Türk Dili

T.C.
ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2637

AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1605
TRK DL-I
Yazarlar
Prof.Dr. . Halk AKALIN (nite 7, 8)
Prof.Dr. Vahit TRK (nite 3, 6)
Do.Dr. Ser EKER (nite 1, 4, 5)
Yrd.Do.Dr. Sema ASLAN DEMR (nite 2)
Editrler
Prof.Dr. Muhsin MACT
Yrd.Do.Dr. Serap CAVKAYTAR
ANADOLU NVERSTES
Bu kitabn basm, yaym ve sat haklar Anadolu niversitesine aittir.
Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr.
lgili kurulutan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt
veya baka ekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz.
Copyright 2012 by Anadolu University
All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without
permission in writing from the University.
UZAKTAN RETM TASARIM BRM
Genel Koordinatr
Do.Dr. Mjgan Bozkaya
Genel Koordinatr Yardmcs
Ar.Gr.Dr. rem Erdem Aydn
retim Tasarmclar
Do.Dr. Mjgan Bozkaya
Ar.Gr.Dr. rem Erdem Aydn
Grafik Tasarm Ynetmenleri
Prof. Tevfik Fikret Uar
r.Gr. Cemalettin Yldz
r.Gr. Nilgn Salur
Kitap Koordinasyon Birimi
Uzm. Nermin zgr
Kapak Dzeni
Prof. Tevfik Fikret Uar
r.Gr. Cemalettin Yldz
Dizgi
Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi
Trk Dili-I
ISBN
978-975-06-1305-0
1. Bask
Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 474.000 adet baslmtr.
ESKEHR, Temmuz 2012
indekiler
nsz............................................................................................................ ix
Dil Nedir?.................................................................................. 2
GR .............................................................................................................. 3
DLN TANIMI ............................................................................................... 4
BLMSEL BAKIMDAN DLN ZELLKLER................................................ 5
DL-DNCE VE DUYGU BALANTISI ................................................... 8
DLLERN DOUU LE LGL KURAMLAR............................................... 9
DL TRLER.................................................................................................. 11
Siyasal ve Etnik Bakmdan Dil Trleri ......................................................... 14
DLLERN SINIFLANDIRILMASI .................................................................... 17
Kken Bakmndan Dnya Dilleri................................................................ 18
Yap Bakmndan Dnya Dilleri ................................................................... 24
Sz Dizimi Bakmndan Diller ...................................................................... 25
Dier Snflandrmalar ................................................................................... 26
TRKENN DNYA DLLER ARASINDAK YER ................................... 26
Trk Yaz Dillerinin ve Lehelerinin Snflandrlmas ................................ 27
Trkiye Trkesi ........................................................................................... 28
zet ............................................................................................................... 29
Kendimizi Snayalm ..................................................................................... 31
Yaamn inden ........................................................................................... 32
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 32
Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 32
Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 33
nternet Kaynaklar........................................................................................ 33
Bavurulabilecek Kaynaklar ......................................................................... 33
Dil Kltr likisi ...................................................................... 34
KLTR NEDR?............................................................................................ 35
KLTR OLUTURAN GELER................................................................ 37
KLTR DEMELER ................................................................................ 38
DL VE KLTR ........................................................................................... 42
DL VE TOPLUM........................................................................................... 45
zet................................................................................................................ 50
Kendimizi Snayalm...................................................................................... 52
Yaamn inden............................................................................................ 53
Okuma Paras .............................................................................................. 54
Trk Dilinin Geliimi ve Tarihsel Dnemleri ....................... 58
TRKENN YAI ......................................................................................... 59
TRKENN TARHSEL DNEMLER.......................................................... 61
Hun Dnemi.................................................................................................. 62
i ndeki l er
iii
1. N TE
2. N TE
3. N TE

Kktrk-Uygur Dnemi (Eski Trke) ........................................................ 62
Karahanl-Harezm Dnemi (Orta Trke) ................................................... 63
Kuzey (Kpak) Trkesi ........................................................................ 64
Dou (aatay) Trkesi ........................................................................ 64
Bat (Eski Ouz) Trkesi ...................................................................... 65
TRKENN YAZIMINDA KULLANILAN ALFABELER................................ 66
Kktrk Alfabesi............................................................................................ 67
Mani Alfabesi ................................................................................................. 68
Sout Alfabesi ................................................................................................ 68
Uygur Alfabesi ............................................................................................... 68
Brahmi Alfabesi ............................................................................................. 69
Tibet Yazs .................................................................................................... 69
Sryani Alfabesi ............................................................................................. 69
brani Alfabesi ............................................................................................... 70
Ermeni Alfabesi ............................................................................................. 70
Grek Alfabesi ................................................................................................. 70
Arap Alfabesi ................................................................................................. 71
Kiril Alfabesi (Slav Alfabesi) ......................................................................... 71
Latin Alfabesi ................................................................................................. 72
TRKYE TRKES ..................................................................................... 73
ada Trkiye Trkesi .............................................................................. 74
TRK DL ALIMALARI ........................................................................... 75
YAZI DEVRM ............................................................................................. 77
ATATRK VE TRK DL ............................................................................. 78
zet................................................................................................................ 81
Okuma Paras .............................................................................................. 84
Ses Bilgisi .................................................................................. 86
TRK ALFABES VE YAZIM SSTEMNE GENEL BR BAKI..................... 87
SESLER VE KONUMA SESLERNN OLUUMU......................................... 88
TRKE SES BLGSNE GR .................................................................... 90
TRKENN NLLER ............................................................................... 91
TRKENN NSZLER.............................................................................. 94
TRKENN HECE YAPISI ........................................................................... 96
TRKENN SES ZELLKLER VE YABANCI SZCKLERN
TANINMASI.................................................................................................... 97
SES OLAYLARI............................................................................................... 102
Ses Olaylarna Yol Aan Etkenler ................................................................ 103
nllerle lgili Ses Olaylar........................................................................... 105
nszlerle lgili Ses Olaylar ....................................................................... 107
PARALARST SES BRMLER................................................................... 110
zet ............................................................................................................... 112
Trk Di l i -I
iv
4. N TE
Yaamn inden ........................................................................................... 115
Yap Bilgisi: Biim Bilgisi ve Sz Dizimi................................ 118
BM BLGS ............................................................................................... 119
Biim Bilgisiyle lgili Temel Kavramlar........................................................ 119
Biimbirim .............................................................................................. 119
Biimbirim ve Dilbilgisel lev ............................................................... 120
Biimbirimlerin Yaps ............................................................................ 120
Deikenbiim......................................................................................... 120
Biimbirimlerin Snflandrlmas ............................................................ 121
Fosil Biimbirimler ve Fosilleme .......................................................... 121
Kk........................................................................................................... 122
Gvde ...................................................................................................... 122
Taban....................................................................................................... 122
Ek ............................................................................................................. 122
Eklenme................................................................................................... 123
Deiim................................................................................................ 124
Enklitik..................................................................................................... 124
SZCK YAPIMI........................................................................................... 124
Birletirme...................................................................................................... 125
Tretme.......................................................................................................... 125
Kalplama ..................................................................................................... 126
rnekseme .................................................................................................... 126
Krpma ........................................................................................................... 126
Karma............................................................................................................. 126
Ksaltma (Akronim) ....................................................................................... 126
Kastl Yaratma (Uydurma) ........................................................................... 126
Derleme ......................................................................................................... 127
Tarama ........................................................................................................... 127
Genelleme .................................................................................................... 127
Kopyalama (dnleme, Alnt)................................................................... 127
SZCKLERN SINIFLANDIRILMASI ........................................................... 127
Anlam Bakmndan Szcklerin Snflandrlmas........................................ 128
Tr ve Grev Bakmndan Szcklerin Snflandrlmas ............................ 129
TRKENN EKLER ..................................................................................... 132
Yapm Ekleri .................................................................................................. 132
Addan Ad Yapma Ekleri ......................................................................... 132
Addan Eylem Yapma Ekleri ................................................................... 133
Eylemden Ad Yapma Ekleri ................................................................... 133
Eylemden Eylem Yapma Ekleri (Eylemlerde at) ............................... 134
ekim Ekleri (Ad ve Eylem ekimi)............................................................ 135
Ad ekim Ekleri ...................................................................................... 135
Eylem ekim Ekleri................................................................................. 137
Eylemsiler (Fiilimsiler/ekimsiz Eylemler) .................................................. 138
i ndeki l er
v
5. N TE
Sfat-Fiiller (Orta, Partisip, Sfat-Eylem)................................................ 138
Zarf-Fiiller (Ba-Eylem, Ula)................................................................. 139
sim-Fiiller (Mastarlar) ............................................................................. 139
SZ DZM (CMLE BLGS)..................................................................... 140
Szck bekleri ............................................................................................ 141
Cmlenin geleri .......................................................................................... 143
Yklem..................................................................................................... 143
zne......................................................................................................... 143
Nesne ....................................................................................................... 143
Tmleler ................................................................................................. 144
Cmle gelerinin Sras ................................................................................ 144
CMLE TRLER ........................................................................................... 145
Yapsna Gre Cmleler................................................................................ 145
Basit Cmleler ......................................................................................... 146
Birleik Cmleler..................................................................................... 146
Sral Cmle ve Bal Cmle................................................................... 146
Yklemin Trne Gre Cmleler ................................................................ 146
Ad Cmleleri............................................................................................ 147
Eylem Cmleleri ...................................................................................... 147
Yklemin Yerine Gre Cmleler ................................................................. 147
Kurall (Dz) Cmle................................................................................ 147
Devrik Cmle .......................................................................................... 147
Kesik Cmle ............................................................................................ 148
Anlamna Gre Cmleler .............................................................................. 148
Olumlu ve Olumsuz Cmle.................................................................... 148
Soru Cmlesi ........................................................................................... 148
Emir Cmlesi ........................................................................................... 148
nlem Cmlesi ........................................................................................ 149
zet ............................................................................................................... 150
Yaamn inden............................................................................................ 153
nternet Kaynaklar........................................................................................ 157
Trkenin Sz Varl.............................................................. 158
GR .............................................................................................................. 159
TRKENN ANLATIM GC .................................................................... 159
Deyimler ........................................................................................................ 161
Deyim ve Atasz Arasndaki Fark........................................................ 161
Deyimler ve Birleik Szckler .............................................................. 162
Deyimlerin Kayna ................................................................................ 162
Trkiye Trkesinin Deyim Varlndan rnekler................................ 162
Ataszleri ....................................................................................................... 164
Ataszlerinin Konular ............................................................................ 165
Ataszlerinin Dil ve slup zellikleri ................................................... 165
kilemeler ....................................................................................................... 166
Trk Di l i -I
vi
6. N TE
kilemelerin Genel zellikleri ................................................................ 166
Szck Yaps Bakmndan kileme Trleri .......................................... 167
Szck Tr Bakmndan kileme.......................................................... 167
Yap ve Kurulu Bakmndan kilemeler ............................................... 167
Anlam Bakmndan kilemeler................................................................ 168
Alnt Szler ................................................................................................... 168
Az eleri................................................................................................... 170
Argo................................................................................................................ 172
liki Szleri ................................................................................................... 173
TRKENN TRETME GC..................................................................... 174
Trkenin Yaps ve letme Biimi ............................................................. 175
zet................................................................................................................ 179
Yaamn inden............................................................................................ 181
Okuma Paras .............................................................................................. 181
Trk Dilinin Dier Dillerle Etkileimi.................................... 186
TRK DLNN ZENGNLK ALANLARI ....................................................... 187
Trkenin Gc ve Zenginlii ................................................................. 188
Tarihsel Derinlik...................................................................................... 188
Corafi Yaygnlk..................................................................................... 189
Sz Varl ve Anlatm Gc ................................................................. 189
Ataszleri ve Anlatm Gc .................................................................. 180
Akrabalk Adlarnda eitlilik................................................................. 191
liki ve Nezaket Szleri ......................................................................... 191
DNYA DLLERNN TRK DLNE ETKS................................................ 192
Dnden Bugne Yabanc Dillerin Etkisi ..................................................... 192
Eski Trke DnemindeYabanc Dillerin Etkisi .................................. 192
Trkiye Trkesine Yabanc Dillerin Etkisi ........................................... 193
Osmanl Trkesinde Yabanc Dillerin Etkisi ...................................... 193
Bat Dillerinin Etkisi ................................................................................ 194
Her Yabanc Szck Olumsuz Bir Etkilenme midir? ............................ 196
TRK DLNN DNYA DLLERNE ETKS................................................ 196
Dnya Dillerine Trkeden Geen Szckler............................................. 197
TRK DLNN YAYILMA ALANLARI........................................................... 198
zet................................................................................................................ 202
Yaamn inden............................................................................................ 205
i ndeki l er
vii
7. N TE
Trk Dilinin Kar Karya Bulunduu Sorunlar................... 208
DLN SORUNU MU KONUURLARIN SORUNU MU?................................ 209
SZCK VE TERM TRETME .................................................................... 210
Terimler ........................................................................................................ 210
BLM DL TRKE...................................................................................... 213
KRESEL ETKLEM .................................................................................... 214
SZL VE YAZILI ANLATIM BOZUKLUKLARI .......................................... 216
Kitle letiim Aralarnda Trkenin Kullanm ........................................... 216
Sosyal Medyada Trkenin Kullanm.......................................................... 217
Szl Anlatm Bozukluklar .......................................................................... 218
Ksa nllerin Uzun Sylenmesi............................................................ 218
Uzun nllerin Ksa Sylenmesi............................................................ 219
nce Sylenmesi Gereken Seslerin Kaln Sylenmesi ........................... 220
Kaln Sylenmesi Gereken Seslerin nce Sylenmesi ........................... 220
Ses Dmeleri .......................................................................................... 220
Ses Fazlal ............................................................................................. 221
Ulama Eksiklii........................................................................................ 221
/e/ nlsnn Ak Sylenmesi ............................................................ 221
Yumuatlmas Gereken Seslerin Sert Sylenmesi ................................ 222
Hatal Yumuatma................................................................................... 222
Yer Deitirme ........................................................................................ 222
Vurgu Yanllar....................................................................................... 222
Ses Uyumsuzluu.................................................................................... 222
Yazm Yanllar............................................................................................. 223
Szcklerin Yanl Yazlmas.................................................................. 223
Eklerin Yanl veya Eksik Yazlmas ...................................................... 224
Dzeltme areti Eksiklii ....................................................................... 224
Kesme areti Eksiklii veya Yanl Kullanm ...................................... 224
ki Balacnn Yazm ............................................................................ 225
da, de Balacnn Yazm..................................................................... 225
Soru Ekinin Yazm ................................................................................. 225
Szcklerin ve Deyimlerin Yanl Anlamda Kullanlmalar ........................ 226
Szcklerde Fazlalk ..................................................................................... 227
Sz Diziminde Sraszlk................................................................................ 228
zet ............................................................................................................... 229
Yaamn inden ........................................................................................... 231
Bavurulabilecek Kaynaklar ........................................................................ 233
Trk Di l i -I
viii
8. N TE
nsz
nsanlar arasnda anlamay salayan en gelimi, en ilek ve en etkili ara dil-
dir. Dil, insanlar arasnda yalnzca anlama arac deil; ayn zamanda gemiin bi-
rikimini gelecee tayan, insanln hafzasn oluturan canl bir varlktr. Bu y-
nyle dil bizim iin doal bir mirastr. Bu sayede yzyllarn deneyimini ve kltr
varlmz reniriz. Dilin bu grevlerini yerine getirebilmesi iin gerek konuma-
da gerekse yazda kurallarna uygun, doru ve gzel kullanlmas gerekmektedir.
Dili kuru, kurallar yn olarak grmeyip zenginliini yanstan nitelikli rneklerle
besleyerek gelecee aktarmak anlamldr.
Trk Dili-I kitabna dil kavramn farkl ynleriyle irdeleyerek baladk. Birinci
nitede, gnmzde yaklak 220 milyon konuuru olduu belirtilen Trk dilinin
dnya dilleri arasndaki yeri hakknda bilgi edinmenizi amaladk. Somut olmayan
pek ok kltr miras, yzyllar boyunca yalnz dil araclyla sonraki nesillere
aktarlabilmitir. Bu ynyle dil, kltrn en temel gesidir. Buradan hareketle ki-
tabmzn ikinci nitesini dilin kltrle ilikisine ayrdk. Trkenin tarih dnem-
leri, zellikle yazyla izlenemeyen karanlk diyebileceimiz dnemlerin adlandrl-
masnda bilim adamlar arasnda birtakm gr ayrlklar grlmekle birlikte ya-
zl dnemlerin adlandrlmas, hemen btn bilim adamlarnca benzer biimde ve
benzer ltler dikkate alnarak yaplmtr. nc nitede aratrmalarn n-
da Trk dilinin geliimi ve tarihsel dnemleri zerinde duruldu. Trkenin ses bil-
gisinin ele alnd drdnc nitede Trk alfabesinde yer alan seslerin zellikle-
ri ve dilin canllk ilkesi gereince biimbirimlerde, yani szcklerde ve eklerde
meydana gelen ses deiiklikleri, beinci nitede de Trkenin sz dizimi ince-
lendi. Dillerin zenginliinin temel lt eitli duygu, dnce ve kavramlar an-
latabilme gcdr. Altnc nitede ayrntl bir biimde Trkenin anlatm gc ve
sz varl zerinde duruldu. Tarihin karanlk dnemlerine kadar kkleri uzanan,
geni bir corafyaya yaylan Trke de pek ok dilden etkilenmi, pek ok dili et-
kilemitir. Yedinci nitede Trkenin dier dillerle etkileimi ele alnd. Kitabm-
zn sekizinci nitesini gnmzde Trkenin kar karya bulunduu sorunlara
ve zm nerilerine ayrdk.
Her biri kendi alannda yetkin yazarlarmzla, uzaktan retimin ilkelerini gz
nnde bulundurarak hazrladmz Trk Dili-I kitabnda Sra Sizdelerle ve ni-
te sonlarndaki Kendimizi Snayalmlarla rendiklerinizi snayabilir, nite ile-
rinde size nerilen kitaplarla ya da internet adresleri ile konuya ilikin ayrntl bil-
gilere ulaabilirsiniz. nite sonlarndaki Okuma Paras ve Yaamn inden
blmlerinin almalarnz destekleyeceini umuyoruz.
Ortak bir alma rn olan bu kitabn rencilerimize ve Trk diline gnl
verenlere yararl olmasn diliyoruz.
Editrler
Prof.Dr. Muhsin MACT
Yrd.Do.Dr. Serap CAVKAYTAR
nsz
ix

Bu niteyi tamamladktan sonra;
Dilin doal ve toplumsal zelliklerini aklayabilecek,
Dil ve dnce balants hakknda belli bal yaklamlar deerlendirebilecek,
Dil trleriyle ilgili deerlendirmeleri rneklendirebilecek,
Toplumlar ve bugnk dnyay anlamada ayn genetik kaynaktan gelien
dil ailelerinin oynad rol deerlendirebilecek,
Trkenin dnya dilleri arasndaki yerini bilimsel olarak saptayabilecek bilgi
ve beceriler kazanabileceksiniz.
indekiler
Dil
Deike (dil, lehe, az vb.)
lnl dil (standart dil)
Sistem (dizge)
Dilin zellikleri
Dil yetisi
Dil kullanm
Dil trleri
Dillerin snflandrlmas
Trke ve Trki kavramlar
Anahtar Kavramlar
Amalarmz
Trk Dili-I Dil Nedir?

GR
DLN TANIMI
BLMSEL BAKIMDAN DLN
ZELLKLER
DL-DNCE VE DUYGU
BALANTISI
DLLERN DOUU LE LGL
KURAMLAR
DL TRLER
DLLERN SINIFLANDIRILMASI
TRKENN DNYA DLLER
ARASINDAK YER
1
TRK DL-I

GR
Dil gibi insana zg bir sistemin, konuurlarn veya dili renmek isteyenlerin il-
gi alanna girmesi anlalabilir olmakla birlikte, dil bilimsel sorunlarla ilgili amatr
aklamalar ve almalar popler bakmdan bazen ikna edici olabilen; bazen de
gereklerle rtmeyen yaygn yanllara yol aabilmektedir. Burada B. K. Mali-
nowskinin Doal olan kadar tehlikeli hibir ey yoktur. saptamas temel hareket
noktasdr. Bizim rettiimiz, her an birlikte olduumuz, bakalaryla paylat-
mz, iselletirdiimiz doal dil sisteminin yap ve ileyii hakknda ok ey bildi-
imizi dnmek byk bir yanlgdr. Dnrler ve bilim insanlarnca Eski Hint
ve Yunan geleneklerinden bu yana, binlerce yldr yaplan almalara, ortaya ko-
nulan saysz esere ramen dilin edinilii ve ileyii ile ilgili bildiklerimiz gerekten
son derece yetersizdir. rnein, okul gramerlerinde ortografik (lnletirilmi
yazm sistemi) yaklamla Trkede sekiz nl, yirmi bir nsz vardr. kliesine
(basmakalp sz) karn, lnl dilde ses bilgisel bakmdan ka nl, ka nsz
bulunduuna ilikin kesin bilgimiz yoktur. Bu nedenle, temel bilgilerle donanma-
dan dil hakknda kesin yarglarda bulunmak veya dile mdahale etmekle, tp uz-
man olmayan birinin hastaya tan koymaya kalkmas ve ameliyata girmesi ara-
snda esas ve usul ynnden bir fark yoktur. Bu mdahalelerin yalnzca kiisel ve
amatr bir ura olarak kalmasnn kukusuz bir zarar yoktur; ancak byle bir ar-
ka plandan hareketle, dili toplumsal mhendisliin bir arac olarak kullanmak teh-
likeli bir yaklamdr. George Orwellin 1984 adl roman dil mhendisliinin top-
lumu yeniden ina etmede nasl bir ara olarak kullanlabileceini, dille oynayarak
nasl bir karmaa yaratlabileceini ak biimde gstermektedir. Diller, siyasal
gler tarafndan ulus ve kimlik inasnda, uluslarn, kimliklerin yeniden biimlen-
dirilmesinde kullanlan en nemli aralardr.
lnl ve ln, Franszca standart szcnn z Trke karlklardr.
Dille ilgili salkl bilgilere ancak bilimsel yaklamlarla ulalabilir. Bu yaklam-
larn banda doal dilin ses, biim ve sz diziminin bilgisi ve almas olan dil
bilgisi gelir. Kukusuz, bir dili ana dili olarak edinmek iin dil bilgisine ihtiya yok-
tur. Hatta ocuklar, dil bilgisi szcn duymadan ana dillerini kullanma becerisi-
ni kazanrlar; ancak, bir aydnn kendisiyle bu denli i ie bir sistemi anlamaya al-
Dil Nedir?
lnletirme
(standartlatrma): Bir dil
topluluunda syleyi, yazm
ve sz varl vb. belirli
alanlarda ortak ve resm
kabuln salanmasdr.
lnl dil
(standart/lnl deike):
Devlet ynetimi, eitim,
ekonomi vb. btn alanlarda
kullanlan yasal, kurumsal,
toplumsal destei, edeb
gelenei, ortak yazm
sistemi, genel kabul gren
szl, yazm klavuzu,
ortak syleyi sistemi vb.
bulunan dil veya deike.
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T
SI RA S ZDE SI RA S ZDE
AMALARI MI Z AMALARI MI Z

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
mas, insan insan yapan en temel deer olan dili, dilin kendi yap ve ileyi sistemi
erevesinde tanmaya almas doru hedefe giden yolun balangcdr.
Ana dilinin dil bilgisiyle ilgili temel ilkelerini retim ortamnda edinmenin, ya-
banc dil reniminde de gerek hedef dili renme ve gerekse ana dili ile hedef
dil arasnda karlatrma yapma, bu yolla insann ufkunu, bak asn gelitirme
bakmndan saysz yarar vardr. Bu noktada dil bilgisinin betimleyici (tasvir) ve
kuralc yaklamlarndan hangisinin tercih edilecei sorusu akla gelebilir. Dil bi-
limciler genellikle anlamaya, aklamaya odakl olduklarndan betimleyici dil bilgi-
sini, dili retenler ise retim iin dilin farkl dzeylerdeki ileyiiyle ilgili kural-
lar n plana karmak zorunda olduklarndan kuralc dil bilgisini tercih ederler.
Nitekim okul dil bilgisi kitaplar bir dilin yap ve ileyi sistemini tantmak zere
ilk, orta, yksek vb. farkl renim dzeylerine gre ve kuralc dil bilgisi yakla-
myla hazrlanr. Betimleyici yaklam ise doruyu veya yanl bulmaya deil, di-
lin kendisine zg niteliklerini anlamaya odakldr.
Betimleyici yntem, doann bir paras olan dilin btn grnmlerinin, b-
tn dilbilgisel dzeylerde eit yeterliklere sahip olduklarn, herhangi bir yrenin
az ile lnl dil arasnda hiyerarik bir iliki bulunmadn, yani azlarn l-
nl dile tbi olmadn hareket noktas olarak alr. rnein, betimleyici yntem,
stanbul Trkesinin toplumsal bir uzla ile azlar st bir az, ortak bir az ola-
rak kullanmnn dnda yerel ve toplumsal azlara stnlnn bulunmadn,
her azn btn dilbilgisel dzeylerde kural szcyle nitelenen lnlere sa-
hip bulunduunu gz nnde tutar.
Dilin farkl azlar arasndaki saygnlk fark ise azlarn kendilerinden kay-
naklanmaz. Saygnl, ilgili azn devletin egemenliinin bildirim ve icra arac
olup olmad ve/veya ifade arac olduu toplumsal-ekonomik stat grubunun
toplumsal aama srasndaki (hiyerari) yeri belirler. rnein, Trkiye Cumhuriye-
tinin fiilen resm dili olan stanbul Trkesinin saygnl, dier btn azlardan
yksektir. nsanlar, saygnl yksek dillere ve azlara olumlu, saygnl dk
dillere ve azlara ise olumsuz tutum gsterme eilimindedir.
Bu almada kuralc dil bilgisi yaklamndan ok, betimleyici dil bilgisi yakla-
m benimsenmekte, dilin hibir grnm doru, yanl; geri kalm, gelimi;
gzel, irkin sfatlaryla nitelenmemekte, gerek, nesnel olarak sunulmaya all-
maktadr. Bununla birlikte dilin yap ve ileyi sistemini tantmak zere kuralc dil
bilgisi yaklamndan da ksmen yararlanlmaktadr.
Dil ve dil bilim hakknda daha ayrntl bir kaynak olarak Her Ynyle Dil Ana izgileriy-
le Dil bilim adl kitaba bakabilirsiniz. (Aksan, D., Ankara: Trk Dil Kurumu, 1998)
DLN TANIMI
Dil nedir? sorusunun tek bir cevab yoktur. letilmek istenen duygu ve dnce-
ler, verilmek istenen iletiler (mesaj) konuurun beyni tarafndan ynetilen bir dizi
zihinsel, anatomik, fizyolojik ilemlerle fiziksel niceliklere dntrlen ses dalga-
larna aktarlr. Sz dizimsel boyutta ileti tayan ses dalgalar, dinleyenin kula ta-
rafndan alglanarak elektrokimyasal yollarla beyin kabuunun (korteks) ilgili mer-
kezine aktarlr ve bu merkezde zmlenerek anlamlandrlr. Dili, btn bu s-
relerin birleimi olarak niteleyebiliriz.
Anlam tayan, ses dalgalarndan oluan dil malzemesi; kolayca yazya ve elek-
tronik dalgalara evrilebilir, manyetik ortamlara kaydedilebilir.
4
Tr k Di l i -I
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
NT E RNE T NT E RNE T
MA K A L E MA K A L E
Betimleyici dil bilgisi:
Farkllklar olmakla birlikte
bireylerin dil zerinde belli
bir bilgisinin olduunu,
ancak temel kurallarn
deimediini dnen bu
yaklama gre dil bilgisi bir
aratr.
Kuralc dil bilgisi: Dilin
kurallarnn tanmna gre
dilin kullanlmasn savunan
yaklamdr. Bu yaklamda
dil bilgisi bir amatr.
Farkl ynleri dnlerek bilim insanlar tarafndan dil, eitli ekillerde tanm-
lanmtr. Bu tanmlardan bazlar yledir:
Dil, insanlar arasnda anlamay salayan doal bir vasta, kendisine mahsus ka-
nunlar olan ve ancak bu kanunlar erevesinde gelien canl bir varlk, temeli bilin-
meyen zamanlarda atlm bir gizli antlamalar sistemi, seslerden rlm toplumsal
bir messesedir (M. Ergin).
Dil, insanlar arasnda karlkl haberleme arac olarak kullanlan; duygu, dn-
ce ve isteklerin ses, ekil ve anlam bakmndan her toplumun kendi deer yarglar-
na gre ekillenmi ortak kurallarnn yardm ile bakalarna aktarlmasn sala-
yan, seslerden rl ok ynl ve gelimi bir sistemdir (Z. Korkmaz).
Dil; dnce, duygu ve isteklerin, bir toplumda ses ve anlam ynnden ortak olan
geler ve kurallardan yararlanlarak bakalarna aktarlmasn salayan ok ynl,
ok gelimi bir sistemdir (D. Aksan).
Duygu, dnce ve dileklerimizi anlatmaya yarayan imlerin (iaret) -daha ok ses
imlerinin- hepsine birden dil denir (T. N. Gencan).
Dil, insanlarn meramlarn anlatmak iin kullandklar sesli iaretler sistemidir (T.
Banguolu).
Dil, zihinsel bir organdr (N. Chomsky).
Dil, yalnzca insana zg olan, lklerin, duygularn ve arzularn isteyerek retilen
simgeler yoluyla aktarlmasn salayan igdsel olmayan iletiim yntemidir (E.
Sapir).
Dil, snrl anlamn snrsz kullanmdr (W. von Humboldt).
Dil, kendi dncelerini sesin yardmyla, zne ve yklem araclyla anlalr du-
ruma getirmektir (Eflatun).
Sz, zihnin birikimlerinin temsilidir (Aristo).
Daha farkl tanmlar iin www.dilbilimi.net/geneldilbilimi.htm adresinden yararlanabi-
lirsiniz.
BLMSEL BAKIMDAN DLN ZELLKLER
Yukardaki tanmlardan da yola karak ncelik sralamas bulunmakszn bilimsel
ynden dilin temel zelliklerini yle sralayabiliriz:
Dil, bir sistemdir: Dil konuma ve dinleme ilevlerini gerekletirmek zere
birbirleriyle balantl ses, biim, sz dizimi, anlam vb. alt sistemlerin oluturduu,
zerinde inceleme yaplabilen bir btndr. Dil bir sistem olmasayd, insanlar ta-
rafndan edinilemez ya da renilemezdi. Dil sisteminin ileyii yalnzca kendi ya-
salarna baldr. rnein, dilin doal geliiminin dnda, hibir irade imdiki za-
man eki -(I)yorun veya gelecek zaman eki -AcAkn yerine baka bir ek getiremez.
Dil bu ynyle, doann bir parasdr. Dile, doaya mdahale edilebildii kadar
mdahale edilebilir.
Dilin temeli sestir, doal olarak ncelikle szl anlatm aracdr: Ko-
numa seslerinin tek balarna bir anlam yoktur; ancak dilin temeli seslerin belirli
dizililerde oluturduu yaplara dayaldr. Tarih geliim bakmndan sz, yazdan
ok daha eskidir. Szl dili kayt ve kontrol altna almak, duygu, dnce ve ileti-
leri zamandan ve evreden bamsz biimde aktarmak zere yaz kefedilmitir.
Bilim ve teknolojideki gelimelerle szl dil, yaznn yan sra elektronik/manyetik
ortamlar araclyla da iletilebilmekte ve saklanabilmektedir. Dil ncelikle sz, ko-
numa olmakla birlikte, dilin szl ve yazl biimleri arasnda stnlk hiyerarisi
yoktur; szl dil yazl dilden veya yazl dil szl dilden stn deildir.
5
1. ni t e - Di l Nedi r ?
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Dilde nedensizlik ilkesi esastr: Anlam bakmndan, doadaki aa, gste-
rilen; a..a.. szc, gsteren; gsterenin zihinde uyandrd kavram; bunlarn
tm de gstergedir. Btn dillerde gsterileni ifade eden gsterenin zihinde olu-
turduu anlam ve kavram, yani gsterge nedensizlik ilkesine dayaldr. Aa sz-
c ile doadaki aa arasnda hibir nedensellik ilikisi yoktur. Pat, at, atla-
mak, rldamak vb. dilin sz varlnn yzde beini amayan yansma szckle-
rin dnda, gsterilen, (varlk, nesne ve kavramlar) ile gsteren (szckler) arasn-
da iliki yoktur. Demir, sert olduu iin demir adn almamtr, aksine demir sz-
cn oluturan seslerin tm tml, yani yumuaktr.
lkel dil, gelimi dil ayrm yoktur: Yeryznn tarih veya modern btn
dilleri gerek anlamda ok gelimi sistemlerdir. lk yazl belgelerin ait olduu S-
merce, Hitite gibi pek ok antik dilin gramerleri yazlmtr. Bunlarn hibiri mo-
dern dillerden geri deildir.
Baz dillerin grameri karmak, baz dillerin ise daha basittir. rnein, ngilizce-
nin gramerinin Almanca veya Rusaya oranla daha basit olduu kabul edilir. Her-
hangi bir Afrika kabilesinin dilinin grameri Almanca ve Rusann gramerinden da-
ha karmak olabilir. Diller tarihsel sre iinde her zaman basitlemez; hatta ou
zaman geriye gidildike daha da karmaklaabilir. Gramer bakmndan basit ya da
karmak btn diller, bugn itibaryla her trl ileri teknoloji aralarndan ok da-
ha gelimitir. u ana dein kendiliinden en basit cmleyi retebilen makine ya
da program yaplamamtr.
Dilin retim yetisi snrszdr: Dilin retim gc, konuurlarn snrl sayda
yolla snrsz szck oluturma, cmle kurma ve anlama yetisidir. Matematikte on
temel say ile sonsuz ilem yapabilme niteliine benzer biimde dilin ses, biim,
sz dizimi vb. kurallar erevesinde yeni szckler ve cmleler retilebilir, reti-
lenler anlalabilir.
Her dil, ait olduu toplumun gereksinimlerine cevap verebilecek yeter-
liktedir: Yeryzndeki her dil, snrsz retim yetisine sahip olmas itibaryla, ko-
nuurlarnn deien ihtiyalarna karlk verebilecek, ait olduklar toplumun ge-
reksinimlerini karlayabilecek, kltrel mirasn sonraki kuaklara aktarabilecek
nitelikte ve yeterliktedir. Dil, zamann ve koullarn deimesine kolaylkla uyum
salar. rnein, szl ve yazl bir dil olarak Trke, yzlerce yldr bugnk Mo-
olistandan Avrupa ilerine dein tarih ve modern btn Trk dilli topluluklarn
ihtiyalarn karlamaktadr. Ancak, bir dilin konuurlar, yeni kavramlar ve sz-
ckler retmek yerine daha kolay bir yolu tercih ederek bunlar baka dillerden
kopyalayabilirler.
A dilinin konuurlar, B dilinin konuurlarnn toplumsal, saysal, siyasal, eko-
nomik vb. basknl nedeniyle, youn biimde B dilinin etkisi altnda kalabilir,
hatta dil yitimiyle B dilinin konuuru hline gelebilirler. rnein, Kazakistan, Kr-
gzistan vd. eski Sovyet cumhuriyetlerinde Rusa, zellikle kentlerde neredeyse ta-
mamen Kazaka ve Krgzcann yerini almt.
Aydn konuurlarn byk lde yitiren, bilim, sanat ve devlet ynetiminden
ekilen, bu ilevleri B dili tarafndan engellenen A dili, ada dnyay anlama ve
anlatma arac olma zelliini geici de olsa yitirebilir.
Dil, toplumsal katmanlara gre deiir: Dil, klasik terminolojideki ifadesiy-
le az, ive, lehe gibi deikelerden oluur. Bu deikelerden biri n plana -
karak o dilin yaz dili hline gelir. Dier deikeler de konuulduklar corafyala-
rn ya da topluluklarn iletiim arac ve kimliklerinin simgesi olma ilevi kazanr.
6
Tr k Di l i -I
Deike (dil deikesi): Bu
terim, bir dilin lehe, az
vb. szl ve yazl farkl
biimleri ile karma dillerin
ve szel olmayan dillerin
tamamn veya herhangi
birini ifade etmektedir.
Gsteren: Kulamzla
duyduumuz, gzmzle
grdmz a..a.
sesleri ve yazs dil bilimsel
adyla gsterendir.
Gsterilen: Zekmzla,
deneyimlerimizle
kavradmz szn ierii,
zihnimizde oluan genel
kavramdr.
Gsterge: Bir dilde anlam
olan en kk birimdir.
Dil zamana, corafyaya ve toplumsal katmanlara bal olarak srekli deiir ve
geliir, kimi deikeler kaybolurken kimi yeni deikeler ortaya kar. Cinsiyete,
ya gruplarna, mesleklere ve toplumsal katmanlara bal olarak dil de deiir. r-
nein, kadnlarn dil kullanm ile erkeklerin dil kullanm farkldr. Yaplan aratr-
malar, kadnlarn dinlemeye daha yatkn, karsndakinin szn kesmeme, st
dille konuma eiliminde bulunduunu, erkeklerin dil davranlarnn ise kadnla-
ra oranla daha zensiz olduunu gstermektedir. Yallarn ve genlerin, eitimli-
lerin ve eitimsizlerin dilleri ve dili kullanma biimleri farkldr. Dilin, ya grupla-
rnn yan sra okullara gre bile farkllat biliniyor. Meslek ve sanat gruplarnn
dilleri de birbirinden farkldr.
Dil bilimci Ferdinand de Saussuren betimledii gibi dil, ayn zamanda bir top-
lumsal olgudur. Dil yalnzca blgeden blgeye deil; eitim, meslek, sosyoekono-
mik ve etnik nedenlerle de farkllar. rnein, Egeli bir Trk ile Karadenizli bir
Trk ayn kentte yaamalarna karn farkl biimlerde konuabilir. Farkl toplum-
sal ve ekonomik stat gruplarna mensup konuurlarn dilleri de birbirinden ayr-
lr, farkl etnik gruplarn ortak dili ya da resm dili kullanm biimleri farkl olabilir.
Toplumsal katmanlarn dile yansmalarna ynelik ayrntl bir inceleme iin Bir Toplum-
sal Katman Olarak Samsun Pazarclarnn Dil Edimi zerine Toplumdil bilimsel nce-
leme adl makaleyi www.sosyalarastirmalar.com/cilt1/sayi2 adresinden okuyabilirsiniz.
Ana dilleri farkl belirli etnik gruplar lnl dili kendilerine zg bir aksanla
konuabilir. Osmanl dnemi Trk halk kltrnn tarih toplumsal dokusunu be-
timleyen Hacivat ve Karagz oyunlarndaki Kastamonulu, Kayserili, Arap, Acem,
Ermeni, Krt, Laz, Yahudi vd. yresel ve etnik tipler, kendilerine zg dil kulla-
nmlaryla temsil edilmitir.
Gerekte, bir dili konuan insan says kadar farkl dil; yani her bireyin kendi-
sine zg dili vardr diyebiliriz.
Konuurlar, iinde bulunduklar psikolojik duruma, resm ya da gayriresm or-
tamlara gre dili farkl biimlerde kullanabilir. rnein, bir konuurun eiyle, o-
cuklaryla, arkadalaryla veya amirleriyle iletiiminde dil kullanma stratejileri fark-
ldr. Konuurlar e zamanl olarak bir dilden dier dile veya bir dil deikesinden
dier dil deikesine geebilir. Buna toplum dil biliminde kod deitirme ad ve-
rilir. Avrupada bir fabrikada alan Trk ii, Trk arkadayla Trke konuur-
ken, patronun yanna gelmesi durumunda onunla Almanca konumaya balayabi-
lir, yani kod deitirir.
Dil, renilen deil, edinilen ve kuaktan kuaa aktarlan bir sistem-
dir: Henz gelime srecinde olan, fizyolojik bakmdan normal, bir yan doldur-
mam bebein dille ilgili ilk tepkileri, drt be yanda bir ocuun eitim almak-
szn gnlk dile ilikin cmleleri anlayabilmesi ve retebilmesi ancak insana z-
g, bilinaltndaki bir dil edinim aygt ile mmkndr. Dil bilimci Chomskyye g-
re ocuklar doutan gelen dil edinim aygt ile dilin kurallarn iiterek edinirler.
Bu bakmdan btn diller, kurallar teker teker renilen deil, farknda olunma-
dan ocuk yata edinilen, insan trne zg evrensel sistemlerdir. Ancak, dil edi-
nim aygtnn ilevi tamamen ortadan kalkmamakla birlikte, yan ilerlemesiyle za-
yflamaya balar.
7
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Kod deitirme:
Konuurlarn e zamanl
olarak bir dilden dier dile
geebilmesidir.
nsan doutan dili edinmeye ynelik bir zihinsel ve fizyolojik yapya sahip ol-
makla birlikte, dil bilimci Edward Sapire gre, dil edinimi igdsel olarak deil,
toplumsal doku iinde, ana dili konuurlar arasnda belirli aamalarla gerekleir.
Bu dng kuaktan kuaa devam eder. Hayvanlarn birok tr, insanlarn aksi-
ne kendilerine zg iletiim sistemleriyle donanm olarak doar.
Dil, toplumsal ve ulusal bir kurumdur: Dil, konuurlar arasnda ulusal duy-
gunun gelimesini salayan, insanlara ortak lkler etrafnda aitlik ve dayanma
duygusu veren bir deerdir. Dil, konuurlar iin kltrel ve kimlikle ilgili ortak de-
erleri ifade eder. Mustafa Kemal Atatrkn Mill his ile dil arasndaki ba ok
kuvvetlidir. Dilin mill ve zengin olmas, mill hissin gelimesinde balca etken-
dir. zdeyii bu olguyu dile getirir.
Bununla birlikte tarih boyunca farkl dillerin konuurlar tarafndan ticaret, bi-
lim vb. eitli amalarla ortak dil olarak kullanlan, herhangi bir toplumun anlatm
arac olma boyutlarn aarak evrenselleen Latince, ngilizce, Arapa vb. dilleri de
vurgulayabiliriz.
Dil, insan konu alan her bilim dalyla yakndan ilgili doal bir iletiim
aracdr: Doal insan dilinin bilimsel almas olan dil bilim; eitim bilimleri, an-
tropoloji, sosyoloji, dil retimi, bilisel psikoloji, felsefe, bilgisayar bilimleri, ya-
pay zek vd. alanlarla yakn ilikisi bulunan bilim alandr.
Dil, toplumsal yaamn iletiim arac ve gstergesi, ayn zamanda parmak izi gi-
bi, her bir insana zg ayrc nitelikleri bulunan bireysellemi bir sistemdir.
Dil, hem aratr hem malzemedir hem de bu arac ve malzemeyi kulla-
nan sistemdir: Dil insann gnlk iletiimden bilimsel almalara dein her tr-
l faaliyetini gerekletirmesini salayan bir iletiim arac olmasnn yan sra dil
bilimin, dil bilgisinin ve insan kefetmek isteyen dier bilim alanlarnn malzeme-
sidir. Ayn zamanda bu malzemelerin incelenmesini, zmlenmesini salayan bir
sistemdir. rnein; dili yazl veya szl biimde kullanarak insan dili ile psikolo-
ji arasndaki ilikileri, konuyla ilgili dil malzemesi araclyla renebiliriz.
Diller arasnda benzerlikler ve ortaklklar olabilir: Diller arasndaki ben-
zerlik ve ortaklklar ayn genetik kaynaktan gelimenin, temas sonucu yaplan
kopyalarn rn olabilir veya tamamen rastlantsaldr. rnein Bonaka dva (2),
Farsa do ve ngilizce two szcklerinin sese yakn ve anlamca ayn olmasnn ne-
deni, her dilin ortak bir ata/ana dilden gelimesidir.
Trkedeki erkek karde anlamndaki birader szcnn Bonaka brati,
Farsa berader ve ngilizce brother szckleriyle sese yakn ve anlamca ayn ol-
masnn nedeni de Trkenin, bu szc Bonaka ve ngilizce ile birlikte Hint-
Avrupa dilleri ailesinde yer alan Farsadan kopyalamasdr.
Trke dip ile ngilizce deep derin szc arasndaki sese ve anlamca ben-
zerlik ise btnyle rastlantsaldr.
DL-DNCE VE DUYGU BALANTISI
Eski Yunan dneminden bu yana sregelen dilin mi dnceyi ynettii yoksa d-
ncenin mi dili ynettii ikilemi, gnmzde dil bilimcilerin yan sra felsefe, an-
tropoloji, antropolojik dil bilim, psikolinguistik ya da geliim psikolojisi gibi farkl
disiplinlerin cevabn arad sorulardan biridir. Her iki yaklam bir bakma uzla-
tran, dilin dncenin kendisi olduuna; yani dncenin konuma aygtyla sze
dntne ilikin orta yolcu yaklamlar da vardr.
8
Tr k Di l i -I
Kopyalama (dnleme,
alnt): A dilinin, B diline ait
szck, anlam vb. dil
gelerini kendi sistemine
dhil etmesidir. Kopyalama,
dil ilikilerinin en sk
rastlanan biimidir.
Genellikle, dil olmazsa, dnemeyeceimizi varsayarz. Bu noktada doutan
iitme engellilerin iletiim kurabilecekleri bir dilin olmamas durumunda nasl d-
nebildikleri sorusunun cevab nemlidir.
Dil bilimde Safir-Whorf Varsaym olarak anlan varsayma gre, kiinin konu-
tuu dil ile o kiinin dnyay nasl alglad ve nasl davrand arasnda sistemli
bir iliki vardr. nsan bir bakma, dnyay ana dilinin belirledii, izin verdii biim-
de ve lde alglar. rnein, yumurta szc Trkede yumurtann yumru ek-
liyle, Farsada tavuun reme ve retme nesnesi olmasyla, Arapada ise rengi iti-
baryla adlandrlmtr.
Bilinemezcilik felsefesinde olduu gibi, farkl renkli gzlklerle kara bakan ki-
ilerin karn yeil, mavi, sar renklerde olduunu ileri srmeleri gibi, farkl ana dil-
lerin konuurlar gerei nesnel biimiyle deil dillerinin gsterdii biimde alg-
lar. Ancak bu varsaymn tam tersini temel alan yaklamlar da vardr. rnein, es-
ki Yunan dneminde Eflatun ve Aristo, dncenin dili belirledii; dilin yalnzca
dncenin aktarm arac olduu grn savunmulardr.
Duygularmz da; setiimiz szcklerle, szcklere ve cmlelere kattmz
vurgu, tonlama gibi gelerle belirtiriz. Szlerimizin ierii ne olursa olsun duygu-
larmzn ynlendirdii ve biimlendirdii sesimiz dahi sylediklerimizin aksine
gerei ortaya koyar. Zaten szcklerin yalnzca anlamlar yoktur, szcklerle bir-
likte tasarmlar, duygu deerleri de gndeme gelir.
Konuulan dilin dnme, dnyay grme ve alglama yollarn ekillendirip e-
killendirmedii sorusu yzyllar boyunca aratrmaclar tarafndan tartlmtr. So-
runun cevabnn olumlu verilmesi durumunda, dilin yalnzca duygu ve dncele-
rimizin aktarlmasnda deil ekillendirilmesinde de rol alan aralardan biri olduu
sonucu ortaya kmaktadr. Ancak, byle bir varsaym dorulayacak yeterli bilim-
sel kant yoktur.
DLLERN DOUU LE LGL KURAMLAR
nsanlar en eski dnemlerden bu yana yeryzn-
deki ilk dilin hangisi olduunu merak etmilerdir.
Eski Yunanl tarihi Heredotun naklettii bir ef-
saneye gre eski Msr krallarndan biri en eski
dili tespit etmek zere, yeni doan iki bebei do-
utan iitme engelli bir bakc kadna teslim et-
mi ve kadnn ocuklar baka bir insann bulun-
mad bir ortamda bytmelerini salam. Be-
lirli bir sre sonra her iki ocuun ilk szleri Frig-
ce bekos (ekmek) olmu. Bylece dnyann en
eski dilinin Frigce olduu savunulmu.
Bugn dahi birok lkede gayriresm tarih te-
zi olarak yeryznde konuulan ilk dilin kendi
dilleri olduunu, dier dillerin bu dilden dodu-
unu ileri srenler bulunmaktadr.
Tarih ncesi dnem, yaklak be bin yl nce Smerlerin ivi yazsn icadyla
sona ermi ve Eski a balamtr. nsanln yeryznde grnnn ise en az
bir milyon yl ncesine uzand varsaylmaktadr. Bilinen en eski yazl belge ise,
Irakta eski bir Smer kenti olan Kite bulunan M 3500 yllarna ait, kire ta
zerine bir tr resim yazs (piktogram) esasna dayal ivi yazsnn ilk rneiyle
yazlm Smerce Ki tabletidir. Asl 2003 ylna dein Badat Mzesinde bulunan
9
Resim 1.1
Babil Kulesi (Lucas van Valckenborch 1535 - 1597)
tabletin Londrada Oxford niversitesine ait Ashmoleum Mze-
sinde bir kopyas sergilenmektedir. Dolaysyla insanlk tarihinin
son be bin yl dnda elimizde herhangi bir yazl belge bulun-
madndan, dillerin ne zaman ve ne ekilde doduu sorusunun
kesin cevab yoktur. Bununla birlikte dillerin douu ile ilgili ku-
ramlar, yeryzndeki btn dillerin tek ana dilden gelitiini ileri
sren Tekkken kuram ve bunun tam tersine, dillerin farkl diller-
den ya da kaynaklardan gelitiini ileri sren okkken kuram ol-
mak zere iki grupta toplayabiliriz.
Babil Kulesi efsanesinde, bir zamanlar evrensel tek bir dil bu-
lunduu, insanlarn Babil Kulesini ina ederek Tanr ile boy l-
meye kalkmas zerine, Tanrnn insanlar cezalandrmak zere
dil bilimsel farkllklar yaratt, bu yolla insanlarn birbirlerini anlamalarn engel-
ledii dile getirilmektedir.
Diller btn farkllklarna karn, dil bilgisinde, anlamda ve seste kimi temel
benzerlikler ve ortaklklar gsterirler. Son dnemlerin en byk dil bilimcilerinden
biri olan Noam Chomsky, bu durumu arpc bir benzetmeyle, baka bir gezegen-
den dnyaya ziyaretiler gelmi olsa bunlarn btn insan dillerini tek dil gibi g-
rebilecekleri biiminde ifade eder.
zellikle 19. yzyln romantik ve heyecanl dil bilimsel keiflerle dolu ortamn-
da, dillerin nasl doduuna ilikin dil aratrmalar nemli bir yer tutar. Bu aratr-
malar arasnda ses ve anlam arasnda mistik bir ba kurmaya alan Ding-dong
kuramna gre, dil ilkel insann nesneleri sesle anlatmaya almasndan domu-
tur. nsan dillerinin hayvan seslerinin taklidi esasna dayandn ileri sren Yans-
ma kuram; dilin douunu insann duygularn ifade etmesiyle ilikilendiren n-
lem kuram; dilin kkenini insanlarn alrken yaptklar i birlii araclyla ak-
layan Etkileim kuram; dilin douunu insann gne karsndaki duygularn di-
le getirdii a/a seslerine balayan Gne dil kuram gibi dillerin kkenini akla-
maya alan farkl kuramlar bulunmaktadr.
Dillerin douuna ilikin kmaz J. Herderin u paradoksal [paradoks (aykr dnce)]
forml iyi aklar: nsanlar, ancak dil araclyla insandr; bununla birlikte, insanlarn,
dili kefedebilmeleri iin yine insan olmalar gerekirdi.
Dillerin kkeni konusuna inan dnyas da kaytsz kalmamtr. byk di-
ne gre dilin kkeni tanrsaldr. Dil, Tanr tarafndan yaratlm, Hazret-i deme
varlklarn adlar retilmi, ona konuma becerisi verilmitir. Yuhanna ncili 1: 1-
29da Balangta sz vard. Sz Tanr ile birlikteydi ve sz Tanr idi. Yarad-
lta demin hayvanlara ad verdiinden sz edilir. Yine, Yaradl 11: 1-9da Ba-
bil Kulesi efsanesi anlatlr. Efsaneye gre yeryzndeki bunca farkl dil Babil Ku-
lesini ina ederek Tanr ile boy lmeye kalkan insanoluna verilen bir ceza-
dr. Kuranda da Rahman suresinin 3 ve 4. ayetlerinde (Tanr) nsan yaratt.
Ona beyan (dnp ifade etmeyi) retti. ve Bakara suresinin 31. ayetinde Al-
lah, deme btn varlklarn adlarn retti. Sonra onlar meleklere gstererek
Eer doru syleyenler iseniz haydi bana bunlarn adlarn bildirin denilmek-
tedir. Bu durumda slamiyette de dilin Tanr tarafndan insana zg klnd or-
taya konulmaktadr. byk dinin aklamalarnn bir bakma Tekkken kura-
mna yakn olduu dikkat ekiyor. Hinduizm vd. din ve inanlarda da benzer yak-
lamlara tank oluyoruz.
10
Tr k Di l i -I
Resim 1.2
lk ivi Yazs rnei, Ki Tableti
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Dillerin kkenine ilikin olarak antropolojik ve arkeolojik aratrmalardan, hat-
ta 1970lerden sonra gelien molekler biyolojiden, beyin bilimlerinden vd. kant-
lardan yararlanma yoluna gidilmi, insan dilleriyle ilgili pek ok bilinmeyen ortaya
konulurken insan dillerinin kkenlerinin kefi bir yana basit sistemlerden karma-
k sistemlere gelitiini gsteren herhangi bir kant bulunamamtr. Bugne ula-
an en eski yazl belgelerdeki diller dahi en az bugnk kadar gelimitir. te
yandan konuma eylemini gerekletirebilecek derecede gelimi ses aygt, canl-
lar arasnda yalnzca insana zgdr. Maymunlarn iaret dilleri ve insan dilini an-
lama dzeyleri ile ilgili yaplan aratrmalarda insan yavrularnn dil edinim sre-
cindeki iki-kelime ya da telegrafik aamay geemedikleri, insan diline zg sz
dizimini alglayamadklar ortaya kmtr. ocuklarn dili edinme sreci ile baz
hayvan trlerinin iletiim biimleri arasnda rneksemeler yaparak sorunun ceva-
bn bulmaya ynelik giriimlerin tamam baarszla uramtr.
Antik alardan itibaren balayan 19. yzylda younlaan dillerin douuyla il-
gili almalarda, hayvanlar arasndaki belirli iletiim biimlerini, ocuklarn dil edi-
nim srelerini veya ilkel dilleri gzlemleyerek ve bunlara rnekseme yaparak dil-
lerin nasl doduunu anlamaya ynelik kuramlarn hibirisi doyurucu sonulara
ulaamam, sorunun cevab bulunamamtr. Bu nedenle, 1866 ylnda kurulan Pa-
ris Dil bilim Topluluu dillerin douu ile ilgili ciddi bir bilimsel alma yapmann
mmkn olmad gryle bu konuda ilgili bildirilerin sunulmasn yasaklama
karar alm ve karar, dil bilimcilerin ou tarafndan kabul edilmitir. Konuyla il-
gili yararsz tartmalar, kurgusal iddialar dnda ortaya bir ey konulamadndan
gnmzde de tartmalar byk lde sona ermitir. Bugn, yeryznde konu-
ulan btn dillerin kkenlerinin en eski dnemlere uzandn dnebiliriz.
Dillerin douu ile ilgili pek ok kuram olmakla birlikte bu konuda bilimsel bir ortak g-
r yoktur.
DL TRLER
Dilleri ok farkl ltlere gre ve ok farkl biimlerde snflandrabiliriz. ltle-
rimiz tarih, corafi, dil bilimsel, toplumsal, toplumdil bilimsel, siyasal, ilevsel vd.
olabilir. Aada bu ltlerden bazlar kullanlarak dil trleri hakknda ksaca bil-
gi verilmitir.
Ana dil (Ata dil): Bir dilin veya dil ailesinin tarih geliim srecinde kuramsal
olarak var olduu dnlen en eski eklidir. rnein, btn Trk yaz dilleri ve-
ya leheleri kuramsal lk Trke (T), (Milada kadar) ve Ana Trke [AT (Milat-MS
5. yzyl)] dnemlerinden gelimitir. lk Trke, btn Trk dillerinin anasdr.
lk Trke dneminde aileden ilk ayrlan ye Ana Bulgarca (Eski uva Trke-
si)dr. Ana Trke ise, modern uvaa dnda btn Trk dillerinin anasdr. Ana
Trke dneminde aileden ayrlan ikinci ye ise Yakut Trkesidir.
Bilim dnyasnda leme ve zleme olarak bilinen gelimeleri aklayabilmek
iin kuramsal lk Trke dnemine; uzunluklar (t) ve ikiz nlleri (uo) aklaya-
bilmek iin Ana Trke dnemlerine bavurmak gerekmektedir.
Avrupa, Hindistan ve randa konuulan btn modern diller binlerce yl nce
konuulduu varsaylan Hint-Avrupa ana dilinden gelimitir.
Ana dili: nsann genellikle annesi veya bebeklik dneminden itibaren birlikte
olduu kiilerle etkileim araclyla edindii dildir. Birinci dil, asl dil olarak da
nitelendirilir.
11
Telegrafik konuma:
ocuun dil ediniminin
belirli srecinde iki
szckten oluan cmlelerle
konumasdr.
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Ana dili, insanlarn
doutan itibaren yakn
evresinden rendii ve
gelitirdii dildir. Ana dil ise
bir dile kaynaklk eden
dildir.
Diyalekt (lehe): Eski Yunanca dilektos ortak dil kelimesinden gelien bu te-
rim bilim dnyasnda u karlklarda kullanlmaktadr: 1) Dier eiti dil bilimsel sis-
temlerle yksek derecede benzerlikler tayan, belirli derecelerde karlkl anlalabi-
lirliin bulunduu dil bilimsel sistemdir. 2) Belirli bir corafi blgede konuulan ve-
ya bu corafyaya zg olan ve benzer dil bilimsel sistemlerle evrili deikedir. 3)
Yazl veya lnl olmayan deikedir, yani resm olarak lnl yazm kurallar ve
dilbilgisel kurallar tespit edilememi deikedir. 4) Daha geni anlamyla, ortak bir
ata/ ana dilden gelien farkl dillerdir. Dalar, nehirler, doal snrlar, ticaret yollar,
politik ve din merkezler vb. dil d zellikler de diyalektlerin oluumunda ve varl-
n srdrmesinde rol oynar. Diyalektler kken ve tarihsel geliim bakmndan en
az, lnl diyalektler kadar eski olabilir. Szl geleneklerine dayal diyalektler ve
lnletirme ilemlerine tabi olmadklarndan daha doaldr (Bussman 1998: 307;
Hartmann, Stork 1972: 65). Diyalekt, az teriminin yerine de kullanlabilmektedir.
Geleneksel Trkolojide Bat dillerindeki diyalekt karlndaki lehe, Zeynep
Korkmazn (2007: 152) tanmyla, bir dilin tarih, siyasi, sosyal ve kltrel neden-
lerle deiik blgelerde ses yaps, ekil yaps ve kelime hazinesi bakmndan
nemli farklarla birbirinden ayrlan kollarndan her biridir. Buna gre Trk lehe-
leri, yakn leheler ve uzak leheler olmak zere ikiye ayrlr. uvaa ve Yakuta
uzak, dierleri ise birbirlerine daha yakn Trk leheleridir. Trk dillerini lehe, i-
ve ve az olarak snflandran, bu erevede uvaa ve Yakutay lehe, dierle-
rini ive eklinde deerlendiren gr bugn iin eskimitir. ive szc halk ara-
snda, Bat dillerinden kopyalanan aksan karlnda yani Trkeyi Karadeniz i-
vesiyle konumak rneindeki gibi syleyi zellii olarak kullanlmaktadr. Azeri,
Kazak, Trkmen vd. Trk yaz dillerinin dil, lehe, ive vb. terimlerle adlandrlma-
s siyasi yaklamla sk skya bal bir sorunsaldr.
Popler Trkolojinin sorunlarndan biri, kullanldklar lkelerin resm mevzu-
atnda Azerbaycanca, Kazaka, Krgzca, Trkmence vd. corafi veya etnik adlarla
tanmlanan Trk yaz dillerinin adlandrlmas sorunudur. Trkiye dndaki Trk
dillerinin adlandrmalar siyasal, ideolojik, etnik kkenli yaklamlara gre dei-
mektedir. rnein ranl Azeri Trkleri kendi dillerini Trk ve Trke olarak nite-
lerler. Kuzey Azerbaycanda dilin resmi ad Azerbaycancadr.
Ev dili ve lnl dil: Devlet; ok sayda szl dilin yaratt karmaada
hkmetme, denetleme ve icra gcnn arac olacak ayn zamanda egemenliini
simgeleyecek at grevinde bir st dile ihtiya duyar. Genel olarak yaz dili, ede-
b dil vb. ekilde adlandrlan bu st dile blgelerst lnl dil, ksaca lnl
dil ad verilir. lnl dil, bir bakmdan ayn dilin ats altndaki deikelerin or-
tak dili, lingua francasdr. lnl dil, tarihsel gelimeler sonucunda stanbul,
Paris, Londra, Tahran gibi politik ve kltrel merkez olarak kabul edilen kentlerin
saygn dillerinin kodlandrlp ilevinin yazl ve szl alanda geniletilmesi ve top-
lumca benimsenmesiyle oluur. Blgelerst lnl dil u aamalarla geliir: se-
im > kodlama > yerletirme > sekinletirme.
lnl dilin oluma aamalarn aratrnz.
lnl dil kavram, halk arasnda o dilin blgesel ya da toplumsal azlarnn l-
n d, yanl, bozuk, deersiz vb. olumsuz biimde alglanmasna yol aabilir. Oy-
sa yeryzndeki diller btn deikeleriyle birlikte ait olduklar kltrn deerlerini
tarihin bilinmeyen dnemlerinden itibaren bugne tayan, dil bilimsel bakmdan da
kendi lnlerine sahip iletiim sistemleridir. Yukarda belirtilen olumsuz alglarn
nedeni yaz dilinin sahip olduu yksek deerin ve ou zaman devletin bildirim ve
12
Tr k Di l i -I
Lingua franca: Youn dil
temaslarnn bulunduu
blgelerde, farkl dillerin
konuurlarnn ortak iletiim
arac olarak, yani
uluslararas anlama arac
olarak kullandklar dildir.
rnein, gnmzde
dnyann lingua francas,
ngilizcedir.
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

