalamayacaklarn ancak alnacak tedbirlerin ngiltere ve ABD ile beraber kararlatrlmas gerektiini vurguluyordu.67 Trkiye, ngiltere ve ABD ile Suriyedeki gelimeleri grmeye devam etti. Dileri Bakan Yardmcs Ethem Menderes, 29 Kasm 1956da ngiltereye giderek ngiliz Dileri Bakan S. Lloyd ile Sovyetler Birliinin Suriyeye yapt silah sevkiyatn konutu ve alnacak tedbirleri tartt.68 Bayar, ABD Bykelisi Fletcher Warren ile 25 Mart 1957de yapt grmede ise Suriyede siyasi durumun kark ve iktidarn komnistlerin eline geme olaslnn yksek olduunu syledi. Eer ABD bu duruma seyirci kalrsa Suriye daha da maracakt. ABD Bykelisi de Bayarn grlerini paylayordu.69 Suriyede Mays 1957deki seimlerde sol partilerin zafer kazanmas Trkiyenin Suriyenin rejimi konusunda duyduu endieyi artrd. Trkiyenin Suriyeye kar gider ek sertleen tavrna ABD destek verdi.70 Ancak ABD, Trkiyenin Suriye konusunda tek bana hareket etmesinden endie duyuyordu. ABDnin Ankara Bykelisi Warren, Menderes ile yapt grmede Suriye ile ilikilerin durumunu sorduunda, Menderes, Suriyenin rdne kar tavrndaki yumuamann olumlu bir gelime olduunu ancak bunun Trkiyenin Suriyeye kar politikasnda kkl bir deiiklik yapacak kadar nemli bir gelime olmadn belirtti.71 Bu grme ABDnin Trkiyenin Suriye politikasndan duyduu kaygy azaltmad. Bu yzden grmeler devam etti. Babakan Menderes, Bykeli Warren arasnda 21 Austos 1957de yaplan grmede gndem yine Suriyeydi. Menderes, mevcut durum karnda ABDnin bir tutum almas gerektiini ve bu tutum belirlenmedike bir ey yaplamayacan belirtiyordu. Menderese gre, ABDnin Ortadou politikas Suriyenin bir Sovyet uydusu haline gelmesini engelleyememiti. Suriyenin tam ve tipik bir Sovyet uydusu olmas iin gerekli prosedr ksa zamanda tamamlanacak ve tehlikeli, tatsz ayn zamanda ok nemli sonular olacak bir durum ortaya kacakt. Artk Suriye ile temasa gemek Sovyetler Birlii ile temasa gemek demekti. Bunun etkileri ksa srede rdn, Irak ve Lbnanda grlecekti. Suriye bundan sonra blgedeki prestijini yok etmek iin ABDye meydan okuyacakt. Menderes, gelimeler karsnda ABDnin tavrn belirlemesini beklediklerini o zamana kadar hibir ekilde harekete gemeyeceklerini belirtti.72 Menderesin ABDye ilettii bu endieleri Trk askeri yetkililer de paylayordu. Warren, askeri yetkililerin Trkiyenin sadece kuzeyden gelebilecek bir Sovyet tehdidi ile kar karya olmadn, ayn zamanda Suriyeye yaplan Sovyet askeri yna ile ift ynl zel bir saldrnn hedefi olabilecei ynndeki kayglarn hkmetine iletti.73

66 67

B.C.A. : 030.18/146.63.1.2 (58-2) 03.08.1956 (4/7707) B.C.A.:30..1.0/111.701..7-10/11/1956. 68 Vatan, 30 Kasm 1956. 69 B.C.A.: 30..1.0/40.236.11-25/03/1957. 70 Krkolu, a.g.e., s.105. 71 B.C.A.: 30..1.0/111.701.9-27/07/1957. 72 FRUS, 1955-1957, Vol. XIII, Near East:Jourdan-Yemen, Doc.362, s.644. 73 FRUS, 1955-1957, Vol. XIII, Near East:Jourdan-Yemen, Doc.358, s.638. History Studies
Volume 4/1 2012