1
icra gc olmann salad yksek stat karsnda blgesel ve toplumsal azlarn
geri planda kalmas, bir bakma saygnlnn gerilemesidir. Oysa gelimi lkelerde
dahi lnl dili konuanlarn oran genellikle blgesel azlar konuanlardan daha
dktr. rnein, aratrmaclar ngilterede BBC ngilizcesini konuanlarn orannn
genel nfusun yzde bei civarnda bulunduunu ifade etmektedirler.
Evde, yremizi veya ait olduumuz toplumsal katman yanstan Trkeyi; okulda ise ikinci
bir deike olarak stanbul Trkesi adn verdiimiz lnl dili reniyoruz.
Dil ve toplum arasndaki ift ynl ilikiyi, dil bilim ile toplumbilimin kesitii
karmak sreler oluturur. Bireyin ait olduu toplumsal ve corafi evrenin anla-
tm arac olan ana dili, geni lde aile ve yakn evre tarafndan biimlendirilir. l-
nl dil ise, genellikle rgn eitim ve kitle iletiim aralar araclyla renilir.
ki dillilik gibi iki deikelilik de yaygndr. ki deikelilik, blgesel az zel-
liklerini koruyan bir ana dili konuurunun ayn zamanda lnl dilin konuuru
olmasdr. Dersini lnl dil ile yani stanbul Trkesi ile anlatan bir retmenin
kyne gittiinde kynn az ile konumas iki deikelilie rnektir.
Resm ortamlarda kullanlan lnl dil ile gayriresm ortamlarda kullanlan dil,
anlatm arac olduklar toplumsal evreleri itibaryla birbirini tamamlar.
Yaz dili ve szl dil: Yaz dili; yazl dil, edeb dil olarak da nitelendirilir. Dil
deikelerinden yalnzca biri olan yaz dili, halk arasnda ve retim srelerinde
en iyi, en doru ve en gzel olarak nitelenen dildir. Blgesel ve szl dilin bir tr
kart olan yaz dili, genellikle ayn zamanda lnl dil olarak ifade edilebilir.
Yaz dili, kimi zaman, duygu ve dncelerin aktarmnda szl dile oranla ye-
tersiz olabilir. nk, bunda szl ve karlkl iletiimdeki ses tonu, jestler ve mi-
mikler, yz ifadesi, vcut duruu vb. dil d gelerin de nemli rol vardr. Konu-
urlar, vcut dili gibi dil d gelerden de yararlanarak birbirlerinin itenlik dere-
celerini, sylenenlerin arkasndaki gerek niyet ve maksatlar daha iyi alglayabilir-
ler, anlam daha ak biimde aktarabilirler. Yaz dili ise daha karmak ve soyut
mesajlar aktarmada stnle sahiptir. Yazar, ana dili becerisini st dzeyde kul-
lanarak iyi seilmi szckler, ksa veya uzun ancak iyi dzenlenmi cmleler ve
anlatm stratejileri kullanarak ksa ve ou zaman dzensiz cmlelerden ve bek
yaplardan olumu szl dile oranla dnce ve duygularn daha iyi aktarabilir.
Argo ve jargon: Argoyu genel olarak gemici argosu, ofr argosu, renci ar-
gosu vb. belirli meslek gruplarna ya da toplumsal gruplara zg, bu gruplarn
mensuplar dnda kolayca anlalamayacak sz varlna dayal zel dil eklinde
tanmlayabiliriz. Argonun saygnl lnl dile gre ok dktr. Nitekim
TDKnin Trke Szlknde argo, bir dil tr olarak deil, Her yerde ve her za-
man kullanlmayan veya kullanlmamas gereken oklukla eitimsiz kiilerin sy-
ledii sz veya deyim; serserilerin, klhanbeylerinin kulland sz veya deyim
szleriyle szlksel bir birim olarak aklanmaktadr.
Burada belirli yerel, toplumsal ve mesleki gruplara zg dk statl bir dil
olan argo (kr. ngilizce argot, cant, lingo) ile zellikle genler tarafndan kullan-
lan yeni retilen ve hzla deiebilen ve toplumun ok byk ounluu tarafn-
dan anlalmayan sz varlna dayal zel dil (ngilice slang) arasnda bir ayrm
yapmak gerekiyor.
Trkedeki argo szcklerle ilgili Trkenin Byk Argo Szl (Tanklaryla) adl
kitaptan yararlanabilirsiniz. (Aktun, H., stanbul: Yap Kredi Yay., 2011)
13
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Ayn meslek veya toplumsal gruptaki insanlarn, temel kavramlar itibaryla ortak
dilden ayr olarak kullandklar zel dil veya sz daarcna ise jargon ad verilmek-
tedir. Buradaki zel dil kavram hukuk dili, ticaret dili, tp dili gibi, ortak dilin d-
nda, belirli mesleklere ait dil ve/veya terminoloji olarak anlalmaldr. Bununla bir-
likte argo ve jargon kavramlarn birbirinden kesin snrlarla ayrmak zordur.
zole dil: Bir dil ailesi iinde yer alan; ancak corafi bakmdan ailenin dier
yelerine komu ya da yakn olmayan; eldeki dil bilimsel verilere gre herhangi
bir dil ailesi iinde yer almayan veya ayn dil ailesi iinde yakn akrabas bulun-
mayan dildir. rnein tarih Mezopotamya dillerinden Smerce; Orta Asyadaki
tarih Hint-Avrupa dili Toharca; Dou Sibiryada Gilyak; berik yarmadasnda
Baska corafi bakmdan izole dillerdir. Akrabas bulunmayan Baska, dil bilimsel
bakmdan da izoledir. Hint-Avrupa dilleri olduklar hlde bu aile iinde yakn ak-
rabalar bulunmayan Arnavuta ve Yunanca da akrabalk ilikileri bakmndan
izole dillerdir.
Kutsal diller: Dil bilimsel bakmdan dillere kutsallk atfedilmez; ancak kimi
dinlerin retilerinin ortaya konulduu diller o dinlerin inanrlar tarafndan kutsal
olarak kabul edilir. rnein Yahudilik iin Klasik branice, Hinduizm iin Sanskrit,
Budizm iin Prakrit (Pali), slam dnyas iin Klasik Arapa kutsal dillerdir.
Tarih kutsal metinlerin dili geni kitleler hatta ruhban snf iin tamamen veya
byk lde anlalmaz olduundan gizemli ve kutsal bir duygu deerine ve ta-
sarma sahiptir. Kutsal dillerin bir blm, konuurlar kalmamasna karn, Zer-
dtlerin kutsal kitab Avesta ve bu kitabn yazld Avestan (dili) rneinde oldu-
u gibi metinler araclyla korunur.
Latincenin kimi lkelerde din dili olarak ilevini yitirmesi zellikle Katolik ina-
nrlar tarafndan kayg ve znt ile karlanm, yerli dillerin, kutsal mesaj yerin-
de ve tam olarak yanstamayaca endiesi egemen olmutur.
Siyasal ve Etnik Bakmdan Dil Trleri
Dillerin kullanm alannn gelimesindeki en nemli etkenlerden biri dilin bir siya-
sal gcn, bir devletin egemenliinin ifade arac olup olmaddr. Yaz dili niteli-
i kazanamam veya yaz dili olsa da egemen siyasal gcn ifade arac hline ge-
lememi dilin, dier dillerle rekabet edebilmesi zordur. Ancak burada dikkat edil-
mesi gereken husus, dilin dil bilimsel ltler bakmndan yeterli veya yetersiz olu-
u deil, devlet desteinden ne lde yararlanddr. Devlet desteinin salaya-
ca avantajlara sahip olmayan dk statl dillerin geri kalm, gelimemi, yal-
nzca belirli bir corafyann veya toplumsal grubun ifade arac olarak deerlendi-
rilmesi yaygn ama yanl bir alglamadr.
Dil, ulusal hareketlerin de temel dinamiklerinden biridir. Dil bilimsel bakmdan
badak (homojen) lkelerde, dil birlii ulusal ve siyasal istikrar glendirirken,
geni konuur kitlelerine sahip farkl dillerin bulunduu lkelerde siyasal sisteme
kar hareket noktas, dil haklar ve dil talepleri temelinde ciddi mikromilliyeti
bir muhalefet ykselebilir. Dil ve dille ilgili her trl olgu bu muhalefetin simgesi
durumuna gelebilir.
Aslnda her lkenin blgelerst lnl dilin hkimiyetini kuran ve srdren,
siyas snrlar iindeki yerel dillerin, toplumsal ve blgesel deikelerin kamu ala-
nndaki kullanm srelerini dzenleyen ak ya da kapal dil politikalar vardr. Bu
politikalar tek dillilik, eit ok dillilik, ulusal/blgesel dil sistemleri olmak zere e
ayrlabilir. Tek dillilik iin Almanya, Fransa ve Trkiye; eit ok dillilik iin Beli-
14
Tr k Di l i -I
ka; ulusal/blgesel dil sistemleri iin Hindistan rnek gsterilebilir. rnein Al-
manya resmen olmasa da kamu alannda baka dillere geit vermeyen, hatta Al-
manya vatandal iin belirli lke yurttalarna Almanca snav n koulu getiren
tek dilli bir lkedir. Franszca konuan Valonlar ile Felemenkeye yakn bir dil ko-
nuan Flamanlarn yaad Belika, her iki halkn taleplerini karlamaya ynelik
olarak eit ok dillilik siyaseti uygulamaktadr.
Devlet dili: Devlet dili, gerek ana dili konuurlar gerekse dier dillerin konu-
urlar tarafndan devlet ynetiminde ve kamu alannda yasal ve zorunlu olarak
kullanlmas gereken dil veya dillerdir. Devlet dili ayn zamanda resm dildir; an-
cak her resm dil, devlet dili deildir. rnein Rusa, btn Rusya Federasyo-
nunun devlet dilidir. Tatar Trkesi ise sadece Tataristan Cumhuriyetinde Rusa
ile birlikte devlet dilidir. ki devlet dilinin bulunduu lkelerde, yerli diller ikinci
planda kalmakta ve yerli dillerin ilevleri genellikle kt zerinde kalmaktan te-
ye gidememektedir.
Resm dil: Bir lkenin tamamnda veya bir blgesinde ynetim dili olarak kul-
lanlan ve yasal stats bulunan dildir. rnein devlet dili olarak spanyolca, b-
tn spanyada geerli resm dildir. Baska ve Katalanca ise konuulduklar zerk
blgelerde spanyolcann ardndan ikinci resm dillerdir.
Kimi lkelerin anayasalarnda lkenin resm dili/dilleri belirtilmiken ABD, s-
ve, Almanya vb. kimi lkelerde ise byle bir kayt yoktur ve ngilizce, svee, Al-
manca fiilen resm dillerdir.
Arapa, ince, Franszca, ngilizce, spanyolca ve Rusa Birlemi Milletler r-
gtnn resm dilleridir. ngilizce ve Franszca, BM sekretaryasnn alma dilleri-
dir. Bir delege bu resm dillerden herhangi biriyle konuma yapabilir ve konuma
dier resm dillere e zamanl olarak evrilir. Ayn ekilde resm belgeler bu alt dil-
de yaymlanr. Zaman zaman delegeler hitaplarn yazl veya szl olarak resm ol-
mayan dillerde de yapabilmektedirler. Bu durumda, ilgili kurul bu metnin ya da
konumann alt resm dilden birine evrilmesini salamak zorundadr.
Avrupa Birliinin ise 23 resm dili ve alma dili bulunmaktadr. Kimi lkele-
rin ayn dilleri bildirmesi nedeniyle resm dil says toplam ye lke saysndan az-
dr. Herhangi bir dilin resm dil veya alma dili statsnn bulunmas; ilgili AB
kurumlarna gnderilebilecek her trl belgeye, gnderilen dilde cevap alnabile-
ceini ve ABnin her trl resm belgenin bu dillerde yaymlanacan ifade eder.
AB Avrupa Komisyonu genel srelerde ngilizce, Franszca ve Almanca kullan-
makta, Avrupa Parlamentosu da yelerinin ihtiyalarna gre farkl dillere eviri
hizmeti salamaktadr.
Trkiye Trkesinin hangi lkelerde resm statsnn bulunduunu aratrnz.
Ulusal dil (bk. resm dil): Ulusal dil, bir lkenin nfusunun ounluu tara-
fndan konuulan ve yazlan, ayn zamanda lkenin resm dili olarak kullanlan dil-
dir. Trkiye Cumhuriyetinin ulusal ve resm dili Trkedir.
Blgesel diller ve blgesel olmayan diller: Blgesel dil, bir lkede, genellik-
le belirli bir blgede farkl bir etnik grup veya gruplar tarafndan kullanlan dil ve-
ya dillerdir.
Romanlarn (eski adyla ingene) Hindistandan Fransaya dein ok farkl l-
kelerde konuulan dilleri ile Yidie, blgesel olmayan dillere tipik rneklerdir.
Yerli aznlk dili: Ayn siyasi veya ulusal evrede, genellikle belirli bir blge-
de tarihin eski dnemlerinden beri yaayan ve ounluun dilinden farkl bir dili
15
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P K T A P
T
2
kullanan topluluun dilini yerli aznlk dili olarak nitelendirebiliriz. Blge veya
Aznlk Dilleri iin Avrupa art adl belgede bir devletin herhangi bir blgesinde,
o devletin yurtta ancak devletin nfusunun geri kalanndan sayca daha az grup
veya gruplar tarafndan geleneksel olarak kullanlan diller blgesel diller veya
aznlk dilleri olarak nitelendirilmitir. Ksaca (yerli aznlk dilleri), devletin resm
dilinden farkl diller olarak adlandrlabilir. rnein Bulgaristan, Yunanistan vd.
Balkan lkelerindeki Trk dilli aznlklar tarafndan konuulan Rumeli Trkesi,
Krm Tatarcas, Gagauzca yerli aznlk dilleridir.
Kimi durumlarda yerli aznlk dili kavram tartmal olabilmektedir. rnein,
Yahudi spanyolcas dier adyla Ladino 1492de spanyadan kovularak Osmanl
mparatorluuna snan Yahudilerin dili olarak Trkiyede 520 yldr konuul-
maktadr. Bu durumda, kkeni spanya ve spanyolca olan Ladinonun yerli azn-
lk dili mi yoksa gmen aznlk dili mi olduu sorusunun kesin bir cevab yoktur.
Gmen aznlk dili: eitli nedenlerle yerli corafyalarn terk ederek baka
lkelere g eden ve bulunduklar siyasal corafyadaki resm dilden veya oun-
luun dilinden farkl bir dili konuan gmen topluluklarn dilidir. Aznlk dilleri
genellikle gmen aznlklarn aleyhine ayr bir hukuka tabidir.
AB lkelerinde Avrupadaki gmen Trk aznlklarnn konutuu Trkenin
hibir resm stats yoktur. Trke, en az bin yldr Avrupada konuulmasna kar-
n Hinte, Urduca, Arapa vd. gmen dilleriyle ayn grupta Avrupal olmayan
dil olarak deerlendirilmektedir. Rusann durumu da Trkenin durumuna ben-
zemektedir.
Uluslararas dil (kresel dil, ortak dil, lingua franca): Uluslararas dil, ti-
caret, bilim, diplomasi, eitim, seyahat vb. amalarla farkl lkelerdeki dillerin ko-
nuurlar tarafndan ortak anlama arac olarak kullanlan dildir. 19. yzylda ngil-
terenin, 20. yzylda Amerika Birleik Devletlerinin kresel sper g olmalar si-
yasetten silahl kuvvetlere, bilimden ekonomiye dein ngilizce konuan lkelerin
salad stnlk, ngilizceyi tartmasz biimde uluslararas ortak dil belki de
bunun da tesinde kresel dil hline getirmitir. Bu stat zellikle Amerikan gele-
neklerinin, kltr ve yaama biiminin dnyann pek ok lkesinde yaylmasna
yol amtr. Daha dar corafyalarda kullanlan uluslararas diller de vardr.
Orta alarda Bat dnyasnda Latince; slam dnyasnda Arapa, modern a-
larda ise nce Franszca, ardndan ngilizce; Sovyetler Birliinde ve Sovyet sonra-
s dnemde eski Sovyet corafyalarnda ise Rusa ortak dil olmutur. spanyolca
Orta ve Gney Amerikadaki birok lkede resm ve ortak dildir. Trkiye Trke-
si de zellikle Azerbaycan, Krgzistan vd. Trk cumhuriyetlerinde fiilen ortak dil
olma yolundadr.
alma dili: Resm dilden farkl olarak ulusst, uluslararas kurulularn ken-
di birimleri arasndaki iletiimde yazl ve szl olarak yaygn biimde kulland
dildir. Avrupa ve dnya leindeki bu tr yaplanmalarda genellikle bata ngiliz-
ce olmak zere; Franszca, Almanca, spanyolca, Portekizce, Rusa, Arapa gibi
uluslararas diller, alma dilleri olarak kullanlr. rnein, NATOnun resm al-
ma dilleri ngilizce ve Franszcadr.
Yapay diller: nsanlar arasndaki sorunlarn nemli lde birbirini anlama-
maktan kaynaklandn; bu nedenle iletiim engellerinin ortadan kaldrlmasnn,
insanlarn birbirlerini kolayca anlayabilmesinin nemli olduunu dnen bilim in-
sanlar, dnrler, sanatlar yzyllar boyunca ortak bir dil oluturmay dlemi-
lerdir. Genellikle Latince, Greke ortak ve yaygn szcklerle ve basitletirilmi dil
bilgisi kurallaryla renme kolayl, yaygn ana dillere yaknlk, ilevsellik vb. sa-
16
Tr k Di l i -I
lamak zere ilk yapay dillerden, Volapk (Dnya Dili),
1880 ylnda Johann Martin Schleyer tarafndan; Esperan-
to (mit Dili) 1887 Ludwig Lazarus Zamenhof tarafndan
oluturulmutur. Bunlarn dnda da yapay diller olutu-
rulmutur. Yapay dillerin, balangtaki beklentilerin gz
nne alnmas durumunda, baarl olduu sylenemez.
DLLERN SINIFLANDIRILMASI
Gnmzde yeryzndeki dillerin saysyla ilgili olarak
verilen kimi rakamlara karn dil saysnn kesin olarak
belirlenmesi imknszdr. Bir dilin bir veya birden ok
yazl biimi olabilecei gibi saysz blgesel ve/veya top-
lumsal lehesi vardr. Bunlardan hangisinin veya hangi-
lerinin dil veya lehe, hatta az olduunu belirlemek
yalnzca dil bilimsel bir ilem deildir. Sorunun etnik,
toplumsal, siyasal, tarihsel vb. ok boyutlu karmak belirleyicileri de vardr.
Dillerin tespitinde kullanlan dil d nemli bir lt, herhangi bir yazl veya
szl iletiim biiminin belirli bir siyasal corafyada resmen dil olarak tannp ta-
nnmamasdr. ABD, ngiltere, Kanada, Avustralya, Yeni Zelanda gibi birden fazla
bamsz devlet, ayn ad tayan resm veya fiilen resm dillere sahip olabilir. Fark-
l siyasal corafyalar olmalarna ve szl dildeki farkllklara karn Amerika Birle-
ik Devletleri, Birleik Krallkn fiilen resm dili olan ngilizceyi, Avusturya ve Al-
manyann fiilen resm dili olan Almancay; Lksemburglular Fransann resm dili
olan Franszcay kendi dilleri olarak kabul etmektedirler. Bu rneklerin tam aksi-
ne, Moldovada dil bilimsel bakmdan Romencenin bir lehesi olduu bilinen Mol-
dova Romencesini ayr bir dil kabul etme ynnde bir irade vardr. Ayn iradeyi
Azerbaycan Cumhuriyetinde de gryoruz. Sovyetler Birliinin dalmasndan
sonra kurulan bamsz Azerbaycan Cumhuriyetinin resm dili, bamszlk sonra-
s dnemde kabul edilen anayasada Trke olarak ifade edilmi, Azerbaycan rad-
yo ve televizyonlarnda Trkiyede hazrlanan programlar yaymlanmaya balam-
tr; ancak daha sonraki dnemlerde siyasal ve kltrel nedenlerle, ilgili anayasa
maddesiyle Azerbaycan Cumhuriyetinin resm dilinin Azerbaycanca olduu hk-
m getirilmitir. Trke, Azerbaycan resm basn yayn kurulularnda ngilizce ve-
ya Rusa gibi ve onlarla ayn statde yabanc bir dil olarak deerlendirilmitir. Ya-
ni resm dilin ad birka sene iinde biri Trke olmak zere kez deimitir.
Benzer ekilde karlkl anlalabilirlik oranlar yksek ve belki dil bilimsel ola-
rak farkl diller saylamayacak derecede birbirine yakn svee ve Norvee, ayr
diller olarak snflandrlmtr. Karlkl anlalabilirlik oran dk hatta sfra ya-
kn olan Wu, Xiang, Han, Hakka, Kantonez ve Min dilleri, ayn siyasi snrlar iin-
de bulunduklarndan ayr diller deil, incenin leheleri olarak kabul edilmekte-
dir. Yugoslavya dneminin Latin ve Kiril harfleriyle yazlan dili Srp-Hrvata; Yu-
goslavyann dalmasnn ardndan siyasal, din ve kltrel nedenlerle Hrvata,
Srpa, Bonaka ve Karadaca olarak drde ayrlmtr. Bu diller arasndaki kar-
lkl anlalabilirlik lnl dilde yzde yze yakndr. Nitekim Srplar, dier dil-
lerin bamsz diller deil, Srpann birer lehesi olduunu savunurken; Bonak-
lar ve Hrvatlar kendi dillerinin tarih dnemlerde de Srpadan farkl, bamsz dil-
ler olduu grndedirler.
17
Resim 1.3
Esperanto Logo
(Dnya Yry: Bar iin iddete Kar)
Kreselleme, konuur says az olan birok dili yok olma tehlikesi ile kar kar-
ya getirmitir. UNESCOnun yok olma tehlikesiyle kar karya bulunan diller
iin hazrlad atlasta, dnyadaki dillerin saysnn 6000den fazla olduu ve bu
dillerin yaklak olarak yarsnn bu yzyln sonuna dein yok olma tehlikesi ile
kar karya bulunduu bildirilmektedir.
Yeryzndeki eitli derecelerde yok olma tehlikesiyle kar karya bulunan dillerin lke-
lere gre etkileimli atlas iin genel adaki http://www.unesco.org/culture/languages-at-
las/en/atlasmap.html adresinden yararlanabilirsiniz.
Dnya dilleri bir yandan evrensel zellikler sergilerken dier yandan ortak ve-
ya yakn zellikler gsterebilir. Dillerin says, yalar, farkllklar ve yaknlklar,
tek veya ok kaynaktan geliip gelimedikleri, geliim sreleri vb. hususlarn
aratrlmas iin snflandrmaya ihtiya vardr.
Dillerin snflandrlma ltleri, dillerin tarihsel geliimlerine veya diller arasn-
daki ilikilere dayaldr. Snflandrmada kullanlan en temel yntemler kken snf-
landrmas (jenealojik veya genetik snflandrma) ve yap bakmndan snflan-
drmadr (tipolojik snflandrma). Kken snflandrmasnda farkl diller arasnda
genetik iliki ve balantlar esas alnr; yap bakmndan snflandrmada ise dil tr-
lerini ayrmak zere biim bilgisel veya sz dizimsel gstergeler kullanlr.
Alan snflandrmas kullanl bir lt deildir. Hibir genetik yaknl bulun-
mayan diller ayn ya da komu corafyalarda bir arada veya yan yana bulunabilir-
ler, buna karlk corafi bakmdan birbirinden ok uzaklarda yaayan iki yerli top-
luluk ayn dili konuabilir. rnein stanbulda 520 yldr konuulan Ladino, Trk-
enin deil, spanyolcann akrabasdr. Buna karlk Rusya Federasyonu snrlar
iinde Fin-Ogur kavimleri ile komu corafyalarda konuulan uvaa, Rusann
veya Fin-Ogur dillerinin deil, yzlerce kilometre uzaklkta, belki binlerce yldr
hibir balantsnn bulunmad Trkiye Trkesinin akrabasdr.
Kken Bakmndan Dnya Dilleri
Kken bakmndan ya da genetik snflandrma, eitli dillerin ortak bir ana/ata dil-
den tredii esasna dayanr. Genetik bakmdan akraba olan diller rastlantsal ben-
zerliklerin dnda; temel szcklerin, say sistemlerinin ayn kkten gelimi olma-
s, ses denklikleri vb. kantlanabilir ortak dil bilimsel zellikler gsterirler.
Tarihin tam olarak bilinmeyen dnemlerinde ortak bir ana/ata dilden gelien
yani genetik olarak akraba dillerin oluturduu belli bal dil aileleri alfabe sras-
na gre u ekildedir: Afroasya dilleri, Altay dilleri, Amerikan yerli dilleri, Avus-
tralya dilleri, Avustroasya dilleri, Avustronezya dilleri, ari-Nil dilleri, in-Tibet
dilleri, Dravid dilleri, Eskimo-Aleut dilleri, Hint-Avrupa dilleri, Hoysan dilleri, Kar-
ma diller, Mon-Kmer dilleri, Munda dilleri, Nijer-Kongo dilleri, Nil-Sahra dilleri,
Paleo-Asya dilleri, Papua dilleri, Ural dilleri, Yapay diller vb. Aada bu aileler-
den en nemlileri hakknda Aronoff ve Rees-Millerin (2003: 19-42) almasna da-
yal olarak bilgi verilecektir.
Bir aile oluturan dillere kaynaklk etmi dillerin de tarihin eski dnemlerinde baka diller-
le akraba olmas, onlarn da daha nceki bir tarihte daha farkl dillerle ayn kkene gitmesi
kuramsal olarak mmkndr; ancak bunu, u anki bilgilerle kantlamak imkanszdr.
18
Tr k Di l i -I