1957 Suriye Krizi ve Trkiye

102

Warren, hkmetine askeri kanatta baz tereddtler olmakla birlikte Trk Hkmetinin Suriyeye tek tarafl bir mdahalede ok istekli olduu bildirdi. Tabi bu da ABDnin Trkiyenin tek tarafl bir mdahalesinden duyduu endieleri artrd. Bu durum ABDye ok zarar verecekti. Arap dnyas byle bir saldrnn ABDnin tevik ve yardm ile yapldn dnecekti. te yandan Sovyetler Birlii de bu gelimelere sessiz kalmayacakt. Bu yzden ABD gerginlik daha da bymeden mdahale etmek iin harekete geti ve Trkiyenin tepkisini azaltmak iin daha fazla ekonomik ve askeri yardm yapma sz verildi. 8 Ekim 1957de Dileri Bakanlnda Menderes, Dileri Bakan Fatin Rt Zorlu, Milli Savunma Bakan emi Ergin, Dileri Bakanl Genel Sekreteri Melih Esenbel ve ABDnin Ankara Bykelisi Warren bir araya gelerek Suriyedeki son gelimeleri ve ABDnin yapmay sz verdii yardm grtler. 74 ABD de Trkiyenin Suriye konusundaki endielerini paylayordu. Ancak Suriyeye kar alnacak tedbirler konusunda baz tereddtleri vard. Suriyeden komnizm tehlikesi iin yardm talebi gelmedii iin Eisenhower Doktrini uygulanamazd. Suriye iindeki muhalif gruplar rgtleyerek Bat yanls bir iktidarn i bana getirilmesi zordu. ABD ve ngilterenin dorudan mdahale etmesi her lke asndan sakncalyd. Suriyenin komularnn yapaca mdahale krizin bymesine sebep olabilirdi. Araplarn tepkisini azaltmak iin zellikle Trkiye biraz daha geri planda olmalyd. Bu operasyon iin en uygun aday olan Irakn tek bana baarl olmas zordu. Suriyenin komularnn ABDnin desteinde ortak hareket ederek bu sorunu zmesi gerekiyordu.75 Trkiye ile Suriye arasndaki gerginlik Eyll aynda Sovyetler Birlii lideri Bulganin Menderese 10 Eyll 1957de gnderdii mektupla daha da artt. Mektupta zellikle Suriye ile ilgili son zamanlarda meydana gelen gelimelere dikkat ekiliyordu. Hendersonun son seyahatinin amacnn Suriyenin i ilerine askeri bir mdahale hazrl iinde olduu iddia ediliyordu. Trkiyenin bu hazrlklar iersinde nemli grevler slendiini belirten Bulganin, Suriyeye mdahale iin verilen ABD silahlar ve yaplan hazrlklar dikkatle izlediklerini belirti. Bulganine gre bu siyasi ortamda Trkiyenin ne amala snra asker ydn anlamak zor deildi ve bu askeri hareketlilik sona ermez ve Suriyeye kar bir operasyon yaplrsa bu Trkiyeyi ok zor duruma sokacakt.76 Menderes, bu mektuba verdii cevapta iddialarn yalanlam stelik Suriyeden bu ynde resmi bir ikayet yokken Sovyetler Birliinin tavrnn hayret verici olduunu belirtmitir. Menderes, Suriyedeki gelimeleri dikkatle takip ettiklerini, Suriyeye Sovyetler Birlii tarafndan depolanan silahlarn Trkiyenin gvenliini tehdit ettiini belirtti.77 Menderese gre, stanbulda Hendersonun ve Suriyeye komu lkelerin yapt toplant bir saldr hazrl deil Suriyedeki gelimeler karsnda kendi gvenliklerini tehlikede gren lkelerin mevcut durumu mttefikleri ile beraber deerlendirmesinden ibaretti.78 Hendersonun blge lkelerine yapt gezi sonras ABDnin Suriyeye kar tutumunda bir sertleme olmasna ramen bu askeri bir mdahaleye scak bakt anlamna gelmiyordu. Zaten Dulles, 10 Eyll 1957de Trk Dilerine gnderdii mektupta Suriye konusundaki endielerin paylaldn ancak askeri bir harekatta bulunmaya niyetleri olmadn aka belirtti. Mektuptaki bir dier ayrnt Trkiyenin Suriyeye ynelik tepkisini belirlerken
74 75

Sever, a.g.e., s. 193., Ulus, 9 Ekim 1957. Sever, a.g.e., s. 186. 76 B.C.A.: 30..1.0/68.431.6-29/10/1957. 77 Krkolu, a.g.e., s.106. 78 Zafer, 5 Ekim 1957. History Studies
Volume 4/1 2012