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
1. Afroasya (Hami-Sami) dilleri:
Kuzey Afrikada ve Gneybat Asyann
birok blgesinde en baskn dil ailesidir.
Afroasya dilleri; Sami dilleri, ad dilleri,
Berber dilleri, Kui dilleri, Omo dilleri ai-
lelerinden oluur.
Sami dillerinin en nemli yesi, slam
ncesi dnemde yalnzca Arap Yarmada-
snda konuulan Arapadr. Arapa, sla-
miyetin yaylmasyla birlikte pek ok yer-
li dili yok ederek batda Kuzey Afrikadan
Fransa snrna, douda Orta Asyaya de-
in yaylmtr. Endls Emevi Devletinin
(711-1492) yklmasndan itibaren Arapa, Malta adas dnda Avrupadan silinmi,
douda ise Orta Asyada adacklar brakarak Irak-ran snrna doru ekilmitir.
Bugn konuur says dnyann en byk dilleri arasnda yer alan Arapann
yazl srm Kurana ve klasik Arap edebiyatna dayaldr. Yemenden Fasa de-
in ok geni bir corafyaya yaylan szl Arapa deikeler arasndaki karlkl
anlalabilirlik oran, u deikeler yani Arapann konuulduu corafyalarn en
uzak blgelerindeki deikeler arasnda bazen sfra yaklaabilir.
Ailenin nemli dillerinden biri de Yahudilerin dili branicedir. Antik dnemler-
de miladn ilk yzyllarna dein konuulan ve yazlan branice Orta alarda ge-
nellikle edebiyat ve ibadet dili olarak kullanlm, 19. yzyldan itibaren yeniden
canlandrlmaya balanmtr. srail Devletinin kurulmasyla sre, devlet destei
altnda gelimi; branice, srailin resm dili ilan edilmi ve bylelikle yzyllar son-
ra geni kitlelerin konuma dili hline gelmitir.
Sami dillerinden bugn konuuru bulunmayan Fenike ve Arami dillerinin uy-
garlk tarihinde nemli yerleri vardr. braniceye yakn Fenike dili; bugnk Filis-
tin, srail, Lbnan ve Suriyenin ky kesimlerinde konuulmutur. Arami dili ise mi-
lattan nce sekizinci yzyldan Makedonyal skenderin ran ele geirdii ikinci
yzyla dein Orta Dou corafyasnda Pers mparatorluu bata olmak zere or-
tak dil (lingua franca) olarak kullanlmtr. Hiyeroglif yazsyla yazlan Antik M-
sr dili, daha sonra Grek harfleriyle yazlmtr. Grek harfleriyle yazlmaya balayan
Msr dili, Kpti diline gelimi; ancak Mslman Araplarn Msr ele geirmesiyle
Kpti dili yerini Arapaya brakmtr. Kpti dili gnmzde Kpti Hristiyanlar tara-
fndan ibadet dili olarak kullanlmaktadr.
ok sayda dilden oluan Nijer-Kongo dilleri, Nil-Sahra dilleri, Hoysan dilleri
Afrikadaki dier dil aileleridir.
2. Altay dilleri: Adn Altay dalarndan alan Altay dilleri; aralarndaki genetik
akrabalk kesin olarak ortaya konulamayan Trk dilleri, Mool dilleri ve Manu-Tun-
guz dillerinden oluur. Korece ve Japoncann da bu grupta yer aldn ileri srenler
olduu gibi; bu diller arasndaki yaknlklarn genetik birlie deil uzun sreli ve yo-
un ilikilere bal olduu dncesiyle Altay dilleri kuramna kar kan grler
de vardr. Trke, Altay dillerinin yaz dili says bakmndan en kalabalk dilidir.
Dil aratrmaclar, Altay dilleri teriminin bugn kken birlikleri kantlanm bir dil aile-
sini ifade etmek iin deil; tarihte birbirleriyle youn ilikide bulunmu ve ortak yapsal
zellikler tayan dillerle ilgili bir varsaym olarak kullanldn belirtmektedirler.
19
Resim 1.4
Arapa Konuulan Corafya
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P K T A P
T
Mool dilleri esas olarak Moolistanda, Rusya Federasyonu ve in Halk Cum-
huriyetinin Moolistana snrda corafyalarnda konuulur. Rusya Federasyo-
nunda Aa Volga havzasnda Kalmukyada konuulan Kalmuka ve Baykal G-
lnn dousunda ve gneyinde konuulan Buryata da bir Mool dilidir. Mool-
ca, Kalmuka ve Buryata en ok konuuru bulunan Mool dilleridir.
Tunguz dilleri Sahalin adalar da dahil olmak zere orta ve dou Sibiryaya, in
ve Moolistann kuzeydousundaki blgelere dalmtr. Manuca, grubun en ta-
nnan ve inde Qing hanedann kuran (1644-1911) Manularn dilidir.
Altay dillerinin muhtemel yeleri Korece ve Japonca, akrabas bulunmayan yal-
nz dillerdir.
Altay dilleri yap bakmndan yksek dzeyde sondan eklemelilik zellii gs-
terir. Cmleler -N-Y (zne-Nesne-Yklem) diziliindedir. Adlarn cinsiyet snf-
landrmasnda rnein Almanca, Ukraince (eril, diil, ntr), ngilizce iki cinsiyet
(eril, diil) iaretlerken Altay dillerinde Ural dillerinde olduu gibi adlarda bir cin-
siyet ayrm yoktur. nl uyumlar ve son ekim edatlar Altay dillerinin dier or-
tak zelliklerindendir.
3. Avustronezya (Malay-Polinezya) dilleri: Bu dil ailesinin konuulduu
corafya Pasifik Okyanusu boyunca Malezya ve Endonezyadan Yeni Gine, Yeni
Zelanda ve Filipinlere, batda ise Madagaskara dein uzanr. Malayca, Malez-
yann; Endonezce, Endonezyann resm dilleridir. Yzlerce dilden oluan bu aile-
nin kk dilleri saysz adaya dalm durumdadr.
4. in-Tibet dilleri: in-Tibet dilleri ailesinin konuurlarnn byk bir blm
Gneydou Asyada bulunmaktadr. in-Tibet dilleri ailesi, in dilleri ve Tibet-Bur-
ma dallarndan Tibet-Burma dal da Tibete ve Burmacadan olumaktadr. Ayrca
pek ok kk dil in, Burma, Hindistan, Nepal ve dier lkelerde konuulmakta-
dr. Bu dil ailesinin henz ortak kabul gren bir snflandrmas yaplmamtr.
5. Hint-Avrupa dilleri: Hint-Avrupa dilleri ailesi dnyann corafi bakmdan
en yaygn, konuur says bakmndan en kalabalk dillerinden biridir. Bu ailenin
doal snrlar dou-bat ekseninde Dou Trkistan yani inin bat blgesinden
Avrupann en dousuna; kuzey-gney ekseninde ise skandinavya ve Kuzey Buz
Denizinden Gney Afrikaya, Gney Asyaya dein uzanr.
20
Tr k Di l i -I
Resim 1.5
1914'te Belli Bal
Avrupa Dillerinin
Corafi Dalm
Kaynak:
http://www.zonu.com
Hint-Avrupa dilleri ngiliz, Fransz, spanyol, Portekiz vd. smrge-
ciler tarafndan dnyann hemen hemen btn corafyalarna, Amerika
ve Afrikadan Avustralyaya kadar tanm, bu corafyalar adeta payla-
lmtr. Bu paylamda Kuzey Amerikada ngilizce, Kanadada ngiliz-
ce ve Franszca; Orta ve Gney Amerikada spanyolca; Brezilyada Por-
tekizce baskn resm diller olmutur. Avustralya ktas ve Yeni Zelanda
ngilizcenin; Endonezya Felemenk dilinin etki alan olmu, Afrika da
benzer ekilde ve merkezde Franszca arlkta olmak zere, spanyol-
ca, Portekizce ve ngilizce tarafndan paylalmtr. Okyanuslardaki
adalar da bu dillerin dil bilimsel egemenlii altna girmitir. Asyada n-
gilizce, Hindistan, Pakistan vd. corafyalarda Vietnam vd. baz daha dar
corafyalarda ise Franszca egemen olmutur. Son yz elli yln Avras-
yadaki smrgeci gc Rusyann dili Rusa, Sovyet Sosyalist Cumhuri-
yetler Birliinden kalan btn siyasal corafyalarda tartmasz biimde
egemenliini srdrmektedir.
Avrupa ktasnda ise kyda (periferi) Bask dili, Ural dilleri, Kafkas dilleri gibi
farkl dil aileleri ile evrili olan Hint-Avrupa dillerinin Avrupa kolu balca u kol-
lardan oluur:
A. Avrupa Dilleri: Hint-Avrupa dillerinin batdaki ana kolu Avrupada konu-
ulan dillerdir. Avrupa ktasnda yaayan nfusun byk ounluu birbiriyle ak-
raba Latin, Germen, Slav ailelerinden oluan dilleri konuur. Avrupa ktasnda ko-
nuulan Altay dilleri (Trke, Tatar Trkesi, Gagauzca, Tatarca vd.), Fin-Ogur dil-
leri (Fince, Macarca, Estonca, Lapa vd.), Baska ve Maltz Hint-Avrupa dilleri ai-
lesinde yer almaz.
Hint-Avrupa dillerini konuanlarn Avrupaya doudan, Asyadan tarihin belirli d-
nemlerinde g ettii ve Anadolunun bu gte kilit rol oynad var saylmaktadr.
a. Germen dilleri: Kuzeybat Avrupadan Orta Avrupaya dein uzanr. Bu
grubun iinde Almanca, ngilizce, svee, Norvee, Danca ve zlanda dili yer
alr. kinci Dnya Sava ncesinde Avrupada milyonlarca kii tarafndan konu-
ulan Germen, Slav ve brani-Arami dillerinin karm Yidie de bu gruptadr.
En byk Germen dillerinden olan Almancann yz milyona yakn konuuru bu-
lunmaktadr. Almanca, Avrupann ana dili olarak konuulan en byk dilidir. Al-
manya, Avusturya ve svirenin yan sra ABD, Brezilya, Polonya, Kanada, Kaza-
kistan, Rusya ve talyada yz binlerce kii tarafndan ana dili olarak konuul-
maktadr.
b. Kelt dilleri: Batya doru ekilen Kelt dilleri arasnda Galler dili, rlanda di-
li, skoyada Gaelik dili ve Fransada Breton dili yer alr.
c. Latin dilleri: Roma mparatorluunun ynetim dili Latinceden gelien Latin
dilleri Romanya ve Moldova dnda, genellikle Avrupann gneybatsnda konu-
ulur. Franszca, talyanca, spanyolca, Portekizce, Romence, spanyada konuu-
lan Katalanca yaayan belli bal Latin dilleridir.
d. Baltk dilleri: Hint-Avrupa dilleri haritasnn en kuzeybatsnda Slav dilleri-
ne yakn Baltk dilleri Litvanya ve Latviya dilleri yer alr.
e. Slav dilleri: Genellikle Avrupann dousunda ve merkezinde konuulan Slav
dilleri corafi bakmdan Dou Slav dilleri, Bat Slav dilleri ve Gney Slav dilleri ol-
mak zere gruba ayrlr. Rusa, Beyaz Rusa ve Ukraince en nemli Dou Slav
dilleridir. eke, Trkede Lehe olarak adlandrlan Polce ve Slovaka Bat Slav dil-
leridir. Karlkl anlalabilirlik eke ve Slovaka arasnda yksek, Polce ile dier
21
Resim 1.6
Eski Latince bir yazt
diller arasnda belirli bir ldedir. Yaz dili says bakmndan ailenin en kalabalk
grubu Gney Slav dilleri Bulgarca, Bonaka, Hrvata, Karadaca, Makedonca ve
Srpadr. Gney Slav dilleri arasnda karlkl anlalabilirlik oran yksektir.
f. Bamsz diller (Arnavuta, Yunanca ve Ermenice): Hint-Avrupa dilleri-
nin Avrupadaki iki yalnz dili Arnavuta ve Yunancadr. Birbirlerine pek yakn sa-
ylamayacak derecede farkllklar bulunan kuzeyde Geg, gneyde Tosk lehelerin-
den oluan Arnavutann yakn akrabas yoktur. Yunanca ve Kafkaslarda konuu-
lan Ermenice de dier bir yalnz Hint-Avrupa dilidir.
Hindistandan Bat Avrupaya dein hemen hemen btn lkelerde konuulan
Roman (ingene) dilleri de Hint-Avrupa dilleri ailesi iinde yer alr.
On yedi yzyl nce Anadoluda konuulan ve yazlan Hitite gibi Anadolu dil-
leri ve inin batsnda kalan corafyada miladn ilk binylnda konuulan Toharca
nemli tarih Hint-Avrupa dilleridir.
Baska; spanya ve Fransa arasnda, Pirenelerde konuulan Avrupa ktasnda
Macarca, Maltz, Estonca ve Fince ile birlikte Hint-Avrupa dilleri ailesine mensup
olmayan az saydaki dilden biridir.
B. Hint-ran Dilleri: Kafkaslardan Dou Trkistana ve Bangladee dein As-
yann gneyinde ve gneybatsnda yer alan Hint-ran dilleri, Hint dilleri ve ran
dilleri olmak zere ikiye ayrlr.
a. Hint dilleri: Hint dilleri; devamllk gsteren corafyalarda, Pakistann b-
yk bir blm, Hindistann merkezi ve kuzeyi, Nepal ve Bangladete ok say-
da yaz dilinden oluur. Hindustani adl ortak dilin ats altnda toplanabilecek Ur-
du dili (Pakistan) ile Hinte konuur says bakmndan en nemli dillerdir. Sindi,
Bat Pencabi (Pakistan), Nepalce (Nepal), Kemiri, Dou Pencabi, Gucarati, Ra-
casthani, Marathi vd. (Hindistan), Bengali (Banglade ve Hindistan), Sinhala (Sri
Lanka) belli bal dier Hint dilleridir. Bu grupta yer alan Sanskrit, Hindistan uy-
garlnn klasik dili, Pali ise Budizm retisinin dilidir.
b. ran dilleri: drt bin yl nce Avrasya corafyasnda konuulduu var-
saylan kuramsal Ana rancadan gelien ran dilleri, Ethnologueun raporuna g-
re 87 szl ve yazl dilden oluan geni bir ailedir. Hint dilleriyle birlikte, Aryan
dilleri ailesinin (Hint-Avrupa) Asya kolunu oluturan rani dillerin konuulduu
ezamanl corafya; doudan batya inin batsndan Sind Nehri, Pamir ve Sley-
man Dalarndan Suriyenin kuzeyine, Anadolu ilerine; kuzeyden gneye Aral
Denizi ve Kafkas Dalarndan Basra Krfezi ve Umman Denizine dein uzanr.
rani dillerin konuur says ve kltr tarihi bakmndan en nemlisi rann resm
dili Farsadr. Deri (Afganistan Farsas) ve Tacike (Tacikistan Farsas), ran Fars-
asna olduka yakndr. Kurmanci ve Sorani (Irak, Trkiye ve ran snrlar boyun-
ca), Zazaki (Anadolu), Tata, Tala ve Osete (Kafkaslar), Belua (Pakistan ve
ran), Petunca (Afganistan, Pakistan), Pamir dilleri (Tacikistan, in, Afganistan,
Pakistan) dier belli bal rani dillerdir.
Bu dillerden Osete, Tata, Talann Azerbaycandaki deikeleri ve Kurman-
cinin Ermenistan ve Grcistandaki deikeleri Avrupada, dier dillerin tamam
Asya ktasndadr.
6. Ural dilleri: Asyann kuzeybats ile Avrupann kuzeydousunda skandi-
navyadan Ural Dalarna dein uzanan corafyada konuulan ve Trk dilleri ile
Hint-Avrupa dilleri tarafndan bloke edilen Ural dilleri, Fin-Ogur dilleri ve Samo-
yed dilleri olmak zere iki ana gruba ayrlr. Fin-Ogur dilleri; Baltk Denizi civarn-
22
Tr k Di l i -I
Ethnologue; SIL (Dil bilim
Yaz Okulu) adl bir
kuruluun, dnyann 6,909
bilinen yaayan dilini
katologlayan, basl ve web
yayn eklindeki
ansiklopedik bavuru
almasnn addr.
da Baltk-Fin dilleri, Saami (Sami) veya Kuzey skandinavyada Lap dilleri, Avrupa
Rusyasnn kuzeydousunda Perm dilleri, Bat Sibiryada ve Macaristanda Ogur
dilleri gibi birka alt gruptan oluur. Baltk-Fin dilleri Fince ve Estonca, Ugur dille-
rinden Macarca en ok konuuru bulunan dillerdir. Orta Avrupada konuulan Ma-
carca dier Ural dillerinden izoledir.
Konuur says bakmndan kk dillerden oluan Samoyed dilleri genel ola-
rak Kuzey Avrasyada Kanin Yarmadasndan Taymr Yarmadasna kadar uzanan
bir corafyada konuulur.
7. Kafkas dilleri: Diller ve halklar dolambac olan Kafkaslarda Kafkas dilleri-
nin yan sra Altay dilleri (Azeri Trkesi, Karaay-Balkarca, Kumuka vd.), Hint-
Avrupa dilleri (Rusa, Beyaz Rusa, Ukraince, Ermenice, Osete, Tala, Yidie,
Almanca vd.) gibi farkl dil ailelerine mensup ok sayda dil konuulur.
Kafkas dilleri aileden oluur. Kartvel (Gney Kafkasya dilleri) ailesinin en
nemli yesi Grcistann resm dili olan Grccedir. kinci aile Kuzeybat Kaf-
kas dilleri (Bat Kafkas, Abhaz-Adge dilleri), nc aile ise Kuzeydou Kafkas
dilleridir (Dou Kafkas, Nah-Dastan dilleri). Kuzeybat Kafkas dilleri, hukuki
olarak Grcistana bal; ancak fiilen Rusya Federasyonunun kontrolnde olan
Abhazyada ve Rusya Federasyonunun Karaay-erkes, Kabardin-Balkar Cum-
huriyetlerinde konuulur. Bu dillerin Trkiye, Suriye ve rdnde kopuntular
(diaspora) vardr. Kuzeydou Kafkas dilleri; Rusya Federasyonunun eenya,
nguetya ve Dastan cumhuriyetlerinde belli bal yaz ve konuma dilleri olan
eence, ngua ve Avarcadan oluur.
Belli bal dnya dil aileleriyle ilgili olarak Ethnologue tarafndan verilen baz
istatistiki bilgiler u ekildedir (www.ethnologue.com):
Ethnologue, Trk cumhuriyetlerinde ve dier lkelerdeki yerli Trk toplulukla-
rnda resm statleri bulunan Azerice, Bakurta, Kazaka, Krgzca, zbeke, Sa-
haca (Yakuta), Tatarca, Trkmence vd. Trk dilleri, uluslararas kurumlarda ken-
di bildirdikleri adlarla tescil edildiklerinden, bu diller resm mevzuatta Trke a-
ts altnda toplanmamaktadr. Trke konuanlarn saysnda olduu gibi, rakam-
larn ne kadar gereki veya gncel olduu ayr bir inceleme konusu olmakla bir-
likte izelge belli bal dnya dillerinin konuur says bakmndan sralanmas hak-
knda bir fikir vermektedir (Johanson, Csat 2006: 13-14).
23
Dil ailesi
Yaayan diller Konuur says
Say Yzde Say Yzde Ortalama Medyan
Afro-Asya 353 5,11 359,495,289 6,03 1,04,400 21,300
Avustronezya 1,231 17,82 353,585,905 5,93 287,235 3,650
Hint-Avrupa 426 6,17 2,721,969,619 45,67 6,389,600 152,370
Nijer-Kongo 1,510 21,86 382,257,169 6,41 253,150 25,600
in-Tibet 445 6,44 1,259,227,250 21,13 2,829,724 15,700
Trans Yeni Gine 475 6,88 3,334,267 0,06 7,020 1,500
Altay 64 0,93 139,525,936 2,34 2,180,093 65,000
Ural 35 0,51 21,415,040 0,36 611,858 5,750
Tablo 1.1
Dil Aileleri ve
Konuur Says
Ana dili veya birinci dil olarak en ok konuuru bulunan dnya dilleri de ay-
n kaynak tarafndan Tablo 1.2de grld gibi yle sralanmaktadr:
Franszca, spanyolca ve Portekizcenin hangi lkelerde resm dil veya ortak dil olarak kul-
lanldn aratrnz.
Yap Bakmndan Dnya Dilleri
Dillerin snflandrlmasnda kullanlan bir dier nemli yntem, yap bakmndan
snflandrmadr. Dnya dilleri yap bakmndan balca; bitiken (eklemeli) diller,
bknl (ekimli) diller ve yalnlayan diller olmak zere e ayrlr.
Bitiken (eklemeli) diller: Eklemeli dillerde retim ve ekim, szck kk ve-
ya gvdelerinin sonuna yeni szckler yapan eklerin; at, zaman, kip, kii ekleri
gibi belirli dilbilgisel ilevleri bulunan ekim eklerinin getirilmesi yani eklenme yo-
luyla gerekletirilir. Trke yalnzca sondan eklemeli bir dil olduundan eklen-
me, son eklenme eklinde gerekleir. Fince, Macarca, Japonca hatta Afrikada ko-
nuulan Swahili dili yksek derece eklemeli dillerdir. ngilizce, Farsa gibi Hint-
Avrupa dillerinde son eklenmenin yan sra n eklenme ve i eklenme de vardr.
rnein dilimize Bat dillerinden kopyalanm olan anormal, dearj; Arapadan
kopyalanm olan namsait, bitaraf szcklerinde Farsa na- ve bi- ile yaplan n
eklenme; Franszcadan kopyalanan reglatr szcnde son eklenme (regla-
tr), yine Franszcadan kopyalanan reformasyon szcnde ise n eklenme ve
son eklenme (re-form-asyon) grlmektedir.
Bitiken (eklemeli) dillerde szcn kknde bir deiiklik olmaz. Szck kkne ek
ad verilen ve belli ilevleri olan geler eklenerek yeni szckler yaplr ya da szckler
arasndaki dilbilgisel ilikiler ifade edilir.
Sra Dil
Konuulduu
asl lke
Konuulduu
toplam lke says
Konuur says
(milyon)
1 ince in 31 1,213
2 spanyolca spanya 44 329
3 ngilizce ngiltere 112 328
4 Arapa Suudi Arabistan 57 221
5 Hinte Hindistan 20 182
6 Bengalce Banglade 10 181
7 Portekizce Portekiz 37 178
8 Rusa Rusya Federasyonu 33 144
9 Japonca Japonya 25 122
10 Almanca Almanya 43 90,3
16 Franszca Fransa 60 67,8
19 talyanca talya 34 61,7
21 Trke Trkiye 36 50,8*
46 zbeke zbekistan 14 20,3
49 Azerice ran 17 19,1
84 Uygurca in 15 8,8
87 Kazaka Kazakistan 14 8,3
24
Tr k Di l i -I
Tablo 1.2
Ana Dili Olarak
Konuulan Dnya
Dilleri Sralamas
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
3
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P K T A P
T
Bknl (ekimli) diller: Yunanca, Latince, ngilizce, Rusa, Ukraince, Arapa,
branice bknl dillere rnek verilebilir. Bknl dillerde szcn biiminin dei-
mesi anlamn ve/veya dilbilgisel ilevin de deitiini gsterir. Bknl dillerin en be-
lirgin zellikler tayan Arapadr. Arapa sz retiminin byk ounluu hatta e-
kimler; l, ksmen drtl ve beli nsz kklerden vezin ad verilen belirli kalpla-
ra gre yaplr. rnein, ktb yazmak kknden yer ad yapan mekteb; eylemin z-
ne biimini gsteren ktib; edilgen tmle ad yapan mektub, mekteb szcnn
oul biimini gsteren mektib yaplmas gibi. Kk nszleri, tretilen her szck-
te ayn srada korunur.
ngilizcedeki gibi Hint-Avrupa dillerinde nszler ou zaman sabit kalmak
kaydyla szcn nlleri deierek ng. goose kaz > geese kazlar, ng. foot
ayak > feet ayaklar vd. oul yapm; ng. go gitmek > went > gone zama-
nn iaretlenmesi vb. dilbilgisel ilevler bknlenme yoluyla gerekleebilir.
Yalnlayan diller: Bu dillerde ekim yoktur. Szcn biimi deimez veya
szce herhangi bir gramatikal birim eklenmez. Dilbilgisel ilevler szck srasy-
la ve ilev szckleriyle gsterilir. ince, Tibete ve Vietnamca yalnlayan dillerin
en tipik rnekleridir. Bu dillerde tonlama ve vurgulamann birinci derecede dilbil-
gisel ilevi vardr.
Sonu olarak bknl diller eklemelilik, eklemeli diller nadir de olsa eitli dil
bilimsel nedenlerle bknllk zellii gsterebildiklerinden bknl ve ekleme-
li hatta yalnlayan diller arasnda kesin ayrmlar yapmak mmkn deildir. Bir dil,
rnein ngilizce ayn anda ekimli ve eklemeli zellikler gsterebilir.
Sz Dizimi Bakmndan Diller
Dnya dilleri, cmle iinde yer alan temel gelerin, yani zne (), nesne (N) ve
yklemin (Y) diziliine gre alt gruba ayrlr. Dnya dillerinin % 86,57si NY ve
YN diziliine gre konumaktadr. Dillerin sz dizimsel bakmdan snflandrma-
s ile genetik bakmdan snflandrlmas birbiriyle dorudan ilgili deildir. rne-
in Farsa, Japonca ve tarih Latince, Trke, Moolca, Japonca vd. ile birlikte
NY grubunda; incenin Mandarin deikesi, Rusa, ngilizce ise YN grubun-
da yer alr (Meyer, 2010: 36-37). Tablo 1.3te dnya dillerinin sz dizimi bakmn-
dan snflandrlmas yer almaktadr:
25
Sz sras Sklk rnek diller
NY (zne-nesne- yklem) 180 dil (% 44,78)
Bengalce, Farsa, Hinte, Japonca, Latince,
Trke
YN (zne-yklem-nesne) 168 (% 41,79)
Arapa (konuma dili), Franszca, ngilizce,
spanyolca, Malayca, Mandarin, Portekizce,
Rusa
YN (yklem- zne-nesne) 37 (% 9,20)
Arami, Arapa (edeb dil), branice, rlanda
dili
YN (yklem-nesne-zne) 12 (% 2,99) Aneityan, Baure
NY (nesne-yklem-zne) 5 (% 1,24) Apalai, Arecua, Hixkaryana
NY (nesne-zne-yklem) 0
Toplam 402
Tablo 1.3
Sz Dizimi
Bakmndan Dnya
Dillerinin
Snflandrlmas
Dier Snflandrmalar
Dnya dilleri dil bilimciler tarafndan analitik diller, sentetik diller ve birletiren
(polisentetik) diller olarak da snflandrmaktadr. rnein Eskimolarn, Amerika
yerlilerinin ve Avustralyal Aborjinlerin dilleri gibi birletiren dillerde bitiken ve
ekimli zellikler tayan uzun, adeta cmle grnmndeki szckler bir arada-
dr, hatta cmle; uzun ve tek bir szck olabilmektedir.
Diller ses bilgisel bakmdan nl dilleri ve nsz dilleri olarak da snflandr-
labilir. nl dilleri, adndan da anlalaca gibi bir dilin ses birim dkmndeki
nl ve ikiz nl (diftong) saysnn nsz saysna yakn olduu dillerdir. nsz
dilleri ise az saydaki nlye karn dilin, nszlerin ses birim dkmnn byk
bir blmn oluturduu dillerdir. nl dillerine Felemenke, nsz dillerine e-
ence, Grcce ve Arapa rnek verilebilir.
TRKENN DNYA DLLER ARASINDAK YER
On sekizinci yzyln banda Poltava Savanda (1709) Ruslara esir den ve
1711-1722 yllar arasnda Sibiryada kalan Alman kkenli sveli subay ve kif J.
von Strahlenberg (1676-1747); Fin-Ogur, Trk ve Mool dilleri arasndaki ortak
zellikleri ve Runik yazl metinleri 1730 ylnda svein Stockholm ehrinde ya-
ymlanan eseriyle ilk kez dile getiren bilim insanlarndan biriydi. Ural-Altay dille-
ri kuram yakn dnemlere dein benimsenmi, ancak aratrmalarn gelimesiyle
gnmzde, bilim evrelerinde Ural dilleri ile Altay dilleri arasndaki ilikiye da-
yal yaknlklar ve kimi yapsal benzerlikler ve ortaklklar bulunmakla birlikte her
iki ailenin genetik bakmdan ayn ata dilden gelimedii kabul edilmektedir. An-
cak Trke, Macarca, Fince vd. bir blm tarih ve modern dil temaslarna daya-
l, bir blm temaslardan bamsz olarak erillik-diillik bulunmamas, kii za-
mirlerindeki benzerlikler, nl uyumlar, say sfatlarnda nitelenen ismin okluk
eki almamas, sz diziminde (zne) + (nesne) + esas fiil + (yardmc fiil) vb. bir-
takm ortak zelliklere sahiptir.
Trke ve Altay dilleri: Trkenin kaynak bakmndan dnya dilleri arasnda
Altay grubunda yer aldna, bata Mool ve Manu-Tunguz dilleri olmak zere
Korece ve Japonca ile akraba olabileceine ilikin genel bir kabul vardr. Altay dil-
leri kuramna gre, yukarda sralanan diller binlerce yl nce Altay Dalar civarn-
da konuulan ortak bir ana dilden yani Ana Altaycadan tremitir. Altay Dalar
dzlklerinde yaayan ortak Ana Altayca konuan konarger topluluklarn bir b-
lm batya, Avrupaya doru; bir blm douya Japonyaya ve Kore Yarmada-
sna g etmilerdir. Ancak Hint-Avrupa dilleri ailesinin genetik akrabal kesin
olmasna karn N. Poppe, T. Tekin gibi bir blm Trkolog ve Altayist, Altay dil-
leri ailesinin varln kabul ederken G. Doerfer, G. Clauson vd. bilim insanlarnn
bir blm temas kkenli olmayan ortak temel sz varlnn azl, say sisteminin
birbirine benzememesi vb. nedenlerle Altay dilleri kuramn kabul etmemektedir.
Bununla birlikte mevcut ortaklk ve benzerliklerin genetik deil, dillerin temaslar-
nn sonucu olduunu dnmektedirler. Ancak baz aratrmaclar da Altay dilleri-
nin dier dil ailelerine rnein Hint-Avrupa dillerine oranla ok daha eski tarihte
birbirlerinden ayrldklarndan ortaklklarn daha az olduu grndedir.
Altay dilleri ailesinin yelerinden Mool dilleri, esas olarak Moolistanda ve
inin kuzeyinde Moolistanda konuulur. Moolistanda Kiril alfabesi, i Mo-
olistanda ise tarih Uygur yazsndan gelitirilen ve yukardan aa doru yaz-
lan Mool yazs kullanlr. Japonca, inceden alnan Kanci ve Kancinin basitleti-
26
Tr k Di l i -I
Ses birim dkm: Ses
birim envanteri de denir. Bir
dildeki nl ve nszlerin,
anlam ayrt eden konuma
seslerinin tamamdr.
rilmi ekilleri Hiragana ve Katagana alfabeleri ile yazlmakta Koreliler ise kendi
gelitirdikleri Kore alfabesini kullanmaktadrlar. Tunguz dilleri ailesinin yesi olan
Manuca ise, Manuryada inin kuzeydousunda dank adalar hlinde konu-
ulmaktadr.
Trkenin binlerce yl nce Moolca ile tek bir dil olduu varsaylan dneme Ana Altayca
ad verilir. Trke, lk Trke ad verilen srete yani Byk Hun mparatorluu dnemin-
de bamsz bir dil hline gelmi, Avrupa Hun mparatorluu dneminde ise Ana Trke
ad verilen sre balamtr. Yazl ilk olgunlam Trke belgelerin bulunduu Gktrk
dnemi ile Uygur dnemlerine de Eski Trke ad verilir. Bu konuyla ilgili olarak kitab-
nzn nc nitesinde ayrntl bilgi verilmitir.
Altay dilleri ailesinin en ok yaz dili ve konuuru bulunan yesi Trkedir.
Trke ats altnda toplanan Trk yaz dillerinin says en az yirmi drttr. Trk
dilli topluluklarn toplam nfusu kesin olarak bilinmemekle birlikte saynn 150
milyondan fazla olduu ngrlmektedir. Trke ayn zamanda ailenin corafi ba-
kmdan da en geni snrlara sahip dilidir.
Trk Yaz Dillerinin ve Lehelerinin Snflandrlmas
Avrasya corafyasna yaylan Trk dillerinin snflandrlmas ile ilgili genetik, co-
rafi, etnik, tipolojik birok lt ve snflandrma giriimi vardr. Johanson ve Csat
(2006: 82) corafi, genetik ve tipolojik ltleri esas alarak yaptklar snflandrma-
da Trk dillerini alt gruba ayrrlar:
1. Gneybat (GB), Ouz Trkesi: Bu grup kendi iinde bat (b) ve dou
(d) olmak zere ikiye ayrlr. GBb grubunda Gagauzca, Trkiye Trkesi ve
Azerice; GBd grubunda ise Trkmence yer alr. Salrca (Salarca) tarih ola-
rak Ouz grubundan gelimitir.
2. Kuzeybat (KB), Kpak Trkesi: Kpak grubu bat (b), kuzey (k) ve
gney (g) alt gruplarndan oluur. KBb grubunda Kumuka, Karaay Bal-
karca, Krm Tatarcas ve Karayca; KBk veya Volga (dil) grubunda Kazan
Tatarcas ve Bakurta; KBg veya Aral-Hazar grubunda Kazaka, Karakal-
paka, Kpak-zbek ve Nogayca bulunur. Altay Trkesi ile gl genetik
balarna karn Kazakaya ok yakn olan modern Krgzca da bu grupta
deerlendirilebilir.
3. Gneydou (GD), Uygur Trkesi: Bu grup da kendi iinde bat (b) ve
dou (d) olmak zere ikiye ayrlr. GDb grubunda zbeke ve zbekenin
deikeleri, GBd grubunda Modern Uygurca, Sar Uygurca ve Salrca/Salar-
ca yer alr.
4. Kuzeydou (KD), Sibirya Trkesi: KD grubu kendi iinde kuzey (k) ve
gney (g) alt gruplarndan oluur. KDk grubunda Sahaca (Yakuta) ve Dol-
ganca vardr. Ayrk (heterojen) bir grup olan KDg grubu da 4 alt gruba ay-
rlr. Sayan Trkesi: Tuvaca ve Tofaca; Yenisey Trkesi: Hakasa, orca ve
ilgili deikeler; ulm Trkesi: Kerik vd. deikeler ve son grupta da Al-
tayca ve deikeleri bulunur.
Yok olmak zere bulunan Manuryadaki F-y Krgzcas, Krgzcann bir
deikesi olarak kabul edilmesine karn Yenisey Trkesine; Sar Uygurca
da gney Sibirya grubuna daha yakndr.
5. uvaa, Ogur/Bulgar grubu: lk Trke dneminde Trk dillerinden
ayrlan uvaa bu grubun tek yaz dilidir.
27
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
6. Halaa, Argu Trkesi: Orta randa konuulan Halaann Divan Lu-
gtit-Trkte Arguca olarak anlan dilin devam olduu dnlmektedir.
Trkiye Trkesinin Avrupa Birlii lkelerindeki statsn merak ediyorsanz genel adaki
http://yayinlar.yesevi.edu.tr/files/article/227.pdf adresinden Avrupa Birliinin Yeni Motto-
su Farkllkta Birlik ve Trkenin Farkllkta Birlikteki Yeri balkl makaleyi okuya-
bilirsiniz.
Trkiye Trkesi
Trk yaz dilleri ailesinin konuur says bakmndan en byk dili Trkiye Trk-
esidir. Gnmzde Trkiye Trkesi, Trkiyenin yan sra, Kuzey Kbrs Trk
Cumhuriyetinde de resm dildir. Kosovada Trklerin youn olduu baz yerel y-
netimlerde belediye snrlar iinde Arnavuta ve dier dillerle birlikte Trkiye
Trkesi resm dildir. Her ne kadar Trkiye Trkesi terimi kullanlsa da Trke,
ana dili olarak Balkanlarda Bulgaristan, Yunanistan, Makedonya, Romanyada;
gmen aznlk dili olarak bata Almanya olmak zere, Avusturya, Belika, Dani-
marka, Fransa, sve, Norve vd. Avrupa lkelerinde, Amerika Birleik Devletleri
ve Avustralyada; Arap lkelerinden Suriye ve Irakta konuulan bir dildir. Rusya
Federasyonu vd. Trk Cumhuriyetlerinde az nfuslu kk aznlklar hlinde ya-
ayan Ahska Trkleri de Trkiye Trkesi konuuru kabul edilir. Ahska Trkleri
Sovyetler Birlii dneminde, pasaportlarnda Trk yazan tek Trk topluluuydu.
Trkiye Trkesi; ran zerinden Malazgirt Zaferi (1071) ile Anadolunun kap-
larn aan Ouz Trklerinin Osmanllar (1299-1922) dneminde stanbul merkez
olmak zere aama aama kurduklar ve Cumhuriyetin ilanndan sonraki dnem-
de sadeleme almalar sonucu oluan yeni yaz dilinin addr. Kalabalk kitleler
hlinde Anadoluya gelen Trk topluluklarnn yan sra Balkanlardan, Ege adala-
rndan, Kafkaslardan g ederek Anadoluya gelen veya Anadoluda bulunan halk-
larn Trkeyi benimsemesi ve bugnk Trk ulusunu oluturmas ile gnmz
Trkiye Trkesi Trk yaz dilleri ailesinin en byk dilidir. Trkiye Trkesinin
corafi bakmdan Anadolu Trkesi ve Rumeli Trkesi olarak ikiye ayrlmas ge-
leneksellemitir. Anadolu Trkesi yine corafi ltlere gre Bat Anadolu, Orta
Anadolu, Ege, Karadeniz ve Dou Anadolu azlar olmak zere drde ayrlr.
Ouzlarn 14. yzylda Rumeliye gemesi ve ardndan gelen fetihlerle Trke,
Balkanlarda Bosnaya kadar yerleen Trk topluluklarnn ana dili ve Balkan halk-
larnn zellikle Arnavut ve Bonak Mslman aydnlarn ikinci dili olmutur. Trk-
e devlet dili olarak Balkan dillerinin tamamn, bata sz varl olmak zere, de-
rinden etkilemitir. Trkiye Trkesinin temel sz varlnn byk bir blmnn
bazen eylemler de dhil olmak zere Bonaka ve Srpada yaad sylenebilir.
28
Tr k Di l i -I

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
29
Dilin doal ve toplumsal zelliklerini aklaya-
bilmek
Dil, Muharrem Erginin ifade ettii gibi insanlar
arasnda anlamay, iletiimi salayan doal bir
aratr. nsanlar dile, dilin kendi yasalarnn izin
ve imkn verdii lde mdahale edebilirler.
Doal olana doal olmayan mdahale, karmaa
ve ykm getirir. Diller srekli deiir. Dil insan-
la ve toplumla ilgili bir kurum olmann yan sra
bireyselleme, toplumsallama ve ulusallama
srelerinin de temelidir.
Dil ve dnce balants hakknda belli bal
yaklamlar deerlendirebilmek
nsanln en eski dnemlerinden itibaren dil
ile dnce arasndaki balant dnrlerin,
bilim insanlarnn ilgisini ekmitir. rnein B.
Whorfun kuramna gre dildeki deiim, d-
nce sistemimizi de deitirir. Kimileri dilin
dnceyi, kimileri dncenin dili belirledii-
ni ileri srm, kimileri de bu iki gr arasn-
da orta yolu benimsemitir. Bilinen u ki; han-
gisi ncelikle; olursa olsun dil ile dnce ara-
snda birbirini besleyen, birbirini gelitiren bir
tr ortak yaam vardr.
Dil trleriyle ilgili deerlendirmeleri rneklendi-
rebilmek
Dil dendii zaman insann aklna ilk gelen, ko-
numa ve yazma eylemleridir. Ancak gerek yaz
dili gerekse konuma dili, dil bilimsel, genetik,
toplumdil bilimsel, siyasal, corafi vb. bazen bir-
biriyle ilintili ok farkl ltlere gre deerlen-
dirilmekte ve snflandrlmaktadr. Dil bilimsel
adan diller yaplar, cmle tipleri vb. ltlerle
snflandrlabilir.
Dil, ulusal ve uluslararas siyasette de ok nem-
li bir kurumdur; bu nedenle dilin lke iinde ve
dndaki stats nemlidir. Uluslararas ticaret,
siyaset, spor vb. farkl alanlarda, Birlemi Millet-
ler, NATO, Avrupa Birlii vb. uluslararas kurum
ve kurulularda resm dil ya da alma dili olan
veya belirli bir corafyada resm stats bulunan
dillerin saygnl da yksek olur. Statsz dille-
re kar ise insanlarn tutum ve yaklamlar ge-
nellikle olumsuzdur. Hatta resm stats bulun-
mayan dillerin kimi konuurlar, dillerinin gerek
bir dil olduunu bile dnmeyebilirler.
Toplumlar ve bugnk dnyay anlamada, ay-
n genetik kaynaktan gelien dil ailelerinin oy-
nad rol deerlendirebilmek
Genetik ltler dnya dilleri arasndaki kken
birlikteliini esas alr. Dnya dilleri bykl k-
kl yzlerce dil ailesinden oluur. Ancak, dn-
ya nfusunun byk bir blm yedi sekiz b-
yk dil ailesinin konuurlardr. Dil yaknlklar
ve akrabalklar, her zaman geerli olmamakla
birlikte, akraba dillerin konuurlar arasnda kl-
trel ortaklklarn da bulunduuna iaret edebi-
lir. rnein Trkiye ile Azerbaycan yurttalarnn
birbirine ok yakn iki Trke deikeyi konuu-
yor olmasnn yansmalarnn, toplumsal ve siya-
sal alanda iki devlet tek millet gibi sylemlerle ya
da dnce ve eylem birlii eklinde ortaya k-
tn gryoruz. Ya da Franszca konuan lke-
ler, ngilizce konuan lkeler, Slav dilleri konu-
an lkeler gibi yine siyasal, ekonomik vb. ie-
rikli uluslararas dayanmann bulunduuna; an-
cak Hindistan-Pakistan, eski Yugoslavya rnek-
lerinde olduu gibi kimi zaman da din etkeninin,
dil etkeninin nne getiine tank oluyoruz.
zet
1
A M A
2
A M A
3
A M A
4
A M A
30
Tr k Di l i -I
Trkenin dnya dilleri arasndaki yerini bilim-
sel olarak saptayabilmek
Trke dnya dilleri arasnda yap bakmndan
sondan eklemeli, kken bakmndan ise tart-
mal olmakla birlikte Altay dilleri ailesi iinde yer
alan bir dildir. Trke, MS 8. yzyla uzanan bel-
geleri ve kendisine zg Run alfabesinin varl
dolaysyla Avrupa ktasnda ngilizce, Franszca,
Rusa vd. diller de dhil olmak zere, pek ok
dilden daha eski yazl belgelere sahiptir. Trk-
e, MS 8. yzyldan bu yana bir devlet ve kltr
dilidir. ok geni bir corafyaya yaylan Trk di-
li dil bilimsel bakmdan dallanm, Ana ve Eski
Trke dnemlerinden sonra birok Trk yaz
dili ortaya kmtr. Trkiye Trkesi olarak ad-
landrlan dilimiz, Ouz dillerinin Azeri Trkesi
ve Gagauzca ile birlikte, Bat koluna aittir. Trki-
ye Trkesi Anadoluda 11-12. yzyllardan son-
ra gelien bir yaz dili olarak Eski Anadolu Trk-
esi, Osmanlca ve Cumhuriyetten sonra da Mo-
dern Trkiye Trkesi dnemlerini yaayarak bu-
gne ulamtr.
Bugn be Trk Cumhuriyeti ile Rusya Federas-
yonu, ran, in vb. lkelerde Trkenin farkl
szl ve yazl deikeleri konuulmaktadr. Ba-
mszln kazanan Trk cumhuriyetleri dil
bilimsel olarak Eski Trkeden gelien dilleri
konumakta ve yazmaktadrlar; ancak uluslara-
ras kurum ve kurulularda dillerini resmen
Azerbaycanca, Kazaka, Krgzca, zbeke,
Trkmence vb. eklinde tescil ettirdikleri iin
resm kaynaklarda Trke yalnzca Trkiye
Trkesini ifade etmektedir. Dier Trk yaz dil-
leri ise genellikle kendi etnik adlar ya da lke
adlaryla adlandrlmakta; bununla birlikte bu
dillerin Trki nitelii vurgulanmaktadr.
Trkiye Trkesi ve dier Trke deikeler en
az bin be yz yldr Avrupada konuulmalarna
karn Bat bilim ve siyaset dnyasnda bir Avru-
pa dili olarak kabul edilmemekte, Avrupaya En-
donezyadan veya Pakistandan gelen gmenle-
rin dilleriyle ayn statde, yani gmen dili ola-
rak deerlendirilmektedir.
5
A M A
31
1. Dille ilgili aadaki yarglardan hangisi bilimseldir?
a. Diller zamana, corafyaya ve toplumsal katman-
lara gre dallanr.
b. Gelimi lkelerin dilleri de gelimitir.
c. Kimi dillerin yazl ve szl anlatm yetisi snrldr.
d. Diller ses, yap, anlam vb. bakmlardan dei-
meyen doal sistemlerdir.
e. Franszca zengin ve gzel bir dildir.
2. Dilin ulusal ve zengin olmas, ulusal hissin gelime-
sinde balca etkendir. yargs hangi seenei iermez?
a. Dil ile dnce ve duygu arasnda ok yakn bir
iliki vardr.
b. Dil ile etnik ve ulusal kimlik arasnda gl bir
nedensellik ilikisi vardr.
c. Ulusal btnlk iin resm dilde badaklk (ho-
mojenlik) nemlidir.
d. Diller, yabanc dillerin boyunduruu altna gir-
memelidir.
e. Dillerin gelimesi devletin desteine baldr.
3. Aadakilerden hangisi bir siyasal corafyadaki de-
ikelerin stnde, ortak anlama arac olarak kullan-
lan deikeyi ifade eder?
a. Lehe
b. lnl dil
c. ive
d. Az
e. Uluslararas dil
4. Aadakilerden hangisi uluslararas bir kurum veya
kuruluta faaliyetlerin yrtlmesinde ortak anlama
arac olarak kullanlan dildir?
a. Ortak dil
b. Karma dil
c. alma dili
d. Yaz dili
e. Blgesel dil
5. Aadakilerden hangisi yerli aznlk dilidir?
a. Almanyada konuulan Trke
b. Azerbaycan Cumhuriyetinde konuulan Trke
c. Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyetinde konuulan
Trke
d. Karadeniz blgesinde konuulan Trke
e. Bulgaristanda konuulan Trke
6. Aadakilerden hangisi bir Hint-Avrupa dili olmas-
na karn, cmle gelerinin diziliine gre zne-Nesne-
Yklem dilidir?
a. ngilizce
b. Franszca
c. spanyolca
d. Farsa
e. Rusa
7. Dnyada en ok ana dili konuuruna sahip dil, aa-
dakilerden hangisidir?
a. Arapa
b. spanyolca
c. ince
d. ngilizce
e. Trke
8. Aadaki seeneklerin hangisi ayn dil ailesinde yer
alr?
a. Arapa-branice
b. Grcce-spanyolca
c. Japonca-ince
d. Fince-ngilizce
e. Trke-Macarca
9. Aadakilerden hangisi bir Ouz dili deildir?
a. Trkiye Trkesi
b. Tatarca
c. Trkmence
d. Azerice
e. Gagauzca
10. Trke ile ilgili aada verilen bilgilerden hangisi
yanltr?
a. En ge sekizinci yzyla uzanan yazl gelenee
sahiptir.
b. Sondan eklemeli bir dildir.
c. Kken bakmndan Altay dilleri grubunda yer
alr.
d. Almanyada resm statye sahiptir.
e. lnl dilin yan sra, birok blgesel ve top-
lumsal deikeden oluur.
Kendimizi Snayalm
32
Tr k Di l i -I
Letonyada halk, Rusann ikinci resm dil olmas ne-
risini referandumda reddetti. Nfusunun yaklak te
birini oluturan Rusa konuan toplumun Rusann l-
kede ikinci resm dil olmas talebi parlamento tarafn-
dan reddedildikten sonra bu konudaki nihai kararn re-
ferandumla belirlenmesinin yolu almt. Seim ko-
misyonuna gre, yzde 69 katlmla gerekleen refe-
randuma katlanlarn te ikisi neriye kar kt. Bal-
tk cumhuriyetlerinin Sovyetler Birliinden ayrlmas-
nn ardndan Letonyada yaayan yz binlerce Rus, Sov-
yet vatandaln kaybetmi, ancak Letonya vatanda
olmalar nnde de engeller kmt. nk Letonya,
ulusal kltr ve kurumlar gelitirme gerekesiyle Le-
tonya vatandal alabilmek iin Letonyaca bilmeyi zo-
runlu kld.
Associated Press ajans, Rusa konuan yaklak 300
bin kiinin ana dili konusunda taviz vermediini ve bu
yzden Letonya vatanda olmadklarn bildiriyor. Tm
resm kurumlarnda sadece Letonya dilinin konuuldu-
u lkede alverite bile Rusann konuulmamas iin
bir sre dil polisleri grev yapm ve bu konu Avrupa
Birlii tarafndan eletirilmiti. Ruslarn kltrel haklar-
n korumak iin oluturulan Ana Dili Hareketi, semen-
lerin yzde 10unun imzasn toplamay baararak Rus-
a konusunda referandumun yolunu at. Ana Dili Ha-
reketi, Rusa konuan aznln Letonyay kendi mem-
leketleri olarak grdn ama kendi dillerini konu-
makta ve kltrlerini yaatmakta kararl olduklarn vur-
guluyor. Referandumu sama olarak niteleyen Cum-
hurbakan Andris Berzins, kamuoyunu asl ilgilendiren
konunun derin bir resesyonun (durgunluk) ardndan
lke ekonomisini tekrar iyiletirmek olduunu syledi.
Cumhurbakan Berzins, hkmet fonlarnn aznlk dil-
lerinin okutulduu okullar iin de kullanldn belirte-
rek kinci bir resm dile gerek yok. steyen kendi dilini
evde ve okulda konuabiliyor. dedi.
Kaynak: www.bbc.co.uk/turkce/haberler/ adresinden
19 ubat 2012 tarihinde alnmtr.
1. a Yantnz yanl ise Bilimsel Bakmdan Dilin
zellikleri konusunu yeniden gzden geiriniz.
2. e Yantnz yanl ise Bilimsel Bakmdan Dilin
zellikleri konusunu yeniden gzden geiriniz.
3. b Yantnz yanl ise Dil Trleri konusunu yeni-
den gzden geiriniz.
4. c Yantnz yanl ise Dil Trleri konusunu yeni-
den gzden geiriniz.
5. e Yantnz yanl ise Dil Trleri konusunu yeni-
den gzden geiriniz.
6. d Yantnz yanl ise Dil Trleri konusunu yeni-
den gzden geiriniz.
7. c Yantnz yanl ise Dillerin Snflandrlmas
konusunu yeniden gzden geiriniz.
8. a Yantnz yanl ise Dillerin Snflandrlmas
9. b Yantnz yanl ise Trkenin Dnya Dilleri
Arasndaki Yeri konusunu yeniden gzden ge-
iriniz.
10. d Yantnz yanl ise Trkiye Trkesi konusu-
nu yeniden gzden geiriniz.
Sra Sizde Yant Anahtar
Sra Sizde 1
Blgelerst lnl dilin seim aamasnda dilin az-
larndan biri; genellikle ynetim, ticaret, ve kltr mer-
kezi olan blgenin az resm dil olarak seilir. Trki-
yede bu az, anayasada aka belirtilmese de fiil ola-
rak stanbul Trkesidir. Kodlama aamasnda seilen
az; Fransz Dil Akademisi, Trk Dil Kurumu gibi res-
m organlar tarafndan hazrlanan genel ve zel szlk-
ler, yazm klavuzlar, bilimsel ve sanatsal yaynlarla l-
nl dil hline getirilmek zere kodlanr. Yerletirme
aamasnda lnl dilin eitim, devlet ynetimi vb.
kamusal alanlarda kullanlmas salanr. Sekinletirme
aamasnda ise resm ve gayriresm etkinliklerle ln-
l dilin yaamn her alannda egemen hle gelmesine
allr. lnl dilin, siyasal corafyann tamamnda
yazl ve szl tm resm ortamlarda kullanlmaya ba-
lamas ise kabul aamasdr.
Yaamn inden
19 ubat 2012
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

33
Sra Sizde 2
Trkiye Trkesi (Trke) Trkiye Cumhuriyetinin d-
nda, Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyetinin de resm dili-
dir. 1960 ylnda kurulan Kbrs Cumhuriyetinin devam
olduunu iddia eden Gney Kbrs Ynetimi, Trke-
nin Kbrs Cumhuriyeti anayasasnda resm dil olarak
belirtilmesi nedeniyle pul, pasaport, internet sitesi vb.
kimi resm belgelerde ve kaynaklarda Rumca ve ngiliz-
ce ile birlikte Trke ibarelere de yer vermektedir.
Trke, Kosova Cumhuriyetinde belirli bir Trke konu-
an nfus orannn bulunduu yerel ynetimlerde resm
dil olarak kabul edilmektedir. Kosova Cumhuriyeti apn-
da Arnavuta ve Srpa ile birlikte resm dil olan Trke-
nin bu stats lkedeki i savan ardndan kaldrlmtr.
Bunun dnda zellikle Balkan lkeleri Yunanistan, Bul-
garistan ve Makedonyada ilkretim ve ksmen ortare-
tim dzeyinde Trke retim yapma veya yetersiz de ol-
sa Trke dersi alma imkn yasal olarak vardr; ancak
dolayl engellemeler, retmen ve kitap eksiklii vb. ne-
denlerle uygun bir retim ortamndan sz edilemez.
Sra Sizde 3
Franszca u lkelerde resm statye sahiptir: Belika,
Benin, Burkina-Faso, Burundi, Kamerun, Cibuti, ad,
Komorlar, Demokratik Kongo Cumhuriyeti, Fildii Ky-
s, Fransa, Gabon, Gine, Haiti, svire, Kanada, Kongo
Cumhuriyeti, Lksemburg, Madagaskar, Mali, Monako,
Nijer, Orta Afrika Cumhuriyeti, Ruanda, Senegal, Sey-
eller, Togo ve Vanuatu. Ancak Cezayir, Fas, Tunus,
Msr ve Lbnan vd. baz lkeler kurumsal olarak Fran-
sz dilli (Frankofon) olmasa da veya bu lkelerde Fran-
szcann resm dil stats bulunmasa da bu lkeler Fran-
szcann yaygn biimde kullanlmas dolaysyla klt-
rel bakmdan Fransz dilli saylabilir.
spanyolcann resm statsnn bulunduu veya fiilen
resm dil gibi kullanld lkeler u ekildedir: Arjantin,
Bolivya, Dominik Cumhuriyeti, Ekvator Ginesi, Ekva-
tor, El Salvador, Guatemala, Honduras, spanya, Ko-
lombiya, Kosta Rika, Kba, Meksika, Nikaragua, Pana-
ma, Paraguay, Peru, Porto Riko, ili, Uruguay, Vene-
zela. spanyolca, bu lkelerin dnda bata ABDnin
gney eyaletleri olmak zere baka lkelerde de yay-
gn biimde kullanlr.
Portekizcenin resm statsnn bulunduu lkeler de u
ekildedir: Angola, Brezilya, Gine-Bissau, Ekvator Gine-
si, Mozambik, Portekiz, Sao Tome ve Prinsip Adalar.
Aksan, D. (1998). Her Ynyle Dil Ana izgileriyle
Dil bilim, Ankara: Trk Dil Kurumu.
Aronoff, M., Rees-Miller J. (2003). The Handbook of
Linguistics, Malden: Blackwell Publishing.
Bussman, H. (1998). Dictionary of Language and Lin-
guistics (ev. ve Edt: by Gregory Trauth and Kers-
tin Kazzazi), Routledge: London and New York.
Eker, S. (2011). ada Trk Dili, Ankara: Grafiker Ya-
ynlar.
Hartmann, R. R. K. - Stork, F. C. (1972). Dictionary of
language and linguistics, New York-Toronto:
John Wiley and Sons.
Johanson, L., va . Csat (2006). The Turkic Langua-
ges, London-New York: Routledge.
Korkmaz, Z. (2007). Gramer Terimleri Szl, An-
kara: Trk Dil Kurumu Yaynlar.
Meyer, C. (2010). Introducing English Linguistics
International Student Edition, Cambridge: Cam-
bridge University Press.
nternet Kaynaklar
www.ashmolean.org
www.dilbilimi.net/geneldilbilimi.htm
www.ethnologue.com
Bavurulabilecek Kaynaklar
Corballis, M. C. (2003). aretten Konumaya Dilin
Kkeni ve Geliimi. (ev: Aybek Grey), stanbul:
Kitap Yaynevi.
Demir, N.; Ylmaz, E. (2003). Trk Dili El Kitab. An-
kara: Grafiker Yay.
Krml, A. (2001). Trk Dili: Dil ve Anlatm. stanbul:
Bilgi niversitesi Yay.
Yararlanlan Kaynaklar
Kltr ve kltr oluturan geleri aklayabilecek,
Kltrn zaman iindeki deimelerine dair tespitlerde bulunabilecek,
Dil ve kltr ile dil ve toplum arasndaki ilikiyi deerlendirebilecek bilgi ve
beceriler kazanabileceksiniz.
indekiler
Kltr
Dil
Toplum
Deime
Anahtar Kavramlar
Amalarmz
Trk Dili-I Dil Kltr likisi