103

Arda BA

ABDnin sorumluluk almayaca uyarsyd. Trkiye, ne ABDnin ne de Arap komularnn Suriyeye kar askeri bir harekat dzenlemeye yanamayacan bylece anlad. Ancak Trkiye, geri adm atmamakta kararlyd.79 Suriyeye gzda vermek iin Eyll aynda Suriye snrna yaplan askeri ynak biraz daha artrld. nce Amerikan Askeri Yardm Program erevesinde ABDden 1600 adet jeep alnd.80 27 Eyll 1957ye gelindiinde snra ilave olarak 33.000 kiilik bir motorize birlik yerletirdi. 4 Ekim 1957den itibaren bir zrhl tugay daha bu kuvvetlere eklenerek 10 Ekimde Suriye snrndaki asker says 37.000e ulat.81 Bu askeri hazrlklarn yan sra Trkiyedeki Suriye uyruklulara Trkiyede bulunan gayrimenkulleri zerine inaat yapmak, aa dikmeleri, bu mallar sahiplenmeleri alp satmalar yasakland.82 Suriye ile Trkiye arasndaki gerilim ksa srede ABD ve Sovyetler Birlii arasnda bir g gsterisine dnd. Sovyetler Birlii Dileri Bakan Andrey Andreyevi Gromiko, 20 Eyll 1957de BM Genel Kurulunda yapt konumada Trkiye-Suriye gerginliini yakndan takip ettiklerini ve gereken her eyi yapmaya hazr olduklar uyarsnda bulundu. Sovyetler Birlii, Suriyeye verdii destei gstermek iin Suriyenin Lazkiye Limanna iki sava gemisi gnderdi. Dier yandan Sovyet Komnist Partisi Genel Sekreteri Krucef bir gazeteye verdii demete, Trkiyenin bir sava halinde bir gn dahi dayanamayacan iddia ediyordu. ABDnin Dileri Bakan Dulles, bu demece verdii cevapta Trkiyenin gvenliinin NATOnun gvenliinin bir paras olduu ve Trkiyeye kar bir saldrya verilecek cevabn sadece savunma deil saldr da olaca uyarsnda bulundu.83 18 Ekim 1957de de ABDnin Altnc Filosuna mensup baz gemiler ve gdml fze kruvazr Canberra zmir Limann ziyaret ederek Trkiyeye desteini gsterdi.84 ABD, Sovyetler Birliinden gelen demelerden Trkiyenin Suriyeye kar tek bana harekete gemesi durumunda Sovyetler Birliinin Ortadoudaki prestijini korumak iin Trkiyeye kar harekete gemek zorunda kalacan anlad. Bu ise, Suriye krizinin byk bir atmann fitilini atelemesi ihtimalini daha net bir ekilde yaratyordu. Bu tehlike nedeniyle ABD, Trkiyeye hem ekonomik yardm yaparak hem de gerektiinde askeri olarak destek olacan syleyerek Suriye snrndaki askerlerini geri ekmesini salamaya alt. 85 Gelinen noktada, ABDnin kriz boyunca izledii politikann hatal olduu anlalyordu. Suriyenin Arap dnyasndaki yeri yanl deerlendirilmi ve sorun Suriyenin kar karya kald d kaynakl bir tehdit olarak grlmt. Ancak bunun Sovyetler Birlii tarafndan yrtlen baarl bir taktik olduu grlecekti.86 ABD ve Sovyetler Birlii arasndaki gerilim devam ederken Suriye, 8 Ekim 1957de Trkiyeye bir nota verdi. Notada, Trkiye snr hadiseleri karmakla, Suriye hava sahasna tecavz etmekle ve Suriye snrna asker ymakla sulanyordu. Trkiye bu notaya verdii cevapta bu iddialar reddetmi askeri hareketliliin Ortadoudaki nazik durumdan

79 80

Sever, a.g.e., s.190. B.C.A. : 030.18/146.41.5 (75-18)-28/08/1957 (4/9338) 81 Sever, a.g.e., s.192. 82 B.C.A. : 030.18/147.58.14 (146-1)-18/11/1957 (4/9697) 83 Fahir Armaolu, Belgelerle Trk- Amerikan Mnasebetleri, TTK Basmevi, Ankara, 1991, 251. 84 Krkolu, a.g.e., s.108. 85 Little, a.g.m., s.73. 86 Campbell, a.g.e., s. 134-135. History Studies
Volume 4/1 2012