KLTR NEDR?
KLTR OLUTURAN GELER
KLTR DEMELER
DL VE KLTR
DL VE TOPLUM
2
TRK DL-I
KLTR NEDR?
Kltr konusunu ele alan btn almalarda kltrn birden fazla anlamnn ol-
duu, kltr szcnn kavram alannn, farkl bilim dallarna veya disiplinlere
gre deitii sylenir. Nitekim kltr konusu antropologlar, toplumbilimciler, ta-
rihiler, halkbilimciler ve insani bilimlerin dier disiplinlerine mensup olan aratr-
maclar tarafndan ele alnm ve farkl ynleriyle tanmlanmtr. nternet ortamn-
da kltr kelimesiyle ilgili bir arama yapldnda mzik kltr, ehir kltr,
Trk kltr, Macar kltr, ngiliz kltr, in kltr, Karadeniz kltr,
halk kltr, mutfak kltr, ay kltr, demokrasi kltr, okuma kltr, t-
ketim kltr, Ahilik kltr, okul kltr, din kltr vb. birok kullanmla kar-
lalmas da bu nedenledir. Toplumlar eitlendike ve ayn toplum iinde ku-
rumlarn ilevleri farkllatka ve oaldka eitli kltr dzeylerinin, yani eit-
li snf veya grup kltrlerinin ortaya kt grlr (Eliot, 1981: 16).
nternet zerinden bir tarama yaparak kltr szcyle oluturulan baka sz bekleri
bulunuz ve bulduunuz sz beklerinden hareketle kltrn ne tr insan davranlarn
iine aldn aratrnz.
Kltr kavramnn Trk Dil Kurumunun yaymlad Trke Szlk te alt ayr
anlam verilmitir. Bunlardan ilki ve en kapsaml olan yledir:
Tarihsel, toplumsal gelime sreci iinde yaratlan btn maddi ve manevi deerler
ile bunlar yaratmada, sonraki nesillere iletmede kullanlan, insann doal ve top-
lumsal evresine egemenliinin lsn gsteren aralarn btn, hars, ekin
(2005: 1282).
Farkl kaynaklarda aadaki rneklerde olduu gibi kltrn deiik biimler-
de tanmlarna da rastlamaktayz.
Kltr, beerin itimai yoldan tevars ettii maddi ve manevi her unsurdur (Tur-
han, 1969: 36).
Toplumun yesi olarak insanolunun rendii ya da kazand bilgi, sanat, gele-
nek- grenek vb. yetenek, beceri ve alkanlklar iine alan karmak bir btn
(Meng, 2003: 15).
Dil Kltr likisi
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
1
nsan baarlarnn tm (Develi, 2006: 17).
Bir topluluu, bir cemiyeti, bir milleti millet yapan, onu dier milletlerden farkl k-
lan hayat tezahrlerinin btn (Ergin, 1986: 19).
Bir milletin uzun bir tarih ierisinde ortaya koyduu, gelitirdii ve tecrbe ile
salamlatrp kesinletirdii maddi ve manevi deerler btn (Koca, 2000: 8).
nsann kendini kendi evinde duymasn salayacak bir dnya ortaya koymas
(Uygur, 1996: 17).
Toplumlarn eitim, teknoloji, siyaset, hukuk, iktisat, sanat ve dine ilikin sorunlar-
n zdkleri kendilerine zg yola, o toplumun kltr denir (Mardin, 2004: 23).
Bu tanmlarda yer alan ortak zellikleri dikkate alarak diyebiliriz ki kltrel dav-
ranlar, toplum tarafndan zerinde uzla salanan davranlar btndr ve bu
nedenle bu davranlar btn, toplumlar iin bir eit ortak bilin de oluturur.
Fransz sosyolog Durkheime gre ortak bilin bir toplumda ortak olanlarn tem-
silidir. Ayn kltrel davranlara ve davran edinme srelerine sahip olan insan-
lar; ortak kavray biimleri, etkileim kurallar ve dier kltrel ierikler sayesinde
birbirlerini daha iyi anlar, birbirleriyle daha kolay iletiim kurarlar (Smelser, 1992:
8). Ortak kltrel alt yap ve kolektif bilin, yaanan olaylar ve problemler karsn-
da benzer stratejiler ve davran modelleri gelitirmeyi motive ederek toplumun or-
tak akln da oluturur. Bir toplum iin kltr, herkesin nefes alabildii, konuabil-
dii ve retebildii alan olduuna gre bilgi, inan ve ahlaktan ayr dnlemez.
Btn bunlardan yola karak diyebiliriz ki kltr, maddesi ve slubu ile haya-
tn btndr. Bir milletin ortak faaliyetlerinin ve i yapma biimlerinin tmn
ifade eden kltr; bir eyleri alglama, deerlendirme ve davranlar ynlendirme
asndan zihn aba ve bunun tarih eylem alanna yansma biimidir. z bir de-
yile kltr, bir milletin hayat tarzdr ve maddi, manevi deerlerinin tmdr.
Franszca cultura kelimesinden gelen kltr kavramnn alglan, dnemlere
gre de farkllklar gstermitir. rnein, 19. yzylda Batl sosyal filozoflar ve ta-
rihiler, kltr bir toplumun etik deerlerini oluturan, onu dier toplumlardan
ayrt eden dnce veya manevi deerler btn olarak grme eilimindeydiler.
20. yzylda ise kltr kavram, daha geni kapsaml olarak ele alnmaktadr. ngi-
liz antropolog Tylor, kltr kavramn bilgiyi, sanat, etii, hukuku, gelenekleri ve
bireylerin o toplumda edindii alkanlk ve yetileri iine alan bir btnlk olarak
tanmlar (Smelser, 1992: 4). Bu almalarda kltr ve uygarlk kavramlarnn ie-
rikleri de tartlr. Tylor, kltr ve uygarlk arasnda bir ayrm yapmazsa da ngiliz
tarihi A. Toynbee kltrle uygarlk kavramlarn birbirinden ayrm ve uygarl
btn insanln, herkesi kapsayan tek bir ailenin yeleri olarak, tam bir uyum
hlinde yaayabilecekleri bir toplum durumunu yaratmak iin giriilmi bir aba
eklinde tanmlamtr (Yldrm, 2009: 2).
Kltr ve uygarlk ayrmyla ilgili yorumlara www.historicalsense.com/Archive/Fe-
ner64_2.html adresinden ulaabilirsiniz.
Amerikal antropolog Edward Sapir, kltrn ayr tanmndan bahseder:
Bunlardan ilki, etnologlar ve kltr tarihileri tarafndan da kabul gren, kltrn
bir insann yaamnda miras edindii, babadan oula geen maddi veya manevi
unsurlar olduudur. Kltrn bu anlam, insann kendisi ile neredeyse egdm-
ldr. Geleneksel davranlar, alkanlklar, nesneleri kullanma biimleri, rnein
36
Tr k Di l i -I
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Gney Afrikallarn avlanma yntemleri, Kzlderililerin halk hekimlikleri bu anla-
ya gre kltrn bir parasdr. Bu yaklama gre btn insanlar, farkl yollarla
ve farkl karmaklk derecelerine sahip olmak zere, kltrlenirler. Kltrel un-
surlar, insanlarn ortak akli abalaryla oluur ve toplumsal miras yoluyla dier ne-
sillere aktarlarak gelenekleri meydana getirir (Sapir, 1951: 309).
Sapire (1951: 309) gre, kltr teriminin ikinci anlam bireysel gelimede yet-
kin rnek olma ile ilgilidir. Kltrn zmsenmi bilgi ve deneyim, entelektel
alanda donanml ve sofistike olma vb. bildiren bu anlam, kltrl insan ifade-
siyle de zdeleir. Burada kastedilen kltrl olma durumu, insanlarn eitim ve
yaantlar sonucu, dnce dnyalarnda, estetik anlaylarnda, zevklerinde ve
dnya grlerinde meydana gelen olumlu gelimelerle de ifade edilebilir.
Sapirin (1951: 310) zerinde durduu nc kltr tanm ise sz edilen bu
iki tanmn kesitii bir anlama denk gelir. Buna gre kltr Bir toplumun dier
unsurlara gre daha deerli grlen, daha belirgin, manevi anlamda daha nemli
olan unsurlardr. Bu kltr tanm, maddi olandan ok manevi unsurlar kucaklar
ve bu nedenle, uygarlkla ilgili unsurlar bu yaklamn dnda kalr. Sapirin (1951:
311) kendi kltr tanm ise mensubiyet kavramyla yakndan ilgilidir ve mill kl-
tr anlayyla rtr. Buna gre kltr, Belirli bir grup insan dierlerinden fark-
l klan, ayran genel davranlar ve yaam tarzlardr ve o toplumun rettii uygar-
ln belirgin, tipik gstergelerini de iine alr. Ayn kltre sahip olan insanlar, za-
man ierisinde dnce tarzlarnda ve tepkilerinde benzerlikler gsterirler. Tarih
ierisinde bu dnce tarzlar ve tepki gsterme biimleri o toplum iin tipik ve
normal hle gelir, yeni unsurlar iin de model oluturur. Bylece toplumlarn ken-
dilerine zg kltrel kimlikleri meydana gelir. Toplumlarn veya milletlerin klt-
rel kimlikleri; sanatlarna, edebiyatlarna, mimarilerine, maddi ve manevi retimle-
rine de yansyarak bu geleri o kltre zg biime dntrr. Dier yandan k-
reselleme, toplumlar arasndaki bilgi paylamnn artmas, kltrel karlamalar
gibi etmenler zaman ierisinde farkl toplumlara ait kltrel unsurlarn belirli d-
zeylerde birbirine benzer duruma gelmesine de neden olabilmektedir.
Yukarda kltrle ilgili yaplan aklamalardan hareketle, kltrn temel niteliklerinin
neler olduunu belirlemeye alnz.
KLTR OLUTURAN GELER
Kltr, bir toplumun kimliini oluturan, onu dier toplumlardan farkl klan
maddi ve manevi gelerin btn; o toplumu evreleyen ve onun hayatn, d-
nce yapsn, dnya grn ekillendiren btn gereklikler ve uygulamalar
olduuna gre kltr oluturan geler de olduka eitlidir. Toplumlarn, ge-
mi yaamlarndan ve tarihten gnmze tadklar ve gncel hayatn iinde de
yer bulan gelenek ve grenekleri; doruyu, yanl, hakly, haksz ayrma biim-
leri olan ahlaki deerleri ve anlaylar; retileri, deer yarglar, sembolleri, dn-
ya grleri, dinleri, deneyimleri, iliki rntleri ve davran kalplar, uygulama-
lar, tekilatlanma biimleri, dilleri, edebiyatlar, halk danslar, el sanatlar, heykel,
resim, musiki, minyatr gibi o toplum tarafndan retilen ve kendi mill kimlikle-
ri erevesinde belirli bir estetik ve tarz kazanan sanat dallar kltr oluturan
unsurlardan belli ballardr (Korkmaz, 1995: 669). Bu geler, o toplumu olutu-
ran bireyler tarafndan retilir, kabul grr ve eitli kltrlenme sreleriyle ye-
ni nesillere aktarlr, toplumun ihtiyalar dorultusunda deiir, farkl boyutlar
kazanr ve gncellenir. Kltrel birikimin nesilden nesile aktarlmas gelenekleri
37
2. ni t e - Di l Kl t r l i ki si
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
2
oluturur. Toplumlarn kendi geleneklerine dayanan uygulamalar ise detleri ve
grenekleri meydana getirir. det ve grenekler, hayatn eitli alanlaryla ilgili
halk inanlarn, ritelleri ve eitli uygulamalar iine alr. Konumas geciken o-
cuklara kanaryann itii sudan iirilmesi, yeni gelinin evine girmeden nce nn-
de kp krlmas, nne urgan konulmas, bebein krknn karlmas, di hedi-
i piirilmesi, nazardan korunmak iin gz boncuu taklmas, kurun dktrl-
mesi gibi uygulamalar Trk grenek ve detlerinden yalnzca birkadr (Candan,
2004: 414, 416).
Kltr oluturan geler, genel anlamda maddi ve manevi veya somut ve so-
mut olmayan biiminde snflandrlabilir. Maddi kltr geleri mimari, el sanatla-
r, geleneksel kyafetler, ara-gereler gibi elle tutulur, gzle grlr, somut olan
gelerdir. Manevi kltr geleri ise inanlar, dnya grleri, ahlak anlay, dav-
ran kalplar, iliki rntleri gibi toplumsal hayat evreleyen reti ve deerler-
dir. Somut olmayan, manevi kltrel gelerin aktarmnda dil, nemli bir rol stle-
nir. Maddi ve manevi kltrel geler, toplumlarn kimliklerini oluturarak onlarn
yaam tarzn, hayata, sanata, estetie, etik deerlere vb. yaklamlarn, anlayla-
rn yanstmaktadr. Sz gelimi, manevi kltr gelerinden olan ataszlerine bakl-
dnda toplumun hangi renkleri hangi duygu deerleri ve ahlak anlayyla birle-
tirdii grlr. Trke deyimlerdeki kara haber, kara almak, kara srmek, kara
kara dnmek, aralarndan kara kedi gemek, karalar balamak, kara baht, ka-
ra cahil, kara bulut, kara dzen, kara gn, kara gn dostu, kara kapl kitap, ka-
ra kalem, kara k, kara kucak, kara kutu, kara mizah, kara liste, kara para, ka-
ra sevda, kara tahta, kara yas, kara bayram, kara yaz vb. renk tasarmlarna ba-
klarak Trk kltrnde karann ktlk, uursuzluk, sknt, terslik, yas, lm,
gizlilik vb. kt duygular artrd; ak gn aartr kara gn karartr, ak kpek
kara kpek geitte belli olur, ak koyunun kara kuzusu da olur, aaran varken a-
layana kim bakar, a krekle atarlar karay dirhemle satarlar, ak giyen aa ge-
rek, ak koyunu gren ii ya dolu sanr, ak kpee koyun diye sarlma, ak eker ka-
ra eker bir damar soya eker, ak yamak leke gtrmez vb. ataszlerinde ise ak
rengin aydnlk, parlaklk, temizlik, namuslu ve drst olma, saflk vb. bildirdii
anlalarak kltrel kimliimiz ve kolektif bilinaltmza dair ipular elde edilmi
olur (Duvarc, 2011: 265-266). Ancak renkler farkl kltrlerde farkl sembolik de-
erlere sahip olabilmektedir. rnein kara/siyah renk Trk kltrnde ktlk,
uursuzluk, sknt, terslik, yas, lm, gizlilik vb. bildirse de in kltrnde gven
ve kaliteyi, Yeni Zelandada yurtseverlii temsil etmekte; kltrmzde aydnlk,
temizlik, drstlk, saflk vb. bildiren beyaz renk ise talyada lm ve cenaze,
Hindistanda mutsuzluk ve yas, Etiyopyada hastalk anlamlarna gelebilmektedir.
Renklerin hangi kltrlerde hangi duygu ve dnceleri temsil ettiine ilikin daha fazla
bilgi edinmek isterseniz http://www.globalization-group.com/edge/resources/color-mea-
nings-by-culture/ internet sitesini inceleyebilirsiniz.
KLTR DEMELER
Kltrler devingendir, zaman ierisinde yeni ihtiyalara bal olarak deiir ve
gncellenir. zellikle sanatta yeni deerler ortaya ktka, dncede, duyguda
ve ifade ortamnda gelimeler olduka baz eski deerler ortadan kaybolmakta
(Eliot, 1987: 17) ya da farkl boyutlar kazanarak deimektedir.
Kltrel deimeler ok eitli nedenlerle gerekleebilir. Baka kltrlerle kar-
lama ve etkileim kltrel deimeleri motive edebilecei gibi ekonomik, sos-
38
Tr k Di l i -I
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
yo-politik ve teknolojik deimeler de kltrleri eitli alardan etkilemektedir.
Her kltr, insanlarn topluma ve doaya uyma stratejisidir. Uzun vadede bu stra-
tejiler ekonomik, politik ve teknolojik deimelerde karlk bulur. Kltrel davra-
nlar, bir eit i dinamizmle bu deimelerden etkilenerek gncellenir. Avru-
pada en dikkat ekici kltrel deimeler sanayi devriminden sonra gereklemi-
tir. Bu durum, ekonomik ve teknik gelimelerin kltrel deimeleri motive ettii-
nin tipik bir rneidir. Ekonomik, sosyo-politik ve teknik alanda ortaya kan de-
imeler, kltrleri eitli boyutlarda etkilemekte bu durum, her neslin farkl tec-
rbeler yaamasna ve geleneksel kabul edilen deerlerin; zaman zaman yalnz bir
nceki nesil tarafndan korunup yaatlmasna neden olmaktadr. Yeni nesillere ar-
tan oranda yeni eilimler nfuz etmektedir. Bu nedenle, nesiller deitike kltr-
ler ve dnya grleri de deimektedir (Inglehart, 1990: 3). Btn bunlardan kl-
trlenme ya da kltrel davran edinme srelerinin, toplumlarn ihtiyalarna ve
beklentilerine gre deierek devam eden, devingen sreler olduu anlalr.
Toplumsal hayatmzn ve kltrel yaammzn yetmili yllardan bu yana ne ekilde ve
ne hzla deitiine dair rnekleri, Ayfer Tunun deneme tarznda yazd Bir Maniniz
Yoksa Annemler Size Gelecek adl eserinden okuyabilirsiniz. (stanbul: Yap Kredi Ya-
ynlar, 2001)
Kltrel deimeleri yaratan motiflerden biri de kltrleraras etkileimdir. Kl-
trleraras etkileim, farkl kltrlerin karlamas sonucu ortaya kar ve genellikle
kltrel sistemlerden birinin ya da her ikisinin deimesiyle sonulanr. Bu deime-
ler, etkileimin derecesine gre kltrel etkileim, kltrel asimilasyon veya karma
kltrllk biiminde ortaya kabilir. Kltrel etkileim, maddi ve manevi kltr
unsurlarnda, inan ve deerler sisteminde deimelere neden olabilmektedir.
Trk kltr tarihinde meydana gelen kltrel deime ve gelimeleri farkl mo-
tiflerin ynlendirdii grlr. rnein eski Uygur Trklerinde din motifli kltrel
deime sreleri yaanmtr (Demir, Ylmaz, 2009: 10). 840 ylnda Orhun vadisin-
den Tarm havzasna g eden Uygur Trkleri, eski Trk inan sistemi olan Gk
Tanr dininden Maniheizm ve Budizm din sistemlerine gemilerdir. Uygur Trkle-
rinin, yeni dinleriyle birlikte, dhil olduklar kltrel evreler ve benimsedikleri -
reti sistemleri de deimitir. Yeni bir dinin kabul, Uygurlarn yeni bir hayat anla-
y ve dnya grn benimsemelerini, yeni dinlerinin retileri ile hayatlarnn
yeniden dzenlenmesini salam ve kltrel deimeleri de motive etmitir. Mani-
heizmin reti sistemi, konarger hayat tarz ile uyumayan, fiziksel dinamizmden
ok i dinginlie nem veren, et yemeyi yasaklayan ve sebze yemeyi motive eden
bir sistemdi. Maniheizmin kabul, Uygur Trklerinin konarger hayattan yerleik
hayata gemelerini; ticari faaliyetlerde, ilim, sanat ve edebiyatta gelimelerini sala-
yarak kltrel hayatlar zerinde belirgin bir etki oluturmutur (Koca, 2000: 188).
Kltrel deimelerin sebepleri nelerdir?
Kltrel deime srelerinde tercmeler de yadsnamaz bir neme sahiptir.
Dnyadaki byk kltr devrimlerinde, kltrel etkileim srelerini takiben ter-
cme faaliyetleri gerekletirilmi; tercme faaliyetleriyle ortaya kan fikr uyan-
lar bir sonraki srete zgn fikirlerin yaratlmas iin basamak oluturmutur (Tr-
ker, 2003: 92). Byk uyan devirleri tercme ile almtr. Eski Yunan uyan
Anadolu, Fenike, Msr tercmeleri ile; Batda Rnesans slam ve Yunan tercme-
39
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
3
leri ile; 18. yzylda balayan Germen uyan Latin ve Anglosakson tercmeleri ile
mmkn olmutur (lken, 1997: 14-15). Tercme faaliyetleri, Trk kltr tarihinin
deiim noktalarnda da kendini gsterir. Eski Uygur Trkleri, yeni kabul ettikleri
dinlerin reti kitaplarn ve dier metinleri ince, Toharca, Sodca, Sanskrite ve
Tibeteden kendi dillerine evirmiler; din ierikli tercme edebiyatla ciddi bir
mesafe katetmilerdir. Prens Kalyanamkara ve Papamkara Hikyesi, Maytrisimit,
Altun Yaruk, Sekz Ykmek, Kuani m Pusar o dnemde dier dillerden Eski Uy-
gur Trkesine evrilen eserlerden birkadr.
Farkl kltrlerin karlamasyla ya da kltrleraras etkileimle ortaya kan kltrel
deimeler, en nce kendini dilin sz varlnda hissettirir. Toplumlarn kltrel etkile-
imleri sonucu dilin ilk ve en hzl etkilenen, en kolay deien gesi ise sz varldr.
Trk kltr tarihinde yaanan deimeler sz varlmz da etkilemi, karlalan kltr-
lere ait eitli szckler dilimize girmitir.
Trk kltr tarihinde, din temelli bir dier kltrel deime merhalesi de Trk-
lerin 10. yzyldan itibaren slam dinini kabul etmesiyle gerekleir. slam dininin ka-
bul, Trkleri bu dine ait retileri rendikleri Arap ve Farslarn kltr dairelerine
yaklatrm; dhil olunan bu yeni kltrel evreler Trk kltr hayatn pek ok a-
dan etkilemitir. Bu dnemde de tercme faaliyetlerinin devam ettii, Arapa ve
Farsadan din ierikli kaynaklarn, ilmihallerin, hadislerin, slam hukukuyla ilgili
teorik kaynaklarn, peygamber kssalarnn Trkeye tercme edildii grlr. Ana-
dolu sahasnda, Trkeye tercme edilen ilk didaktik ierikli edeb eserler arasnda
Kul Mesutun Farsadan evirdii Kelile ve Dimne, Hoca Mesutun Farsadan evir-
dii Sheyl Nevbahar, eyholu Sadrettin Mustafann Farsadan evirdii Marzu-
banname, Salebnin Arapadan evirdii Ksas- Enbiya adl eseri saylabilir.
Trklerin 10. yzylda slam dinini kabul, Trk kltrn slam dinine ait bilgilerin -
renildii Arap ve Farslarn kltr dairelerine yaklatrm, dhil olunan bu yeni kltrel
evreler Trkenin sz varln da etkilemitir. Trke Szlkten, dilimizdeki Arapa ve
Farsa kkenli szcklere rnekler bulunuz.
Trk kltr hayatnn 18. yzyldan itibaren yzn Avrupaya evirdii gr-
lr. Orta ada skolastik dnce ve kilise etkisiyle gerileyen Avrupa kltr ve
medeniyeti, Rnesans ve Reform hareketleriyle bilimde ve sanatta ciddi ilerleme-
ler kaydetmitir. Bat kltrnn bu yenilenme srecine eski Yunan klasiklerinden
ve slam filozof ve bilim adamlarnn eserlerinden yaplan evirilerin de katk sa-
ladn belirtmek gerekir. Bat kltr ve medeniyetinde meydana gelen ilerleme
18. yzylda eitli Avrupa lkelerine seyahat eden Osmanl aydnlarnn ve elile-
rinin dikkatini ekmi; bu aydnlar Viyana, Paris gibi byk Avrupa ehirlerinde
gzlemlediklerini an tarznda kaleme alarak bizlere Bat kltr hayatndan kesitler
sunmulardr. Yirmisekiz elebi Mehmetin kaleme ald Sefaretname, brahim
Mteferrikann Avrupada tant matbaay stanbula tamas bu anlamda dikkat
eken ilk faaliyetlerdendir. 19. yzylda Bat dillerinden zellikle de Franszcadan
Trkeye yaplan ilk tercmelerin daha ok edeb ierikli olmas edebiyatta bir ye-
nilenme ve anlay deiikliini yaratm, Trk edebiyatnda ilk roman ve ilk tiyat-
ro eseri bu dnemde yazlm, gazetecilik faaliyetleri bu dnemde balamtr. 19.
yzylda Bat dillerinden Trkeye yaplan edeb evirilerin ilk rnleri arasnda
Mnif Paann Voltaire, Fenelon ve Fontenelden seilmi felsefi diyaloglar ieren
40
Tr k Di l i -I
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
4
Muhaverat- Hikemiyye adl eseri, Yusuf Kmil Paann Fenelondan yapt Tele-
mak evirisi, Mnif Paann Victor Hugodan Madurn Hikyesi adyla yapt Se-
filler evirisi, Ahmet Ltfi Efendinin Daniel Defoedan Hikye-i Robenson adyla
yapt Robinson evirisi, Recaizade Mahmut Ekremin Chateaubrianddan Atala
evirisi, Ziya Paann Rousseaudan Emile evirisi, Sddkn Saint-Pierreden Paul
ve Virginie evirisi, Teodor Kasapn Aleksandre Dumas Preden Monte-Cristo e-
virisi saylabilir. Bu dnemde, yeni kurulan eitim kurumlarndaki ders kitab ihti-
yacn karlamak zere bat dillerinden ders kitaplar da evrilmitir.
19. yzylda Bat dillerinden, zellikle Franszcadan yaplan tercmeler sz varlmz da
etkilemitir. Trke Szlkten, dilimize Franszcadan giren szcklere rnekler bulunuz.
Kltrel deiim srelerinin toplumsal yaygnlk kazanmasnda haberlemenin
de belirli bir etkisi vardr. erif Mardin (2004:29) toplumun alt snflarndakilerle st
snflarndakiler arasnda hem haberleme hem de iktisadi yap asndan karlkl
bir bamllk varsa o zaman toplumsal seferberliin de oluacan belirtir. Tanzimat
dneminde gazetecilik faaliyetlerinin balamas ve giderek hz kazanmas, Trk mo-
dernlemesi ve dilde sadeleme adna nemli bir aamadr. O dnemde karlan
belli bal gazeteler Ceride-i Havadis, Tercman- Ahvl, Tasvir-i Efkr, Muhbir, b-
ret, Devir, Bedir, Tercman- Hakikat, Hadika, Vakit, Sabahtr. Tanzimat dnemin-
de gazeteciliin balca amalarndan birisi, Batdan alnan siyasi, kltrel, sanatsal,
edeb kavramlar topluma aktararak, farkndalk yaratmak ve deiime nclk et-
mektir. Dnemin balca kitle iletiim arac olan gazete, ierdii dnce yazlaryla
toplumun Batllamas ve deiimi yolunda nemli bir ilevi yerine getirir. inasi,
Namk Kemal, Ziya Paa, Ali Suavi gibi pek ok Trk aydn gazeteler araclyla hal-
ka ulam, yenilik hareketleri kadar zihniyet deiiminin de ncleri olmutur. Do-
laysyla Tanzimat dneminde gazeteler deiimin en nemli aralarndandr.
Trk kltr tarihinde yaanan belki de en nemli kltrel deime aamas,
Cumhuriyetin kurulmasyla, yeni kurulan Trkiye Cumhuriyetinin devlet program
dhilinde devrimlerle gerekleir. Cumhuriyet devrimleri eitim, hukuk, yaam, dil
vb. kltr hayatmz ilgilendiren pek ok alanda gerekletirilmitir. Bu dnemde
yaplan devrimler arasnda kyafet devrimi, takvim, saat ve llerde deiiklik,
harf devrimi, dil devrimi gibi bugnk kltr hayatmz da ekillendiren nemli
atlmlar saylabilir.
Harf devriminin, hangi amalarla gerekletirildiini aratrnz.
Kltrel deime sreleri belirli aamalarla gerekleir. Bu aamalar yenilik,
seici ayklama, toplumsal kabullenme ve btnleme olarak sralanabilir (Tezcan,
1991: 22). Yenileme srecinde bireyler, o kltrde var olan, allm davranlar
dnda, renme yoluyla yeni davranlar elde ederler. Yeni davranlar; farkl kl-
trlerle karlama ya da yeni teknolojik deimeler, icatlar, toplumun kendi i di-
namikleriyle gerekletirdii yenilemeler ve yeni bilgiler yoluyla elde edilebilir.
Seici ayklama srecinde kltre giren yeni geler, ilevlerini devraldklar eski
kltrel gelerle rekabete girerler. Bir sre eski ve yeni kltr geleri bir arada ya-
ar, yarr. Bu rekabeti yeni ge kazanrsa, giderek yaygnlar ve toplumun b-
yk bir blm tarafndan kabul grr. Bu sre, kabullenme sreci olarak adlan-
drlmaktadr. Btnleme srecinde ise yeni ge, kltrn dier geleriyle uyum
salamaya balar (Tezcan, 1991: 22, 27, 30).
41
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
5
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
6
Yukarda Trk kltr hayatndan hareketle verilen kltrel deime rnekleri,
kltrn statik deil deien, gncellenen, dinamik bir ge olduunu gsterir. n-
sanlarn ihtiyalar deitike; ekonomik, sosyolojik ve politik koullar farkllatk-
a kltrel hayatta deimelerin gereklemesi de kanlmazdr.
DL VE KLTR
Dil ve kltr arasndaki iliki, bu iki genin i dinamiklerle birbirine bal olma-
sndan kaynaklanan ok ynl bir ilikidir. Dil ve kltr arasnda, birbirini yarat-
ma, birbirinin varlna ve devingenliine kaynak ve ortam oluturma ynnde or-
ganik bir iliki bulunur. Bir toplumun kltr, bireylerin o topluma kendini kabul
ettirebilmek iin bilmesi ve inanmas gereken her trl bilgi, deer ve uygulama-
dr. Bir bakma kltr, bir kiinin gnlk yaamn devlerini yerine getirebilmek
iin sahip olmas gereken neyin-nasl olacana dair bilgidir (Wardhaugh, 1998:
217). Bu durumda dil, kltre ait binlerce geden yalnzca biri saylr; ancak st-
lenmi olduu, kltrn varln ve devamlln salamak, szl ve yazl kltr
gelerini bizzat yaratmak, kltrel geleri sonraki nesillere tamak gibi ilevlerin-
den tr dil, kltrn en temel gesidir denilebilir. Somut olmayan pek ok kl-
tr miras, yzyllar boyunca yalnz dil araclyla sonraki nesillere aktarlabilmi-
tir. nk dil, daha nceki kuaklarn duygularndan gemitir ve onlarn soluk-
lar dilde gizlidir (Gadamer, 2009: II / 178).
Dil, fiziksel nesnelerden duygulara kadar uzanan bir alanda farkl trden nes-
ne ve olgular kavramlatrp terimlerle iaret etmekle onlar dnce alan iine al-
makta, onlara varlk kazandrmakta, bylece, soyut veya somut pek ok kltrel
ge dilde varlk bularak kalc olmaktadr (Ural, 2003: 33). Dilin, iinde dile geldi-
i dnyadan ayr hibir bamsz hayat olamaz. Ayn zamanda dnyann dil ile su-
nulmasnda dil gerek varlna ular. Dilin kayna itibariyle insana zg olmas
ayn zamanda insann dnya iinde oluunun, yani bir dil iinde oluunun gster-
gesidir. Bu durumu Trk kltr asndan deerlendirirsek bir dnya tasarmnn
tarihini dil gelerinden hareketle aa karabiliriz. Destanlar, halk masallar, ata-
szleri, deyimler, trkler, maniler vb. pek ok szl kltr gesi, yazya geiril-
meden nce uzun yllar nesilden nesile sz ile aktarlmtr. lk Trke yazl me-
tinlerimizden olan Kl Tigin, Bilge Kagan ve Tonyukuk yaztlar, dilin grnmle-
rinden biri olan yaz ile korunup saklanmtr. Bu nedenle dil, toplumlarn kltrel
hafzas saylmaktadr. Bugn, o dnem Trk boy ve tekilatlarnn yaay tarzn,
kltrlerini, nemsedikleri ve ncelik verdikleri deerleri, deneyimlerini aradan
geen yaklak 1300 yllk zamandan sonra, dilin koruyuculuu sayesinde okuyup
renebilmekteyiz. rnein Kl Tigin yaztnda geen aadaki cmleler, Trkle-
rin inlilerle yzyllar nce yaam olduklar tarih bir tecrbeyi dil araclyla g-
nmze tamaktadr:
Altun, km, igiti Kutay bungsuz ana birr. Tabga bodun sab sig, ags
ymak ermi. Sig sabn, yumak agn arp rak bodunug ana yagutr ermi. Yag-
ru kontukta kirse anyg bilig ant yr ermi. Edg bilge kiig, edg alp kiig yortmaz
ermi; bir kii yanglsar, ugu, bodun, bikinge tegi kdmaz ermi.Sig sabnga
ymak agsnga arturup, k Trk bodun, ltg!
(inliler) altn, gm, ipei ve ipekli kumalar glk karmakszn ylece bize
veriyorlar. in halknn szleri tatl, ipekli kumalar da yumuak imi. Tatl szler-
le ve yumuak ipekli kumalarla kandrp uzaklarda yaayan halklar bylece kendi-
lerine yaklatrrlar imi. (Bu halklar) yaklap yerletikten sonra (da inliler) fesat-
42
Tr k Di l i -I
lklarn o zaman dnrler imi. yi (ve) akll kiileri, iyi ve cesur kiileri ilerlet-
mezler imi; (te yandan) bir kii su ilese, onun boyuna, halkna ve hsm akraba-
sna kadar herkesi ldrmezlermi. in halknn tatl szlerine ve yumuak ipekli ku-
malarna kanp (ey) Trk halk, ok sayda ldn! (Tekin, 2003: 36-37).
Orhon Yaztlarnn gnmz Trkesine aktarlm biimini okumak iin Talat Tekinin
Orhon Yaztlar (stanbul, 2003) veya Muharrem Erginin Orhun Yaztlar (stanbul,
1995) adl eserine bavurabilirsiniz.
Yazl veya szl kltrel geler, yalnz toplumlarn tarihsel dnemlerine ait
tecrbeleri deil, inanma biimlerini, deer yarglarn, anlay ve alglaylarn da
gnmze tamaktadr. rnein, eski Uygur Trkleri tarafndan Trk Runik yaz-
s ile kitap biiminde yazlan ve Runik yaz ile kda yazlm tek eser olarak g-
nmze kadar gelen bir fal kitab olan Irk Bitig, fal geleneinin eski Trk toplu-
luklar arasnda da yaadn, o dnemlerde nelerin uurlu, nelerin uursuz sayl-
dn bizlere haber vermektedir. Irk Bitig, eski Uygur Trklerinin sadece dilleriy-
le ilgili deil kltrleri ve yaam tarzlarna dair de bilgiler iermektedir. Fallardan,
kt talihten kurtulmak iin kurban kesme, eve balln nemi, grd zarar-
dan ders almayann daha kt olaca gibi inanma biimleri ve deer yarglarnn
varln reniyoruz. Fal metinlerinde at, kuzgun, deve, htht kuu, tarla kuu,
kz, koyun, kaplan, ahin, karnca, tavan, geyik, tilki, turna kuu, su kuu, aygr
vb. hayvan figrlerinin ska kullanlmas, dnemin yaam biimi ve corafyas
hakknda; tanr ile konuma ya da tanrnn konumas biiminde olan fallarsa
inan sistemi hakknda ipular vermektedir.
Krk yedinci fal:
Er meley barmi. Tengrike sokumi. Kut kolmi. Kut birmi. Aglngta ylkng bol-
zun! zng uzun bolzun! timi. Ana bilingler: Edg ol.
Adamn biri konuklua gitmi. Yolda tanrya rastlam. Ondan ans dilemi. (tanr
da ona) ans vermi. Alnda atlarn olsun, mrn uzun olsun demi. ylece bili-
niz. Bu fal iyidir.
Krk sekizinci fal:
Kar yol tengri men. Snukngn sapar men, zkingin ulayur men. lig itmi men.
Edgs bolzun tir.
Yol tanrsym. Senin krklarn onarrm. kklarn yerine oturturum. (Nitekim)
lkeyi de dzene sokmuum. Hayrls olsun der. ylece biliniz (Tekin, 2004: 23-24).
Benzer ekilde, Trklerin slamiyeti kabul etmesinden sonra oluturulan edeb
rnler de yeni dhil olunan kltrel evreye ait yaam tarzlarn, inanma biimle-
rini, kabulleri; baka bir ifadeyle slam dini ekseninde oluturulan yeni kltr da-
iresinin, Trklerin yaam tarzndaki yansmalarn bizlere aktarr. lk Trke eser-
lerden biri olan Kutadgu Biligde, drst insan tanmlamak zere kullanlan ta
teg ii ol ii teg ta/bu yanglg bolur ol kni, n kii (Arat, 1991: 103) [d ii gi-
bidir ii de d/byle olur o drst, erdemli kii]; Bu Ay told ayd sz asg ulug/yi-
rine trse bedtr kulug (117) [Bu Ay Told syledi: Szn faydas byk/ye-
rinde sylenirse insan yceltir] vb. ifadeler, o dnemin kabullerini, deer yargla-
rn, etik anlaylarn bilmemize imkn verir.
43
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Dil ve kltr arasndaki iliki, bu ilikinin yn ve gerekleme biimi her d-
nemde aratrmaclarn dikkatini ekmi; konu en iddial boyutuyla, bir dilin sesle-
ri, szckleri ve sz dizimi ile o dili konuanlarn dnyay alglama, tecrbe etme
biimleri ve davran kalplar arasnda dorudan bir iliki olduu eklinde, antro-
pologlar ve dilbilimciler tarafndan tartlmtr. Dil ve kltrel davranlar ve d-
nme biimleri arasndaki ilikiyi tartan mehur bir kuram, Whorf Varsaym ya
da Sapir-Whorf Varsaym olarak bilinen kuramdr. Bu kurama gre dil; dnce-
yi, toplumsal davranlar ve toplumsal davran rntlerini belirleyen bir kalptr.
Bu durumda bir dilin yaps, o dili konuanlarn dnya grlerini de belirlemek-
te ve biimlendirmektedir (Wardhaugh, 1998: 217). Lee Whorfa (1998: 219, 221)
gre dil, sadece dncelerin ifade edildii bir ara deil, ayn zamanda dnce-
yi ekillendiren, bireylerin zihinsel aktivitelerini ynlendiren bir program veya reh-
berdir. Dnmek, rasyonel bir eylem olsa da o dilin gramerinden bamsz deil-
dir. Dil, gereklii szen bir filtre oluturarak toplumlarn kendilerini saran dnya-
y alglama biimini ve dnya grn belirlemektedir. Bu nedenle, farkl dilleri
konuan insanlarn dnyay alglama biimleri, deer yarglar ve kltrel davran-
lar da farkldr.
Kltr ve dil arasndaki etkileimin dier boyutu ise kltrlerin diller ve dil
davranlar zerinde belirleyici bir rolnn bulunduu ynndedir. Bir toplumun
kltr, gizli bir toplumsal szleme ve rtk kurallar btn oluturarak o top-
lumun dil ve iletiim davranlar zerinde ynlendirici bir etkiye sahip olur. Fark-
l arka plana ve kltrel davranlara sahip olan insanlarn konumalarnda kltr-
leraras farkllklardan kaynaklanan yanl anlamalar olabilir. Kltrleraras ileti-
im konusunu ele alan dilbilim almalarnda, yabanc bir dili renen insanla-
rn, yeni rendikleri dili ne kadar iyi konuabilseler de kltrel farkllklara da-
yal bariyerlere taklabildikleri, iletiimde kltrel kaynakl yanl anlamalarn ger-
ekleebildii belirtilir (Hall, 1974: 143). Farkl kltrlerden gelen insanlarn dil
davranlar, vcut dilleri, jest ve mimikleri dahi farkl olabilmektedir. Toplumlar-
da iletiimin arka plann oluturan rtk kltrel deerler, bir dilin gramerini ve
kelimelerini renmekten ok daha farkl bir renme sreci olan kltrel ren-
meyle fark edilebilmektedir.
Dilsel davran kalplarnn kltrden kltre farkllk gstermesinin kltrleraras ileti-
ime yansmalarna ilikin Ayhan Selukun Kltrleraras letiim Asndan Gndelik
letiim Davranlar adl almasn genel adaki www.selcuk.edu.tr/sos_mak/makaleler
adresinden okuyabilirsiniz.
Kltrn dile yansdn gsteren en tipik rneklerden biri tabular ve rtmece
szlerdir. Kltrler, zaman zaman baz kavramlarn konumada dillendirilmesine
izin vermezler. Bu durum, sz konusu kavramlarn o toplumda olmamasndan de-
il, konuulmas durumunda toplumun bundan zarar grecei, uursuzluk gelece-
i vb. inanlardan ya da konuulmasnn etik olmayaca kaygsndan ileri gelir.
Bir kavramn sylenmesinin yasak olduu durumlara tabu, dolayl olarak sylen-
mesine ise rtmece denilmektedir (Wardhaugh, 1998: 326).
Trkede kullanlan rtmece szlere rnekler bulunuz.
44
Tr k Di l i -I
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
7
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
DL VE TOPLUM
Dilin toplumsal bir iletiim sistemi olmas, toplumla ilgili birok genin dilde de
karlk bulmasna sebep olur. Toplumsal stat, ya, eitim, toplumsal roller, cin-
siyet vb. toplumsal geler, bireylerin dil davranlarn da etkilemektedir. Dil, id-
rak olduu kadar toplumsal bir sretir. Bu nedenle dili biimlendiren birtakm
toplumsal etkenlerden sz etmek ve iletiimi yorumlarken bu etkenleri de dikka-
te almak gerekir. Toplum, dil kullanmn iki ynde kontrol eder. Birincisi bir dizi
norm retir. Bu normlar az ya da ok renir ve takip ederiz. kincisi normlara
uymak iin motivasyon salar. Bu tr bir motivasyon, iinde bulunulan toplumsal
duruma uygun konuma biimlerinin seilmesine yardmc olur (Hudson, 1996:
119). Toplumsal gelerin, dil kullanm zerinde izlenebilen etkilerini toplumdil-
bilim incelemektedir.
nsanlar farkl toplumsal ortamlarda, farkl amalar iin, farkl dil biimlerini
kullanrlar. rnein birey, isteme eylemini gerekletirmek iin evde, okulda, res-
m ya da samimi bulduu ortamlarda ayn dilin farkl deikelerini ya da biimlerini
kullanabilir. Konuma ortamna ve iletiime katlanlarn durumuna gre tercih edi-
len bu konuma biimlerinin her birine durumsal dil tr denir. Dilde grlen bu
tr eitlilikler ou durumda, iletiim iindeki bireylerin eitimleri, statleri, top-
lumsal rolleri, kltrel arka planlar, toplumsal gleri, cinsiyetleri gibi toplumsal
gelerin etkisi ile meydana gelir. Dil kullanmn etkileyen ve szcelerin anlamlan-
drlmasnda belirleyici olan tm bu geleri genel olarak toplumsal balam diye
adlandrmak mmkndr. Toplumdilbilim almalar varyantlamay (eitlilik)
nemsedii iin eitliliin gerekletii her trl toplumsal balama deer verir.
Toplumdilbilim almalarnda blgesel diyalektlerin yan sra toplumsal diya-
lektlerin yani sosyolektlerin varlna da vurgu yaplmaktadr. Bu balamda bir
blgeden dierine farkllaan konuma biimleri bulunduu gibi bir toplumsal kat-
mandan dierine, bir cinsten dierine ya da bir eitim dzeyinden dierine dei-
ebilen konuma biimlerinin de olduu ve bir insann birden fazla konuma bii-
minin olup bunlardan hangisini ne zaman kullanacana dair bir dizi toplumsal be-
lirleyenin bulunduu gibi ilgi ekici konular zerinde durulmaktadr (Trudgill,
2000; Wardhough 1998).
Bireylerin hangi toplumsal balamlarda hangi konuma biimlerini tercih ettii
ya da tercih edilen konuma biimlerinin birtakm toplumsal anlamlara sahip olup
olmad da dil ve toplum arasndaki ilikinin bir ynn oluturur. Konuurken
neyi nasl syleyeceimiz, hangi cmle trlerini, hangi szckleri ya da sesleri kul-
lanacamz ynnde bir dizi tercih yaparz. Nasl sylediimiz de en az ne syle-
diimiz kadar nemlidir. Zamir kullanmnda sen/siz tercihi, hitap biimleri, neza-
ket stratejileri vb. dil bilimsel tercihler, iinde toplumsal anlam ve mesajlar da ba-
rndrmaktadr (Wardhaough, 1998; Knig 1990). Eklemeli bir dil olan Trkede
bu tr tercihler, yalnz szlksel birimlerden deil birtakm son ekler zerinden de
izlenebilmekte, dinleyiciye dayanma, yaknlk ya da tersine mesafe ve farkllk
ynnde mesajlar vererek ifadenin yorumunu etkileyebilmektedir.
Aile byklerinizle, yatlarnzla, resm kurumlardaki grevlilerle ne ekilde konutuu-
nuzu, onlarla konuurken hangi hitap biimlerini kullandnz ve bu kullanmlarn top-
lumsal anlamlarn deerlendiriniz.
45
Sosyolekt ya da sosyal
diyalekt denilen kavram,
belirli sosyal gruplar
tarafndan kullanlan
konuma biimlerini