1957 Suriye Krizi ve Trkiye

104

kaynaklandn, snr hadiselerinin ise kaaklarla yaplan mcadele srasnda meydan gelen kk hadiseler olduunu belirtti. 87 Krizin Yumuamas Suriye Krizi, Suriyenin 16 Ekim 1957de konuyu BMye tamasyla yumuama havasna girdi. Tabi bu yumuamay salayan eitli faktrler vard. 4 Ekim 1957de Sovyetler Birlii ilk uzay aracn Sputniki uzaya gndermeyi baard. Bu Sovyetler Birlii iin yeni bir dnemin habercisiydi. Artk, ABD Sovyetler Birliinin atom silah tayan fzelerinin kapsama alanndayd. ABD Sputnik oku yayordu. Bu Arap dnyasnda Sovyetler Birliinin endstriyel ve teknolojik olarak prestijini de artran bir gelimeydi. Artk Sovyet ler Birlii Ortadouda Bat kapitalizmine ak bir alternatif haline geldi.88 Suriye Krizi BMde grlmeye balandnda Suudi Arabistan Kral Suud, Trkiye ve Suriye arasndaki krizin zm iin almalara balamt. Kral Suud, 25 Eyll 1957de Suriyeyi ziyaret ederek Suriyenin Arap lkelerine kar bir tehdit olmad ve herhangi bir saldr olmas durumunda Suudi Arabistann Suriyenin yannda olaca mesajn verdi. Kral Suudun, Suriyeyi destekler nitelikteki bu demelerinden ilk hedefinin Trkiye ile Suriye arasndaki anlamazl zmekten ziyade Suriye ile rdn arasndaki anlamazl zmek olduu anlalmaktayd. Kral Suud, Suriye ile rdn arasndaki sorunu zmede baar da salad. Kral Hseyin 16 Ekimde ngiltere, ABD ve Trkiye bykelilerine verdii demete, Suriyeye kar yaplacak bir saldry tm Arap lkelerine yaplm sayacaklarn bildirdi.89 Kral Suud, Suriye ile rdn arasndaki sorunu zdkten sonra Trkiye-Suriye ilikilerinin normallemesi iin aba harcad. 21 Ekim 1957de Suudi Arabistan, Trkiye ve Suriyeye arabuluculuk teklif ettiklerini ve her lkenin bunu kabul ettiini duyurdu. Bunun zerine BM grmelere gn ara verildi. Ardndan Kral Suudun teklifini grmek iin Zorlunun bakanlk ettii bir heyet Suudi Arabistana gitti. Grme sonunda yaplan ortak aklamada, Trk-Arap zellikle de Trkiye-Suriye ilikilerinin grld bildirildi.90 Ancak Suriye makamlar Suudi Arabistann arabuluculuunu nce kabul ettiklerini sonra ise reddettiklerini bildirdiler. Suudi Arabistan bundan rahatszlk duydu ve am Bykelisi eyh Abdlaziz Zeynel, Suriye Cumhurbakan kr Kuvvetli ile yz yze grerek, Suriyenin bu tutumunun devletleraras hukuka aykr olduunu bildirdi.91 Ardndan Suudi Arabistan arabuluculuk teklifini geri ekti. NBC Radyosunda yaynlanan bir haberde Sovyetler Birliinin Msr ve Suriyeye, Suudi Arabistann arabuluculuk teklifinin kabul edilmemesi iin telkinde bulunduunu bildiriliyordu. ABDde yaynlanan Examiner gazetesi de, Suriyenin arabuluculuk teklifini reddetmesinde Sovyetler Birliinden gelen uyarlarn etkili olduunu, Trkiyenin ise bu teklifi kabul ederek Dnya kamuoyunda iyi niyetli ve yapc tavrn bir kez daha ortaya koyduunu yazd.92 Suudi Arabistan arabuluculuktan ekildii gnlerde taraflarn tavrlarnda hzl bir yumuama yaand. 29 Ekim Cumhuriyet Bayramnda Moskova Bykelimizin dzenledii resepsiyona Khrushchevde katld ve resepsiyonda Ankara ile bir gerilimin olmadn gstermek iin olduka scak davrand. Aslnda tavrlar Kriz mi ne krizi? diyordu.93 Dier
87 88

Ulus, 10 Ekim 1957., Sever, a.g.e., s. 193. Anderson, a.g.m., s.35. 89 Krkolu, a.g.e., s.108. 90 Ulus, 24 Ekim 1957. 91 Ulus, 25 Ekim 1957. 92 B.C.A.: 30..1.0/104.651.3-23/10/1957. 93 Anderson, a.g.m., s.37. History Studies
Volume 4/1 2012