karlamak zere
kullanlmaktadr. rnein
cinsiyet, ya, ekonomik
dzeye gre eitlilik
gsteren konuma
biimlerinden her biri birer
sosyolekttir.
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
8
Dil kullanm zerinde etkili olan toplumsal unsurlardan biri de konuan birey-
ler arasndaki toplumsal mesafedir. Toplumsal mesafe, konuur ve dinleyici arasn-
daki toplumsal snr derinletirerek konuurun otoritesine ve toplumsal statsne
dinamizm kazandrr. Bu nedenle kimi balamlarda, dinleyiciye aradaki toplumsal
snr ve stat farkn hatrlatmak ve hissettirmek iin konuur tarafndan zellikle
kullanlr: Aye Hanm, bu evraklar en ksa zamanda oaltn. Aye bu evrak-
lar en ksa zamanda oalt. Bu tr eitlilikler, bir konuma durumunda konu-
urun dinleyici ile olan ilikisi ve bizzat kendilerini nasl tanmlad ile ilgili ipu-
lar da verir (Giles ve Coupland, 1991: 3).
Toplumsal mesafe veya yaknlk balamnda nemli bir kuram olan badatr-
ma kuramndan da ksaca sz etmekte yarar var. nsanlar birbirleriyle konuurken
konumalar birbirine benzer hle gelir. Yani konuurun tarz konutuu kiinin
stili ile birleir. Bu sre konuma badamas olarak adlandrlr. Bu da zellikle
konuur hitap ettii kiiden holanmsa ya da onu memnun etmek istiyorsa ger-
ekleir. Konuma tarzn kardakine yaklatrmak bir bakma kibarlk stratejisidir.
Yani hitap edilenin tarz kabul edilebilir ve taklit etmeye deer anlamna gelir
(Holmes, 1992: 255). nsanlar beendikleri insanlarn konumalar ile kendi konu-
malarn badatrdklar gibi bunun tam tersini yaparak konumalarn farkllat-
rabilirler. Farkllatrma, genellikle konuurlarn gr ayrl yaad durumlarda,
politik nedenlerle ya da stat stnln vurgulamak, ilgi ekmek gibi kayglar-
la yaplabilir (Holmes, 1992: 297, 298). Durumu basit bir rnekle somutlatralm.
Uzun yllar nce memleketinden ayrlan ve eitimini, standart dilde ve byk e-
hirlerde alan bir kiinin, kendi yresine dndnde yresel azla konumay ter-
cih etmesi, evresindekilere yaknlk ve dayanma mesaj verecektir. Ayn kiinin,
edindii standart biimle konumay tercih etmesi ise kar tarafta toplumsal mesa-
fenin derinletii hissini uyandrabilir.
Dil ve toplum arasndaki ilikinin bir baka grnm de toplumsal nezakettir.
Toplumsal nezaket mesafe, sayg, dayanma, yaknlk vb. toplumsal ilikilerin ile-
tiim kodunda birtakm karlklar bulduu ve birden fazla stratejisi olan bir olgu-
dur. Dil bilimsel adan nazik olmak, kiilerle aramzdaki toplumsal ilikinin gerek-
lerine uygun biimde konumaktr. Uygun olmayan dil bilimsel seimler kaba ola-
rak dnlr (Holmes, 1992: 97). Levinson, nezaketin ana stratejisinden bah-
seder: Negatif nezaket, pozitif nezaket ve rtk nezaket (Brown ve Levinson:
2004). Bu stratejiler onur kavramyla yakndan ilikilidir.
Negatif nezaket, toplumsal stat ve mesafeye farkndalk gsterilen; konuurun
dinleyiciyle arasndaki toplumsal mesafeyi koruduu, daha resm stratejilerden
oluur: Kapy kapatabilir misiniz? Ltfen evraklar imzalayn vb. Negatif nezaket
dinleyici zerinde bask oluturmamak ve istenilen ii yapp yapmamak konusun-
daki zgrlk alann daha geni tutmak amacyla gerekletirilen nezaket strateji-
lerini iine alr; konuur ve dinleyici arasndaki toplumsal mesafenin fazla olduu
durumlarda kullanlr. Burada negatif, olumsuzluk anlamnda deildir. Negatif ne-
zaket stratejilerinin iletiim ortamna k daha dolayl ifadelerle gerekleir: Pen-
cereyi aabilir misiniz?
Pozitif nezaket ise, sosyal mesafenin azald, yerini yaknln ve dayanma-
nn ald, daha az resm stratejilerden olumaktadr: Abla unu ver, ekmei uzat-
sana vb. Buradan hareketle, toplumsal stat ve mesafeye farkndalk kadar, top-
lumsal yaknlk ve dayanmaya farkndaln da nezaket olgusunun bir paras ol-
duu anlalr. rtk nezaketle kastedilense konuurun dinleyiciyi bask altna al-
46
Tr k Di l i -I
madan, isteini rtk bir biimde, sezdirerek anlatmasdr (Brown ve Levinson,
2004). Sezdirmeler, genellikle dorudan sylenmesi konuur tarafndan ekinceli
grlen durumlarda tercih edilmektedir. Bu strateji, ifadeyi yumuatabilecei gibi
dorudan reddedilme riskini de byk oranda azaltr.
Nezaket stratejilerinden hangisinin kullanlaca toplumsal belirleyenlere, zel-
likle de konuur ve dinleyici arasndaki toplumsal ilikilere; ayrca mesajn ierii-
ne gre de belirlenir. Konu birok disiplinle ilgilidir; ancak bu disiplinlerin ban-
da toplumdilbilim gelir (Brown ve Levinson, 2004).
Toplum ve dil ilikisini etkileyen gelerden biri de toplumsal adr. Toplumsal
a, bir kiinin dier insanlarla yaad ilikiler toplam ya da bireylerin etrafnda
oluan iliki rntleri (Milroy, 1987: 105) biiminde tanmlanabilir. nsanlar ara-
sndaki ilikilerin yaps ve tr farkllk gsterir. Bu ilikiler yaknlk/kaynama bi-
iminde ise bu youn ve ok ynl bir toplumsal aa iaret eder. Bunun anlam
toplumsal adaki kiilerin birounun birbiri ile yakn olmas ve bu yaknln ok
ynl olmasdr. rnein iki kiinin hem i arkada hem de komu olmas gibi.
Youn toplumsal alarn norm oluturucu bir rol vardr; insanlarla gerekletiri-
len her iletiim, bir eit sorumluluk duygusu gelitirir ve bu durum, bu adaki in-
sanlar bask altna alr. Toplumsal a iinde oluan bu normlar toplumsal normla-
ra da karr. rnein adaki kiiler dayanmay gstermek zere daha yerel ko-
nuurlar. Bireylerin konumalarnn, onlarn ait olduu sosyal alarla ilikili olma-
s artc deildir. Yetikin insanlar birden fazla sosyal aa ait olduklarnda, bir
adan dierine getiklerinde, farknda olmadan konuma biimlerinin de deitii
gzlenir (Holmes, 1992: 204).
Dille toplumsal kimlikler ve toplumsal roller arasnda da iliki vardr. Bireylerin
toplumsal kimlikleri, btn toplumsal rollerinden oluan karmak bir yapdr. Bu
kimlikler bazen bireylere dayatlmakta; bazen de kendileri tarafndan seilmektedir.
Kimlikler kiilerin milliyeti, eitimi, ya, cinsiyeti gibi birok unsurla ilgili olabilir.
Toplumsal kimlikler dinamiktir. Eitim, tecrbe vb. nedenlerle deiebilmektedir.
Dil ise kimliklerin gstergesidir. Konutuumuz insanlar hakknda, sadece dillerin-
den yola karak bilgi sahibi olabilir, muhatabmzn diline bakarak nereli, nasl ve
hangi grten olduunu tahmin edebiliriz (Develi, 2006: 32). Kullandmz keli-
meler; konuma tarzlar gibi, toplumsal rollerimiz ve kimliklerimiz hakknda ipucu
vermektedir.
Dil, toplumsal kimliklerin ekillendirilmesinde de nemli roller stlenir. Her
yenilenme ve yeni bir sylem ina etme faaliyeti dille balar. Bu nedenle bamsz-
ln kazanan lkelerde dil, bamsz kimlik inasnn en temel arac olarak gr-
lr ve bu dorultuda dil politikalar gelitirilir. Bunun en tipik rneklerinden biri,
1991 ylnda Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliinin dalmasndan sonra yeni ku-
rulan Kazakistan, Krgzistan, zbekistan, Azerbaycan, Trkmenistan gibi lkelerin,
kendi dillerini resm dil ilan etmeleri ve ulusal kimliklerini, ulusal dilleri ekseninde
oluturmalardr. kinci Dnya Savandan sonra kurulan srailin mill kimliklerinin
bir gstergesi olarak 2000 yldr din metinler ve klasik literatr dnda kullanlma-
yan bir dil olan braniceyi yeniden diriltme giriimi, ulus kimliklerinin oluturulma-
snda dilin ne derece nemli olduunu gstermektedir. Cumhuriyetin ilan sonra-
snda, 1932 ylnda Trk Dili Tetkik Cemiyetinin (Trk Dil Kurumu) kurulmas ve
Trk dil devrimi ile dilimizdeki Arapa ve Farsa szcklerin dilden ayklanarak bu
szcklerin yerlerini alabilecek Trke szcklerin tretilmeye allmas, ayrca
Arap alfabesinden Latin alfabesine geilmesi, yeni kurulan Trk devletinin kimlik
inasnn ynn de gstermektedir. Dil ve alfabe, mill kimliklerin oluturulmasn-
da ve ynnn belirlenmesinde kritik neme sahip unsurlarn banda gelir.
47
Trk dil devrimiyle ilgili daha ayrntl bilgi edinmek istiyorsanz Zeynep Korkmazn Trk
Dili zerine Aratrmalar I adl kitabndaki makalelerini gzden geiriniz. (Ankara:
Trk Dil Kurumu Yaynlar, 1995)
Dil kullanm zerinde etkili olan bir dier toplumsal olgu da toplumsal snf ve
gruplardr. Bu konuda verilen en tipik rneklerden biri, toplumsal snf farkllklar-
nn keskin snrlarla ve ok belirgin bir ekilde olutuu Hindistanda, her bir kas-
tn dierinden farkl konuma zelliklerine sahip olduu, bir bakma kast diyalekt-
lerinin var olduudur (Trudgill, 2000: 34).
Toplumdilbilimin son zamanlarda zerinde durduu konulardan biri de kadn
ve erkeklerin dillerinde yap, sz varl, tarz gibi farkllklarn olup olmaddr.
Toplumdilbilim asndan cinsiyet, yalnz biyolojik deil, toplumsal gereklikte ve
dil zerinde yansmalar bulan toplumsal bir olgu olarak grlr. Sz gelimi kadn-
larn, konumalarnda leylak rengi, cam gbei, vine r gibi ayrnt bildiren
renk isimlerini erkeklere gre daha fazla kullanma eiliminde olduu sylenir
(Wardhaugh, 1998: 319). Dier yandan, kadnlarn erkeklere gre daha dolayl ko-
numa biimlerini tercih ettikleri Lakofftan (1973) bu yana iddia edilegelmitir. La-
koff, kadnlarn dolayl biimler kullanmalarn, sonralar oka eletirilen kadnla-
rn gszl teziyle aklamtr. Ancak dolayllk her zaman gsz olmaya ia-
ret etmeyebilir. Tannen (1994: 79), dolaylln salt cinsiyetle ilikilenen ve kltr-
lerden bamsz bir olgu olmad dncesindedir. Ona gre erkekler de kadnlar
kadar dolayl konuabilirler; ancak farkl durumlarda farkl yollarla dolayl olma
eilimindedirler. Baz dillerde ise kadnlarn, erkeklerin kulland biimlere oranla
daha eski biimleri kulland gzlenmitir. Gnmze kadar Trke zerine yap-
lan birok almada, kadnlarn erkeklere oranla daha nazik olduklar, standart bi-
imleri kullanmaya daha eilimli olduklar sonularna ulalmtr (Duman ve Ka-
rasu, 1999; Bayyurt, 1999). Temelde tm bu sonular, kadnlarn ve erkeklerin fark-
l sosyalleme sreleri yaamalarndan kaynaklanmaktadr.
Cinsiyetin biyolojik olarak deil toplumsal bir olgu olarak incelenmesine ili-
kin, tarihsel-edeb metinlerimiz zerinden bir rnek vererek konuyu biraz somut-
latrmaya ve rneimizi dil-kltr-toplum ilikisi balamnda yorumlamaya al-
alm. Trk dilinin nemli eserlerinden biri olan Dede Korkut Hikyelerinde, ka-
dnlarn ve erkeklerin birbirleriyle konuma ve birbirlerine hitap etme biimlerine
bakldnda hikyelerin oluma srecini kapsayan tarih dnem ierisinde Trk
kadnnn toplum konumu ve dil davranlaryla ilgili baz karmlarda bulunmak
mmkndr.
Dede Korkut Hikyelerini okumak ve hikyelerde tasvir edilen kltrel hayat daha yakn-
dan tanmak istiyorsanz, Muharrem Erginin Dede Korkut Kitab adl eserin bavurabilir-
siniz. (stanbul: Boazii Yaynlar, 2001)
Dede Korkut Hikyelerinde ortaya kan kadn tipi slamiyet ncesi Trk top-
lumsal yapsn daha fazla yanstmaktadr. Dede Korkut Hikyelerinde kadn, da-
hil olduu her toplumsal balamda ekinmeden konuabilmekte, duygu ve d-
ncelerini, tercihlerini aka dile getirmekte, evlilik kurumu ierisinde kadnn
grleri dikkate alnmaktadr. rnein Dirse Han Olu Boa Han hikyesinde,
Bayndr Hann verdii byk davette, evlad olmad iin kara adra oturtulan
Dirse Hann yapt ilk i, otana dnp kars ile konumak, fikirlemek olur.
48
Tr k Di l i -I
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Dirse Han, hikyedeki ifadeyle, dii ehlinh szyle hareket eder ve dileine ula-
r. Kadn ve erkek arasndaki bu dayanma, gnmz toplumsal yaps ierisin-
de sradan gibi gzkse de hikyelerin biimlendii dnem iin nemli olmaldr.
nk, Dede Korkut Hikyelerinden uzun yllar sonra, 19. yzyl sonlarnda ya-
zlan Trk romanlarnda bile kadnlar ska susma eilimi gstererek bir roman
dekoru gibi dururlar. Bu kadnlar, kendi kaderini izme, tercihlerini yaama geir-
me gcne sahip deillerdir. stedikleri kiilerle evlenemez, birok engelle kar-
larlar (bkz. Segzet, ntibah). Oysa Dede Korkut Hikyelerinde kadn, kiminle
evleneceine kendi karar verir. Evlenecei kiinin kahramanln, yiitliini s-
nar; onunla savar, greir. rnein Bay Bre Beyolu Bams Beyrek hikyesin-
de Ban iek; Kahl Kocaolu Kan Tural hikyesinde de Selcen Hatun evlenme
kararna bu yolla ular. Dede Korkut Hikyelerinde erkeklerin kadnlara hitapla-
r ve kadn-erkek konuma paralar, kadnlarn toplumsal rolne, toplumsal or-
ganizasyon iindeki yerine ve dnemin aile yapsna dair ipular vermektedir.
Kadnn, erkein gzndeki konumunu alglayabilme noktasnda Dirse Hann
eine hitab nemlidir:
Ber gelgil baum baht, evm taht!/ Evden kub yriyende selvi boylum/ Toplugn-
da sarmaanda kara salum /Kurlu yaya benzer atma kalum /Koa badem sgma-
yan tar agzlum /Gz almasna benzer al yanaklum /Kadunum, ziregm, dlegm.
Bu metinden de anlalaca gibi Dirse Han iin hanm bann baht, evinin
tahtdr. Bu ifadeler kadna duyulan saygy tanklamaktadr. 16. yzylda Kanun
tarafndan yazlan aadaki gazeli okurken dildeki deiimle birlikte benzer sz
kalplarnn kullanldn da grebilirsiniz.
49
Cels-i halvetim varm habbim mh- tbnm
Ensim mahremim varm gzeller h sultnm
Haytm hslm mrm arb- kevserim adnim
Bahrm behcetim rzum, nigrm verd-i handnm
Netm iretim bezmim erm neyyirim em'im
Turunc u nr u nrencim benim em'-i ebistnm
Nebtm skkerim gencim cihn iinde b-rencim
Azzim Ysufum varm gnl msrndaki hnm
Sitanbulum Karamanm diyr- milket-i Rmum
Bedahnm u Kpakm u Baddm Horasnm
Sa vavm ka yaym gz pr-fitne bmrm
lrsem boynuna kanm meded hey n-mselmnm
Kapnda nki meddhm seni medh iderim dim
Yrek pr-gam gzm pr-nem Muhibbyem ho-elhnm
Muhibb (Kanun Sultan Sleyman)
50
Tr k Di l i -I
Kltr ve kltr oluturan geleri aklaya-
bilmek
Kltr kavramnn insann ortaya koyduu, iin-
de insann var olduu btn gereklii kapsayan
bir olgu olmas, kltr kavramnn farkl ekiller-
de tanmlanmasna neden olmaktadr. En kapsa-
yc tanmyla kltr, bir toplumu dierlerinden
farkl klan davran kalplar ve yaama biimi;
bilgiyi, sanat, etii, gelenekleri, hukuku, al-
kanlklar ve toplumsal yatknlklar iine alan bir
btn; ksacas, bireylerin topluma kendini ka-
bul ettirebilmek iin bilmesi gereken her trl
bilgi, deer ve uygulamalardr.
Kltr, toplum tarafndan zerinde uzla sala-
nan davranlar btndr ve bu btnlk, top-
lumlar iin bir eit ortak bilin de oluturur.
Ortak bilin bir toplumda ortak olan eylerin
temsilidir. Ayn kltrel davranlara ve davran
edinme srelerine sahip olan insanlar, ortak
kavray biimleri ve etkileim kurallar sayesin-
de birbirlerini daha iyi anlar, birbirleriyle daha
kolay iletiim kurarlar. Ortak kltrel alt yap ve
ortak bilin, yaanan olaylar ve problemler kar-
snda, insanlarn benzer stratejiler ve davran
modelleri gelitirmesini de motive ederek toplu-
mun ortak akln oluturur.
Toplumlarn, gemi yaamlarndan ve tarihten
gnmze tadklar ve gncel hayatn iinde
de yer bulan gelenek ve grenekleri, doruyu,
yanl, hakly haksz ayrma biimleri olan etik
deerleri ve ahlak anlaylar, retileri, deer
yarglar, sembolleri, dnya grleri, dinleri,
iliki rntleri ve davran kalplar, uygulama-
lar, tekilatlanma biimleri, dilleri, edebiyatlar,
halk danslar, el sanatlar, musiki, minyatr vb.
o toplum tarafndan retilen ve kendi mill kim-
likleri erevesinde belirli bir estetik ve tarz ka-
zanan sanatlar, kltr oluturan unsurlardan
belli ballardr.
Kltrn zaman iindeki deimelerine dair tes-
pitlerde bulunabilmek
Kltrler devingendir, zaman ierisinde yeni ih-
tiyalara bal olarak deiir ve gncellenir. Kl-
trel deimeler ok eitli nedenlerle gerekle-
ebilir. Baka kltrlerle karlama ve etkile-
im, ekonomik, sosyo-politik ve teknolojik de-
imeler vb. Teknik alanda ortaya kan yenilik-
ler, baz kltrel gelerin ilevinin yok olmasna
sebep olabilmektedir. eitli alanlarda meydana
gelen deime ve gelimeler her neslin farkl de-
neyimler yaamas ve geleneksel kabul edilen
deerlerin, zaman zaman yalnz bir nceki nesil
tarafndan korunup ve yaatlabilmesiyle de so-
nulanabilmektedir. Yeni nesillere, yeni eilim-
ler nfuz etmektedir. Bu nedenle, nesiller dei-
tike kltrler ve dnya grleri de deierek
gncellenmektedir. Btn bunlardan, kltrlen-
me ya da kltrel davran edinme srelerinin,
toplumlarn ihtiyalarna ve beklentilerine gre
deierek devam eden, devingen sreler oldu-
u anlalr.
Trk kltr tarihinde meydana gelen kltrel
deime ve gelimeleri, farkl motiflerin ynlen-
dirdii grlr. Eski Uygur Trklerinin Manihe-
izm ve Budizm dinlerini kabul etmesi, 10. yz-
yldan itibaren Trklerin slam dinini benimse-
mesi, 18. yzylda yzn Bat medeniyet daire-
sine evirmesi ve Cumhuriyetin kurulmasyla
gerekletirilen kkl deiiklikler, Trk kltr
tarihinin dnm noktalarn oluturan belli bal
olaylardr.
zet
1
A M A
2
A M A
51
Dil ve kltr ile dil ve toplum arasndaki ilikiyi
deerlendirebilmek
Dil ve kltr arasnda birbirini yaratma, birbiri-
nin varlna ve devingenliine kaynak ve ortam
oluturma biiminde organik bir iliki bulunur.
Dil, kltrn varln ve devamlln salamak,
szl ve yazl kltr gelerini bizzat yaratmak,
kltrel geleri sonraki nesillere tamak vb. i-
levleri yerine getiren, kltre ait en temel unsur-
lardan biridir.
Dil ve kltrel davranlar arasndaki ilikiyi tar-
tan mehur bir kuram, Whorf Varsaym ya da
Sapir-Whorf Varsaym olarak bilinen kuramdr.
Bu kurama gre dil, dnceyi, toplumsal davra-
nlar ve toplumsal davran rntlerini belirle-
yen bir kalptr. Bu durumda, bir dilin yaps, o
dili konuanlarn dnya grlerini de belirle-
mekte ve biimlendirmektedir.
Kltr ve dil arasndaki etkileimin dier boyutu
ise kltrlerin diller ve dil davranlar zerinde
belirleyici bir rolnn bulunduu ynndedir.
Bir toplumun kltr, gizli bir toplumsal szle-
me ve rtk kurallar btn oluturarak o toplu-
mun dil ve iletiim davranlar zerinde ynlen-
dirici bir etkiye sahip olur.
Dil ve toplum ilikisine gelince, toplumsal stat,
ya, eitim, toplumsal roller, cinsiyet vb. toplum-
sal geler, bireylerin dil davranlarn da belirli
oranlarda etkilemektedir. Bu nedenle dili biim-
lendiren birtakm toplumsal etkenlerden sz et-
mek ve iletiimi yorumlarken bu etkenleri de dik-
kate almak gerekir. Toplumsal etkenler, insanla-
r iinde bulunulan toplumsal duruma uygun ko-
numa biimlerini semeye yneltir. Toplumsal
gelerin, dil kullanm zerinde izlenebilen etki-
lerini toplumdilbilim incelemektedir.
3
A M A
52
Tr k Di l i -I
1. Kltrle ilgili olarak, aadaki yarglardan hangisi
yanltr?
a. Kltr, bir topluluu, bir cemiyeti millet yapan,
onu dier milletlerden farkl klan hayat teza-
hrlerinin btndr.
b. Kltr, insanlarn kendi yarattklar, kabul gr-
m toplumsal davranlar iine alr.
c. Kltrel geler, bir insann yaamnda miras
edindii, babadan oula geen maddi veya ma-
nevi gelerden oluur.
d. Toplumlar eitlendike ve ayn toplum iinde
kurumlarn ilevleri farkllatka ve oaldka,
eitli kltr dzeyleri de ortaya kar.
e. Kltr, dnyadaki btn insanlarn paylat
evrensel davranlar btndr.
2. Aadakilerden hangisi kltr oluturan geler-
den biri deildir?
a. Dil
b. El sanatlar
c. nanlar
d. Bilimsel aratrmalar
e. Yresel kyafetler
3. Aadakilerden hangisi maddi kltr gelerinden
biridir?
a. Geleneksel el sanatlar
b. Dnya gr
c. Etik
d. nanlar
e. Davran kalplar
4. Aadakilerden hangisi manevi kltr gelerinden
biridir?
a. Geleneksel el sanatlar
b. Geleneksel kyafetler
c. Ahlaki deerler
d. Mimari
e. Yresel yemekler
5. Aadakilerden hangisi Trk kltr tarihinin d-
nm noktalarndan biri deildir?
a. Eski Uygur Trklerinin Maniheizm ve Budizm
dinlerini kabul etmeleri
b. Sanayi devrimi
c. 10. yzylda Karahanllarn slamiyeti kabul et-
mesi
d. 18. yzylda Bat kltr ve medeniyet dairesinin
rnek alnmaya balanmas
e. Cumhuriyetin kurulmas
6. Aadakilerden hangisinin kltr deimelerine
yneltici etkisi olduu sylenemez?
a. Baka kltrlerle etkileim
b. Ekonomik deimeler
c. Tercme faaliyetleri
d. Sosyo-politik deimeler
e. Psikolojik etkenler
7. Aadakilerden hangisi, baka dillerden Trkeye
evrilen eserlerden deildir?
a. Telemak
b. Maytrisimit
c. Bilge Kaan Yazt
d. Altun Yaruk
e. Sekz Ykmek
8. Dil ve kltr arasndaki ilikiye dair aadaki yarg-
lardan hangisi sylenemez?
a. Dil ve kltr arasnda, birbirini yaratma, birbiri-
nin varlna ve devingenliine kaynak ve ortam
oluturma ynnde organik bir iliki bulunur.
b. Dil ve kltr arasndaki iliki, tamamyla ekono-
mik faktrlerin kontrol altndadr.
c. Dil, szl ve yazl kltr gelerini yaratr.
d. Dil, kltrel geleri sonraki nesillere tar.
e. Bir toplumun kltr, gizli bir toplumsal szle-
me ve rtk kurallar btn oluturarak o top-
lumun dil ve iletiimi zerinde etkili olur.
Kendimizi Snayalm
53
9. Tabular ve rtmece szler, aadaki durumlardan
hangisinde ortaya kabilir?
a. Kltrler baz kavramlarn konuulmasna izin
vermediklerinde
b. nemli dnm noktalarnda
c. Kltr deimelerine bal olarak
d. Kltrel farkllklar nedeniyle ortaya kan ileti-
im aksamalarnda
e. Kltrel gelerin sonraki nesillere tanamamas
durumunda
10. Dil ve toplum arasndaki ilikiyle ilgili olarak, aa-
dakilerden hangisi sylenemez?
a. Dil, bilisel olduu kadar toplumsal da olan bir
olgudur.
b. Toplumsal unsurlarn dil kullanm zerindeki
etkilerini toplumdilbilim inceler.
c. Toplumsal kimliklerimiz konumamz etkile-
yebilir.
d. Dillerde bireylerin eitim, stat ve toplumsal rol-
lerine, kltrel arka planlarna bal deimele-
rin olmas beklenemez.
e. Cinsiyet, toplumsal bir olgu olarak dil kullanm-
n etkileyebilmektedir.
Yaamn inden
Yaznn Glgesindeki Kltr
ok gezen mi bilir yoksa ok okuyan m? Net bir
cevab olmadn bilmemize ramen ska kullan-
dmz bir ifadedir. ok gezenler yazl bilginin
nemini gz ard etmiyor gibi grnse de bir eyi
iyi renmenin yolunun grmek ve yaamaktan
ileri geldiini savunurlar.
ok okuyanlar ise gezerek harcayacaklar vakitte ba-
kalarnn tecrbe ve deneyimleriyle daha ksa zamanda
daha fazla ve eitli bilgi ile donanabileceklerini d-
nrler. Aslnda ikisinin de gerekli ve nemli olduu ke-
sindir; ancak nedense grerek renmek daha basit,
yazya geirilmi bilgiyi okuyarak renmek ise daha
zahmetli bir ura gibi grlr.
Oysaki dnya zerinde yazya geirilmemi, baka bir
ifade ile kayt altna alnmam birok topluluk, birok
kltrel uygulama ve riteller olduu bilinmektedir. Bu
topluluklar, modern okullarda eitim grmemi olabi-
lirler ancak evreleriyle olan uyumlu ilikileri ve gz-
lemleri sayesinde insanla retecekleri ok deerli
bilgilere sahiptirler.
Gnmzde bunun en canl rneklerinden biri Trki-
yede ger yaam byk bir zveriyle srdrmeye a-
lan Sarkeili Yrkleridir. Yllardr bin bir glkle
develeri ve keileri ile yollar kat eden Yrkler bugn
deien fiziksel artlar nedeniyle traktrleri ve kamyon-
lar ile snrl bir blgede ge devam ediyor, zorlansa-
lar da yerlememek iin direniyorlar.
Deve saysndaki azalma ile birlikte artk deve iin ya-
plan gbrdek anlar, duluk ve yz anlar kullanlm-
yor. Devenin sslenmesi iin kullanlan ylanboncuklu
keydirmeler yaplmyor, devenin semeri olan ha-
vutunu yapan usta yetimiyor, deveye yk sararken
kullanlan gatibi kolanlar kullanlmyor, develerin ze-
rine sarlan yanl desenli giysi konulan ala uval-
lar, dimi yiyecek uvallar ve onlarn zerlerine seri-
len ullar dokunmuyor, deve tynden yorganlar yap-
lamyor. Artk uvallarda yk dengelemek iin denk
yaplmyor, eskisi gibi uvallara eyalar yerletirilmiyor
ourulmuyor. Sadece develerin saysndaki azalma
bile hem maddi unsurlarda hem de dilde kelime kayp-
larna neden oluyor. Sarkeili Yrkleri htnp g-
erlikten vazgemeseler de szl kltre sahip bir top-
lum olduklar iin bu bilgiler de Yrklerin belleklerin-
de kaybolmaya mahkm gzkyor. rnekleri oalt-
mak mmkn olsa da asl olan gle yorulan bu g-
er hayatn tecrbesinden faydalanmak gerektii. Doa
ile srdrlen bu yaamda gerin hayvanlarla ve doa
ile kurduu ban anlalabilmesi
Bu ve benzeri birok konu ve toplulukta kltrel kay-
bolua dur diyebilmek iin daha ok gezmek, grmek,
okumak ve yaananlar daha sonraki nesillere ulatr-
mak iin yazmak gerekiyor ki bu sayede insan, evresi-
ne ve dnyaya olan kiisel grevini yerine getirebilsin,
dnya kltr mirasna katksn sunabilsin, kiisel
gn srdrebilsin
Kaynak: ATLAS 2011 EYLL SAYI 222/Yaznn Glge-
sindeki Kltr
54
Tr k Di l i -I
ada Kltr zerine
Genliimde Kltrn tanmn yapmak bana kolay
gelirdi, bugnse bu terim beni tedirgin ediyor. inde
bulunduumuz yzyln banda kltr; dilbilim, edebi-
yat, felsefe, bilim, tarih, sanat, hukuk ile ilgilenmekti.
Bu dallar deiikti ama hepsi ayn anlay akmna ba-
lydlar...
Oysa imdi yeni bir dneme girmi bulunuyoruz. Gn-
mzde kltr yalnz bilim, biyoloji, sosyoloji, iktisat vb.nin
eitli yanlarn kapsamakla kalmyor, ayn zamanda tek-
nik bilimleri de elde etmek uran srdryor.
Kendi kendime sorduum soru u: Bu iki cins kltr
yan yana geliip sonra tek bir btn olarak birleebilir
mi? Yoksa ba dndrc bir hzla ilerlemekte olan bi-
ri tekini ezmeyecek mi? Torunlarmn renim prog-
ramlarn grnce, yarn, ocuklarmn torunlarnnkini
dnnce ekinmeden syleyeyim, aknlk iinde
kalyorum. Her eyi retmeye kalkyorlar. Kimi ola-
anst yeteneklerin dnda, dev gibi stlerine ken
bu kltr saldrsndan akllarnda ne kalacak?
te yandan, daha da zc bir olayla karlayoruz.
Kltrn snrlar geniledike, edebiyat, sanat sanki
kabuklarna ekiliyorlar. rnein, roman insann gizli
yanlarn incelemeye koyuluyor. Kiinin karakterini, tu-
tumlarn, bandan geenleri bir yana brakp, nemse-
meyip, bilinaltndaki eilimlerini aratryor. yle ki
edebiyatn ta kendisi diye tanmlayabileceimiz kltr-
ancak buna yaknlk duyan kk bir grubun ince zeka
oyunlar saylyor; buna karn iletiim aralar resimli
roman, polis romanlar boalan bir alan dolduruyor.
Kanmca, bu tehlike stne ne kadar dikkati eksek yi-
ne de azdr. Eer bu duruma gz yumarsak, ortaya -
karacamz szde demokrat bir dnya olacak, oysa as-
lnda en ar derecede aristokrat bir aznln sahip ola-
bilecei bir dnya yaratacaz. Teknik ve uzmanlama
kltrn yerini tutacak, kafa ve ruhumuzun tand,
diledii temel deerler ancak birka ayrcalklnn elini
uzatabilecei meyveler olacak.
Kaynak: Wladimir Dormesson, Kltr Nedir?
(Varlk dergisi, Ocak 1974, ev: . Grel), Dnsel
Yazlardan Semeler, ed. M. nl, nklap ve Aka
Yay. stanbul 1980, s. 222-223.
1. e Yantnz yanl ise Kltr Nedir? konusunu
yeniden gzden geiriniz.
2. d Yantnz yanl ise Kltr Oluturan geler
3. a Yantnz yanl ise Kltr Oluturan geler
4. c Yantnz yanl ise Kltr Oluturan geler
5. b Yantnz yanl ise Kltr Deimeleri konu-
sunu yeniden gzden geiriniz.
6. e Yantnz yanl ise Kltr Deimeleri konu-
7. c Yantnz yanl ise Kltr Deimeleri konu-
8. b Yantnz yanl ise Dil ve Kltr konusunu
9. a Yantnz yanl ise Dil ve Kltr konusunu
10. d Yantnz yanl ise Dil ve Toplum konusunu
Sra Sizde 1
nternet zerinden, kltr szcyle oluturulan sz
bekleri arandnda Anadolu kltr, kurum kltr,
irket kltr, siyaset kltr, elence kltr, kent
kltr, ktphane kltr, yayla kltr, yeme ime
kltr vb. birok rnekle karlarz. Bu eitlilik, kl-
tr kavramnn, insann ortaya koyduu btn davra-
nlar iine alan bir olgu olduunu, toplumlar eitlen-
dike ya da ayn toplum iinde kurumlarn ilevleri fark-
llatka ve oaldka, eitli kltr dzeylerinin orta-
ya ktn gsterir.
Sra Sizde 2
Kltre ait temel nitelikler u ekilde belirlenebilir: Kl-
trler toplumsaldr, belirli bir toplum ya da grup tara-
fndan retilir, benimsenir ve uygulanr. Kltrler ayn
zamanda tarihseldir; kltrel davranlar birdenbire de-
il, tarih ierisinde, zamanla oluur ve gelenek hline
Okuma Paras Kendimizi Snayalm Yant Anahtar
55
gelir. Kltrler toplumsal genetiin bir parasdr, nesil-
den nesile aktarlr. Kltrler toplumlara ya da milletle-
re zgdr; her milletin ya da toplumun kendine zg,
onu dier toplumlardan ayran kltrel davranlar var-
dr. Kltrler deiebilmektedir; kltrel davranlar ih-
tiyalar dorultusunda deiip gncellenebilmekte, i-
levlerini yitiren kltr geleri ise ya sembolik olarak
yaatlmakta ya da yok olmaktadr.
Sra Sizde 3
Kltrel deimelere sebep olan etmenlerden balcala-
r; baka kltrlerle karlama ve etkileim, ekonomik,
sosyolojik ve politik koullarn deimesi, teknolojik ve
bilimsel gelimelerin baz kltrel davranlar ve ge-
leri etkisizletirerek kullanlmaz hle getirmesi, ihtiya-
larn deimesi, din deitirme ve tercmeler yoluyla
baka kltrleri tanmadr.
Sra Sizde 4
Trklerin 10. yzylda slam dinini kabul etmesinden
itibaren, dilimize Arapa ve Farsadan birok szck
girmitir. Dilimize Arapadan girmi szcklere dem,
acil, aciz, adi, akl, lem, alet, ameliyat, dkkn, ebe-
d, eda, edat, edebiyat, edep, fayda, fazla, fkra, fikir;
Farsadan girmi szcklere ise drst, dman, fer-
man, narin, ney, nian, niyaz, jale, mehtap, mum, ar-
amba, perembe, sebze rnek verilebilir.
Sra Sizde 5
19. yzylda, Bat dillerinden, zellikle de Franszcadan
Trkeye yaplan tercmeler, sz varlmz da etkile-
mi ve bu dnemde dilimize birok Franszca szck
girmitir. Dilimize Franszcadan giren szcklere al-
bm, alfabe, amonyak, ampul, ansiklopedi, antipati,
apartman, egoist, egzotik, ekspres, eksper, ekvator, favo-
ri, narkoz, noter, jeneratr, jeton, mareal, marjinal,
mar, maske rnek verilebilir.
Sra Sizde 6
Trklerin tarih ierisinde en uzun sre kullandklar al-
fabe Arap alfabesi olmutur. Arap alfabesi, Trkler ta-
rafndan, slamiyetin kabul edildii 10. yzyldan itiba-
ren kullanlmaya balanmtr. slamiyeti benimseyen
Trkler arasnda, uzun soluklu olduu kadar yaygn
olarak da kullanlan Arap alfabesi, Trkenin ses siste-
mini karlamada yeterli olmamas nedeni ile Tanzimat
dneminden itibaren tartlmaya balanr. Bu tartma-
larn temel noktalarn, Arap alfabesinin, nszleri gs-
terme noktasnda ayrntl bir sisteme sahip olmasna
ramen nlleri gstermede yetersiz kalmas, sz geli-
mi Arap alfabesinde, o, , u, nllerini gsteren yal-
nzca bir iaretin bulunmas, baz harflerin hem nlle-
ri hem nszleri gstermesi, harekesiz metinlerde do-
ru okumann zorluu, Arap alfabesiyle yazmann kolay
olmamas, harflerin bata, ortada ve sonda farkl ekil-
lerinin kullanlmas gibi pratik konularn oluturduu
grlr. II. Merutiyetin ilanndan sonra daha da alev-
lenen alfabe konusuyla ilgili asl fikr hazrlklar ise
1923-1928 yllar arasnda gereklemi ve 1928 yln-
da, bugn kullandmz Latin alfabesine gei karar
alnmtr.
Sra Sizde 7
rtmece szler, kltrlerin, zaman zaman baz kavram-
larn sylenmesini inanlar, uursuzluk gelecei, toplu-
mun zarar grecei, etik olmayaca, kaba kaaca gibi
kayglarla ho grmedii durumlarda o kavramlar do-
layl olarak anlatmak iin kullanlan szlerdir. Trke-
de, harfliler, iyi saatte olsunlar; tuvalete gitmek ye-
rine daha kibar olduu iin ska kullanlan lavaboya
girmek gibi ifadeler, rtmece szlere rnek saylabilir.
Sra Sizde 8
Gn ierisinde kimlerle konuurken hangi konuma
biimlerini tercih ettiimizi gzden geirdiimizde pek
oumuz aile bireyleriyle daha samimi ancak konuu-
lann yana gre deien konuma ve hitap biimlerini
kullandmz, resm kurumlara bavurduumuzda ya
da sosyal stats bizden daha yksek insanlarla kar-
latmzda ise daha mesafeli ve resm konuma
biimlerini tercih ettiimizi grrz. Arkadalarmzla
konumalarmzda ise ou zaman yalnz o ya grubu-
nun anlayabilecei baz zel ifadelerin yer ald bir dil
kullanm dikkatimizi eker. Bu eitlilik bizim dil re-
pertuvarmz oluturur.
56
Tr k Di l i -I
Arat, R. R. (1991). Kutadgu Bilig I: Metin. Ankara: TDK
Yaynlar.
Bayyurt, Y. (1999). Kim daha nazik? Erkekler mi, Ka-
dnlar m?. 13. Dilbilim Kurultay Bildirileri.
(Haz. S. zsoy, E. Taylan) stanbul: Boazii ni-
versitesi Yaynlar.
Brown P., Levinson, S. C. (2004). Politeness: Some
universals in language usage. Cambridge:
Cambridge University Press.
Candan, E. (2004). Trklerin Kltr Kkenleri. s-
tanbul: Snr tesi Yaynlar.
Demir, N., Ylmaz, E. (2009). Temel Kavramlar, Trk
Dili Yazl ve Szl Anlatm. Ankara: Nobel Ya-
ynlar.
Develi, H. ( 2006). Dil Doktoru. stanbul: 3F Yaynlar.
Duman, S. ve Karasu, G. (1999). Trk kadnnn aile ii
iletiimdeki yeri ve susmann deerlendirilmesi, 13.
Dilbilim Kurultay Bildirileri. Haz. S. zsoy, E.
Taylan, stanbul: Boazii niversitesi Yaynlar.
Duvarc, A. ( 2011). Atasz ve Deyimlerde Renk Ta-
sarmlarna Halk Bilimsel Bir Yaklam, 1. Sanat ve
Tasarm Eitimi Sempozyumu, Dn, Bugn, Ge-
lecek. Ankara: Bakent niversitesi.
Eliot, T. S. (1987). Kltr zerine Dnceler. (ev.
S. Kantarc) Ankara: Kltr ve Turizm Bakanl
Yaynlar.
Ergin, M. (1986). Trk Dili. stanbul: Boazii Yaynlar.
Ergin, M. (1999). Dede Korkut Kitab. stanbul: Boa-
zii Yaynlar,
Gadamer, H. G. (2009). Hakikat ve Yntem. (ev: H.
Arslan, . Yavuzcan) stanbul: Paradigma Yaynlar.
Giles H., Coupland N. (1991). Language: Contexts
and Consequences. Buckingam: Open University
Press.
Hall, E. (1974). The Organizing Pattern, Language,
Culture and Society. Cambridge: Winthrop Press.
Holmes, J. (1992). An Introduction to
Sociolinguistics, London: Longman.
Hudson, R. A. (1996). Sociolinguistics, Cambridge:
Cambridge University Press.
Inglehart, R. (1990). Culture Shift, New Jersey:
Princeton University Press.
Koca, S. (2000). Trk Kltrnn Temelleri II. Trab-
zon: Karadeniz Teknik niversitesi Yaynlar.
Korkmaz, Z. (1995). Trk Dili zerine Aratrmalar-
I. Ankara: TDK Yaynlar.
Knig, G. (1990). Trkede Sen/Siz Adllarnn kinci
Tekil ahs in Kullanmna Toplumdil bilimsel Bir
Yaklam. IV. Dilbilim Sempozyumu Bildirileri.
(Haz. Sumru zsoy-Hikmet Sebktekin) stanbul:
Boazii Yaynlar.
Lakoff, R. (1973). The Logic of Politeness,
Proceedings of the 9th Regional Meeting of the
Chicago Linguistics Society, 292, 305.
Mardin, . (2004). Trk Modernlemesi -Makaleler-
4. stanbul: letiim Yaynlar.
Meng, G. (2003). Dil-Kltr likisine Antroplojik Bir
Bak, Dil, Kltr ve adalama, Haz. B. Yedi-
yldz, Ankara: Hacettepe niversitesi Yaynlar.
Milroy, L. (1987). Observing and Analyzing Natural
languages, Oxford: Basil Blackwell.
Sapir, E. (1951). Culture, Genuine and Spurious,
Selected Writings of Edward Sapir in Language,
Culture and Personality, (ed. D.G. Mandelbaum)
Los Angeles: University of California Press.
Smelser, N. J. (1992). Culture, Coherent or Incoherent,
Theory of Culture. (ed. R. Mnch, N.J. Smelser)
California: University of California Press.
Tannen, D. (1994). Why dont you say what you mean?
Talking 9 to 5: Women and men at work. New
York: Avon Books.
Tekin, T. (2003). Orhon Yaztlar, stanbul:
Tekin, T. (2004). Irk Bitig. Ankara: nc Kitap.
Tezcan, M. (1991) Toplumsal ve Kltrel Deime.
Ankara: Ankara niversitesi Basmevi.
Trudgill, P. (2000). Sociolinguistics, England: Penguin
Books.
Turhan, M. (1969). Kltr Deimeleri. stanbul: Mil-
li Eitim Bakanl Yaynlar.
TDK (2005). Trke Szlk. Ankara: Trk Dil Kurumu
Yaynlar.
Trker, S. (2003). slam Dncesinin Geliiminde Ter-
cme Faaliyetlerinin Rol, Dil, Kltr ve ada-
lama, 91-104, (ed. B. Yediyldz) Ankara.
57
Ural, . (2003). Dil ve Dnce, Dil, Kltr ve a-
dalama, 15-27, Haz. B. Yediyldz, Ankara: Ha-
cettepe niversitesi Yaynlar.
Uygur, N. (1996). Kltr Kuram, stanbul: YKY.
lken, H. Z. (1997). Uyan Devirlerinde Tercme-
nin Rol. stanbul: lken Yaynlar.
Wardhaugh, R. (1998). An Introduction to
Sociolinguistics, (3. bask) Oxford: Blackwell.
Yldrm, H. (2009). Uygarlk, Kltr ve nsanlk, 1-3,
http://www.historicalsense.com/Archive/Fe-
ner64_2.htm
ht t p: / / www. br i t anni ca. com/ EBchecked/ t o-
pic/1515732/culture-contact.
Gkberk, M. (2011). Deien Dnya Deien Dil. 7.
bask, stanbul: YKY.
Gktrk, A. (2006). Szn tesi. 4. bask, stanbul:
YKY.
Gngr, E. (2010). Kltr Deimesi ve Milliyetilik.
stanbul: tken Neriyat.
Kafesolu, . (1984). Trk Mill Kltr. stanbul:
Boazii Yaynlar.
Kaplan, M. (2002). Kltr ve Dil. stanbul: Dergh Ya-
ynlar.
zlem, D. (2000). Kltr Bilimleri ve Kltr Felsefe-
si. stanbul: nklap Kitabevi.
Trk, V. (2005). Mill Bilincin Gelitirilmesinde Dil
almalar, Karaman Dil-Kltr ve Sanat
Dergisi, Karaman.
Yaayan diller arasnda Trkenin yerini ve yan aklayabilecek,
Trkenin tarihsel evrelerini sralayabilecek,
Trkenin yazmnda kullanlan alfabeleri tanyabilecek,
Trkiye Trkesi kavramn deerlendirebilecek,
Atatrkn Trke ile ilgili kurduu kurumlar ve Cumhuriyet dneminde konuy-
la ilgili yaplan almalar aklayabilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.
indekiler
Tarih ve dil
Trk alfabeleri
Trkenin ya
Trkiye Trkesi
Dil ve yaz
Atatrk ve dil politikas
Anahtar Kavramlar
Amalarmz
Trk Dili-I
TRKENN YAI
TRKENN TARHSEL
DNEMLER
TRKENN YAZIMINDA
KULLANILAN ALFABELER
TRKYE TRKES
TRK DL ALIMALARI
YAZI DEVRM
ATATRK VE TRK DL
Trk Dilinin
Geliimi ve Tarihsel
Dnemleri
3
TRK DL-I