105

Arda BA

yandan BMdeki grmelerde Trkiyeyi temsil eden Dileri Bakanl Genel Sekr eteri Selim Sarperin, Suriyeli meslekta ile yapt grmeler olumlu sonu verdi. Selim Sarper grmeler boyunca Suriyenin daha yumuak ve yapc olmasn salamak iin szl taahhtlerle Suriye makamlarn Trkiyenin iyi niyeti konusunda ikna etti. Suriyenin ikayetini geri almasnda Selim Sarperin giriimleri nemli rol oynad. Suriye, Kasm 1957de BMye yapt ikayeti geri ald. Zaten Suriyenin BMden istedii aratrma komisyonu iin Genel Kurulun te ikisinin oyunu almas gerekiyordu. Suriye, bu ounluu salayamayacan anlamt. Suriye ikayetini geri alnca Trkiye, Kasm 1957den itibaren snra yd askeri geri ekmeye balad ve iki lke arasndaki ilikiler yava yava normalleti.94 Aslnda krizin bu kadar hzl bir ekilde zlebileceinin ilk iaretlerinden biri Trkiye, Irak, rdn 22 Austos 1957de Trkiyede bir araya gelerek Suriye sorununu grtkleri toplant sonras Dileri Genel Sekreteri Melih Esenbel ile Amman Bykelisi Mahmut Dikerdem arasnda yaplan grmede ortaya kmt. Dikerdem, Esenbele grme ncesi Ankarada baz yetkililerin kendisine Suriye askeri harekat dzenlenmesinin an meselesi olduunu sylediini ve grevinin bana dnmesinde bir saknca olup olmadn sorduunda, Esenbel Hibir askeri hareket olaca yok, rahata grevinin bana dnebilirsin demiti. Trkiye ve Suriye arsndaki gerginlik siyasi bir manevradan ibaretti.95 Kriz, taraf olan lkeler asndan eitli ekillerde deerlendirilebilecei bir sreti. ABD bu krizde Suriye konusunda kendi "Frankenstein" yaratt. Trkiye iin ise kriz, blgedeki geleneksel dman ile yeni bir ekimeydi. NATO stratejisi asndan kriz, Sovyetler Birlii ile Suriye arasndaki yaknlama Trkiyenin Ortadouda Sovyetler Birliine kar oluturduu bariyerin yklmasyd. Krizden en iyi faydalanan lke Sovyetler Birlii oldu. Sovyetler Birlii kriz boyunca gayet baarl bir taktik izledi . Kruevin yrtt diplomasi az bir maliyet ile Sovyetler Birliinin Ortadoudaki prestijini artrd. Sovyetler Birlii iin ABDyi Ortadouda Arap milliyetiliine balantsz harekete kar olduunu gstermek zor olmad.96 Aslnda ABDnin kriz boyunca uygulad yanl politika ne ilk ne de sondu. ABD, Ortadouda bir meydan okuma ile kar karya kaldnda bilinsiz bir ekilde bir ileri iki geri adm atyordu.97 Kriz sona erdi ancak Trkiyede kriz ile ilgili tartmalar bitmedi. Suriye ile yaanan kriz TBMMnin gndemine Dileri Bakanlnn 1958 btesi grlrken geldi. Dileri Bakan Fatin Rt Zorluya gre, uluslararas komnizmin yeni yaylma alan Ortadouydu ve bu szma faaliyetleri BM nezdinde yaplan giriimler, 1957 yaznda yaplan stanbul Toplants, NATOnun Pariste Aralk 1957 toplants ve ABDnin Badat Paktnn son Ankara toplantsna katlmas ile yavalatld. Konumasnn devamnda Zorlu, son bir yl iinde Suriyenin Sovyetler Birliine st verme giriiminin Trkiyeyi ok kayglandrdn, buna ramen Trkiyenin Suriyenin bamszl ve refah iin daima iyi niye tler beslediklerini belirtti. Zorluya gre tehlikenin bymesini ABD ve Trkiyenin zamannda ve kararl politikas nlemiti.98 CHP grubu adna konuan Necati ltere greyse Suriye ile yaanan kriz seimler ncesi Demokrat Partinin medet umduu yapay bir krizdi. Hi bir Ortadou lkesi byle bir tehlikeyi alglamazken bizim snra asker ymamz Suriyede
94 95

Sander, a.g.e., s.163. Dikerdem, a.g.e., s. 176. 96 Anderson, a.g.m., s.38. 97 Kirk, a.g.m., s. 61. 98 TBMM, ZC, C. 19, X/3, TBMM Matbaas, Ankara, 1958, s. 606 -607, 610-611, 613. History Studies
Volume 4/1 2012

1957 Suriye Krizi ve Trkiye

106

Sovyetler Birliine kar duyulan sempatiyi artrmt. Demokrat Parti Grubu adna sz alan Basri Akta, Ortadoudaki son dnemde meydana gelen gelimelerin en ok Trkiyeyi etkilediini ve komnizmin uursuz Arap milliyetiliini krkleyerek Arap devletleri arasnda yaylmaya altn iddia etti. Ardndan yine Demokrat Partiden Mithat Perin sz alarak CHPli Necati lterin Suriye ile sava ihtimali varm gibi gsterilerek seimlerde bask yapld iddialarn reddetti.99 Suriye ile yaanan kriz ve 1957 seimleri arasndaki balant Babakan Adnan Menderes tarafndan gndeme getirilecek 1957 seimlerinde CHPnin halk Demokrat Parti iktidara gelirse Suriyeye sava ilan edecek eer biz iktidara gelirsek Araplar ile serbest ticareti salayacaz diyerek kandrdn syleyecekti.100 Sonu 1957 ylnda Ortadouda gergin gnlerin yaanmasna sebep olan kriz Suriye ve Trkiye arasnda I. Dnya Savandan beri devam eden inili kl ilikilerin daha da ktlemesine sebep oldu. II. Dnya Sava sonrasnda kar karya kald Sovyetler Birlii tehdidi Trkiyenin d tehdit algsn hassaslatrd. Trkiye kuzeyindeki tehlikeli komunun bir benzerini ya da uydusunu gneyinde grmek istemedii iin Suriyedeki her gelimeyi yakndan takip etti. nk Sovyetler Birliinin Suriye ile yaknlamas Trkiyenin kuatlmlk hissini artryordu. Eer mdahale edilmezse Sovyetler Birlii sadece kuzeydeki tehlikeli komu deil, Trkiyeyi Arap lkeleri zerinden tehdit edebilen komu haline gelecekti. Trkiye, Suriye ile ilikilerini kmaza sokacak ve Trkiyeyi gerek manada tehdit edecek temel meselenin Suriyede iktidarn komnistlerin eline gemesi olacann farkndayd. Trkiye, komnist yaylmann nasl gerekletiini Balkanlarda grmt. Bu yzden Suriyenin Sovyet uydusu haline gelmesinin ilk aamasnn siyaseten Sovyetler Birliine yanamak olduunu biliyordu. Suriyede zellikle 1954 seimlerinde komnist adaylarn ve Baas Partisinin elde ettii baar Trkiyenin kayglarn artrd ve 1954ten itibaren, Trkiye bilhassa Suriyenin kuzeyindeki Krt airetler arasnda yaygnlaan komnistlik faaliyetlerinden rahatszln belli etmeye balad. Trkiyenin Ortadoudaki Sovyet faaliyetleri karsnda hassas olduu bu srete Ortadou lkeleri hzla Sovyetler Birliine yaklayordu. Filistin Meselesi, Svey Krizi ve Badat Pakt ile ilgili gelimeler Araplarn tehdit algsnda nemli deiimlere yol at. Msr nderliinde Bat ve onun ittifaklarna kar olan blok hzla glendi. Ortadouda Batya kar duyulan tepki her geen gn daha da artt. Bu durum ise Araplar Sovyetler Birlii ile daha fazla ibirliine itti. Suriye i siyasetindeki sol akm Trkiye ve Bat tehlikesinden de besleniyordu. Suriye zelinde meseleye baktmzda bunlara ek olarak zellikle Bat ve onun mttefiki Trkiyenin Ortadou siyasetinde aktif rol oynamas ve Suriye ile yukarda bahsettiimiz sorunlarn h ala scakln korumas Suriyede Sovyet sempatizan akmlarn g kazanmasna sebep oldu. Trkiyenin elinde Suriye konusunda endielenmesine sebep olacak yeterli tarihsel tecrbe ve kant vard ve bunlar hkmet tarafndan hem i siyasette hem de ABD i le ilikilerde kullanld. Olayn bandan beri bir silahl mdahalede bulunmaya niyeti olmamasna ramen Trkiyenin mttefiki ABDyi dahi endielendirecek lde ald askeri tedbirler Arap lkelerinin Trkiyeye kar duyduu kaygy artrd ve Trk-Arap ilikilerine zarar verdi. Ekim 1957deki seimlerden hemen nce krizin trmanmas ve seimler sonras krizin hzl bir soumaya girmesi Demokrat Parti iktidarnn krizden faydalanmak istedii eklinde
99 100

TBMM, ZC, C. 19, X/3, TBMM Matbaas, Ankara, 1958, s. 630 -631, 635, 639. TBMM, ZC, C. 2, XI/1, TBMM Matbaas, Ankara, 1958, s. 918. History Studies
Volume 4/1 2012