TRKENN YAI
Yeryzndeki diller, eitli llere gre snflandrlmlar ve bu snflandrma sonu-
cunda dil aileleri kavram ortaya kmtr. Halen tartmal olmakla birlikte Trke,
Ural-Altay dil ailesinin Altay koluna mensup kabul edilir. Bu kabul, Trkenin nce-
likle Moolca, Manu-Tunguzca, Korece ve Japonca gibi Altay dilleri ile daha sonra
da Macarca, Fince vb. Ural dilleriyle akraba olduu anlamna gelmektedir.
Bugnk bilgilerimize gre Trkenin Altay dillerinden ne zaman ayrlp ba-
msz bir dil olarak kullanldna dair kesin yargda bulunmak mmkn deildir.
lgi ekici bir konu olan bu ya meselesi zerine baz grler vardr, ancak her-
kese benimsenmi bir tarih imdilik sz konusu deildir. nk konuyla ilgili el-
de bulunan bilimsel veriler, kesin bir ya belirlemek iin yeterli grlmemektedir.
Trkiyede pek ok bilim adamnca kabul edilen bir gr; Trkenin yann bu-
gnden en az 8500 yl geriye gittii eklindedir. Sz konusu olan bu sre, Trke-
nin, bugn yeryznde yaayan diller ierisindeki en yal dillerden biri, belki de
birincisi olduunu gsterir. Bu ekilde M 6500l yllara tarihlenen Trkenin ilk
yazl izlerine, M 4000li yllarda tarih sahnesine kan ve insanla yaz yazmay
armaan eden Smerlerden kalan tabletlerde rastlanr.
nsanlk tarihi iin son derece nemli olan Smerler, olduka nemli ve ken-
dilerinden sonraki btn medeniyetleri etkileyen bir medeniyet kurmular, ayr-
ca medeniyetin taycs kabul edilen yazy kullanmlar ve pek ok yazl bel-
ge brakmlardr.
Trk Dilinin Geliimi ve
Tarihsel Dnemleri
Yaayan dil: inde
yaadmz zamanda
konuuru olan dillere
yaayan, konuuru
kalmam olan dillere l
diller denir.
Resim 3.1
Ankara niversitesi
Dil ve Tarih-
Corafya Fakltesi
Smercenin bugn yaayan birtakm dillerle ilikisi ok tartlan konulardandr.
Bu tartmalara konu olan dillerden biri de Trkedir ve bu tartma uzun zamandr
yaplmaktadr. Atatrk de bu tartmalara ilgisiz kalmam, 1935 ylnda Dil ve Ta-
rih-Corafya Fakltesini kurdurarak bu tr konularn aratrlmasn istemitir.
Konuyla ilgili nemli bir alma yaynlayan Tuna (1990:49) Smerce ve Trk-
e ile Smerler ve Trkler arasndaki ilikiler konusunda yapt aratrmalarn so-
nularn birka madde halinde yle sralar:
1. Smerce ve Trkede 168 ortak kelime vardr ve bu kelimeler, akrabalktan
ya da kelime alveriinden kaynaklanm olabilir.
Diller arasndaki ortaklklar, ya akrabalk ya da komuluk ilikisi sonucunda
oluur. Smerce ile Trke arasnda bir iliki olduu konusu, bu ortak keli-
melerin tespit edilmesiyle kukuya yer brakmayacak biimde ispat edilmi,
ancak ilikinin nitelii henz netlik kazanmamtr.
2. Trklerin en az M 3500lerde Trkiyenin dou blgesinde bulunduu tes-
pit edilmitir.
3. Trk dilinin zamanmzdan 5500 yl nce bamsz ve iki kollu bir dil olarak
varl ispatlanmtr.
Trkenin bilinmeyen zamanlarda Dou ve Bat Trkesi olarak adlandrd-
mz iki kola ayrld pek ok bilim adamnn benimsedii bir grtr.
Burada bu gre temel olacak bir zaman belirtilmitir.
4. Bugn, yaayan Dnya dilleri arasnda, en eski yazl belgelere sahip olan
dil, Trk dilidir. Bunun kant, ivi yazl Smerce tabletlerdeki alnt kelime-
lerdir.
Osman Nedim Tunann tespit ettii 168 kelimeden birka unlardr:
SMERCE TRKE
adakur adak (ayak)
agar agr (ar)
dingir teNri (Tanr)
ka- ka-
men men (ben)
sag sag (sa)
ki dil arasndaki ilikiyi ispatlamak iin baz bilim adamlar, -drt kelimenin
ses ve anlam olarak rtmesini yeterli grrken, yukarda belirtilen kaynakta 168
kelimenin yan sra baz eklerin de ortak olduu gsterilmitir.
Trkenin yayla ilgili sorunlar tartlrken doal olarak Trklerin ana yurdu-
nun neresi olduu sorusu da gndeme gelmektedir. Herkese kabul edilmemekle
beraber Altay dalar evresi, Baykal gl evresi ya da Karadeniz ile Hazar arasn-
daki bozkrlarn Trklerin ana yurdu olduu eklinde grler vardr. Smerce ile
Trkenin ilikisi, bu konuda yeni fikirlere ve tartmalara yol aabilecek nitelikte-
dir. Smerlerin Mezopotamyaya nereden geldikleri konusunda da eitli grler
vardr. Bunlardan dikkate deer olan, bu halkn kkenini Orta Asyaya gtren g-
rtr. Btn bunlarn aydnlatlmas iin bata arkeoloji olmak zere eitli bilim
dallarnn ibirliine ve yeni aratrmalara gerek vardr.
Tarihin bilinmeyen zamanlarnda at ehliletiren ve demiri ilemeyi renen
Trkler, bu iki teknii kullanarak komularna stnlk salamlar; ynetici ve ay-
n zamanda da medeniyet kurucu kavim konumuna ykselmilerdir. nsanln
60
Tr k Di l i -I
ortak medeniyetine de byk katks olan bu durum, Trklerin ok erken alar-
da geni ve farkl corafyalara dalmalarna, dolaysyla da deiik halklarla kay-
namalarna yol amtr. Trklerin ok erken devirlerde yaamaya baladklar bu
hareketli, bir baka deyile atl konarger hayat tarz, ana yurt konusundaki be-
lirsizliin temel nedenidir.
Konuma dili olarak ya kesin rakamlarla ifade edilemeyen Trk yaz dilinin
tarihini izleyebilmekteyiz. Bugnk bilgilerimize gre Trkenin ilk yazl belgesi
MS 687-692 yllarna tarihlenen oyr yaztdr. Bu yazttan 1200 yl ncesine giden
Esik kurganlarndan kan bir ta zerinde Kktrk yazsna ok benzeyen 26 ka-
rakter tespit edilmitir, ancak bugne kadar tam olarak zlememitir. Bu yaz
tam zldnde Trk yaz dilinin tarihi M 5-4. yzyllardan balatlacaktr.
Trke Smerce ilikisi hakknda bilgi veriniz.
Tarihi bilinen ilk belgeyi oyr yazt olarak kabul edip dier baz dillerin ilk
belgeleriyle karlatrdmzda yle bir durumla karlarz:
Trk dili : MS 687-692, oyr yazt.
Japonca : MS 712, Nihon oki.
ngilizce : En eski belgesi MS 8. yzyla aittir.
Franszca-Almanca : En eski belgeleri, 843 ylnda iki karde arasnda bir antla-
madr.
talyanca : 17. yzylda olumutur.
Macarca : Tihanyi Vakfnamesi MS 1057.
Trk yaz dilinin ya konusundaki almalaryla tannan dil bilimci Doan Ak-
san, Kktrk Yaztlarnda bulunan e anlamllar, ok anlamllar ve ileri geleri
dikkate alarak yaz dilinin yann ok eskilere gitmesi gerektiini belirtir.
Smerce ile Trke ilikisi iin yararl bir kaynak olduu dnlen Smer ve Trk Dil-
lerinin Tarih lgisi ile Trk Dilinin Ya Meselesi adl kitaba bakabilirsiniz. (O.N. Tu-
na, Ankara: TDK Yaynlar, 1990)
TRKENN TARHSEL DNEMLER
Yukarda belirtildii zere Trk dilinin Altay dillerinden ayrlp bamsz bir dil
olarak konuulmaya balanmas, tarihin bilinmeyen zamanlarna uzanmaktadr.
Ayrca Trkenin yine ok erken devirlerde Eski Dou Trkesi ve Eski Bat Trk-
esi diye adlandrlan iki kola ayrld genel kabul gren bir durumdur. Bir dilin
lehelere, yani ses, biim ve telaffuz ynlerinden deiiklikler gsteren kollara ay-
rlmas, mekn farkllamas ve zaman gemesiyle, ayrca farkl dillerle ilikilere
girmesiyle ilgilidir. Bir dilin konuurlar, blnp farkl corafyalarda yaamaya
baladnda dillerinde de nceleri ok nem arz etmeyen, ancak zamanla oalp
fark edilir duruma gelen deiiklikler grlr. Zaman getike artan bu deiiklik-
ler, kollarn baka baka dillerle iliki iinde olmasyla daha da artar. Trklerin ha-
reketli, daha doru bir ifadeyle konarger bir hayat yaamalar, srekli yer dei-
tirmelerine ve paralanmalarna yol amtr. Yaadklar hayat tarzndan kaynakla-
nan bu blnmeler, dillerinde de erken zamanlarda belirgin farkllklarn oluma-
sna yol amtr.
61
3. ni t e -Tr k Di l i ni n Gel i i mi ve Tar i hsel Dneml er i
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
1
Esik kurgan: Kurgan, Trk
ve Altay kltrnde kutsal
mezar anlamndadr. Esik
kurgan M 5. yzyla ait
olup Kazakistandadr.
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Trkenin tarihsel dnemleri, zellikle yazyla izlenemeyen karanlk diyebile-
ceimiz dnemlerin adlandrlmasnda bilim adamlar arasnda birtakm farkllklar
grlmektedir. Ancak yazl dnemlerin adlandrlmas hemen btn bilim adamla-
rnca benzer biimde ve benzer ltler dikkate alnarak yaplmtr. Yazyla izle-
nemeyen dnemlerin adlandrlmasnda Altay a, En Eski Trke a, lk Trk-
e a gibi terimler kullanlmtr.
Dil ii ve dil d gelimelerle yaplagelen adlandrmalar dikkate alnarak Trk-
enin zellikle yazyla izlenebilen dnemleri yle aklanabilir:
Hun Dnemi
Byk bir imparatorluk olan Hun Devletinin ierisinde pek ok halk bulunmakta
ve pek ok dil konuulmaktayd; ancak devletin kurucular ve hakim unsuru Trk-
lerdi. in yazmalarnda karlalan kii, yer ve eya adlar incenin ses sistemine
gre deitirilerek yazldklar iin Hun dili ile ilgili tam bilgi vermemektedir. Fakat
bilim adamlar in kaynaklarnda karlalan bu kelimelerin pek ounu Trke
ile aklamaktadrlar.
in kaynaklarnda, ince syleyile kaydedilmi olan iki cmle vardr ki MS.
329 tarihli bu kayt, Trkenin imdilik ilk cmle rneidir. in kaynaklarnda tes-
pit edilen ve Hunlara ait olan baz kelimeler ise unlardr: Tengri, kut, il, tr, yab-
gu, ordu, s, br, temir, kural (silah), kapag (beki), bitigi (yazar) (Ercilasun,
2011: 60). Grld zere kelimeler; inan, devlet, tre ve askerlikle ilgilidir.
Trk Dilinin Hun Dnemi iin, Hunlarn Dili, adl kitab inceleyebilirsiniz. (Tekin, T.,
Ankara: Doruk Yaynlar, 1993)
Kktrk-Uygur Dnemi (Eski Trke)
Trkenin MS 5-10. yzyllarn Eski Trke Dnemi olarak adlandrmak hemen
herkese kabul edilmektedir. Eski Trke Dnemi, kendi iinde Kktrk ve Uygur
dnemleri olmak zere ikiye ayrlr.
Kktrkler, Trkenin bilinen ilk ve hacimli yazl belgelerini braktklar iin
kltr ve dil tarihimiz asndan son derece nemli bir yere sahiptir. Orkun rma
kysnda bulunan ve beng (sonsuz) ta olarak adlandrlan granit zerine yazlm
olan bu yazlar, 1893te Danimarkal bilgin V. Thomsen tarafndan okunmutur.
Hem in kaynaklarndaki hem Bizans kaynaklarndaki kaytlardan 1. Kktrk
Kaanl dneminde Trkenin yaz dili olarak kullanld anlalmaktadr. Trk-
lerin kendi yazdklar belgelerle ilgili olarak srekli yeni bilgiler ortaya kmakta ve
yaynlar yaplmaktadr. En hacimlileri Kl Tigin, Bilge Tonyukuk ve Bilge Kaan
adna dikilmi olan bu yaztlarla ilgili Trkiye ve Trkiye dndan pek ok bilim
adam alm ve almakta ve ayrca srekli yeni yaztlar da bulunmaktadr.
Bu yaztlardan Tonyukuk adna dikilmi olan 725-726 yllarnda, Kl Tigine ait
olan 21 Austos 732de, Bilge Kaan yazt da 24 Eyll 735te dikilmitir. Orhun
Abideleri adl eserde Ergin (2002: XIV) bu yaztlarn zelliklerini yle belirtir: Trk
adnn, Trk milletinin isminin getii ilk Trke metin... lk Trk tarihi... Talar
zerine yazlm tarih... Trk devlet adamlarnn millete hesap vermesi, milletle
hesaplamas... Devlet ve milletin karlkl vazifeleri... Trk nizamnn, Trk tre-
sinin, Trk medeniyetinin, yksek Trk kltrnn byk vesikas... Trk asker
dehasnn, Trk askerlik sanatnn esaslar... Trk gururunun ilhi ykseklii...
Trk feragat ve faziletinin byk rnei... Trk edebiyatnn ilk aheseri... Trk hi-
tabet sanatnn eriilmez aheseri... Yaln ve keskin slbun artc numnesi...
62
Tr k Di l i -I
Dil ii: Dilin bnyesinden
kaynaklanan deime ve
gelimeler.
Dil d: Dorudan dille ilgili
olmayan; ancak dili
etkileyen siyasal, kltrel
vb. gelime ve deimeler.
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Trk milliyetiliinin temel kitab... Bir kavmi bir millet yapabilecek eser... Trk di-
linin mbarek kayna... nsanlk leminin sosyal muhteva bakmndan en ma-
nal mezar talar...
Eski Trke olarak adlandrlan dnemin ikinci yarsn Uygur Trklerince ya-
ratlan zengin edebiyat rnleri oluturmaktadr. Kktrklerdeki gelenee uygun
olarak Uygurlarda da her ne kadar an talar dikme yaygnsa da Uygurlar daha ok
ktlara yazlm edeb rnler brakmlardr. Ancak Kktrklerdeki gelenee uy-
gun olarak tken Uygur Kaanl dneminden kalma talara yazlm pek ok
yazt da vardr.
Trk medeniyet tarihinde ok nemli bir yere sahip olan Uygurlar, Kktrkle-
ri ortadan kaldrarak 745 ylnda Orhun Uygur Kaanln kurdular. Bu devlet ise
840 ylnda Krgzlar tarafndan ortadan kaldrld. Bu olay zerine lkelerini terk
edip gneye g eden Uygurlar, gneyde siyasi adan deil ama kltr tarihi a-
sndan byk nem tayan Kansu Uygur Devleti ve Hoo Uygur Devletini kurdu-
lar. Uygurlarn kuzeyden gneye g etmeleri, mill hafzada yer etti ve G Des-
tan bu olay zerine olutu.
Gneye gp kk devletikler kuran ve tam olarak yerleik hayata geen
Uygurlar, bozkr hayatlarna ait pek ok gelenekten uzaklatlar. Orhun blgesin-
de yaarken kullandklar Orhun yazsn brakp dillerini eitli alfabelerle yazya
geirdiler, ayrca eski dinlerini de brakp Maniheizmi, Budizmi, Nasturiliki vb.
kabul edenler oldu. Bu dinlerin etkisiyle din bir edebiyat geliti ve ince, Tibete
vb. komu dillerden pek ok eser Uygurcaya tercme edildi. Arlkl olarak terc-
meye dayal ve din bir edebiyat olan Uygur edebiyatnda hayatn farkl alanlarna
dair metinler de vardr. Uygurlardan gnmze yalnzca dz yaz metinler deil,
iirler de kalmtr. Baz air adlar da gnmze ulamtr.
Trk edebiyatnn bilinen ve Uygurlardan kalan ilk ak iiri, Aprnur Tigine
aittir ve iirin ilk drtl yledir (Arat 1965: 20):
Uygur Trkesi Trkiye Trkesi
Kasngmn y kadgurar men Yavuklumu dnp dertlenirim
Kadgurduka Dertlendike
Ka krtlem Ka gzelim
Kavgsayur men. Kavumak isterim.
Kktrk-Uygur Dnemi ile ilgili yararl bir kaynak olan Eski Trkenin Grameri, adl ese-
ri okuyabilirsiniz. (Van Gabain, A. Ankara: TDK Yay., 1995)
Karahanl-Harezm Dnemi (Orta Trke)
slam dini Trkler arasnda 8. yzyldan balayarak yava yava yaylmaya balar
ve 10. yzylda Karahanl kaan Abdulkerim Satuk Bura Han zamannda toplu
olarak din deitirmeler, yani slam dinini benimsemeler grlr. slam dininin
Trkler arasnda hakim duruma gelmesi, dili de etkiler ve hem din deiikliinden,
hem de dilin i bnyesindeki baz deimelerden dolay Eski Trke dneminin
kapand, Orta Trke dneminin balad kabul edilir.
10. yzylda balad kabul edilen bu dnem de kendi ierisinde Karahanl
Trkesi ve Harezm Trkesi olmak zere ikiye ayrlr.
Karahanl dneminden gnmze, say olarak ok olmamakla birlikte Trk dil
ve kltr tarihi asndan son derece nemli eserler kalmtr. 1069 ylnda Yusuf
Has Hacip tarafndan yazlm 6645 beyitten oluan Kutadgu Bilig, Kagarl Mahmut
63
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
G Destan: Uygur
Trklerinin ulusal birliinin
bozulmas sonucu,
Uygurlarn gneye g
etmelerini anlatan
destandr.
tarafndan 1072 ylnda balanp 1077 ylnda tamamlanm, 7000den fazla Trke
kelimenin Arapa karl verilmekle kalnmayp iirlerle, ataszleri ve deyimlerle
rneklendirilerek zenginletirilmi, Trk kltrnn hazinesi olarak deerlendirilen
Divan Lgatit-Trk, Edip Ahmet Ykneki tarafndan yazlan Atebetl-Hakayk,
Ahmet Yesevinin iirlerinin toplanmasyla oluturulan Divan- Hikmet ve kim tara-
fndan yazld tam olarak bilinmeyen Kuran Tercmesi gibi eserler bu dnemin
rnleridir.
Bu eserlerden Kutadgu Bilig; Trk devlet anlayn ve Trkn dnya ile iliki-
sini, insanlar aras ilikileri, Trkn tabiat algsn, bilgi karsndaki tavrn bizlere
aktaran bir eserdir. Divan Lgatit-Trk ise yine Trk kltr ile ilgili bilgiler ver-
mekle birlikte esas olarak Trkeden Arapaya bir szlktr ve Trkenin 11. yz-
yldaki sz varln bize aktarr.
Harezm-Altnordu Trkesi olarak da adlandrlan Harezm Trkesinden gn-
mze ou din ve edeb olmak zere pek ok eser kalmtr. Harezm dnemin-
den kalan eserler ierisinde Trkenin nemli szlklerinden biri olan ve nl bil-
gin Zemaheri tarafndan yazlan Mukaddimetl-Edeb de vardr. Bu dnemden
kalan dier baz eserler Muinl-Mrid, Hsrev irin, Muhabbetname, Nehcl-
Feradis vb.dir.
12. yzyl sonlarna kadar deiik corafi blgelerde farkl lehelere ayrlm
olan Trke, tek yaz diline sahipken bu tarihten sonra birbirinden olduka uzak
corafyalarda ayr yaz dili halinde gelimeye balamtr. Bu yaz dilleri a. Ku-
zey (Kpak) Trkesi, b. Dou (aatay) Trkesi c. Bat (Eski Ouz ya da Eski
Anadolu) Trkesidir.
Karahanl Trkesi iin Karahanl Trkesi Grameri, adl kitaptan yararlanabilirsiniz.
(Haceminolu, N., Ankara: TDK Yaynlar, 1996)
Kuzey (Kpak) Trkesi
Kuzey Trkesi, Kpak Trkesinin yaz dilidir ve Altnordu dneminde oluan
edeb dilin devamdr. Asl Kpak sahasnda, yani Karadenizin kuzeyinde bu leh-
eyle oluturulan en nemli eser Avrupallar tarafndan yazlm olan Codex Cu-
manicusdur. Kpak Trkesinin asl eserleri Msrda Klemenler zamannda ya-
zlmtr. Karadenizin kuzeyindeki limanlardan toplanarak Msrda kle pazarla-
rnda satlan Kpaklar, bir mddet sonra orduya hakim olurlar ve devleti de ele
geirip Klemen (Memluk) devletini kurarlar. nsanlk tarihinde pek rnei olma-
yan bu durum, dil konusunda da etkili olur. darecilerin dili zenilen dil durumu-
na ykselir ve bu dille konumak ve yazmak moda haline gelir. Bunun sonucun-
da Trke renen pek ok bilgin ve air, Msr ve Suriyede bata szlk ve gra-
mer olmak zere pek ok Trke eser yazar. Bu ekilde Kuzey Trkesi pek ok
eserini Trk dnyasnn en gneyinde, Msr ve Suriyede vermi olur.
Kpak Trkesi iin Kpak Trkesi, adl esere bakabilirsiniz. (Karamanlolu, A.F., An-
kara: TDK Yay., 1994)
Dou (aatay) Trkesi
Mterek Trkistan Trkesi olarak da anlan aatay Trkesi; esas dil malzemesi
bakmndan Uygur, Karahanl izgisinin devamdr. Ancak bu yaz dillerinde fazla
grlmeyen yabanc geler, slam dininin yaygnlap kklemesi dolaysyla aa-
tay Trkesinde oka grlr. aatay Trkesi; iinde barndrd Arapa ve
64
Tr k Di l i -I
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Farsa geler bakmndan Osmanl Trkesini andrr. Bu lehenin Osmanl Trke-
siyle baka bir benzerlii de byk bir edebiyat, bilim ve diplomasi dili olmasdr.
14. yzyldan 19. yzyla kadar devam eden aatay edebiyat; Klasik ncesi
Devir, Klasik Devir (Nevayi Devri) ve Klasik Sonras Devir olmak zere e ayrla-
rak incelenir. Klasik ncesi Devir, bu edebiyatn oluup gelime devridir. Bu d-
nemde Ltfi ve Sekkaki gibi nemli airler yetimitir. kinci dnem olan Klasik De-
vir iin tek bana Nevayi devri de denilmektedir. Ali ir Nevayi, hi phesiz Trk
edebiyat iin son derece nemli bir ahsiyettir. Otuzun zerinde eser yazm olan
Nevayi, pek ok konuda nc ve kurucudur. Nevayi, ilk airler tezkiresi Mecalisn-
Nefayisin, Farsa ile Trkeyi karlatrarak Trkenin daha stn bir dil olduu
sonucuna ulat Muhakemetl-Lgateynin, Trk kltr tarihi asndan ok nem-
li olan Nesayiml-Mahabbenin, drt adet divann, be adet mesnevinin, Trk ede-
biyatnn ilk biyografi rneklerinin yazardr. Klasik dnemin iki nemli edebiyat-
s da ayn zamanda hkmdar olan Hseyin Baykara ile Babrdr. Babr, hatra
trnde yazd eseriyle Trk nesrinin nemli rneklerinden birini vermitir. Klasik
sonras devirde de bata din ve edeb olmak zere pek ok eser yazlmtr.
aatay Trkesinin gnmzdeki devam olarak zbek Trkesi kabul edilir.
aatay Trkesi iin aatayca El Kitabndan yararlanabilirsiniz. (Eckman, J. ev. G-
nay Karaaa, stanbul: Kesit Yaynlar, 2009)
Bat (Eski Ouz) Trkesi
Tarihte Ouz Trklerinin kurduu nemli devletlerden biri olan Byk Seluklu
Devletinin Anadoluyu fethetmesi, bu blgeye byk ounluunu Ouzlarn olu-
turduu Trk kitlelerinin g edip yerlemesine yol at. Anadoluda Trklerin Bi-
zans aleyhine srekli genilemesi ve burann bir slam diyar durumuna gelme-
siyle Trk olmayan baka pek ok halk da Trklerin arkasndan gelip bu corafya-
ya yerleti. 13. yzylda Cengiz Hann nnden kaan Trklerin de Anadoluya
gelip yerlemesiyle blge byk lde Trklemi oldu ve ayn yzylda burada
Ouz Trkesi bir edeb dil olarak kullanlmaya baland. zellikle Anadolu Sel-
uklularnn yklp Beyliklerin kurulmasyla Ouz Trkesi, yaz dili olarak Ana-
doluda tam bir hkimiyet kurmu oldu. Ouz Trkesi, bu hkimiyete hem Dou
Trkesi yaz geleneiyle hem de Farsa ve Arapaya kar mcadele ederek ula-
t. Nitekim Eski Ouzca ile yazlm ilk eserlerde Karahanl Trkesinin ses ve e-
kil zellikleri yer yer karmza kar. Bilim adamlar bu tr Dou Trkesi zellik-
leri barndran eserleri kark dilli eserler olarak adlandrmlardr.
Bat Trkesinin ilk dnemine Eski Ouz Trkesi ya da Eski Anadolu Trke-
si denilmektedir. Bu dnem 12. yzyl sonlarnda balar ve 15. yzyl sonlarnda
tamamlanr. 16. yzylda Bat Trkesinin Osmanl Trkesi dnemi balar. Eski
Ouz Trkesi yalnzca Anadoluda deil, Azerbaycan, Irak ve Suriyede de kulla-
nlmtr. nk bu belirtilen yerlerin tamam Anadoludan nceki Trk ve Trke
yurtlardr. Eski Ouz yaz dilinin siyasal snrlar ise Anadolu Seluklular, Beylik-
ler, Karakoyunlu ve Akkoyunlu Devletleriyle Osmanlnn ilk dnemidir.
Eski Ouz Trkesine ait, kaynaklarda kaytl olup da bugne ulaamayan ve
adlar bilinen birtakm eserler vardr. Bu eserler bulunduka dnemin dil zellik-
leri daha iyi aydnlanacaktr. Bu dnemde eser veren nemli baz isimleri yle s-
ralayabiliriz: Mevlanann olu Sultan Veled, Yunus Emre, Ali, eyyad Hamza, Gl-
ehri, Ak Paa, Ahmet Fakih ve Hoca Mesut.
65
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Ouz Trkesinin bir yaz dili
olarak ortaya k 13.
yzyldan itibaren
Anadoluda gereklese de
8.-10.yzyllarda Orta
Asyadayken br Trk
dillerinden farkllamaya
balad sylenebilir.
16. yzyl balarnda yazya geirildii dnlen Dede Korkut Kitab da dil ve s-
lup zellikleriyle Eski Ouz Trkesine ait bir eser olarak kabul edilmektedir.
Bat Trkesi ile ilgili daha ayrntl bilgi edinmek iin Trk Dilinin Gelime Alanlar ve
Eski Anadolu Trkesi adl kitaptan yararlanabilirsiniz. (zkan, M., stanbul: Filiz Kita-
bevi, 1995)
Muhakemetl-Lgateynin Trk dili tarihi bakmndan en belirgin zellii nedir?
TRKENN YAZIMINDA KULLANILAN ALFABELER
nceleri yaz, doast glerle ilikilendirilen ve kayna konusunda yargda bu-
lunulmaktan ekinilen byl bir kavram olarak grlmtr. Zamanla insanlar,
en eski yazl kaynaklara ulap bunlar zmler ve yaz sistemleri arasnda kar-
latrmalar yapp yaznn insan retimi olduunu kantlamlardr. Birtakm kaya
resimleriyle balayan yaznn maceras izlendike insanolunun rettii medeniye-
tin maceras da ortaya kmaktadr. Kaya resimlerinin elbette bir yaz iddias yok-
tu; insan varlnn iaretlenmesi, belki de bir bellek oluturma, ya da kalc olma
dncesinin ilk yansmalar olarak deerlendirilmelidir. Bu kaya resimleri gelie-
rek zamanla insan dilinin, daha doru bir anlatmla insann kalc olmasna hizmet
etmeye balad, ancak dille yaznn bulumas, insanlk tarihinin uzunluu sz ko-
nusu olduunda ok ksa bir zaman dilimini kapsar. Yaz, bu ksa tarihine ramen
kalc ve grnr olmasndan dolay etkili olmu ve zaman zaman dilin yerini ald-
bile dnlmtr.
Tarihte Trkler kadar dillerini farkl alfabelerle yazm baka bir millet olmad-
n sylemek abart olmaz. Belgelerle izlenebilen yaklak 1350 yllk sre boyun-
ca Trke, 13 deiik alfabe ile yazlmtr. Dnya dilleriyle kyaslandnda durum
daha iyi anlalacaktr: Avrupa dilleri balangtan bu yana Latin alfabesiyle, Slav
dilleri batan beri Slav (Kiril) alfabesiyle, Arapa batan beri Arap alfabesiyle yazl-
m ve yazlmaya devam edilmektedir. Trke ise deiik dnem ve corafyalarda
Kktrk, Sod, Uygur, Mani, Brahmi, Tibet, Sryani, Arap, Grek, Ermeni, brani,
Latin ve Slav (Kiril) alfabeleriyle yazlmtr. Bunlardan Sod, Mani, Brahmi, Tibet,
Sryani, Grek, Ermeni ve brani alfabeleri belli tarih dnemlerde ksa sreli olarak
ve olduka snrl evrelerde kullanlmtr. Geriye kalan Kktrk, Uygur, Arap, La-
tin ve Kiril alfabeleri ise uzun srelerle ve geni corafyalarda kullanlmtr.
Trkenin bu kadar farkl alfabelerle yazlmasnn nedeni, Trk milletinin yaa-
d hayat tarzyla dorudan ilgilidir. Trkler, ok erken devirlerden itibaren gler
ve fetihler nedeniyle Sibiryadan Asyaya, n Asyadan Kafkaslara, Karadeniz k-
ylarndan Orta Avrupaya kadar usuz bucaksz bir corafyaya dalm ve bunun
sonucunda da pek ok halk ve kltrle kar karya gelmi, i ie yaam ve kl-
trel alverilerde bulunmu, bazen de bu halklar iinde eriyip yok olmutur.
Btn tarih boyunca din, kltr ve medeniyet evresi deiiklikleri, alfabe dei-
ikliklerinin balca nedeni olmutur. Tarihi tecrbe zellikle din ile alfabenin birbi-
riyle ok ilikili olduunu gsterir. Baka lkelerin hkimiyetinde yaayp kendini
ynetme iktidarna sahip olamama da alfabe deitirmenin bir baka sebebidir. Bu
durumda istekli bir seme deil, zorla kabul ettirme sz konusudur. Sovyetler Bir-
lii dneminde Trk halklarnn Kiril alfabesi kullanmas bunun rneidir.
Trkler u anda da dillerini farkl corafyalarda ayr alfabe ile yazmaktadr-
lar. Bu alfabeler; Latin, Kiril ve Arap alfabeleridir. Trklerin tarihte ve bugn kul-
landklar alfabeleri genel hatlaryla yle tantabiliriz:
66
Tr k Di l i -I
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
2
Kktrk Alfabesi
Bugnk bilgilerimize gre Trke-
nin metinlerle izleyebildiimiz tarihi
boyunca, kullandklar ilk dzenli,
kurallar yerlemi yaz sistemi Kk-
trk alfabesidir. Bu alfabe yabanc-
larca Run harfleri, Yenisey Run harf-
leri, Runik alfabe, Trk Run yazs gi-
bi terimlerle adlandrlmtr. Ancak
bu esrarengiz yazy okumay baa-
ran ilk aratrmac olan V. Thomsen,
Trk alfabesi olarak adlandrmtr.
Bugne kadar Kktrk alfabesiyle
yazlan metinlerin ilk rneklerinin 7.
yzyla kadar gidebildii kabul edilmiken, yeni aratrmaclar ok daha eski tarihle-
re giden yaztlar bulmular ve yaznn dald corafyann snrlarnn da yeniden
izilmesini gerektiren sonulara ulamlardr.
Bugnk Kazakistan snrlar ierisindeki Esik kurganlarnda kan drt bin ci-
varndaki buluntu ierisinde, zerinde Kktrk harflerinin ilkel ekilleriyle yazl-
m 26 harflik ibare olan bir tas vardr. M 5.-4. yzyllara ait olan bu yaz, Kk-
trk harflerinin kullanlma tarihini Or-
hun yaztlarndan yaklak 1200 yl,
bugnden ise 2500 yl geriye gtr-
mektedir.
Kktrk yazl belgelerle Asya ve
Avrupann ok byk bir blmnde
karlalmaktadr. Bu durum, Kktrk
yaz sisteminin olduka uzun bir sre
ve ok geni bir corafyada kullanl-
m olduunun kantdr. Kktrk ya-
zs, Uygur Kaanl ve Krgz Kaan-
l dnemlerinde de kullanlmtr. Bu
yaz ounlukla talar zerine kazna-
rak yazlm olmakla birlikte Irk Bitig
adl eser gibi kada yazlm ve g-
nmze ulam metinler de vardr.
Kktrk yazsnn kkeni konu-
sunda bugne kadar pek ok kuram
ortaya atlmtr. Fakat bu kuramlarn
hi biri de bugn iin herkese kabul
grecek bir durumda deildir. Konuy-
la ilgili uzmanlar tarafndan bu yaz-
nn kkeniyle ilgili olarak u grler
ileri srlmtr:
67
Resim 3.2
Kltigin Yazt
Irk Bitig: Eski Trke dil
zellikleri gsteren, falla
ilgili yazma eserdir. Dili
Kktrkedir.
Resim 3.3
Kktrk
Alfabesi
1. skandinavyallarn ve Germenlerin kulland Runik yazdan domutur.
2. Grek yazsyla ilikilidir.
3. Kk Asyadaki Yunan yaz sistemiyle ilikisi vardr.
4. Sami yazsnn etkileri grlmektedir.
5. Arami ya da onunla ayn kaynaktan km olan Pehlevi veya Sout alfabe-
sine dayanr.
6. skandinav Run sistemiyle Arami sisteminin karmdr.
7. Arami yazs ve Trk damgalarnn karmndan kmtr.
8. Trk damgalarndan kmtr.
9. Sogut ve Pehlevi yazs etkileriyle beraber Trk damgalarndan kaynaklan-
mtr (User, 2006: 35).
Kktrk yazsnn kkeniyle ilgili tartmalar srmektedir ve henz bir sonuca
balanmamtr. Ancak bu yaz yukarda belirtildii zere Trkler tarafndan ol-
duka uzun bir sre ve ok geni bir corafyada yaygn olarak kullanlmtr. Ay-
rca bu yaz sistemi, Trkenin seslerini yazya geirebilme zellii bakmndan
bugn kullandmz Latin kkenli alfabe bir yana, tarih boyunca kullandmz
btn alfabelerden daha yeterlidir.
Kktrk alfabesinin kkeniyle ilgi grleri anlatnz.
Mani Alfabesi
Uygur kaan Bg 762 ylnda Mani dinini kabul edip halkna da kabul ettirince
Mani alfabesi, bu dini benimseyen Trkler tarafndan kullanlmaya balanmtr. Bu
alfabeyle yazlm metinler Dou Trkistanda Turfan civarnda bulunmutur. Mani
alfabesiyle yazlm Trke metinler, genellikle dini ieriklidir ve fazla da deildir.
Uygurlardan ad bugne ulaan air Aprnur Tigin, Maniheist Uygur evresine
mensuptur ve Mani alfabesiyle yazlm baz iirleri gnmze kadar gelmitir.
Trkenin yazm iin ok yetersiz olan bu alfabe, dar bir evrede ve 8-9. yzyllar-
da ksa sre kullanlm din yoluyla gelen ilk alfabedir.
Sout Alfabesi
Sout kavmi ile Trkler arasndaki ilikiler olduka eski tarihlere gitmektedir. Bi-
rinci Kktrk kaanl zamannda 6. yzylda dikilmi olan Bugut yaztnn Sout
diliyle yazlm olmas, bu ilikinin ve Trkler zerindeki Sout etkisinin ak gs-
tergelerinden biridir. Soutlar, Fars kkenli bir kavim olup Kktrkler ve Uygurlar
devrinde blge ticaretinde sz sahibidirler. Bu kavim, inan ve siyasette de zaman
zaman etkili olmutur. Bugnk bilgilere gre Sout alfabesi 9. yzyla ait olduu
dnlen Karabalgasun yaztnda Souta blmn yazlmasnda kullanlmtr.
Trkenin yazmnda son derece yetersiz olan bu alfabe, 22 harften oluur ve
sadan sola yazlr.
Bu alfabe Trklere 8. yzylda gelmi ve ksa zamanda birtakm deiikliklerle
Uygur alfabesi olmutur. Trkenin seslerini yazya geirmek bakmndan ok ye-
tersiz olan bu yaznn Trkler tarafndan kullanlmasnn nedeni ticaridir. Uzun s-
re Trklerle i ie yaayan ve zaman ierisinde Trkleen Soutlarn yaz sistemi-
nin asl nemi Uygur alfabesinin kaynan oluturmasdr.
Uygur Alfabesi
tken blgesindeki Uygurlar, bir taraftan Kktrk harfleriyle yaztlar dikerek
Kktrklerdeki gelenei srdrrken, dier taraftan Soutlarla gelitirdikleri siyasi
68
Tr k Di l i -I
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
3
ve ticari ilikiler sonucunda Budizme ve Maniheizme yneliyorlard. Din iliki,
yaznn da deitirilmesi sonucunu dourdu ve Sout yaz sistemi gelitirilerek Uy-
gur alfabesi oluturuldu. Uygur yaz sistemi, Kktrk alfabesi gibi ta ve kayalara
kaznarak da kullanld.
Budist, Manici ve Hristiyanla ait metinler, mektuplar, hukuk belgeleri, yarlk-
lar (fermanlar), astronomi ile ilgili metinler, takvim ve tp metinleri, Trk halk ede-
biyat metinleri gibi eitli alanlara ait eserlerin yazya geirilmesinde kullanlan
Uygur alfabesi, kken olarak Sout alfabesinden tremi olsa da kullanm alanlar
ve sresi dikkate alndnda bir Trk alfabesi kimliini kazanmtr.
Uygur alfabesi; Hitaylar, Moollar, Manular, Kalmuklar, Buryatlar gibi halkla-
rn alfabelerine de kaynaklk etmitir.
Mool mparatorluu, sadece Uygur yazsn benimsemekle kalmam, devlet
kademesindeki danmanlar hep Uygurlardan olumu ve komu devletlerle ha-
berlemede Uygur Trkesi kullanlmtr.
Uygur alfabesi, Fatih ve II. Bayezit devirlerinde Osmanl saraynda da bilinen
ve kullanlan bir yaz sistemidir. Fatihin, Uzun Hasana yollad iki mektup bu al-
fabeyle yazlmtr.
zellikle 11-15. yzyllarda aatay, Altnordu ve Kpak sahalarna ait baz
eserlerin Uygur harfleriyle yazlm olmas, bu alfabenin kullanlma sresinin uzun-
luunu ve kullanlma alannn geniliini gsterir.
Trklerin slam dinini kabul etmelerinin hemen ardndan Uygur alfabesi terk
edilip Arap harflerine ani bir gei yaanmam, uzun sre bu iki alfabe yan yana
kullanlmtr. Hatta bu alfabenin, 13. yzyldan sonra bir sre ok yaygn olarak
kullanld da anlalmaktadr.
Ksaca Uygur alfabesi, 8-17. yzyllar arasnda Dou Trkistan, Harezm, Altn
ordu blgelerinden stanbula kadar uzanan geni bir corafyada kullanlmtr.
Esasen toplam 18 harften oluan bu alfabe de Trkenin yazm iin son derece ye-
tersizdir. Ancak uzun bir sre byk bir kltr birikiminin taycs olmas ona ha-
tr saylr bir nem ve deer yklemitir.
Brahmi Alfabesi
Daha ok Budist Uygurlar tarafndan kullanlan Brahmi alfabesi Hindistan kken-
li bir yaz sistemidir. Din dolaysyla kullanlan alfabelerdendir. Hinteden, Budizm
ile ilgili kitaplarn Trkeye tercme edilmesi sebebiyle Uygurlara gelmi, ancak
Trke iin kullanl olmadndan yaygnlap benimsenmemitir. Bu yazyla ya-
zlp da bugne ulaan ok az metin vardr.
Tibet Yazs
Trklerle Tibetliler arasnda ok eskilere giden bir iliki olduu Kktrk yaztlarn-
dan anlalmaktadr. Trkler arasnda Budizmin yaylmasnda da Tibetli misyoner-
ler etkili olmutur. Uygur kaanl dneminde Tibetlilerle ilikilerin arttnn bir
gstergesi olarak Tibet yazsnn Uygurlar arasnda kullanlmaya balanmas gste-
rilebilir. Tibet yazs da Uygurlarca Brahmi yazs gibi ok kullanlmamtr. Trk-
enin ses sistemine ok uygun olmayan bu yaz sistemi, ok snrl sayda metnin
yazlmasnda kullanlm ve ksa zamanda da terk edilmitir.
Sryani Alfabesi
20. yzyln balarnda Dou Trkistanda yaplan aratrmalarda 17si bugn yaa-
mayan 30 ayr dilde, 24 farkl alfabeyle yazlm binlerce metin bulunmutur. Bu
69
karklk ve eitlilik o corafyada pek ok halkn, kltrn, inancn birlikte yaa-
dn gsterir. Bu yzden de Uygur Trk Devleti, tarihin kaydettii en hogrl,
dnce ve inan hrriyetine en saygl devletlerinden biri olarak deerlendirilir.
Belirtilen bu eitliliin unsurlarndan biri de Sryani alfabesinin bir kolu olan Es-
trangelo yazsdr.
Hristiyan misyonerler Trkler arasna 2. yzylda girmeye balamlarsa da bu di-
nin Trklerce kabul edilen Nasturi mezhebi 7. yzylda yaylmaya balamtr.
Dou Trkistann Turfan ehri evresinde aratrma yapan bilim adamlar, bu
blgede pek ok Nasturi kilisesine rastlamlardr. Farkl alfabelerle yazlm olan
bu dine ait metinler, daha ok bu kiliselerde bulunmutur. Bunlarn iinde Estran-
gelo (Sryani) yazsyla yazlm metinler de vardr.
brani Alfabesi
Tarihteki Trk devletlerinin yneticilerinden, Musevilii yalnzca Hazar Devleti y-
neticilerinin setii bilinmektedir. Uygurlarda olduu gibi Hazarlarda da ok eitli
dinler ve halklar engin bir hogryle bir arada ve bar ierisinde yaamlardr.
Kktrk Devletinin en bat ucundaki bir Trk boyu olan Hazarlar, bu devletin
hkimiyeti zayflaynca Kafkaslarn ve Karadenizin kuzey bozkrlarnda kendi dev-
letlerini kurdular. ok dinli ve ok dilli bir siyasi yapya sahip olan Hazarlarda Kk-
trk alfabesi yannda brani alfabesi de kullanlmtr. Ancak Hazarlardan gnm-
ze bu alfabe ile yazlm belge kalmamtr. Bugn var olan brani harfli Trke bel-
geler, Hazarlarn torunlar olduu kabul edilen Karay Trklerinden kalmadr.
brani alfabesi, inan sisteminin etkisiyle Trkler tarafndan kullanlm alfabe-
lerdendir. brani alfabesi 9. yzylda, Museviliin Karay mezhebine giren Hazar
Trklerinin bilhassa kaan slalesince kullanlm olmaldr. 16. yzyldan beri b-
rani alfabesini kullanan Karaylar, bugn bu alfabeyi yalnzca dini metinlerinde ve
ibadet amal kullanmaktadrlar.
Ermeni Alfabesi
Ermeni harfli Kpak Trkesi metinleri, zellikle Kafkaslarda ve Karadenizin ku-
zeyinde karmza kar. Bu metinlerin Kpak Trklerinin hakimiyetinde yaayan
ve Kpakay ana dili olarak benimsemi olan Ermenilere mi, yoksa Hristiyanl
benimsemi ve kilise yazs olarak Ermeni alfabesini kabul etmi olan Kpaklara
m ait olduu konusu tartmaldr. Son zamanlarda ikinci gr, yani bu metinle-
rin Hristiyan Kpaklara ait olduu gr arlk kazanmaktadr. Ermeni harfli me-
tinler ounlukla dini konulu metinlerdir. Dar bir alanda din dolaysyla ve ksa bir
zaman diliminde kullanlan alfabelerdendir.
Grek Alfabesi
Bu alfabe, Anadoluda Hristiyanln Ortodoks mezhebine bal Karamanl Trkler
tarafndan 18-20. yzyllar arasnda kullanlmtr.
Kuzey Sami yazsndan gelien yaz sistemlerinden biri olan Grek alfabesi, Ka-
ramanl Trkesinin ses sistemini tam olarak yanstmamaktadr. Snrl sayda insan
ve dar bir alanda kullanlm olmasna ramen Grek alfabesiyle ok sayda eser ve-
rilmitir. Anadolu, Suriye, Balkanlar ve Krmn baz blgelerindeki Ortodoks Hris-
tiyan Trkler tarafndan kullanlm olan bu yaz sistemi de din dolaysyla gelen
alfabelerdendir. Lozan antlamasyla bu alfabenin kullanm sona ermitir.
70
Tr k Di l i -I
Arap Alfabesi
Trklerle Mslmanlarn ilikilerinin sklamas 8. yzyl balarna kadar gider.
Mslman tccar kervanlar, derviler gibi slam yaymak iin abalayanlarn u-
ralar sonucunda ncelikle Karluklar, Karahanllar, dil Bulgarlar ve Ouzlar ara-
snda yaylan slamiyet, Trklerin en uzun sreyle kullanaca alfabeyi de berabe-
rinde getirmitir. Bu alfabe bir mddet Uygur alfabesiyle bir arada kullanlmtr.
lk slami eserler olan Kutadgu Bilig, Divan Lgatit-Trk, Atabetl-Hakayk gi-
bi Trkenin nemli eserlerinin yazarlarnn elinden kan nshalar gnmze
ulamad iin Uygur mu, yoksa Arap alfabesiyle mi yazldklar konusu tartma-
ldr. Ancak zaman ilerledike Arap alfabesinin kullanm yaygnlam ve gittike
bu alfabe Trklerin en yaygn ve en uzun sreli kullandklar alfabe konumuna
ykselmitir.
Arap alfabesi Trkler arasnda slamiyetin kabul edilmesinden 19. yzyla kadar
geleneksel ekliyle kullanlagelmitir. 19. yzyldan balayarak bu alfabenin Trk-
enin yazmnda yetersiz olduu yazlmaya balanm, zellikle nlleri gstermek-
te kullanlan harf ve iaretlerin eksiklii en ok eletirilen yn olmutur. eitli dev-
letlerin egemenliinde yaayan ve Arap alfabesini kullanan Trk aydnlar zellikle
19. yzyln sonlaryla 20. yzyln balarnda alfabenin dzeltilmesi ve Trkeye
daha uygun bir duruma getirilmesi konusunda tekliflerde bulunmulardr.
Arap alfabesinin Trkler arasnda olduka uzun bir sre kullanlmas ve din yo-
luyla gelmi olmas Trk dnyasnn ok byk bir ksmnda bu yaznn kutsal ol-
duu dncesinin yerlemesine yol amtr. Bu alg birbiriyle ilgisi olmayan ba-
msz iki olgunun (din ve yaznn) birbirine kartrlmasnn da sebebi olmutur.
Bu yzden Tanzimat yllarna kadar yazya en ufak bir mdahaleden sz dahi edi-
lememi, ancak Tanzimattan sonra alfabe tartmalar balamtr.
Trkenin yazmnda dnyann eitli lkelerinde bugn de kullanlan alfabe-
lerden biri de Arap alfabesidir. zellikle slam corafyasnda ran, Irak, Suriye, Af-
ganistan gibi lkelerde yaayan ve ana dilleri Trkeyi okuyup yazma imkanna
sahip olan Trk topluluklar, dillerinin yazmnda Arap alfabesini kullanrlar. in
hakimiyetindeki Dou Trkistan (Sincan Uygur zerk Blgesi) olarak adlandrlan
ve Orta Asya Trk cumhuriyetlerine snr olan blgedeki byk ounluunu Uy-
gurlarn oluturduu Trk halklar da kendi lehelerini Arap alfabesiyle yazmaya
devam etmektedirler.
19. Yzyldan itibaren Arap alfabesi hangi ynlerden eletirilmeye balanmtr?
Kiril Alfabesi (Slav Alfabesi)
En eski Slav kitaplarnn yazld iki alfabeden biri olan Kiril alfabesi, 9. yzylda
oluturulmutur. Bu alfabenin Rus topraklarna girmesi 9. yzyl ortalarnda balar.
10. yzylda Hristiyanln Ruslar arasnda kabul grmesi, Kuzey Karadeniz ile b-
tn Sibirya ve Orta Asyann da kaderini belirler. Ruslarn bu dini kabul etmelerinin
nemli sonularndan biri alfabe ve yaz diline kavumalardr. nceleri kk e-
hir devletleri halinde yaayan Ruslar, Altn Ordunun ykl ile beraber siyasi bir
g olmaya ve Trk topraklarnda yaylmaya balamtr. Ruslarn yaylmac politi-
kalar sonucunda Rus olmayan pek ok halk Hristiyanlatrlm ve zamanla da Rus-
lamlardr. Bu durumdan en ok etkilenenler ise hi phesiz o corafyann eski
yerleikleri olan Trk halklar olmutur. Kiril alfabesi asimilasyon politikalarnn bir
arac olarak kullanlm ve alfabeleri Kirilletirilen ilk Trk soylu halk uvalar ol-
71
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
4
mutur. Sibirya Trk halklarn Hristiyanlatrmak amacyla kurulan bir misyoner r-
gt tarafndan Yakut, Altay, or Trklerinin konuma dillerine Kiril alfabesini uy-
gulam ve mmkn olduunca kk paralara ayrma dncesiyle her birinin
konuma dili, yaz dilleri haline getirilmitir. Mslman olmayan Trk halklarnn
konuma dilleri, Kiril alfabesini kullanan yaz dilleri durumuna getirilirken Msl-
man Trk topluluklar iinde de baz aydnlar Kiril harflerinin kabul edilmesi gerek-
tiini savunmaya balamlardr. Hatta bunlardan bir ksm kendi halklarnn dilleri-
ne ait alfabe ve dil bilgisi kitaplarn Kiril harfleriyle yazp yaynlamlardr.
1926da yaplan Bak Trkoloji Kongresinde btn Trklerin Latin alfabesini
kullanmas yolunda bir karar alnm ve uvalar dnda kalan btn Trk toplu-
luklar bu karar uygulamlardr. Eski Sovyetler Birliinde yaayan Trk halklar-
nn Rus-Kiril alfabesini kullanmalar yolunda Moskovann ald karar zerine
1939da Azerbaycanllar, Tatarlar, Yakutlar ve Hakaslar; 1940da Kazak, Krgz,
Bakurt, Karakalpak ve zbekler; 1943te Tuvallar ve 1957de de Gagavuz Trk-
leri Latin alfabesini brakp Kiril alfabesine gemilerdir.
Sovyetler Birliinin dalmasndan sonra bamsz olan Trk Cumhuriyetlerin-
den bir ksm yeniden Latin alfabesini kullanmaya balamtr. Bugn Rusya Fede-
rasyonu ierisinde yaayan btn Trk halklaryla Kazakistan ve Krgzistan Kiril
alfabesini kullanmaya devam etmektedir.
Gnmzde bamsz Trk cumhuriyetlerinden hangilerinde Kiril alfabesi kullanlmaktadr?
Latin Alfabesi
Latin alfabesinin Grek alfabesinden doduu kabul edilmektedir. Bu alfabe, Trk-
enin yazlmasnda eitli corafyalarda 14. yzyldan beri kullanlmaktadr. Trk-
lerin kendi dillerini bu alfabeyle yazmalarna ise 20. yzyl balarndan itibaren
rastlanr. Avrupallar 14. yzyldan balayarak Latin alfabesiyle pek ok Trke
metin oluturmulardr.
Osmanl mparatorluunda Latin harflerini kabul etme dncesi ilk olarak
1868de ortaya atlmtr, ancak ok sert tepkiler grmtr. Latin alfabesinin kabul
edilmesi yolunda olumlu dncelere sahip olan Sultan II. Abdlhamitin u de-
erlendirmesi dikkat ekicidir: Halkmzn okuma yazma bilmemesinde alacak
bir ey yoktur. nk bizim yazmzn srlarna almak kolay deildir. Latin alfa-
besini almakla belki halkmzn iini kolaylatrabiliriz (User, 2006: 365).