107

Arda BA

yorumlanmtr. Demokrat Parti iktidar seimler hemen ncesinde artk ok ciddi bir hal alan ekonomik sorunlardan kamuoyunun dikkatini Suriyedeki gelimelere ekmeyi baarmt. Muhalefet ise Suriye Krizinin iktidar partisi tarafndan kullanldn dnyordu ve Demokrat Parti iktidarn Suriye ile yrtlen kt ilikiler sebebiyle eletiriyordu. Suriyedeki gelimeler sadece Trkiyeyi deil mttefiki ABDyi de kayglandryordu. stelik II. Dnya Savann hemen sonrasnda Suriyede iktidarn komnistlerin eline geme ihtimali deerlendirilmesine ve Eisenhower Doktrini ile Sovyetler Birliinin Ortadouda yaylma giriimlerine kar nlem alnmasna ramen gelimelerin n alnamamt. ABD Suriyenin Sovyetler Birliine yaknlamasn nleyemedi. Bunun yannda alnan nlemler Sovyetler Birlii tarafndan ABDnin Trkiyeyi Suriyeye kar askeri bir harekata ynlendiriyor eklinde Arap dnyasna yanstld. Bu ise ABDnin Arap lkeleri ile ilikilerinin ktlemesine, Sovyetler Birliinin ise Ortadouda daha da glenmesine sebep oldu. ABDnin Suriye Krizinde yapt hatalar ve urad prestij kayb ksa srede Ortadouda yansmalarn gsterdi. Kriz ncesi Trkiye ve ABDnin duyduu kayglar ksa srede gerek oldu. Irak ve Lbnan gibi Ortadounun mttefik devletlerinde iktidar deiti. Batllar iin kritik blgelerin kaybedilmesi Ortadou siyasetinin yeniden gzden geirilmesi gerektiini gsteriyordu. Sovyetler Birlii ise kriz boyunca hem ABDnin hem de Trkiyenin hassasiyetlerini iyi deerlendirerek blgedeki prestijini artrd. I.Dnya Savann son gnlerinden 1957 yazna kadar devam eden srete Suriye Trkiye ilikileri snr anlamazlklar gibi temel sorunlar nedeniyle zaten bir krize gebeydi. zellikle 1954 Suriye seimleri sonras Trkiyenin Suriye ile sorunlarna yeni bir faktr daha eklendi. Suriye sadece snr anlamazl yaanan bir lke deil ayn zamanda Trkiyenin gvenliini tehdit eden bir lke haline gelme ihtimali Suriye konusunda Trkiyedeki hassasiyetleri artrd. Trkiyenin gelimeler karsnda ald sert nlemler sadece TrkiyeSuriye ilikilerini deil ayn zamanda Souk Savata rekabetin yeni sahas haline gelen Ortadouda ABDnin durumunu da etkiledi. ABD Ortadouda 1955 sonras artk iyice artan Sovyet yaylmasna kar izledii politikann baarsz olduunu grd. Trkiye ise Ortadounun Arap hkmetleri zerinde bask kurmann ilikilerin gelimesine katk salamadn anlad. Krizden Trkiye, ABDnin ekonomik ve askeri yardmn daha fazla alarak ve blgedeki nemini mttefiklerine daha fazla gstererek faydalanrken Sovyetler Birlii ABDnin ve Trkiyenin Suriyeye kar bir askeri harekat dzenlemesini nleyen lke gibi grnerek Arap halknn gvenini daha fazla kazanmay baard. Yani krizden Trkiye ekonomik, Sovyetler Birlii stratejik olarak fayda salarken ABD Ortadouda prestij kaybna urad. Kaynaklar Ariv Kaynaklar Babakanlk Cumhuriyet Arivi - (BCA) B.C.A.: 030..1.0/68.431.6-29/10/1957. B.C.A.: 030..1.0/68.432.1-01/11/1957. B.C.A.: 030..1.0/40.236..14-24/09/1957. B.C.A.: 030.18/146.63.1.2 (58-2) - 03/08/1956. (4/7707) B.C.A.: 030..1.0/111.701..7-10/11/1956. B.C.A.: 030..1.0/40.236.11-25/03/1957. B.C.A.: 030..1.0/111.701.9-27/07/1957.
History Studies
Volume 4/1 2012

1957 Suriye Krizi ve Trkiye

108

B.C.A.: 030..1.0/68.431.6-29/10/1957. B.C.A.: 030.18/146.41.5 (75-18)-28/08/1957 (4/9338) B.C.A.: 030.18/147.58.14 (146-1)-18/11/1957 (4/9697) B.C.A.: 030.1.0/104.651.3-23/10/1957. B.C.A.: 030.01./104.649.4-08/07/1954. B.C.A.: 030.01./104.650.1-07/09/1954. B.C.A.: 030.01./104.650.3-13/11/1954. Foreign Relations of the United States - (FRUS) FRUS, 1955-1957, Vol. XIII, Near East: Jourdan-Yemen, Doc. 355. FRUS, 1955-1957, Vol. XIII, Near East: Jourdan-Yemen, Doc. 373. FRUS, 1955-1957, Vol. XIII, Near East: Jourdan-Yemen, Doc. 372. FRUS, 1955-1957, Vol. XIII, Near East: Jourdan-Yemen, Doc. 362. FRUS, 1955-1957, Vol. XIII, Near East: Jourdan-Yemen, Doc. 358. Trkiye Byk Millet Meclisi Zabt Ceridesi TBMM, ZC, C. 15, X/3, TBMM Matbaas, Ankara, 1957. TBMM, ZC, C. 10, X/2, TBMM Matbaas, Ankara, 1957. TBMM, ZC, C. 17, X/3, TBMM Matbaas, Ankara, 1957. TBMM, ZC, C. 15, X/3, TBMM Matbaas, Ankara, 1957. TBMM, ZC, C. 19, X/3, TBMM Matbaas, Ankara, 1958. TBMM, ZC, C. 19, X/3, TBMM Matbaas, Ankara, 1958. TBMM, ZC, C. 2, XI/1, TBMM Matbaas, Ankara, 1958. Sreli Yaynlar Ayn Tarihi, No:285, Austos 1957. Ayn Tarihi, No: 276, Kasm 1936. Ayn Tarihi, No:285, Austos 1957. Ulus, 10 Ekim 1957. Ulus, 24 Ekim 1957. Ulus, 25 Ekim 1957. Vatan, 30 Kasm 1956. Ulus, 9 Ekim 1957. Zafer, 5 Ekim 1957. Forum, Cilt No:3, Say No: 25, ( 1 Nisan 1955). Forum, Cilt No:7, Say No: 75, (1 Mays 1957). Kitaplar & Makaleler ANDERSON, Philip; "Summer Madness The Crisis in Syria, Agust-October 1957, British Journal of Middle Eastern Studies, Vol. 22, No.1/2, 1995. ARI, Tayyar; Gemiten Gnmze Orta Dou Siyaset, Sava ve Diplomasi, Alfa Yaynlar,stanbul, 2004. ARMAOLU, Fahir; Belgelerle Trk-Amerikan Mnasebetleri, TTK Basmevi, Ankara, 1991.