Osmanl devleti ierisindeki topluluklardan Latin harflerini ilk kullananlar Arna-
vutlardr. Arnavutlar bu alfabeyi 1880lerde yaygn olarak kullanmaktaydlar.
Osmanl basnnda zellikle 20. yzyln balarnda Latin alfabesinin taraftarlar
ve kartlarnn byk bir tartmaya giritikleri grlr. Birinci Dnya Sava ylla-
rnda duraklayan bu tartmalar Kurtulu Savann hemen ardndan yeniden alev-
lenmitir. 1926-1927 yllarnda basnda alfabe deiiklii ile ilgili pek ok yaz ya-
ynlanr ve 1927de alfabe deiiklii karar alnr ve bu kararn uygulanmas 1 Ka-
sm 1928 tarihinde karlan bir kanunla olur. Bu kararn alnmasnda ve uygulan-
masnda elbette Bak Trkoloji Kongresinde alnan karar da etkili olmutur, n-
k o kongreye Trkiyeden de temsilciler katlm ve kararlar birlikte verilmitir.
Arap alfabesinin Trkenin ses sistemini karlamaktan uzak bir yaz sistemi ol-
duu gerei Osmanlnn yetitirdii en byk aydnlardan biri olan Katip elebi
tarafndan 17. yzylda ilk olarak dile getirilmitir. Bu alfabenin yetersizliini kabul
eden baz aydnlar da yaz reformundan bahsetmiler, ancak o dnemde bir sonu
alnamamtr. Alfabe deiiklii ancak Atatrkn direktifleriyle ve TBMMnin ka-
raryla gerekleebilmitir.
72
Tr k Di l i -I
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
5
Balangtan gnmze kadar kullanlan Trk yaz sistemleri hakknda ayrntl bilgileri
Balangcndan Gnmze Trk Yaz Sistemleri adl kitapta bulabilirsiniz. (User, H. .,
Ankara: Aka Yay., 2006)
TRKYE TRKES
Ana diller balangta belirli bir corafyada ve snrl sayda bir insan topluluu ta-
rafndan iletiim arac olarak kullanlrken zaman ve yer deiiklikleri bu dillerden
kollar olumasna yol aar. Bu kollar zaman getike kendi artlarnda geliir ve ay-
rld kaynak dilden farkllamaya ve kendisi de kollar dourmaya balar. Trke
bu anlatlan durumu, insanln henz yazyla izlenemeyen devirlerinde yaam ve
ok farkl corafyalara dalp ok eitli kollar halinde yaar duruma gelmitir. r-
nek olarak Ouz Trkesi, ana dilden ayrlp kendi artlarnda geliti ve Trkenin
bir lehesini oluturdu. Daha sonra da Ouz Trkesinin Trkiye Trkesi, Azer-
baycan Trkesi, Trkmen Trkesi ve Gagauz Trkesi gibi kollar ortaya kt.
Trk lehe ve yaz dillerinin snflandrlmasnda Trkiye Trkesi, Gneybat ya
da Bat Trkesi olarak adlandrlan gruba girer. Bu, ynleri esas alan bir snflan-
drmadr. Etnik snflandrmada ise Trkiye Trkesi, Ouz Trkesinin bir koludur.
Orhun yaztlarnda ad geen Trk boylarndan biri olan Ouzlar, kuzeyden g-
neye inip devlet kuran ve dnya tarihine byk etkileri olan kavimlerden biridir.
Ouzlar, Seyhun boylarnda yaarken gneye inip Gaznelilerle 1040 ylnda Danda-
nakan Savan yaparlar. 1040 yl pek ok bilim adam tarafndan Bat Trk Devle-
tinin kurulu tarihi olarak kabul edilir. Bu devletin ilk ortaya k Seluklu adyla
olur ve Seluklular zamannda Anadolu byk oranda bir Ouz yurdu haline gelir.
Anadolunun Trklemesi, Anadolu Seluklular ve Beylikler zamannda tamamlanr.
Seluklulardan gnmze kalan Trke eser yoktur, ancak Beylikler devri,
Ouz Trkesinin yaz dili olduu ve pek ok eser brakt dnemdir. Bunun e-
itli siyasi ve toplumsal sebepleri vardr. Trkeden baka dil bilmeyen beyler, sa-
natlarn Trke yazmalarn tevik ettiler ve 13. yzyldan itibaren Anadoluda
Ouz Trkesi temeline dayal bir yaz dili olutu ve bu yaz dili bugne kadar ke-
sintisiz devam ederek mevcut yaz dilimizi dourdu. Yaklak 700 yldr kesintisiz
devam eden ve eitim, bilim, edebiyat, felsefe, din, askerlik gibi hemen hemen ha-
yatn her alanna ait binlerce eser yazlan bu dil, Trkiye Trkesi olarak adland-
rlan dilin tarihi kkdr. Ouz lehesini esas alarak Anadoluda gelien Trk ya-
z dilini birtakm tarihi dnemlere ayrmak gerekmektedir. Bunlar; 15. yzyl son-
larna kadar Eski Ouz Trkesi, 20. yzyl balarna kadar Osmanl Trkesi ve bu
tarihten sonras da ada Trkiye Trkesi olarak adlandrlabilir. Eski Ouz
Trkesinin ilk zamanlarnda zellikle Anadolu Seluklularnn bakenti olan Kon-
ya ve yakn evrelerinde youn bir edeb faaliyet grlr. Daha sonra eitli bey-
liklerin bakentlerinde benzer bir durum, sonunda da Osmanlnn kltr merkezi
haline getirdii yerlerde ayn ey grlr. Bu dnemde yazlan eserlerin son dere-
ce yaln bir dile sahip olduklar, yabanc kelimelere ok rabet edilmedii ayrca
yabanc dillerden pek ok eserin de Trkeye evrildii dikkat eker.
16. yzylda Osmanl Trkesi olarak adlandrlan dnem balar. Osmanl Trk-
esi dneminde yaz dilinin yalnl byk lde kayboldu ve zellikle edeb dil-
de Arapa ve Farsa kelime ve tamlamalar artt. Ancak Osmanl Trkesiyle yaz-
lan btn eserler iin ayn ey sylenemez. Dilin yalnl ya da arl yazardan
yazara eserden esere farkllk gsterir. 17. yzyl gerek dz yazda gerekse iir di-
linde en ar rneklerle karlatmz zaman dilimidir. Ancak 17. yzyln sonlar-
73
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
na doru yava yava bir sadelemenin balad da grlr. 19. yzylda yaynla-
nan Tanzimat Ferman, Osmanl toplumu iin pek ok konuda dnm noktas ola-
rak kabul edilir. Tanzimatn birinci nesli olarak adlandrlan inasi, Namk Kemal
ve Ziya Paa, edebiyat eserlerinin hem ieriinde, hem de dilinde birtakm dei-
iklikler balatrlar. Bu deiiklikler hem yazl edebiyatn, hem de eser konular-
nn eitlenmesinde grlr. Servet-i Fnun ve Fecr-i Ati topluluklarnn Tanzimat-
lardan da ar olan dilleri, Osmanl Trkesinin son rnekleri olur.
ada Trkiye Trkesi
1911de mer Seyfettin ve Ali Canipin balatt Yeni Lisan hareketi Osmanl
Trkesinin sonunu getirdi. mer Seyfettin, Gen Kalemler dergisinde yazd ya-
zlarda stanbul halknn konuma diline dayanan yaln bir dil teklif etti ve ncele-
ri ok byk tepkilerle karlaan bu grler, zamanla pek ok edebiyat, bilim ve
fikir adam tarafndan benimsenip kullanlmaya baland. zellikle Ziya Gkalpn
de katlmasyla Yeni Lisan hareketi ok glendi. Edebiyatta millilik ve dilde sa-
deleme birka yl iinde devrin btn aydnlarnca kabul edilip uygulama alanna
geirildi. Halide Edip, Yakup Kadri, Reat Nuri, Aka Gndz gibi romanclar; Fa-
ruk Nafiz, Orhan Seyfi, Yusuf Ziya gibi airler eserlerini yaln bir dille yazdlar.
Devrin en byk airi olan Yahya Kemal ve sokaktaki insann konuma slubuy-
la iirler yazarak gnlk konuma dilini iire sokan Mehmet Akif de sade dili be-
nimsediler. Tanzimat dneminde yeni yksek okullarn almas, baz bilim ku-
rumlarnn oluturulmas eitli bilim dallaryla ilgili terimler yaplmasn gerektir-
miti; bu terimler de ounlukla Arapa ve Farsa kelimeler kullanlarak yaplm-
t. Daha sonra bu terimler de Trkeletirildi.
Cumhuriyet Dneminde Trk tarihinde bir ilk olmak zere dil bir devlet me-
selesi olarak grld ve konuyla ilgili pek ok alma yapld. Yaklak 700 yllk
bir gemie sahip olan Trkiye Trkesi yaz dili, skntl ve buhranl dnemler ge-
irmi olmasna ramen aydnlarn ve devletin ksa sreli yakn ilgisiyle durulap
yeniden hayatn her alannda hkim duruma geldi.
Trke u anda okul ncesinden balayarak yksek renimin en son aamas-
na kadar btn aamalarn eitim dilidir. Her ne kadar lkenin baz eitim kurum-
larnda yabanc dillerle eitim yaplmas nemli bir sorun olsa da Trkenin hki-
miyetini sarsacak boyutta deildir.
Trke, gnmzde yaayan diller ierisinde en eski yaz diline sahip dillerden
biridir. Bu durum, Trkenin bilim dili olarak da eskiliinin bir gstergesidir. Trk
dili, her ne kadar uzun tarihi boyunca komu dillerden etkilenmi ve ihmal edil-
mise de pek ok bilim eseri ortaya koymutur. Bu dille bugn de binlerce bilim-
sel eser yazlmaktadr. Dolaysyla Trke bir bilim dilidir.
Trkenin sanat eseri ortaya koymak bakmndan da hibir dnya dilinden aa-
kalr taraf yoktur, hatta Trkenin en zengin yn sanat yndr. Tarih boyun-
ca binlerce sanatkr tarafndan saysz eserde ilenen Trke, bugn de pek ok
sanatkrn kaleminden eserler retmektedir.
Trke bin yldan daha fazla bir sredir slam dini ve baka dinlerle ilgili pek
ok eserin yazlabildii bir dildir. Btn din kavramlarn eksiksiz karlayabilen bu
dil, gelimi bir din dilidir.
u anda Trkiyede Trkeyle her gn yzlerce kitap, gazete ve dergi yaynlan-
makta ayrca yine yzlerce radyo ve televizyon Trke programlar yaynlamakta-
dr. Bu ynyle Trke nemli bir basn-yayn dilidir. Tm bunlara bakldnda
devlet ve toplum hayat Trkeyle yrmektedir denilebilir. Bu durum bir dilin ya-
amas ve geliip zenginlemesi sonucunu dourur.
74
Tr k Di l i -I
Trkiyenin baz iyi okullarnda yabanc dille eitim yaplsa da, dkkn tabela-
larnda ve vitrinlerinde yabanc adlar artsa da bunlar gelip geici zentilerdir. Na-
sl ki Seluklular ve Osmanllarda eitim dili yer yer Arapa olmu fakat bugn b-
raklmsa bugnk durumu da gelip geici olarak grmek gerekir. Ayrca bugn-
den geriye bakldnda Trke yerine Arapa veya Farsay, yani yabanc dilleri
tercih edenlerin hi de iyi hatrlanmad dnlrse bugnk durumu da gele-
cek kuaklarn ayn ekilde deerlendireceklerini unutmamak gerekir.
Yukarda belirtilenler Trkiye Trkesinin, Trkiyede yaayan insanlarn her
trl ilikilerinde bavuracaklar bir ara olduunu gstermektedir. Dil, bir anla-
ma arac olduu gibi insanlarn birikim ve kazanmlarn saklayp sonraki kuakla-
ra aktarma arac olduu iin de ok deerlidir. Ayrca insan ve ulus kimliinin en
belirgin gstergesi olduu iin de zerine titrenilmesi ve zenilmesi gerekir. Unu-
tulmamaldr ki bilim ve sanat ile ilgili faaliyetlerini yabanc bir dille yapan toplum-
lar; zaman, beyin, emek ve para harcayarak rettikleri eyleri nce dilini kullan-
dklar halkn hizmetine sunmaktadrlar.
TRK DL ALIMALARI
Ouz Trkesinin Anadoluda yaz dili olmas, hem Arapa ve Farsa gibi yabanc
dillere, hem de Dou Trkesinin yaz dili geleneine kar vermi olduu bir m-
cadelenin sonucunda mmkn olabilmitir. Trke, Anadoluda yaz dili olduktan
sonra da zaman zaman ihmal edilmi ve aydnlarn ilgisizliine maruz kalmtr. Bu
ilgisizlik yer yer baz air ve yazarlar tarafndan da knanmtr. Bu knama ve tep-
kinin ilk rneini 14. yzyln nemli airlerinden biri olan Krehirli Ak Paada
grrz. Ak Paa, Garibname adl byk eserinde yle yaknr:
Trk diline kimesne bakmaz idi Trk diline kimse bakmazd
Trklere hergiz gnl akmaz idi Trklere asla gnl akmazd.
Ak Paadan sonra yaayan 14. yzyln bir baka airi Hoca Mesut ise pek ok
kiinin artk Trkeye yneldiinden sz eder:
Cihanda bugn resm eyle gider Dnyada bugnk gelime,
Ki k kii Trkye meyleder Pek ok kiinin Trkeye meyletmesidir.
Bu durumun nedeni elbette ki Anadolu beylerinin Trkeye gsterdikleri ilgidir.
Devletolu Yusuf adl bir air de 15. yzylda kendisinin ve pek ok kiinin
Trke kitap yazdndan sz eder:
Yani kim ok dzdiler Trke kitab Yani pek ok Trke kitap yazdlar
Manm yzinden gtrdiler nikab Anlalmayan eyleri anlalr hale getirdiler.
15. yzylda da nispeten sade bir yaz dili srdrlmtr. II. Murat, Farsadan
evrilen Kabusname adl bir eserin dilini, sade olmad iin beenmez ve eser ye-
niden Trkeye daha yaln biimde evrilir.
16. yzylda Trk-i basit (Sade Trke) hareketi balatlr, ancak gl sanat-
lar bu akma sahip kmad iin ok etkili olamaz ve dil gittike Arapa ve Fars-
a kelime ve kurallarla dolarak arlar. 16. yzylda Trke asndan nemli bir
olay, Bergamal Kadri tarafndan Myessiretl-Ulum adyla Trkenin dil bilgisi ki-
tabnn yazlm olmasdr. Bu eser, Ouz Trkesinin ilk dil bilgisi kitab olmas
bakmndan olduka nemlidir.
17. yzylda iyice arlaan dil, 18. yzyln byk airlerinin yazdklar daha
yaln eserler sayesinde yeniden sadelemeye balamtr.
75
Tanzimat devrinde sadeleme ihtiyac ok hissedilmi ve bunda gazete ve dergi-
lerin katks byk olmutur. Gazete ve dergiler sanat endiesine kaplmadan mm-
kn olduu kadar ok insana ulamay amaladklar iin halk dilini kullanma zorun-
luluu duymular ve bunu da devrin olanaklar elverdii lde uygulamlardr.
Tanzimatlardan sonra birer edeb akm olarak ortaya kan Servet-i Fnun ve
Fecr-i Ati akmlarnn mensuplar, Tanzimatlarn balatt dili anlalr klma a-
lmalarna katlmayp tam aksi bir yol izleyerek bir nebze sadeleen dili daha da
anlalmaz duruma getirmilerdir.
Tanzimat dneminde dille ilgili almalar, yalnzca dilin sadeletirilme abala-
ryla snrl kalmam, baz dil bilgisi kitaplar da yazlmtr. Bunlar; Kavaid-i Os-
maniyye, Mikyasl-Lisan Kstasul-Beyan, Medhal-i Kavaid, Kavaid-i Trkiyye,
Emsile-i Trkiyye, Sarf- Trk vb.dir.
Dille ilgili almalar ierisinde szlk almalarnn nemli bir yeri vardr.
Trke, 11. yzyldan beri farkl corafyalarda szlkleri yazlan bir dildir. Osman-
l corafyasnda da pek ok szlk yazlmtr. nceleri Arapa ve Farsadan sz-
lk evirileri yaplrken 19. yzyl sonlaryla 20. yzyl balarnda Trke szlkler
de yazlmtr. Bu dnemde zellikle emsettin Saminin almalar olduka nem-
lidir. Dil bilgisiyle ilgili eserleri de olan emsettin Saminin en byk eseri, Trk-
enin bugne kadar hazrlanm en iyi szlklerinden biri olan Kamus- Trkdir.
Bu eser, adyla bile nc bir eser olmutur, nk emsettin Samiye kadar szlk
ve dil bilgisi yazanlar hep Osman tabirini kullanrken emsettin Sami Trk ta-
birini kullanmay tercih etmitir.
1890larda Orhun Yaztlarnn okunmas, ksa srede Osmanl aydnlar arasn-
da da yank bulmu ve 20. yzyln balarnda bu metinler yaynlanmtr. Yaztlar-
la ilgili Osmanlda ilk yaplan yayn Pek Eski Trk Yazs adyla Necip Asma aittir.
kinci Merutiyetin ilanndan sonra dnce alannda yeni gelimeler yaand.
Sade Trke taraftarlar Trk Derneini kurdular ve grlerini yaynladklar bir
de dergi kardlar. Daha sonra Selanikte bir grup aydn Gen Kalemler dergisini
kard ve mill bir edebiyatn ancak mill bir dille doup gelieceini iddia eden
grler ortaya konuldu. Bu grubun nemli isimleri mer Seyfettin, Ali Canip ve
Ziya Gkalp idi. Balangta ok byk tepkilerle karlanan bu Yeni Lisan Hare-
keti zamanla, benimsendi ve nceleri kar kan pek ok aydn, air ve yazar bu
hareketin iinde yer ald.
Yeni Lisan hareketinin temel ilkeleri yle sralanabilir:
1. Yaz dilini konuma diline yaklatrmak, mmkn olduu kadar stanbul
halknn konutuu gibi yazmak.
2. Dilimizdeki Arapa ve Farsa gramer kurallarn kullanmamak.
3. Tamlamalar, Trke kurallara gre yapmak.
4. Yabanc kelimeleri Trkedeki syleniiyle yazmak, bilim terimlerinde Arap-
a kelimelerden yararlanmak.
5. teki Trk lehelerinden kelime almamak.
6. Bu kurallardan hareket ederek mill bir dil ve mill bir edebiyat meydana ge-
tirmek (zkan, 1995: 42).
Osmanl Devletinin dalma srecine girmesi, zellikle Balkan Savann yenil-
giyle sonulanmas, Trklerde de milliyetilik duygularnn artmasna ve yaygnla-
masna sebep oldu. 1912 ylnda pek ok aydnn bir araya gelerek kurduu Trk
Oca, Trk Yurdu dergisinin yan sra ok sade dille hazrlanan Halka Doru ve
Trk Sz adl dergileri yaymlad. 1917de Ziya Gkalp ve arkadalarnn kard-
Yeni Mecmua, sade Trke ve mill edebiyat akmnn glenmesinde byk bir
grev yapt.
76
Tr k Di l i -I
zellikle Gen Kalemler ve Trk Ocaklar evresinde toplanan aydnlarn yap-
tklar almalarla Cumhuriyetin ilk yllarnda konuma dili ile yaz dili birbirine
olduka yaklam, Trke, Arapa ve Farsa tamlamalardan arnm, yaln ve sa-
de bir anlatm biimine kavumutur.
19. yzyln sonlar ile 20. yzyln balar dnyada Trklk bilimi aratrmala-
rnn altn adr. Dnyann nemli bilim merkezlerinde pek ok bilim adam
Trklk biliminin eitli alanlarnda almlar ve pek ok eser ortaya koymular-
dr. Bir taraftan Orhun Yaztlar zerinde almalar yaplrken, dier taraftan insan-
la byk bir medeniyet armaan etmi olan Uygurlarn yaad blgelerde ara-
trmalar yaplp yzlerce eser bulunmutur. lk slam eserler denilen Divan L-
gatit-Trk, Kutadgu Bilig vb. zerine de bu dnemde almalar yaplmtr. Bun-
larn dnda da Trk medeniyetinin yadigarlar olan farkl dnemlere ve corafya-
lara ait binlerce eser, bir ucundan allmaya ve yaynlanmaya balanmtr.
YAZI DEVRM
nsanlar, medeniyetin kalc hale gelmesini yazya borludur. Yaznn sembol alfabe
o kadar nemli grlmtr ki zaman zaman dil ile kartrlm, insanlarn zihninde
bazen, yaz denildiinde dil anlalmtr. Bugn bile yer yer Arap alfabesi yerine
Arapa tabirinin kullanld duyulmaktadr. Alfabe, kltr birikimi salamann ve ge-
lecek kuaklara aktarmann en bata
gelen arac olmakla birlikte Trkler,
farkl corafyalarda ok farkl alfabe-
ler kullanmlar, dolaysyla toplum ha-
yatlarnda da kesintiler yaamlardr.
Trklerin yaz tarihinden yukar-
da bahsedildii iin burada yalnzca
1928de yaplan alfabe deiikliin-
den sz edilecektir. Arap alfabesi
Trkenin yazmnda en geni co-
rafyada ve en uzun sre kullanlan
yaz sistemi olmas, hem de din ile
de ilikilendirilmesi nedeniyle dei-
tirilmesi hi de kolay olmamtr. s-
telik Trkeye uygun hle getirilme-
si iin birtakm deiiklikler yaplma-
s gerei bile uzun sre tartlmtr.
Daha ncede belirtildii gibi Os-
manl Devletinde Latin alfabesine
geme dncesi ilk olarak 1868de
dillendirilmi, uzun sren tartmalar yaanm, bu deiiklie taraftar ve kar olan
aydn ve siyasetiler altm yla yakn bir sre mcadele etmilerdir. 1926da yaplan
Bak Trkoloji Kongresinde btn Trklerin Latin alfabesini kabul etmeleri ynn-
de tavsiye karar alnm, ancak Trkiyede tartmalar yine devam etmitir. Hkmet
1927de Latin harflerinin kabul edilmesi kararn alm ve 10 Haziran 1928de Dil En-
cmeni adyla bir komisyon kurulmutur. Bu komisyon Latin yazsna dayal 20 fark-
l alfabeyi inceleyerek u esaslar belirlemitir:
1. ift harfler bulunmayacak.
2. Mill bir Trk alfabesi olacak.
77
Resim 3.4
Atatrk, yeni Trk
alfabesini
tantrken
3. Seslerin uluslararas deerleri deimeyecek.
4. aretli harflere mmkn olduunca az yer verilecek (User, 2006: 371).
Komisyonun uzun sren almalar sonucunda hazrlanan Trk-Latin alfabesi
29 harfli olarak kabul edilir ve bu alfabenin tantlmas iin lkenin pek ok vila-
yetine geziler yaplr. Bu esnada da Dnya ilk defa elinde tebeirle kara tahta ba-
nda halka yeni harfleri tantan ve reten bir devlet bakan grr.
Uzun sre devam eden reform tartmalarndan sonra, 1 Kasm 1928 tarihinde
Latin harflerine dayanan Trk Alfabesi kabul edilir. Kanuna gre, 1929 yl ban-
dan itibaren devlet ile yaplacak btn yazmalar ve baslacak her trl malzeme
Yeni Trk Alfabesi ile olacaktr. Btn yurtta Millet Mektepleri alr ve yeni alfa-
be herkese retilmeye allr. Burada u zellikle belirtilmelidir; harf deiiklii
yaplrken Latin harfleri olduu gibi alnmam, Trkenin yapsna uygun olarak
yeni harfler de oluturulmu ve yazya Trk kimlii kazandrlmtr. Buna gre de
yukarda anlatlan 13 yaz sistemi ierisinde Trkenin ses sistemine en uygun al-
fabe, bugn Trkiye Trkesinin yazld alfabedir.
ATATRK VE TRK DL
Byk Alman filozofu Nietzsche dili yle anlatr: Dil atalardan bize kalan bir
miras, bir emanettir. Kuaktan kuaa aktarlan bu emanete kar, paha biilmez,
kutsal ve dokunulmaz eylere kar duyulan sayg gsterilmelidir. Bu sz, her di-
lin konuucusu iin bir klavuz olmaldr. nk milletler gemite ve bugn var
olup, gelecekte de yaamaya devam edecekse ancak dilleriyle var olmular ve dil-
leriyle de yaayacaklardr. Her insann ve milletin mill varl ve kimlii, tarihte or-
taya koymu olduu medeniyetle oluur ve bu medeniyet de dilinde yaar, diliyle
de kuaktan kuaa aktarlr.
Tarihte Trke ile ilgili ilk uyar Bilge Kaandan gelmitir. Bilge Kaan, karde-
i Kl Tigin iin dikilen yaztn bir yerinde Trk begler Trk atn t. Tabgag beg-
ler Tabga atn tutupan Tabga kaganka krmi. cmlelerini yazar. Bu cmleleri
Trkiye Trkesine yle aktarabiliriz: Trk beyleri (aydnlar) Trke olan adla-
rn braktlar. ine tutsak olan Trk beyleri ince adlar alarak in kaanna
hizmet ettiler. Burada Bilge Kaann, Trk aydnlarnn tarihte ok sk yaad
kendi kltrne yabanclama konusundaki uyarsn grmekteyiz. Dili bir devlet
meselesi olarak grp bu konuda eitli tedbirler alan ve dzenlemeler yapp ku-
rumlar oluturan ilk devlet adam Atatrk olmutur.
19. yzyln sonlar ile 20. yzyln balarnda Avrupa ve Rusyadaki Trklk bi-
limi almalar, son dnem Osmanl aydnlarn da etkilemitir. Kutadgu Biligin
bulunmas, Orhun Yaztlarnn bulunup okunmas, Divan Lgatit-Trkn bu-
lunmas Trk aydnlarnda bir heyecan ve gven duygusu oluturmutur. Necip
Asmn, emsettin Saminin, Ziya Gkalp ve arkadalarnn abalar, Trk Dernei
ile Trk Ocann almalar, Mehmet Emin Yurdakulun sade Trke iirleri, S-
leyman Nazifin ateli nesirleri dnemin genlerinin ve Mustafa Kemalin dnce
dnyasnn oluumunda ok etkili olmutur.
20. yzyln balarnda yalnz Osmanl corafyasnda deil, farkl Trk lkele-
rindeki aydnlarn da dil ile ilgili almalar, Osmanl Trk aydnlar zerinde etki-
li olmutur. zellikle Krmda Gaspral smail Beyin Dilde, fikirde, ite birlik
sloganyla yaynlad Tercman Gazetesi, hemen btn Trk aydnlarn etkile-
mitir. Atatrkn Cumhuriyetin kuruluundan sonra dil ve kltr konularnda at-
t admlarn arkasnda bu etkinliklerin oluturduu birikim vardr.
78
Tr k Di l i -I
Atatrkn ok okuyan bir kii olduu bilinmektedir. Okuduu kitaplara bakl-
dnda onun; varl, evreni, insan tanmaya ve anlamaya altn, insanolu-
nun kklerini merak ettiini ve bunun iin de dil, tarih, antropoloji, mitoloji ve
kltr ile ilgili eserleri okumaya arlk verdii grlr.
Atatrkn okuduu kitaplar hakknda ayrntl bilgi edinmek iin http://ataturkleoku-
mak.istanbul.edu.tr adresini inceleyebilirsiniz.
Atatrkn bu birikimi Cumhuriyetin ilanndan sonra kurumlamaya dn-
mtr. Bilhassa son yz yln savalarla ve byk skntlarla geiren bir toplum-
da sava sona erer ermez pek ok ihtiya olduu halde kltrle ilgili kurumlar
oluturulmas, pek ok insan iin anlalmas zor bir durumdur. Ancak Atatrk, ku-
rucu bir lider olduu iin toplumu millet yapan unsurlarn geliip kuvvetlenmesi
ile ilgili etkinliklere ncelik vermitir.
Cumhuriyetin ilan edilmesinin hemen ardndan 1924 ylnda Trkiyat Enstit-
s kurulmutur. Atatrk, Enstitnn kurulmasyla ilgili M. Fuat Kprlye u tali-
mat verir: Fuat Bey, cumhuriyeti kurduk. Artk cumhuriyeti ve devletimizi ilm te-
meller zerinde ykseltmek zaman gelmitir. Ltfen stanbul Darlfnunun (s-
tanbul niversitesi) bnyesinde Trkiyat Enstitsn kurunuz. Burada Ensti-
tnn kurulma gerekesi olarak gsterilen devleti ilm temeller zerine ykselt-
me arzusu dikkat ekicidir. nk Trkiyat Enstits; Trk dili, tarihi ve kltry-
le ilgili bilimsel aratrmalar yapacak ve bu aratrmalardan kan sonular devle-
tin temellerini oluturacaktr.
1926 ylnda Azerbaycann bakenti Bakde toplanan Birinci Trkoloji Kongre-
sine Fuat Kprl, Hseyinzade Ali Bey ile o sralar Trkiyede almakta olan Ma-
car bilgin Mesaro Yulay Trkiyeyi temsil etmek zere gndermitir. Bu toplantda
alnan Latin asll alfabe kabul edilmesi tavsiyesine uyulmu ve 1 Kasm 1928de Tr-
kiye bu alfabeyi benimsemitir.
Trke ile ilgili dnce ve tavrn pek ok vesileyle ortaya koyan Atatrk, Sad-
ri Maksudi Arsal tarafndan hazrlanan Trk Dili in adl eserin ba ksmna u no-
tu yazar: Mill his ile dil arasndaki ba ok kuvvetlidir. Dilin milli ve zengin ol-
mas mill hissin inkiafnda balca messirdir. Trk dili, dillerin en zenginlerin-
dendir; yeter ki bu dil uurla ilensin. lkesini, yksek istiklalini korumasn bilen
Trk milleti, dilini de yabanc diller boyunduruundan kurtarmaldr. Ayrca
1931 ylnda Adana Tk Ocanda yapt bir konumasnda konuyla ilgili dn-
cesini bir kez daha yle aklar: Milliyetin ok bariz vasflarndan biri dildir.
Trk milletindenim diyen insan her eyden nce ve behemahal Trke konumal-
dr. Trke konumayan bir insan, Trk toplumuna mensup olduunu iddia eder-
se buna inanmak doru olmaz.
1931 ylnda Trk Tarihi Tetkik Cemiyeti (Trk Tarih Kurumu) kurulmu ve
1932 Temmuzunda ilk tarih kongresi toplanmt. Kongrenin son gn akam
Atatrk, yannda bulunanlara Dil ilerini dnecek zaman da gelmitir. Ne der-
siniz? diye sormu ve yle ise, Trk Tarihi Tetkik Cemiyeti gibi bir de ona karde
bir dil cemiyeti kuralm. Ad da Trk Dili Tetkik Cemiyeti olsun. diyerek bu konu-
daki talimatn vermi ve dille ilgili almalar yapmak zere Ankarada nemli bir
kurum oluturulmutur. 12 Temmuz 1932de Trk Dil Kurumu kurulmu ve al-
malara balamtr. Bu kurumun ilk faaliyeti olarak 26 Eyll 1932de Dolmabahe
Saraynda byk bir dil kurultay toplanm ve dille ilgili politikalar bu kurultayda
79
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
belirlenmitir. Trk Dil Kurumunun 17 Ekim 1932de yaynlanan bildirisinde u
konulara dikkat ekilmitir:
1. Trk dilini mill kltrmzn eksiksiz bir ifade arac haline getirmek, Trk-
eyi gelimi medeniyetin nmze koyduu btn ihtiyalar karlayacak
bir mkemmeliyete erdirmek.
2. Bunun iin bugn yaz dilinde Trkeye yabanc kalm geleri atmak, halk-
bir idarenin istedii ekilde halk ve aydnlar arasnda birbirinden ierik
olarak ayr iki dil varln ortadan kaldrmak, temel unsurlar ztrke olan
bir dil meydana getirmek.
Bylece dilde zletirme hareketi balad ve Trkeye yabanc kalm unsurlar
yerine ztrke szler koymak iin derleme, tarama ve anket almalar balatld.
Derleme almalaryla yaz dilinde olmayan szler derlenip bunlardan bir ks-
m yaz diline katld ve ayn ey tarama almalaryla yazma eserlerde yapld.
Derleme ve tarama szlkleri hazrland.
1936 ylna kadar sren zletirme almalaryla Trkeye pek ok yeni kelime
kazandrld gibi, teklif edilen pek ok kelime de dilde kendine yer bulamayp
unutuldu. 1936da zletirme almalarnn hz kesildi, ancak terimlerin Trk-
eletirilme abalar devam etti. Orta retimde kullanlan geometri terimlerini biz-
zat Atatrk Trkeletirerek dilimize kazandrd. 1935 ylnda Gne-Dil Kuram
ortaya atld ve artk halkn bildii, manasn anlad kelimelerin yabanc dilden
geliyor sanlarak feda edilmesi zarureti bu kuramla ortadan kalkm ve dil kendi
doal gelime seyrine dnm oldu.
STANBULUMUN DL
Annemin dili
Babamn dili
stanbulumun dili
stanbullumun dili
stanbulumun efendisi
Hanmefendisi
Sokaklarmn bekisi
Yourtusu, balks
Can dilimi konuanm
Canm benim
Ninnilerimi bu dil syledi
Masallarm bu dil
Bu dille duydum trklerimi
Bu dille okudum airlerimi
Zalim beni syletme derunumda neler var.
ASAF HALET ELEB
Kaynak: Parlatr, . ve di. (2000). Gzel Yazlar iirler,
Ankara: TDK Yay.
80
Tr k Di l i -I
Gne Dil Kuram: En eski
dilin Trke olduunu ve
baka dillere kaynaklk
ettiini ileri sren ve
bunlarn dil bilimi
temellerine
dayandrlabilecei
varsaymndan domu olan
bir kuramdr. Bu kurama
gre, insan dardan gelen
etkiler altndadr ve ilk
dnme gnele ilgilidir.
Bu nedenle dillerin douu
da gnee balanmaldr.
81
Yaayan diller arasnda Trkenin yerini ve ya-
n aklayabilmek
Trke, 1300 yldan daha fazla bir zamandr yaz
dili olarak kullanlmaktadr. Bu zelliiyle gn-
mzde konuur says ve yaygnl n sralarda
bulunan ngilizce, Franszca, talyanca, Almanca,
Japonca gibi dillerden daha erken dnemlere ait
belgeleri bulunan Trkenin, yazyla takip edile-
meyen dnemleri de tahminen gnmzden 7-8
bin yl geriye gitmektedir. Bu tahmin, u anki bil-
gilerimize gre insanla yazy armaan eden S-
merlerden kalan tabletlerde geen ve Trke ile
ortak olan szler esas alnarak yaplmaktadr. S-
merce ile Trkede bulunan 168 ortak sz, ayn
zamanda Trklerin M 4000li yllarda Trkiyenin
dousunda bulunduklarnn da bir kantdr.
Trkenin tarihsel evrelerini sralayabilmek
Trkenin zellikle yazyla izlenemeyen karanlk
diyebileceimiz dnemlerinin adlandrlmasnda
bilim adamlar arasnda birtakm farkllklar g-
rlmektedir. Ancak yazl dnemlerin adlandrl-
mas hemen btn bilim adamlarnca benzer bi-
imde ve benzer ltler dikkate alnarak yapl-
mtr. Yazyla izlenemeyen dnemlerin adland-
rlmasnda Altay a, En Eski Trke a, lk
Trke a gibi terimler kullanlmtr. Yazyla
izlenebilen ilk dnem iin Eski Trke terimi, s-
lam dininin benimsenmesinden sonraki dnem
iin Orta Trke; Eski Ouz, Kpak ve aatay
yaz dillerini adlandrmak zere de Yeni Trke,
gnmz Trk yaz dilleri iin ise ada Trke
terimleri kullanlmaktadr.
Bat Trkesinin ilk dnemine Eski Ouz Trke-
si ya da Eski Anadolu Trkesi denilmektedir. Bu
dnem 12. yzyl sonlarnda balar ve 15. yzyl
sonlarnda tamamlanr. 16. yzylda Bat Trke-
sinin Osmanl Trkesi dnemi balar. Eski Ouz
Trkesi yalnzca Anadoluda deil, Azerbaycan,
Irak ve Suriyede de kullanlmtr. Eski Ouz
Trkesinin siyasal snrlar ise Anadolu Seluklu-
lar, Beylikler, Karakoyunlu ve Akkoyunlu Dev-
letleriyle Osmanlnn ilk dnemidir.
Trkenin yazmnda kullanlan alfabeleri tan-
yabilmek
Belgelerle izlenebilen yaklak 1350 yllk sre
boyunca Trke, 13 deiik alfabe ile yazlmtr.
Tarihte Trkler kadar dillerini farkl alfabelerle
yazm baka bir millet olmadn sylemek
abart olmasa gerek. Dnya dilleriyle kyasland-
nda bu durum daha iyi anlalacaktr: Avrupa
dilleri balangtan bu yana Latin alfabesiyle, Slav
dilleri batan beri Slav (Kiril) alfabesiyle, Arapa
batan beri Arap alfabesiyle yazlmaktadr. Trk-
e ise en son latin alfabesini kullanana kadar;
deiik dnem ve corafyalarda Kktrk, Sout,
Uygur, Mani, Brahmi, Tibet, Sryani, Arap, Grek,
Ermeni, brani, Latin ve Slav (Kiril) alfabeleriyle
yazlmtr. Bunlardan Sout, Mani, Brahmi, Ti-
bet, Sryani, Grek, Ermeni ve brani alfabeleri
ksa tarihi dnemlerde ve olduka snrl evre-
lerde kullanlmtr. Geriye kalan Kktrk, Uy-
gur, Arap, Latin ve Kiril alfabeleri ise uzun sre-
lerle ve geni corafyalarda kullanlmtr.
Trkiye Trkesi kavramn deerlendirebilmek
Trk lehe ve yaz dillerinin snflandrlmasnda
Trkiye Trkesi, Gneybat ya da Bat Trkesi
grubuna girer. Bu, ynleri esas alan bir snflan-
drmadr. Etnik snflandrmada ise Trkiye Trk-
esi, Ouz Trkesinin bir koludur. 13. yzyl-
dan itibaren Anadoluda Ouz Trkesi temeline
dayal bir yaz dili olutu. Yaklak 700 yldr ke-
sintisiz devam eden ve eitim, bilim, edebiyat,
felsefe, din, askerlik gibi hemen hemen hayatn
her alanna ait binlerce eser yazlan bu dil, Tr-
kiye Trkesi olarak adlandrlan dilin tarihi k-
kdr. Ouz lehesini esas alarak Anadoluda
gelien Trk yaz dilini birtakm tarihi dnemle-
re ayrmak gerekmektedir. Bunlar; 15. yzyl son-
larna kadar Eski Ouz Trkesi, 20.yzyl bala-
rna kadar Osmanl Trkesi ve bu tarihten son-
ras da ada Trkiye Trkesi olarak adland-
rlabilir. Eski Ouz Trkesinin ilk zamanlarnda
yazlan eserlerin son derece yaln bir dile sahip
olduklar, yabanc kelimelere ok rabet edilme-
dii ayrca yabanc dillerden pek ok eserin de
Trkeye evrildii dikkat eker. 16. yzylda
Osmanl Trkesi olarak adlandrlan dnem ba-
zet
1
A M A
2
A M A
3
A M A
4
A M A
82
Tr k Di l i -I
lar. Osmanl Trkesi dneminde yaz dilinin ya-
lnl byk lde kayboldu ve zellikle edeb
dilde Arapa ve Farsa kelime ve tamlamalar art-
t. 1911de mer Seyfettin ve Ali Canipin balat-
t Yeni Lisan hareketi Osmanl Trkesinin
sonunu getirdi. mer Seyfettin, Gen Kalemler
dergisinde yazd yazlarda stanbul halknn ko-
numa diline dayanan yaln bir dil nerdi. te
bu yaln Trkeyle oluturulan yaz dili, Trkiye
Trkesinin temelini oluturur.
Atatrkn Trke ile ilgili kurduu kurumlar
ve Cumhuriyet dneminde konuyla ilgili yaplan
almalar aklayabilmek
Cumhuriyetin ilan edilmesinin hemen ardndan
1924 ylnda Trkiyat Enstitsn kurduran Ata-
trk, 1926 ylnda Azerbaycann bakenti Ba-
kde toplanan Birinci Trkoloji Kongresine ilgi-
siz kalmam ve Fuat Kprl, Hseyinzade Ali
Bey ile o sralar Trkiyede almakta olan Ma-
car bilgin Mesaro Yulay Trkiyeyi temsil et-
mek zere gndermitir. Bu toplantda alnan La-
tin asll alfabenin kabul edilmesi tavsiyesine
uyulmu ve 1 Kasm 1928de Trkiye bu alfabe-
yi benimsemitir. Yine Atatrkn talimatyla 12
Temmuz 1932de Trk Dil Kurumu (Trk Dili
Tetkik Cemiyeti) kurulmu ve almalara bala-
mtr. Bu kurumun ilk faaliyeti olarak 26 Eyll
1932de Dolmabahe Saraynda byk bir dil
kurultay toplanm ve dille ilgili politikalar bu
kurultayda belirlenmitir. Trk Dil Kurumu 17
Ekim 1932de yaymlad bildiriyle 1. Trk dili-
ni mill kltrmzn eksiksiz bir ifade vastas
haline getirmek, Trkeyi gelimi medeniyetin
nmze koyduu btn ihtiyalar karlayacak
bir mkemmeliyete erdirmek; 2. Bunun iin bu-
gn yaz dilinde Trkeye yabanc kalm unsur-
lar atmak, halk bir idarenin istedii ekilde
halk ve aydnlar arasnda birbirinden ierik ola-
rak ayr iki dil varln ortadan kaldrmak, temel
geleri ztrke olan bir dil meydana getirmek.
amalarn ortaya koymutur.
5
A M A
83
1. Bugnk bilgilerimize gre Trkler tarafndan yaz-
lan ilk Trke belge aadakilerden hangisidir?
a. Kltigin yazt
b. Bilge Kagan yazt
c. oyr yazt
d. Tonyukuk yazt
e. ine-us yazt
2. Muhakemetl-Lgateynin yazar aadakilerden
hangisidir?
a. Kagarl Mahmut
b. Ali ir Nevayi
c. Edip Ahmet Ykneki
d. Sekkaki
e. Ltfi
3. Yazm olduu hatratyla (an), Trk nesrinin nem-
li rneklerinden birini brakm olan kii kimdir?
a. Hseyin Baykara
b. Ali ir Nevayi
c. Sekkaki
d. Babr
e. Ltfi
4. Kiril alfabesini kullanan ilk Trk soylu halk aada-
kilerden hangisidir?
a. uvalar
b. Altaylar
c. orlar
d. Teletler
e. Yakutlar
5. Latin alfabesine resmen gei tarihi aadakilerden
hangisidir?
a. 01 Ekim 1927
b. 01 Kasm 1927
c. 01 Aralk 1928
d. 01 Aralk 1928
e. 01 Kasm 1928
6. Bat Trkesinin ilk dnemi aadakilerden hangi-
siyle adlandrlmtr?
a. Osmanl Trkesi
b. Eski Ouz Trkesi
c. Karahanl Trkesi
d. Harezm Trkesi
e. Kpak Trkesi
7. Kamus- Trknin yazar kimdir?
a. Ali ir Nevayi
b. Hoca Mesut
c. Bergamal Kadri
d. emsettin Sami
e. Devletolu Yusuf
8. Aadakilerden hangisi Yeni Lisan Hareketinin te-
mel ilkelerinden deildir?
a. teki Trk lehelerinden kelime almak.
b. Yaz dilini konuma diline yaklatrmak.
c. Dilimizdeki Arapa ve Farsa gramer kurallarn
kullanmamak.
d. Tamlamalar, Trke kurallara gre yapmak.
e. Yabanc kelimeleri Trkedeki syleniiyle yaz-
mak.
9. Aadakilerden hangisi Dil Encmeni adndaki ko-
misyonun 20 alfabeyi inceleyerek belirledii esaslardan
deildir?
a. ift harfler bulunmayacak.
b. Mill bir Trk alfabesi olacak.
c. Her nl iin ayr harf belirlenecek.
d. Seslerin uluslararas deerleri deimeyecek.
e. aretli harflere mmkn olduunca az yer ve-
rilecek.
10. Birinci Trkoloji Kongresi nerede yaplmtr?
a. Selanik
b. stanbul
c. Takent
d. Kazan
e. Bak
Kendimizi Snayalm
84
Tr k Di l i -I
Dilde Deime
Andersenin Talihin Papular masalnda, eski alara
hayran biri, sahiplerinin her arzusunu yerine getirme
gcne sahip olaanst papular giyer bilmeden.
Onun da sk sk ifade ettii, Orta ada yaama arzusu
yerine gelir, fakat bu istein gereklemesi, son derece
ac bir hayal krklna yol aar. nk Orta adaki
Kopenhagda yaay artlarnn, 19. yzyln Kopen-
hagna gre olduka basit ve rahatszlk verici olduu
ortaya kmtr. Fakat adamn gemie yolculuunda
karlaaca en nemli glklerden birini, air Ander-
sen sadece ima etmekle yetinmitir: Ne 19. yzyln Ko-
penhagls, Orta adaki ehrinde kimseyi anlayabilir-
di, ne de kimse onu anlayabilirdi.
Bunu nasl iddia edebiliyoruz? Bir kere gemi yzyl-
lardan yazl belgelere sahibiz; mesela ngilizce ve Al-
manca baz belgeler bin yldan daha eski tarihlere ait.
Yunanca baz belgeler ise bin yanda. imdi Walt-
her von der Vongelweidenin bir iirini okumaya kal-
knca gryoruz ki, yarsn hi anlamamaktayz, br
yarsn ise yanl anlyoruz. Hele Weienburglu Otfri-
edin Evangelienharmoniesi gibi 9. yzyldan kalma
metinler ise bugnk Almanlar iin yabanc dilde bel-
geler gibidir. Bugnk bir Yunanl da, ayn ekilde,
eer okulda renmediyse, Platonun veya Homerosun
dilinden hemen hibir ey anlamaz.
Ancak eski metinleri okurken, anlama zorluklarnn bir
ksmnn, alk olmadmz imladan kaynaklandn
hesaba katmalyz. Bu yzden, mesela Lutherin ve a-
dalarnn eserlerinin orijinal basmlar ilk bakta ok
yabanc bir tesir brakrlar, ancak bu durum, eserler
yksek sesle okunduunda byk lde deiir. By-
lece, deiik yazl, alk olunan seslenmeyi rtebilir.
Fakat tersine duruma daha sk rastlanr. Bilinen bir ya-
zl, bilinen bir seslenmeyi gsteriyordur, gerekte ise
o yazln arkasnda bambaka bir seslenme vardr. Ni-
belungenliedde Liebe (sevgi, ak) kelimesi grlnce,
sanki bu gne kadar onda hibir ey deimemi gibi
gelir insana. Gerekte bu kelime o ada ilk hecesinde
i-e eklinde, yani bir diftongla (ikili nl ile) syleni-
yordu (svirelilerin kendi azlarnda hala yaptklar gi-
bi). Fakat bugn yazlndan farkl olarak uzun bir i ile
yani libe eklinde sylenmektedir.
Bylece mutlu bir ekilde bir n sorular allna dal-
m bulunuyoruz ve zaman iinde dillerin deimesi ile
ilgili saf gereklere yaklamadan nce, bu allk arasn-
da gayret sarf edip kendimiz bir yol amamz gereki-
yor. Yaadmz alardan nceki insanlarn nasl ko-
nutuunu, aktr ki sadece yazl kaytlardan rene-
biliriz, seslerin yanks bir daha gelmemecesine yok
olup gitmitir. Bizden sonraki dil aratrmaclar nesille-
ri bu bakmdan bizlerden daha ansl olacaklardr, n-
k artk btn kltr lkelerinde, sz konusu btn
dillerden ve azlardan metinler ieren byk plak ar-
ivleri mevcuttur. Bu plaklar, kitaplardan, hatta par-
menden ok daha dayankldr. Bylece ilerde, dillerin
20. yzyldan sonraki geliimi, bu yzyla kadarki geli-
iminden ok daha iyi anlatlabilecektir. Fakat bugn
bizim iin btn gemi olan, 20. yzyldan ncesinin,
yazl kaytlarnn incelenip yorumlanmasyla yeniden
kazanlmas gerekmektedir.
Kaynak: Walter Porzig, Dil Denen Mucize II, ev.
V. lk, Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, An-
kara 1986, s. 70-71.
1. c Yantnz yanl ise Trkenin Ya konusunu
yeniden okuyunuz.
2. b Yantnz yanl ise Dou (aatay) Trkesi
konusunu yeniden okuyunuz.
3. d Yantnz yanl ise Dou (aatay) Trkesi
4. a Yantnz yanl ise Kiril Alfabesi konusunu
yeniden okuyunuz.
5. e Yantnz yanl ise Latin Alfabesi konusunu
yeniden okuyunuz.
6. b Yantnz yanl ise Bat (Eski Ouz) Trkesi
7. d Yantnz yanl ise Trk Dili almalar ve Ya-
z Devrimi konusunu yeniden okuyunuz.
8. a Yantnz yanl ise Trk Dili almalar ve Ya-
z Devrimi konusunu yeniden okuyunuz.
9. c Yantnz yanl ise Yaz Devrimi konusunu
yeniden okuyunuz.
10. e Yantnz yanl ise Atatrk ve Trk Dili konu-
sunu yeniden okuyunuz.
Okuma Paras
85
Sra Sizde 1
Smerler u anki bilgilerimize gre yazy ilk kullanan
toplumdur. Doal olarak yazl ilk metinler de onlardan
kalmadr. Osman Nedim Tuna, Smerlerden kalan me-
tinler zerine yapt alma sonucunda 168 szn
Trke ile Smerce arasnda ortak olduunu bilimsel
olarak gstermitir. Szlerin ortakl Trkenin yan
belgelerle M 4000li yllara gtrmektedir.
Sra Sizde 2
Ali ir Nevayi tarafndan yazlan Muhakemetl-Lga-
teynde Farsa ile Trke karlatrlm, Trkenin da-
ha stn bir dil olduu sonucuna ulalmtr.
Sra Sizde 3
Kktrk yazsnn kkeni konusunda bugne kadar pek
ok kuram ortaya atlmtr. Ancak bu kuramlarn hi
biri bugn iin herkese kabul grecek bir durumda
deildir. Konuyla ilgili uzmanlar tarafndan bu yaznn
kkeniyle ilgili olarak u grler ileri srlmtr: 1.
skandinavyallarn ve Germenlerin kulland Runik
yazdan domutur. 2. Grek yazsyla ilikilidir. 3. K-
k Asyadaki Yunan yaz sistemiyle ilikisi vardr. 4.
Sami yazsnn etkileri grlmektedir. 5. Arami ya da
onunla ayn kaynaktan km olan Pehlevi veya Sout
alfabesine dayanr. 6. skandinav Run sistemiyle Arami
sisteminin karmdr. 7. Arami yazs ve Trk damgala-
rnn karmndan kmtr. 8. Trk damgalarndan k-
mtr. 9. Sout ve Pehlevi yazs etkileriyle beraber Trk
damgalarndan kaynaklanmtr.
Sra Sizde 4
19. yzyldan balayarak bu alfabenin Trkenin yaz-
mnda yetersiz olduu yazlmaya balanm, zellikle
nlleri gstermekte kullanlan harf ve iaretlerin ek-
siklii en ok eletirilen yn olmutur.
Sra Sizde 5
Bugn Rusya Federasyonu ierisinde yaayan btn
Trk halklar, Kazakistan ve Krgzistan Kiril alfabesini
kullanmaya devam etmektedir.
Arat, R: R. (1965). Eski Trk iiri, Ankara: Trk Tarih
Kurumu Yayn.
Ercilasun, A. B. (2011). Trk Dili Tarihi. Ankara: Ak-
a Yaynlar.
Ergin, M. (2002), Orhun Abideleri. stanbul: Boazii
Yaynlar.
zkan, M. (1995). Trk Dilinin Gelime Alanlar ve
Eski Anadolu Trkesi. stanbul: Filiz Kitapevi.
Tuna, O. N. (1990). Smer ve Trk Dillerinin Trih
ilgisi ile Trk Dilinin Ya Meselesi. Ankara: TDK
Yaynlar.
User, H. . (2006). Balangcndan Gnmze Trk
Yaz Sistemleri. Ankara: Aka Yaynlar.
Aksan, D. (2004). Lengistik Verilere Gre Trk Yaz
Dilinin Ya Konusunda Deerlendirmeler, Dil bi-
lim ve Trke Yazlar. stanbul: Multlngual Ya-
ynlar.
Alylmaz, C. (2007). (Kk)Trk Harfli Yaztlarn zin-
de. Ankara: Karam Yaynclk.
Eker, S. (2002). ada Trk Dili. Ankara: Grafiker
Yaynlar.
Ercilasun, A. B. (2007). Bat Trkesinin Douu, Ma-
kaleler. Ankara: Aka Yaynlar, s.222-229.
Ercilasun, A. B. (2007). Osmanl Trkesi, Makaleler.
Ankara: Aka Yaynlar, s.234-247.
Glensoy, T. (2010). Trke El Kitab. Ankara: Aka
Yaynlar.
Karatay, O. (2011). Trklerin Kkeni. Ankara: Kripto
Kitaplar.
Kramer, S. N. (2002). Tarih Smerde Balar. stanbul:
Kabalc Yaynevi.
Smer, F. (1999). Ouzlar (Trkmenler). stanbul:
Trk Dnyas Aratrmalar Vakf.
Tekin, T. (1997). Tarih Boyunca Trkenin Yazm.
Ankara: Simurg Yaynclk.
Yararlanlan Kaynaklar Sra Sizde Yant Anahtar