History Studies
Volume 4/1 2012

109

Arda BA

BACI, Hseyin; Trk D Politikasnda 1950li Yllar, Metu Press Yaynlar, Ankara, 2001. CAMPBELL, John C.; Defense of the Middle East Problems of American Policy, Haper Brothers, Newyork, 1960. DKERDEM, Mahmut; Ortadouda Devrim Ylllar, stanbul Matbaas, stanbul, 1972. HUREWTZ, J.C.; Middle East Politics: The Military Dimension, Frederick A. Praeger Publishers, New York, 1982. GNLBOL Mehmet - SAR Cem, Atatrk ve Trkiye'nin D Politikas (1919-1938), Atatrk Aratrma Merkezi Yayn, Ankara, 1997. GL, Ycel, The Question Of The Sanjak Of Alexandretta A Studyin Turkish-FrenchSyran Relations , Tr Tarih Kurumu, 2001. KRK,George; the Syrian Crisis of 1957- Fact and Fiction, nternational Affairs, Vol.36, 1960. KRKOLU, mer E.; Trkiyenin Arap Orta Dousuna Kar Politikas (19451970), Ankara niversitesi SBF Yayn,Ankara, 1972. LENCZOWSKi, George, Soviet Advances in the Middle East, Washington 1971, 105-106. LTTLE, Douglas; Cold War and Covert Action: The US and Syria, 1945-58, Middle East Journal, 44/1 (K 1990), s. 55. MTERCMLER, Erol - KE, Mim Kemal; Dler ve Entrikalar Demokrat Parti Dnemi Trk D Politikas, Alfa Yaynlar, stanbul, 2004. KE, Mim Kemal; Siyonizmden Uygarlklar atmasna Filistin Sorunu, stanbul, 2002. ORAN, Baskn Edt, Trk D Politikas Kurtulu Savandan Bugne Olaylar, Belgeler, Yorumlar I, stanbul 2001. SANDER, Oral; Trk - Amerikan likileri 1947-1964, Ankara niversitesi SBF Yaynlar,Ankara, 1979. SEVER, Ayegl; Souk Sava Kuatmasnda Trkiye, Bat ve Orta Dou, 1945-1958, Boyut Kitaplar, stanbul, 1997. SOYSAL, smail; Trkiyenin Siyasal Antlamalar I (1920-1945), Ankara, 1989. SOYSAL, smail; 1955 Badat Pakt, TTK Basmevi, Ankara, 1991. EN, Sabahattin; Ortadouda deolojik Bunalm Suriye Baas Partisi ve deolojisi, Birey Yaynclk, stanbul, 2004. UAROL, Rfat; Siyasi Tarih (1789-1994), Filiz Kitapevi, stanbul, 1995. YALIN, Durmu vd; Trkiye Cumhuriyeti Tarihi II, Atatrk Aratrma Merkezi Yayn, Ankara, 2002. YELBURSA, Behet Kemal; Orta Douda Souk Sava ve Emperyalizm, IQ Yaynclk, stanbul, 2007. YELBURSA, Behet Kemal; The Baghdad Pact: Anglo-American Defence Policies in the Middle East, 1950-1959, Frank Cass, London, 2005. YELBURSA, Behet Kemal; Demokrat Parti Dnemi Trkiyenin Ortadou Politikas (1950-1960)", History Studies, Ortadou zel Says, 2010. YILMAZ, Trel - AHN, Mehmet; Ortadou Siyasetinde Suriye, Platin Yaynlar, Ankara, 2004.

History Studies
Volume 4/1 2012