Alfabe, Trk alfabesi, yazm sistemi kavramlarn tanmlayabilecek,
Ses bilgisi ile ilgili temel olgular aklayabilecek,
Trkenin nllerini ve nszlerini snflandrabilecek,
Trkenin hece yapsn tanyabilecek,
Alnt szckleri ayrt edebilecek,
Ses olaylarn belirleyebilecek,
Paralarst ses birimleri temel dzeyde deerlendirebilecek bilgi ve be-
ceriler kazanabileceksiniz.
indekiler
Alfabe sistemi
Ses
Ayrc iaret
Ses birim
Alt ses birim
Ses birimsel farkndalk
nller
nszler
Ses olaylar
Paralarst ses birimler
Anahtar Kavramlar
Amalarmz
Trk Dili-I Ses Bilgisi

TRK ALFABES VE YAZIM
SSTEMNE GENEL BR BAKI
SESLER VE KONUMA SESLERNN
OLUUMU
TRKE SES BLGSNE GR
TRKENN NLLER
TRKENN NSZLER
TRKENN HECE YAPISI
TRKENN SES ZELLKLER VE
YABANCI KKENL
SZCKLERN TANINMASI
SES OLAYLARI
PARALARST SES BRMLER
4
TRK DL-I

TRK ALFABES VE YAZIM SSTEMNE GENEL BR
BAKI
Bir dildeki ses ya da ses birimlerini gsteren harflerden oluan dizgeye alfabe denir.
1928 ylnda Harf Devrimi ile kabul edilen ve 1929da resmen uygulanmaya ba-
layan yeni Trk alfabesinde, Latin alfabesinin temel harfleri alnm ayrca bu te-
mel harflerde baz deiiklikler gerekletirilerek yeni harfler yaplmtr. ok sa-
yda farkl harften oluan karmak bir alfabeye yol amamak amacyla dilin ses-
leri, temel Latin harflerinin stne, altna vd. konulan ayrc iaretlerle gsteril-
mitir. Bu dzenlenmi harfler: gnin stne ksaltma (Breve) iareti konulmas (g
+ >) , i harfinin zerindeki noktann atlmas (i - >) ; Bat dillerinde i harfi-
nin byk ekli olan I harfinin stne nokta konulmasyla i harfinin byk ekli
olarak belirlenmesi (I + >) , noktasz eklin ise harfinin byk ekli yaplmas
(I); s harfinin altna engel iareti konularak harfinin karlanmas (s + > ) yol-
laryla oluturulmutur. Trk alfabesinde baka alfabelerden alnm , , gibi
harfler de bulunmaktadr. Sesil, yani syleyile yazln mmkn olduunca birbi-
rine yakn olmas ilkesini esas alan Trk alfabesi; 29 harf, iki ayrc iaretten oluur.
Bamsz olarak kullanlan ayrc iaretler, halk arasnda apka olarak bilinen d-
zeltme iareti (^) ve kesme iaretidir (). nsz harfler n sradan e nls ile /be/,
/ce/, /he/, /ke/ vb. eklinde okunur. 29 harften yalnzca yumuak g () harfi kelime
banda bulunmaz.
Yukarda da deinildii gibi yazld gibi okunan alfabelere sesil alfabe, ya-
zlla okunuun birbirinden ou zaman farkl olduu alfabelere ise geleneksel al-
fabe ad verilir. rnein Trk, Rus, talyan alfabeleri sesil; Fransz, ngiliz alfabe-
leri ise gelenekseldir. Trke, Latin tabanl alfabenin kullanld diller arasnda
syleyi ile yazmn birbirine en yakn olduu dillerden biridir. Diller srekli geli-
en ve deien, alfabeler ise genellikle yasalarla belirlenen ve kolay kolay deiti-
rilemeyen sistemlerdir. Szcklerin bir blmnn sylenii zaman iinde az ya da
ok deitii, yazm ise sabit kald iin yazm sisteminin yani imlann yzyllar
boyunca sesil olarak kalabilmesi mmkn deildir.
Trk alfabesi, ses birim-yaz birim karlkl ilkesini esas alr. Ses birimler (=
nller ve nszler) ksaca, iki szc ayrt eden en kk birim; yaz birim (=
harfler) ise yazm sistemindeki en kk birimdir. Trk alfabesinde yer alan harf-
lerin her biri genel olarak tek ses deerini gsterir. rnein c harfi; ngiliz alfabe-
sinde /s/, /k/ seslerini ve h harfiyle birlikte oluturduu ch ikili harfi (ng. diag-
Ses Bilgisi
Ayrc iaret: Temel
harflerin stne, altna veya
yanna konulan yardmc
iaret ya da simge. Kesme
(), dzeltme (), stte ift
nokta (), uzatma (
-
),
genizsillik/tilde (), engel
() vd.
raph) // sesini karlarken bu harfin Trkedeki tek karl /c/ nszdr. Ses
birimlerin gsteriminde, ngiliz ve Latin temelli yeni zbek alfabesindeki ch=//,
sh=// harflerinde olduu gibi, tek sesi karlayan ikili harf ya da Almancadaki
sch= //, Franszca eau= /o/ rneklerinde olduu gibi tek ses iin l harf (ng.
trigraph) gsterimleri yoktur.
Ses birim-yaz birim karlkl ilkesine karn Trk alfabesinde dzeltme (^) ve
kesme () iaretlerinin birden fazla grevi vardr. Dzeltme iareti, det rneinde
olduu gibi zerine konulduu nlnn uzun okunduunu gsterir. Kr rnein-
de ise zerine konulduu, lnl syleyite ksalan /a/ nlsnn uzun sylenme-
si gerektiini deil, bir nceki nszn n damaksl (ince, n sradan) sylenmesi
gerektiini ifade eder. Kesme iareti ise bir yandan zel adlara getirilen ekleri ayr-
maya yarayan noktalama iareti olarak yaygn biimde kullanlrken bir yandan da
czi, Kuran, kta vb. rneklerde, kullanm zorunlu olmamakla birlikte, Osmanl
alfabesindeki ayn ve hemze harflerini karlamaktadr. Nadiren de olsa karn,
karn, karn vd. e sesli kelimeleri birbirlerinden ayrmak zere de kullanlmakta-
dr. Son dnemlerde, syleyite den nszlerin yerine kesme iaretinin kullanld-
n gryoruz: bir yerine bi vb. yazllara da rastlanmaktadr. Bu ayrc iaretlere
iki ayr ilevin yklenmesi, geni kitleler tarafndan iselletirilememekte stelik
uzun yllardr zaman ve enerji kayplarna yol aan nemli sorunlar yaratmaktadr.
Sizce bir dil, tam olarak, yazld gibi okunabilir veya sylendii gibi yazlabilir mi?
evriyaz alfabesi: Dil ile ilgili bilimsel almalarda kullanlmak zere 1928de
yasayla kabul edilen lnl Trk alfabesinden ayr, bu alfabedeki harflerin ayr-
c iaretlerle geniletilmi bir gayriresm evriyaz alfabesi vardr. Dil almalarn-
da yaygn kullanm alan bulunan Trk evriyazsnn temel harfleri u ekildedir:
a, b, c, , d, e, e, f, g, g, , h, h, [, i, , j, k, k, l, m, n, , o, , p, r, s, , s, , t, t, u,
, v, v, y, z, z, z
.
, _. Bu alfabede yer alan ayrc iaretli harfler genellikle Osmanl
alfabesindeki Arapa sesleri ve baz yabanc dillerden kopyalanan szcklerdeki
dier zel sesleri karlamaktadr.
Bunlarn dnda baka gsterimler de vardr. rnein , , /a/ ve /e/ seslerinin k-
sa; , , /a/ ve /o/ nllerinin genizsil; e, /e/ sesinin kapal; , /e/ sesinin ak oldu-
unu gsterir. zellikle Batl aratrmaclar Trke /c/, //, /j/, // nszlerini srasy-
la j/, c, ., s harfleriyle, g/ seslerini , Yunanca kk gama harfiyle, Bat dillerinde
bulunmayan // nlsn , hatta y harfiyle gsterebilirler. Ayrca dil bilimciler iin
IPA alfabesi ad verilen uluslararas ok ayrntl bir alfabe sistemi vardr.
IPA alfabesi hakknda daha geni bilgi iin turkoloji.cu.edu.tr adresinden Uluslararas
Fonetik Alfabe I adl eviriyi okuyabilirsiniz.
SESLER VE KONUMA SESLERNN OLUUMU
Ses, doal bir varlk veya doal olmayan bir varlk tarafndan yani anatomik, meka-
nik vb. yollarla ortaya kan fiziksel enerjinin havada oluturduu titreimlerin kulak
kepesi tarafndan toplanmas, d kulaktan i kulaa oradan karmak srelerle bey-
ne iletilmesi ve beyinde yorumlanmasyla ortaya kar. Yani ses dediimizde; sesle-
rin retimi, aktarm, alglanmas ve deerlendirilmesinden oluan aamal bir s-
reten sz edebiliriz.
Konumaya yarayan seslere konuma sesleri adn veriyoruz. Konuma sesleri-
nin retimini ve alglanmasn u aamada deerlendirebiliriz:
88
Tr k Di l i -I
IPA alfabesi: Btn dillerde
karlan sesleri yazabilmek
ve bir ses bir sembol
ilkesini gerekletirebilmek
iin gelitirilmi
Uluslararas Ses bilgisi
alfabesi (IPA) denilen zel
bir alfabedir.
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
1
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Syleyi ses bilgisi: Konuurlar
sesleri nasl retir?
Akustik ses bilgisi: Sesler havada
nasl yol alr?
itsel ses bilgisi: Dinleyenler ses-
leri nasl alglar?
retim, iletim, alglama ve de-
erlendirmeden ibaret ana aa-
mal srecin rn olmalar nede-
niyle seslerin; syleyi ses bilgisi (ko-
nuur), dinleyi ses bilgisi (dinleyen)
ve akustik ses bilgisi (konuur ve
dinleyici arasndaki sre) bakmn-
dan ayr ayr ele alnmas gerekir.
Konuma sesleri, ses yolu ad ve-
rilen akcierlerden balayp burun-
da ve dudaklarda sona eren bir d-
zenek tarafndan retilir. Ses siste-
minin en nemli grevleri, konu-
ma seslerinin olumasn salamak;
alamak, glmek, lk atmak gibi
sese dayal etkinliklere imkn sala-
maktr. Ses yolunun balangcnda
akcierler vardr. Akcierlerden diyaframn ve gs kaslarnn itmesiyle pompa-
lanan hava, ses yolunda ilk durak olan ses tellerine gelir. Ses telleri hava akmnn
geiine hava akmn titretirerek mdahale ederse retilecek ses nl veya tm-
l nszdr. Eer ses telleri hava akmnn geiine mdahalede bulunmazsa yani
titremezse bu kez tmsz nszlerin oluumunun ilk aamas tamamlanm olur.
Okul gramerlerinde nszler iin kullanlan sert veya yumuak sfatlar aslnda
akcierden gelen hava akmnn iddetinin ses tellerine arpmadan korunmas ya
da arparak azalmasn ifade eder. Hava akmnn ses tellerine arparak boumlan-
mas durumunda tml (yumuak nszler) veya ses tellerinde herhangi bir en-
gelle karlamadan, yani enerjisini yitirmeden boumlanmas durumunda tm-
sz nszler (sert nszler) oluacaktr. Ses tellerinde ham ses hline gelen hava
akmnn ikinci dura grtlaktr. Grtla geen ham ses, kk dil tarafndan az
boluuna veya geniz boluuna veya her ikisine birden gnderilir.
nsann kafatasnda iki byk boluk vardr. Bu boluktan stte olan burun
boluu, altta olan az boluudur. Kk dil, kavakta aralar ynlendiren trafik
polisinin yaptna benzer ekilde, gelen ham sesleri ounlukla az boluuna,
daha az sklkla ise burun boluuna gnderir. Az boluunda az sesleri, geniz
boluunda geniz sesleri oluur. /m/ ve /n/ geniz sesleri, dier seslerin tamam
az sesidir. rnein dudak nszleri /b/ sesi ile /m/ sesi arasndaki tek fark, bi-
rincinin az sesi, ikincinin geniz sesi olmasdr.
Grtlaktan az boluuna gelen hava burada alt ene, st ene, dil, diler, n
damak (yumuak damak), art damak (sert damak) ve dudaklar araclyla eitli
seslere dnr. Bu organlarn tamamnn seslerin oluumunda kak (boumlan-
ma yeri, mahre) olarak grevleri vardr. Ses yolunu oluturan organlar grevleri-
ni yerine getirebilecek biimde farkl kas yaplaryla donatlmlardr. Tabii btn
bu faaliyetlerin emir ve komuta merkezi beyindir.
89
4. ni t e - Ses Bi l gi si
Resim 4.1
Burun delii
st dudak
Dil
Diler
Az boluu
Alt ene
Soluk borusu
Akcier
Yemek borusu
Grtlak
Grtlak boluu
Yumuak damak
Sert damak
Burun/geniz boluu
Alt dudak
Ses Aygt
Kaynak: (http://health.tau.ac.il)
tml sese rnek olarak
z sesi verilebilir.
Parmanz grtlanzn
zerine koyup z sesini
karrsanz titreimi
hissedersiniz.
tmsz sese rnek olarak
s sesi verilebilir. Yine,
parmanz grtlanzn
zerine koyup s sesini
karttnzda hi bir
titreim hissetmeyeceksiniz.
Bu s sesinin tmsz
olduunu gsterir.
Her Ynyle Dil Ana izgileriyle Dil bilim adl kitap, dil uzmanlarnn yan sra dil ol-
gusuyla yakndan ilgilenenlerin ihtiyalarna, beklentilerine ve sorularna cevap bulabile-
cei bir yapttr. (Aksan, D., Ankara: TDK Yay., 1998)
TRKE SES BLGSNE GR
Bir dilin en kk yap ta sestir. Her dilin kendine zg bir ses dizimi vardr. Ses
bilgisi; ses, ses birim, alt ses birim gibi sese ait temel kavramlar aklayp sesteki
deiim ve geliimlere aklk getirmeye alr. Aada ses bilgisinin tanm ve ses
bilgisiyle ilgili temel kavramlar ele alnmtr.
Ses bilgisi, bir dilin seslerini olumalar, boumlanma zellikleri, kelimelerdeki
sralanlar, yklendikleri grevler ve uradklar trl deimeler asndan ince-
leyen gramer daldr (Korkmaz, 2007: 183).
Doal dillerin ses sistemi, makinelerin henz tam olarak alglayp ayrt edeme-
yecei kadar karmaktr. Seslerin nasl olutuu, nasl bir araya geldii, anlamn
bu seslere nasl kodland vb. pek ok konuya ilikin henz ak ve kesin bilgiye
sahip deiliz. Ancak ok genel biimde ses sisteminin temel birimlerini ses, ses bi-
rim ve alt ses birim olmak zere kategoriye ayrabiliriz. Ses fiziksel bir olgu, iit-
me organnn alglad titreimler olarak ok genel bir anlam tar. Ses birim, sz-
ckleri oluturan, anlam ayrt edici konuma sesidir. Ses birimler nl, nsz ve
ikiz nllerden oluur. Ses birim, konuurlar tarafndan ilk planda tek ses gibi al-
glanan, yazda genellikle tek bir harfle gsterilen; ama aslnda birbirinden bazen
kulakla alglanamayacak kadar kk farklarla ayrlan, alt ses birim ad verilen ya-
kn seslerden oluan ailedir.
Btn doal diller gibi Trke ses sisteminin de temeli ses birimler kmesidir.
Bu kmenin her bir yesi, dier yelerden ayrt edici zelliklerle ayrlr. Bu zel-
likler ortak ya da yalnzca belirli bir dile zg olabilir. rnein p sesinin soluklu
olup olmamas Trke iin nem tamazken, bir baka dilde soluklu p (p
h
) ile so-
luksuz p ztlaabilir, yani anlam fark yaratabilir.
Ses birimleri belirlemede kullanlan lt, szcklerin anlamca ztlap ztla-
madnn belirlenmesidir. Kart iftler, ayn diziliteki seslerin oluturduu sz-
cklerde aranr. rnein kabak / kaak / kapak / kayak / kazak szcklerinde an-
lam deimesine yol aan b, , p, y, z sesleridir. Bu seslerin deitirilmesi anlam
da deitirdiine gre /b, , p, y, z/ seslerinin her biri ses birimdir.
Gaz ve gez, kar ve kr, bol ve rol szcklerinde ayn harflerle gsterilen nszleri ve n-
lleri sylenileri bakmndan karlatrnz.
Alt ses birim, ses birimin, birbirleri arasnda anlam ayrt edici zellii olmayan,
ancak tamamlayc dalm ad verilen belirli evrelerde bulunabilen yeleridir.
rnein, Trk alfabesinde tek bir R/r harfi bulunmasna karlk syleyite
Rize szcndeki [r] ile bir szcndeki [r] ayn deildir. lk szckteki [r]nin
arpmal bir nsz olduu, ikinci [r] nsznn ise birinci kadar arpmal olma-
d dikkati ekiyor. Ayn ekilde alfabede tek bir V/v harfi bulunmasna kar-
lk dz nller arasnda gelen, kavak szcndeki [v] ile kavuk szcndeki
[v] bir ve ayn deildir. lk szckteki [v] sylenirken st di alt dudaa demek-
te, ikinci szckteki [v] sylenirken ise dudaklar birbirine dememektedir.
Her dilin ses birimleri ve alt ses birimleri kendilerine zg dzenlemelere ba-
ldr.
90
Tr k Di l i -I
Ses birim, dilde anlam
ayrc en kk ge olarak
tanmlanabilir. Bal ve
sal szcklerinde son iki
ses ayn olmasna karlk
ilk sesler b ve s
nszleri anlam
deitirdikleri iin birer ses
birimdir.
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
2
Alt ses birim:
Bir sesin farkl syleni
biimlerine denir. rnein;
el ve gel szcklerindeki
[e] seslerinin sylenii
farkldr. Alt ses birimler
anlam fark yaratmaz.
Ses birimsel farkndalk, konuma sesleri arasndaki farklar alglamadr.
zellikle yabanc dil reniminde dilimizde bulunmayan, yabanc dillere ait kimi
sesleri fark etmede veya telaffuz etmekte glk ekeriz. Ayn sorun Trke re-
nen bir yabanc iin de geerlidir. Kulan ve gzn, duyma ve grmenin yan s-
ra duymama ve grmeme yeteneinin de bulunduunu biliyoruz. nsan kendisi
iin gereksiz sesleri ve konumalar duymayabilir. Konuma ve dinlemede kula-
mz Trkedeki sesleri duymaya programlanmtr. nsanlar kendi dillerinin ses bi-
rim dkmnde (bir dilde yer alan btn konuma sesleri) yer almayan sesleri ya
duymazlar ya da kendi dillerinin seslerine benzer biimde alglarlar. rnein,
Trke renen bir ngiliz ya da Bonak kendi dillerinde // ve // ses birimleri
bulunmadndan muhtemelen Trke // szcn /u/, /kr/ szcn /kir/
gibi duyacak, bu iki nl arasndaki fark alglamakta glk ekebileceklerdir.
Oysa Almancada // bir ses birim olduundan bir Alman ayn sorunu yaamaya-
caktr. // nls Rusada da bulunduundan, Rus konuurlar da ngiliz, Rus ve
Alman konuurlarnn aksine // sesini duyacaklardr. Trke konuurlar da ngi-
lizce renirken bat anlamndaki west ile yelek anlamndaki vest szcklerini ya
da Bonakadaki birbirinden farkl c ve seslerini ayrt etmede zorlanacaktr.
Trke konuurlar olarak bu seslerle ilgili ses birimsel farkndalmz ya ok za-
yftr ya da yoktur. ekil 4.1i yukardaki bilgiler nda inceleyiniz.
Genel ada Orta Dou Teknik niversitesinin http://bebem.ii.metu.edu.tr adresinde yer
alan BeBeMin (Bilisel Bebek Aratrmalar Merkezi) Bebekler ana dilleri hakknda neler
biliyor? Bir dili anlamay nasl reniyorlar? Ana dillerini yabanc bir dilden ne zaman
ayrt edebiliyorlar? Ana dillerinin ses sistemi ve baka bir dilin ses sistemi arasndaki
farklara duyarllar m? konulu projesini inceleyiniz.
TRKENN NLLER
Konuma seslerini ok genel olarak nller, nszler ve ikiz nller olmak zere
e ayrabiliriz. Dnya dillerindeki toplam farkl nl says 200 civarndadr (Lade-
foged: 2001: xix) . nl ve nsz says ile ilgili olarak ok sayda dilin ses birim d-
km zerine yaplan bir almada nl saylarnn dillere gre 3 ile 46 arasnda de-
itii, yani 8,7lik bir ortalamann bulunduu anlalmtr. Bu durumda aratrmaya
91
ekil 4.1
Yal ii evine gitti
yal ii evine gitti
yal ii evine
gitti
ya l i i ev i n e git ti
y a l i i e v i n e g
i
t t i
c
m
l
e
b
e
k
l
e
r
b
i
i
m
b
i
r
i
m
l
e
rs
z
c
k
l
e
r
s
e
s
b
i
r
i
m
l
e
r
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
nller, bir dilde seslerin
karlmas srasnda
soluun tam kapanma
trnden bir engele
uramadan ses tellerinin
titremesi sonucu oluan
seslerdir.
konu olan dillerin % 62,1inin 5-9 arasnda nlye sahip olduu ortaya kmaktadr.
Trkenin de bu dalmda nl says bakmndan normal snrlar iinde bulundu-
u sylenebilir. Dnya dillerinin nemli bir blm /a, e, i, o, u/ ses birimlerinden
oluan 5li nl setine sahiptir (Aranoff ve Rees Miller, 2003: 183). Ancak, bu sesle-
rin niteliklerinin ve niceliklerinin btn dillerde bire bir ayn olduu sylenemez.
Konuma seslerinin iki ana trnden biri kabul edilen, tek balarna bamsz
szlksel ve anlamsal birim olabilen, hecenin ekirdeini tekil eden nllerin
retimleri esnasnda ses yolunda nszlerin aksine, herhangi bir engelle karla-
mad MR (Manyetik rezonans grnts) fotoraflarnda aka grlmektedir.
nller, nszlerin aksine, boumlanma biimlerinden ve noktalarndan ok, di-
lin ve dudaklarn pozisyonlarna gre biimlenir. nllerin snflandrlmasnda
esas olan boumlanmayla ilgili belli bal ltler u ekildedir:
Artlk/nlk
Darlk/genilik
Dzlk/yuvarlaklk
Uzunluk/ksalk
nl niteliklerini belirleyen nemli zellik ykseklik, artsllk ve yuvarlak-
sllktr. Bu ltlerden baka daha zellikli vurgu, gerginlik/geveklik (kapal-
lk/aklk), azsllk (azsllk/genizsillik), ton gibi ikincil ltler de vardr. Dil-
lerde genel olarak n-art kartlndan ok, ak-kapal kartl yaygndr. Uzun-
luk ise nitelik deil; sre, yani nicelik zelliidir.
Bu zelliklerin nem sras dile bal olarak deiir. rnein, Trkede ve n-
gilizcede ton ikincil veya nemsiz bir zellikken, ince gibi yalnlayan dillerde bi-
rincil ve en nemli zelliktir. Benzer ekilde Arapa iin ksalk veya uzunluk an-
lam fark yaratan nemli bir nicelik iken Trke szlerde uzunluun ilevi ikincil
ve snrldr. Benzer biimde, artlk-nlk kartl, Trkede sistemli ve birinci
dereceden bir zellik olmasna karn, baka diller iin ikincil ve snrl balamlar-
da karlalan bir zellik olabilir.
Tarih bakmdan, Trkenin nl dkm ile ilgili Trke kkenli szlerde si-
metrik 8 temel ksa nl ses birimin varl kabul edilir. Trkenin bakml (si-
metrik) nl yapsn bozan kapal c, Trk dil biliminin nemli sorunlarndan biri-
dir. lnl Trke nl ses birimlerin says bakmndan dnya dilleri arasnda
orta sralarda yer alr.
te yandan Trkenin ortografik olarak yani lnl yazm sistemine gre 8
nl ses birime sahip olduu kabul edilmekle birlikte, bu say, ses bilimsel bakm-
dan baka dillerden kopyalanan uzun nller ve yine kopya n a nls ile bir-
likte en az 12ye kmaktadr.
nller olutuklar yere, dilin veya enenin yksekliine, dudaklarn durumu-
na gre biimlenir. nller; akcierden gelen havann ses tellerinin titremesiyle
ilk zelliklerini kazandktan sonra herhangi bir engelle karlamadan az bolu-
una gelir ve burada hibir nokta ile temas etmeden dilin, alt ve st enenin yk-
sekliine; dudaklarn dz ya da yuvarlaklna gre oluur.
En temel nl ses olarak /a/ kabul edilir. Trke iin en zayf nl ise //dr.
Dilin n tarafnn tmseklemesiyle azn arka blgesinde art nller /a, , o,
u/, dilin arka tarafnn tmseklemesiyle az boluunun n tarafnda n nller
/e, i, , / oluur. Alt ene ve st enenin birbirinden uzaklamasyla az bolu-
u geniler, dolaysyla geni nller /a, e, o, /; alt ene ile st enenin birbirine
yaklamasyla az boluu daralr ve dar nller /, i, u, / oluur. Dudaklarn yu-
varlaklamas durumunda yuvarlak nller /o, u, , /, dzlemesi durumunda ise
dz nller /a, e, , i/ oluur.
92
Tr k Di l i -I
nllerin syleni srelerinin normal nlnn iki kat olmas durumunda uzun
nller meydana gelir. nllerin daha uzun sylenmesine ise uzatma denir.
nllerle ilgili yukarda ifade edilenler Tablo 4.1de u ekilde gsterilebilir:
/i : art, dz, dar; ksa, uzun
o/ : art, yuvarlak, geni; ksa,uzun
u/u : art, yuvarlak, dar; ksa, uzun
e/ : n, dz, geni; ksa, uzun
i/ : n, dz, dar; ksa,uzun
/o : n, yuvarlak, geni; ksa,uzun
/u : n, yuvarlak, dar; ksa,uzun
e/e : n, dz, orta; ksa,uzun
Tabloda saa eik izginin sandaki nller ayn zelliklerde, ancak sre ba-
kmndan uzun olan nlleri gstermektedir.
Kopya nller: Diller birbirlerinden szck kopyaladklar gibi, szcklerle birlik-
te bazen kendi zgn ses birim dkmlerinde bulunmayan sesleri de kopyalayabilir-
ler. Trkedeki uzun nll szckler bata Arapa ve Farsa olmak zere Franszca,
ngilizce vd. dillerden kopyalanmtr. Bilimsel yaznda n a olarak bilinen nl de
Arapa kkenli szcklerde yer alr. Aada bu nllerle ilgili bilgi verilmektedir.
Trke kkenli szlerde birincil uzun nl yoktur. Arapa, Farsada uzun olan,
ancak Trkeye kopyalanrken ksalan baz uzun nller (Ar. Layt >) hayat; an-
cak ha-y-tm vb. eklenmelerde, ak hece durumunda eski uzun ekillerine d-
ner. Arapadan kopyalanan baz szlerde ise (Ar. memur >) mcmur, (Ar. malum
>) mlum vb. rneklerde olduu gibi Trkede bulunmayan hemze ve ayn n-
szlerinin dmesiyle oluan ikincil uzunluklar vardr.
Medrese retiminden aktarlan ve bir Arabizm rnei olan n a nls, daral-
m ve ndamaksllam eye yakn bir adr. Saat szcnde ilk hecedeki a, art
a; ikinci hecedeki a ise n adr. Arapa aLd-i, bahs-e, kabr-i, Lavs-in, vaLt-e;
Farsa yr-in vd. szcklerde eklerin n nlsnden ann, n a nls olduu-
nu anlyoruz.
nllerin birbirine dnmesi: Trkede nller komuluklarndaki nl ve
nszlerin etkisi vb. nedenlerle art damakslaabilir (kalnlaabilir), n damaksla-
abilir (incelebilir), daralabilir, dzleebilir, yuvarlaklaabilir, genileyebilir veya
ksalabilir, uzayabilir. Ancak bu sreler normal koullarda daima hep sistemli bi-
imde gerekleir. rnein dz, geni, art a nls yuvarlaklarsa o; daralrsa ;
n damakslarsa e olur. Bunlarn dnda dorudan bir baka nlye dnemez.
Konuyla ilgili bir rnek daha verelim: Yuvarlak, dar, n nls dzleirse i; ge-
nilerse e; artdamakslarsa u nlsne geliir. Azlarda, yrelere gre deien
ok sayda nl vardr.
Dz Yuvarlak
Geni Dar Geni Dar
Art a/ /i o/ u/u
n e/ i/ /o /u
e/e
93
Tablo 4.1
nller
TRKENN NSZLER
Dnya dilleri arasndaki nsz saysnn 600den fazla olduu ortaya konmutur.
Dnya dillerinin nsz dkmleri 6 ile 122 arasnda deimektedir. Ortalama n-
sz says 22 3tr. Trke, nsz says bakmndan dnya ortalamasnda yer
almaktadr.
lnl Trkenin harf olarak gsterilen nszlerinin says 21dir. Ancak l-
nl konuma dilindeki nsz seslerin says daha fazladr: b, c, , d, f, g, g, , h,
j, k, k, l, l, m, n, , p, r, s, , t, v, v, y, z. Alfabede harf olarak yer alan j bir iki yan-
sma ve dnlemede, ise kimi nszlerin komuluunda /n/nin bir alt ses biri-
mi olarak bulunur. Trkenin nszleri genel olarak drt lte gre snflandrlr:
Oluum/boumlanma yerlerine (kaklarna) gre
tml/tmsz (titreimli/titreimsiz) olmalarna gre
Srekli/sreksiz olmalarna gre
Az/geniz nsz olmalarna gre
nszler oluumlar esnasnda bir engelle karlaan sesler olmalar bakmn-
dan yukardaki snflandrma bir bakma engelin trn gstermektedir.
Oluum/boumlanma yerlerine gre (kaklarna gre) nszler: Alt ve
st dudaklarn birbirine temas ettii noktada dudak nszleri /b, p, m/, st diler
ile alt dudan birbirine temas ettii noktada ise di-dudak nszleri /f, v/ oluur.
Di nszleri ad verilen /d, n, s, t, z/ seslerinin oluum noktas, st n dilerin ar-
kas /c, , j, / nszlerinin oluum noktas ise st n dilerin hemen stnde di
eti ile n daman birletii yerdir. /g, k, l, r/ n damakta, /g, k, l, / ise art damak-
ta oluur. lnl Trkede grtlakta oluan tek nsz /h/dir.
tml/tmsz (titreimli/titreimsiz, tonlu/tonsuz) olmalarna gre
nszler: Cierden gelen hava akm ses tellerine arpmas durumunda, titreerek
iddetini ksmen yitirir. Bu durumdaki btn nller ve /b, c, d, g, g, , j, l, l, m,
n, , r, v, y, z/ nszleri tml (titreimli, tonlu) seslerdir. Cierden gelen hava
akmnn ses tellerini titretirmemesi durumunda tmsz (titreimsiz, tonsuz) n-
szler oluur: /, f, h, k, k, p, s, , t/ nszlerinin tamam tmszdr.
Buna gre b-p, c-, d-t, g-k, g-k, j-, v-f, z-s nszlerini birbirinden ayran zel-
lik, ilk nszlerin tml, ikincilerin tmsz olmasdr.
Srekli/sreksiz olmalarna gre nszler: nszler kaklarnda oluur-
ken hava akm kesintili biimde veya szarak kar. rnein /t/ sesinin oluumun-
da hava akm kesintilidir, ancak kk bir patlama iitilir; /s/ sesi oluurken ise
hava akm kesintili deil, szma eklinde sreklidir. Bu nedenle hava akmnn ke-
sintili olduu nszlere sreksiz nszler, hava akmnn szd nszlere ise s-
rekli nszler ad verilir.
Buna gre /b, c, , d, g, g, k, k, p, t/ nszleri sreksiz; /f, , h, j, l, l, m, n, r,
s, , v, y, z/ nszleri sreklidir.
Az/geniz nsz olmalarna gre nszler: Akcierden pompalanan ve
ses yolunda ham ses hline gelen hava akm az boluuna ynlendirilirse az
nszleri, burun boluuna ynlendirilirse geniz nszleri oluur. /m, n, / ge-
niz nszleri, dier btn nszler az nszleridir.
Geniz nszlerinin yanndaki sesler benzemeyle genizsilleebilir. rnein,
ankaya szcndeki ilk nl a, yanndaki geniz nsz /n/nin etkisiyle geniz-
silleerek /nkaya/ eklinde sylenir. nszlerle ilgili yukarda ifade edilenler
Tablo 4.2de u ekilde gsterilmitir:
94
Tr k Di l i -I
nszler, akcierlerden
gelen hava akmnn eitli
engellerle karlamas
sonucu oluan seslerdir.
b : tml, ift dudak, sreksiz (patlayc), az
c : tml, di eti-damak, sreksiz (patlayc), az
: tmsz, di eti-damak, sreksiz (patlayc), az
d : tml, di, sreksiz (patlayc), az
f : tmsz, di-dudak, srekli (szc), az
g : tml, art damak, sreksiz (patlayc), az ()
g : tml, n damak, sreksiz (patlayc), az
: tml, art damak, srekli (szc), az, yar nl
h : tmsz, grtlak, srekli (szc), az, yar nl
j : tml, di eti-damak, srekli (szc), az
k : tmsz, art damak, sreksiz (patlayc), az (q)
k : tmsz, n damak, sreksiz (patlayc), az
l : tml, art avurt, srekli (akc), az
l : tml, n avurt, srekli (akc), az
m : tml, ift dudak, srekli (akc), geniz
n : tml, di, srekli (akc), geniz
: tml, art /n damak, srekli (akc), geniz
p : tmsz, ift dudak, sreksiz (patlayc), az
r : tml, n damak, srekli (arpmal/titrek), az
s : tmsz, di, srekli (szc), az
: tmsz, di eti-damak, srekli (szc), az
t : tmsz, di, sreksiz (patlayc), az
v : tml, di-dudak, srekli (szc), az
v : tml, ift dudak, srekli (szc), az, yar nl (w)
y : tml, n damak, srekli (akc), az, yar nl
z : tml, di, srekli (szc), az
[ : tmsz, art damak, srekli (szc), az, (lnl dilde yoktur)
Boumlanmalar srasnda dier nszlerin aksine, herhangi bir engelle kar-
lamayan ve herhangi bir noktada temas gereklemeyen , y, v gibi nszlere,
nllere yaknl nedeniyle nlms ad verilir.
Milletimiz din ve dil gibi kuvvetli iki fazilete maliktir. (Atatrk, 1923) vecizesindeki n-
l ve nszlerden birbirinden farkl on adedinin zelliklerini syleyiniz.
tml tmsz
Srekli Sreksiz Srekli Sreksiz
Akc Szc Patlayc Szc Patlayc
ift-dudak m, (v) - b - p
Di-dudak - v - f -
Di n z d s t
Di-damak - j c
n damak l, r, y
2
g - k
Art damak l
1
g
-
k
Grtlak h
Yar nl y
arpmal r
95
Tablo 4.2
nszler
Art avurt lsi (l ): Ortasnda
izgi bulunan l harfi, kal,
dal, bal rneklerindeki gibi
art avurt lsini (kaln l sesi)
gsterir.
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
3
TRKENN HECE YAPISI
Sezgisel olarak kolayca tannabilen ses bilgisel bir birim olmasna karlk hecenin
btn grnmlerini karlayabilecek tek bir tanm yoktur. Hece, fiziksel veya mo-
tor tanma gre cierlerden gelen havann gs kaslarnn kaslmasyla bir sefer-
de kard ses ya da seslerdir. Yapsal veya ses bilgisel tanma gre ise bir veya
birden fazla ses birimin sralanmasyla oluan yapdr (Hartmann ve Stork 1972:
227). Korkmaz (2007: 115) heceyi Bir nefes hamlesi iinde kan, tek bir ses veya
ses grubundan oluan, yalnz bana kelime olabilen veya kelime oluumunda yer
alabilen ses birlii olarak tanmlar.
Hece genellikle paradan oluur: Balang, ekirdekten nceki ilk ses ve-
ya baz diller iin ilk sestir. ekirdek, hecenin doruu, yani hecenin en yksek
oranda duyulduu blmdr. Hecenin son paras ise bititir. Her dilde ve her he-
cede bu para bulunmayabilir, bulunmas zorunlu para, ekirdektir. Heceler
birbirlerinden hece snr ile ayrlr. Hece snr iki hecenin arasndadr. rnein
ku/lar szcnde nller hece doruu; ve l aras, hece snrdr.
Hecelerin yaps V (nl) ve C (nsz) iaretleriyle gsterilir. nl ile biten he-
celere ak hece, nsz ile veya uzun nl ile biten hecelere ise kapal hece ad ve-
rilir. Ak hece (.) iareti ile, kapal hece (-) iareti ile gsterilir. CV, yani bir nsz
ile bir nlden oluan ak hece dnya dilleri arasnda en yaygn hece trdr. Her
dilde ses birimlerin hece iindeki sralannda belirli snrlamalar vardr. rnein
CC, CV, CVC, V heceleri her dilde yoktur. Baz dillerde de heceler nszle bitemez,
Arapada olduu gibi baz dillerde hece yalnzca nszlerle balayabilir.
Heceler anlam tamakla ykml yaplar deildir. rnein, kara bamsz, sz-
lksel bir birimdir, ancak kara szcn oluturan ka ve ra hecelerinin anlam
yoktur. Hece snrnn szck ve ek snr ile rtmesi durumunda ise anlam kendi-
liinden ortaya km olur. ekimli gelsin szc gel ve sin hecelerinden oluur.
lk hece anlaml bir szcktr, ikinci hecenin baml da olsa anlam ve ilevi vardr.
Trkede alt eit hece, bir hecede ise en ok drt ses birim vardr. Trke k-
kenli szcklerin tm bu alt hece trnden birine uyar.
Trkede en ok grlen hece trleri CV ve CVCdir (Demircan, 1979: 30). CV
ve CVC dndaki hece trleri, hece yapsnda deime olmakszn szck kk ve
gvdesi iinde st ste gelemez. Hece sonunda iki nsz bulunan, yani VCC ve
CVCC trndeki hecelerin oluumu Trkede hece ve sz sonunda bulunabilen
nsz iftleriyle snrldr. Baka dillerden kopyalanan (alnt) szckler bu hece
trlerine ait olabilirler. Trkeye yabanc dillerden kopyalanan ve Trkenin hece
ve ses sistemine uymayan szcklerin bir blm ise yaygn kullanm alan bula-
rak syleyite ve yazmda sabr > sabr veya yalnzca syleyite film > *filim rnek-
lerindeki gibi Trkelemitir. Bu tr szckler, Trkede hece ve szler -br ve -
lm ile bitemeyecei iin nl tremesiyle hece yaplarn deitirirler. Nitekim sabr
96
Tr k Di l i -I
Trkedeki nl ve nsz
szcklerini ayrt etmek iin
ngilizce Vowel (nl) ve
Consonant (nsz)
szcklerinin ba harfi
kullanlmtr.
V (nl) o, a
CV (nsz + nl) bu; bu/nu, sa/r
VC (nl + nsz) al, ol
CVC (nsz + nl + nsz) bil, bul; top/tan
VCC (nl + nsz + nsz) alt, st
CVCC (nsz + nl + nsz + nsz) kalk, Trk
Tablo 4.3
Trkedeki Hece
Trleri
ve film szcklerinin ilk bakta CVCC trnde grnmesine karn -br ve -lmnin
Trke sz sonunda bulunabilecek nsz iftleri arasnda yer almad anlalr.
Diller, kendi ses sistemlerine aykr, kaynak dildeki ses sistemlerine daha yakn
szckler kopyalayabilirler. zellikle kopyalarn kayna; bilim, sanat vb. alanlar-
da gelimi bir lkenin veya kutsal kitabn prestijli dili ise bu tr szckler adeta
dokunulmazlk kazanarak hece yaplaryla kimi zaman zgn biimlerine olduka
yakn biimde, en az deiiklikle kopyalanmaktadr. Trke, Tablo 4.5te de grl-
d gibi yazmda ve syleyite veya ou zaman yalnzca syleyite szcklerle
birlikte bu trden birok yeni hece tr kopyalamtr.
Hecelerin sralannda genel kural udur: Szckte her nl, kendisinden n-
ce gelen nsz ve kendisinden sonra gelen tek veya dzenli iki nsz; bu,
Trk, ge/lin, b/y/mek, te/ker/lek vb. rneklerdeki gibi kurduu hecenin iine
alr (Banguolu, 2007: 52-57). Szckler birleirken kapal heceyle biten szcn
sonundaki nsz, birletii szcn ilk hecesindeki nlyle yeni bir hece kurar.
rnein, aevinden (a + evinden) szc hecelenirken a/e/vin/den olur. Ben-
zer ekilde Dn akam st bakkaldan ekmek aldm cmlesinde yer alan sz-
ckler yazda ayr ayr gsterilmesine karn ulamalarla D/nak/a/ms/t
bak/kal/dan /ek/me/kal/dm veya D/nak/a/ms/t bak/kal/da/n/ek/me/
kal/dm vb. ekillerde hecelenerek sylenebilir.
TDKnin www.tdk.gov.tr a sayfasndaki Gncel Trke Szlkten yabanc dillerden kopya-
lanan (alnt) szcklerin bu dillerdeki yazllarn ve Trke anlamlarn bulabilirsiniz.
TRKENN SES ZELLKLER VE YABANCI
SZCKLERN TANINMASI
Herhangi bir dilde, szckleri oluturan ses birimlerin bir araya gelme koullar
aa yukar bellidir. Bu nedenle ses yntemi (szcklerde seslerin sralann in-
celeme yntemi) ad verilen yntemden haberi olmayan, yani seslerin bir araya
gelmeleriyle ilgili snrlamalar bilmeyen biri de nceden duymad bir szcn,
kken bakmndan ana diline ait olup olmadn sezebilir.
Trke ses bilgisinin temel ilkelerinden hareketle, aada sralanan ltler ve
zellikler erevesinde herhangi bir metinde yer alan szcklerin byk bir blm-
nn kken asndan Trke olup olmadn kestirmek mmkndr. Aada sra-
lanan zellikler Trkiye Trkesinin genellikle e zamanl ses dzenini yanstmakla
birlikte kimi ses zellikleri, dier Trk yaz dili ve leheleri iin de geerli olabilir.
Trkenin ses zellikleri konusunda dikkat edilmesi gereken nemli bir nokta udur:
Rumcadan kopyalanan saka (kuu), semer, temel; Farsadan kopyalanan ser ba, ten;
ngilizceden kopyalanan set, ten 10 vb. pek ok szck, Trkenin ses sistemine bt-
nyle uyarlanm ya da rastlantsal biimde Trkenin ses sistemine aykr herhangi bir
zellik tamyor olabilir.
CCV (nsz + nsz + nl): gri, pro/je
VCCC (nl + nsz + nsz+ nsz): enst/r/man
CCVC (nsz + nsz + nl + nsz): fla, fren, klan
CCVCC (nsz + nsz + nl + nsz + nsz): trans, trst
CCCVC (nsz + nsz + nsz + nl + nsz): stres
CVCCC (nsz + nl + nsz + nsz + nsz): tekst, kontr
CCVCCC (nsz + nsz + nl + nsz + nsz + nsz): sfenks
97
Tablo 4.4
Trkedeki Alnt
Hece Trleri
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Trke kkenli szlerde istisnai birka szcn dnda, artlk-nlk
uyumu vardr: Kk hecedeki nlnn nitelii, sonraki hecelerdeki nlnn art
ya da n olmasn belirler. bl-ge-le-ri-miz-den, ba-kan-la-r-mz-dan rnekle-
rinin ilkinde szck kkndeki nl n () olduu iin sonraki hecelerdeki nl-
lerin de tamam ndr. kinci rnekte ise szck kknde art nl (a) bulunduu
iin, kke gelen btn eklerin nlleri de arttr.
Artlk-nlk uyumuna girmeyen yabanc kkenli szcklere gelen ekler ise,
szcn son hecesindeki nlnn veya bazen son sesteki nszn zelliine g-
re art veya n nll olur: Yabanc kkenli mikrofon-dan ve raportr-ler szck-
lerinin ilkinde son hecede art nl bulunduundan szce gelen ek de art, ikin-
cisinde ise son hecedeki nl n olduundan szce gelen ekin nls de n s-
radandr. Dikkat-lice, saat-lerce vb. Arapa kkenli szcklerde ise son hecede n
a (ince a) sesi bulunduundan bu szcklere n nl bulunan ekler gelmekte-
dir. Alkol-den, rol-n; emlak-i, itirak-ler vb. yine Franszca, Arapa vb. diller-
den kopyalanan szcklerde yer alan /l/ ve /k/ n damak nszleri olduundan,
bu szcklere gelen eklerin nlleri de n sradandr.
Trkeye uzun zaman nce kopyalanan ve halk diline giren szcklerin bir
blm Trke artlk-nlk uyumuna dhil olarak Trke bir szck gibi gr-
nebilir: Far. durbn > drbn, Far. ehryek > eyrek; Ar. A
dem > adam, Ar. hev

> hava vd.
lnl dilde anne, elma, dahi, hani, hangi, inan-, karde, iman vb. birka
szck ile -da (-ta), -ken, -ki,-leyin, -(i)yor, -gil, -mtrak ve -gen eklerinin eitli
tarihsel nedenlerle veya /, , y/ nszleri komuluunda n damaksllaarak n-
l uyumlarnn dnda kald biliniyor.
Birinci heceden sonra o/ nlleri bulunan szckler yabanc kkenli-
dir: Trke kkenli szcklerde imdiki zaman ekinin ve birleik szcklerin d-
nda ikinci veya daha sonraki hecelerde o/ bulunan kolon, kontr, moloz, pan-
tolon, antr vb. szckler yabanc kkenlidir.
Trke kkenli szlerde istisnai birka szcn dnda, dudak uyu-
mu vardr: lnl Trkede dudak uyumu veya dzlk-yuvarlaklk uyumu
ad verilen uyuma gre dz nllerden sonra ancak dz nller, yuvarlak nl-
lerden sonra dar-yuvarlak veya dz-geni nller gelebilir. Buna gre bir hecede-
ki nlden sonra gelebilecek nller u ekildedir: a-a/ (yalan, sar), e-e/i (de-
re-geri), -/a (ky, rak), i-i/e (diri, bile); o-u/a (kovuk, bora), u-u/a (kuru, ku-
rak), -/e (blm, grev), -/e (t, ye).
amur, kabuk, kavun, kavur-, yamur gibi birka szck dudak uyumuna
aykrdr.
Bu tr szcklerde /b, m, v/ gibi yanlarndaki nly yuvarlaklatrc etkisi bu-
lunan dudak nszlerinin bulunduuna dikkat edilmelidir. Azlarda bu szckler
amr, yamr vb. dz nllerle sylenebilir.
Trkeye uzun zaman nce kopyalanan ve halk diline giren szcklerin bir b-
lm Trke dudak uyumuna dhil olarak Trke bir szck gibi grnebilir: Far.
durbn > drbn, Ar. arL > ark, Ar. Turk > trk vb. Son iki rnekte Arapa
zgn ekle yakn olan arL ve Trk szckleriyle, Trke nl uyumlarna gi-
ren ark ve trk biimlerinin Trkede kullanld, Trkenin ses sistemine
uyum salayan son iki szcn anlamnn da deitii dikkati ekiyor.
Dudak uyumu dnda kalan mhim, rektr, sektr, mit vd. szcklerin bir b-
lm nl uyumlar araclyla Trkenin ses sistemine ksmen uymulardr.
98
Tr k Di l i -I
Trke kkenli szlerde istisnai birka szcn dnda birincil uzun
nl bulunmaz: Birincil uzun nl, nlnn kendisinde en eski dnemlerden
beri var olan bir niceliktir. kincil uzun nl ise ksa nlnn bzlme vb. eitli
ses olaylaryla sonradan uzun nl hline gelmesidir. Trke szcklerdeki ikincil
uzunluklar nsz dmesi, ulama, tonlama, birleme vb. ses olaylar sonucunda
ortaya kar: var + ol- > /vrol-/, da > /d/, ya > /y/. Bu tr ikincil uzunluklar yal-
nzca syleyitedir. lnl Trkede yad yabanc, yarn gibi bir iki szcn d-
nda, birincil uzun nl bulunan szcklerin tamam yabanc kkenlidir.
Yabanc kkenli szcklerdeki birincil uzunluklarn byk blm cahil, ma-
vi, mukabele, tarih, vadi rneklerinde grld gibi yazda gsterilmez. Bu tr
szcklerdeki uzunluklar iitsel olarak renilir. Uzun bir zaman nce Trkeye
girmi ve yaygn kullanm alan bulmu kimi yabanc kkenli szcklerdeki uzun
nller ksalabilir. rnein Arapa tr] szcnde ilk hecedeki uzun a () koru-
nurken kapal ikinci hecedeki uzun i () nls ksalmtr.
Bu tr szcklerde kapal hece, nl ile balayan bir ek alarak ak heceye d-
nt zaman szckteki ksalm olan nl tekrar eski uzun ekline dnebilir.
rnein, Arapa LuLuL szc Trkeye hukuk biimiyle kopyalanrken ikinci
hecedeki uzun nl ksalmtr. Ancak szck nl ile balayan bir ek, rnein il-
gi durumu eki alnca hukukun (hu-ku-kun) biiminde sylenir, yani ikinci hece-
deki nl Arapadaki gibi eski uzun ekline dner. Tarih szcnde ise kapal
hecede ksalan uzun i nls (), szck ak hece durumuna geldii zaman da es-
ki ekline dnmez.
Kullanm skl ve yaygnl szcn Trkelemesinde, Trke ses zellikleri-
ne uyum salamasnda en nemli etkendir. Arapa murd szc Trkede tr ad
olarak murat, erkek ad olarak Murat biimine gelimitir. Tr ad olan murat, nl
ile balayan ek ald zaman ak hece durumunda kalan /a/ tekrar muradm(mu-r-
dm/ rneindeki gibi uzun nll biimine dner. zel ad olan Murat ise kullanm
skl fazla ve ok yaygn bir ad olduundan Murat /Murat/ rneindeki gibi, son
hecedeki ksalan a nls, szck ak hece durumuna geldiinde dahi uzamaz, hat-
ta son sesteki ikinci tmsz nsz, nller aras durumda tmllemez.
Ayn hecede ya da farkl hecelerde iki nl yan yana gelemez: Trkede
boluk yoktur; yani Karaaa gibi birleik szcklerin dnda, iki nl yan yana
bulunamaz. Bu nedenle nl ile biten szcklere nl ile balayan bir ek geldii
zaman, su-y-u, ara-y-a vb. rneklerdeki gibi arada boluk doldurucu y nsz t-
rer. Yumuak gnin () syleyite erimesiyle ortaya kan *deil (< deil) vb. ikincil
syleyilerin dnda, lnl Trkede iki nlnn yan yana bulunduu duayen,
fuaye, koordinasyon, mozaik, reel, suare vb. szckler yabanc kkenlidir.
Arapadan kopyalanan fiil, mesut, saat, iir, air vb. szcklerde iki nl ara-
snda yer alan ayn nsz Trke syleyite dt iin bu tr szcklerde iki
nl yan yana gelmitir. Trkeye uzun zaman nce kopyalanm ve yaygn kul-
lanm alan bulmu fide, tife vb. Arapa kkenli szckler ise hemze nsz-
nn dmesi, ardndan boluk doldurucu y nsznn tremesiyle fayda, tayfa
biimlerine gelimitir; ancak ayn geliim benzer zellikteki aile, ait, dair, daire,
sair vb. szcklerin yazmnda grlmez.
kiz ve z nl yoktur: Yaln nllerde (monoftong) yalnzca bir oluum du-
rumu, ikiz nllerde (diftong) iki, z nszlerde (triftong) ise oluum durumu
vardr. Yani ikiz nl, ayn hecede bulunabilen iki nldr. Ayn hecede nl-
nn bulunmasna ise z nl ad verilir. Saha (Yakut) Trkesinde bies be, uon
10 gibi rneklerde ayn hece iinde ikiz nl bulunabilirken Trke szcklerde bu
trden ikiz ve z nller yoktur. Trkenin nlleri yaln nllerdir.
99
nl-nsz uyumu vardr: Trke kkenli szcklerde n damak nszleri
/g, k/ ve n avurt nsz /l/ art nllerle; art damak ve art avurt nszleri /g, k,
l/ n nllerle ayn hece iinde veya yan yana bulunamaz. Ayla, yayla, soylu gibi
y nsznn, kendisinden sonra gelen l nszn ndamaksllatrd rnekler
dnda, bu uyumun bulunmad szckler yabanc kkenlidir. rnein kriz, grev
kontrol, rol szcklerinin ilk ikisinde, art damak nszleri L(r) ve g(r)den hemen
sonra n nller i ve e; nc ve drdnc szckte ise art o nlsnden sonra
n avurt si gelmektedir.
Trkede iki nsz hatta nsz yan yana gelebilir: Trkede iki sessi-
zin (nsz) yan yana gelemeyecei kans olduka yaygndr, oysa Trkede iki
hatta nsz yan yana gelebilir. Trkede iki nszn veya nszn yan ya-
na gelebilecei veya gelemeyecei zel durumlar u ekildedir: Trke kkenli
szcklerde sz banda, bir iki tartmal rnek gz nne alnmazsa, syleyite
ve yazmda iki nsz yan yana bulunamaz. Ancak szck veya heceler Trk, alt,
l, st vb. belirli nsz iftleri ile sona erebilir. Alt, ald, eller, gitmi vb. rnek-
lerdeki gibi farkl hecelerde iki nsz yan yana bulunabilir. Trke, altta, lt,
stten rneklerinde olduu gibi ikisi hecenin sonunda, ncs sonraki hecenin
banda olmak zere nsz yan yana gelebilir.
Szck kknde ya da hece sonunda yan yana nsz bulunmaz: Trk-
e kkenli szcklerde sz banda, hece veya sz sonunda nsz yan yana ge-
lemez. Kontr, sfenks gibi says ok az olan bu tr szckler yabanc kkenlidir.
Yazlta sz banda iki nsz bulunan szckler yabanc kkenlidir:
Yabanc kkenli szcklerde sz banda bulunan nsz iftlerinin arasnda kredi
/kredi/, grup /gurup/, trafik /trafik/ vb. syleyite dar nl trer. Ancak yazmda
kopyalandklar dilde yazln etkisiyle syleyiteki dar nller gsterilmez.
/y, , s, n/ kaynatrma harfleri deildir: Kimi okul dil bilgisi kitaplarn-
da kaynatrma harfleri olarak nitelenen /y, , s, n/ nszlerinden yalnzca y n-
sz ara-y-a, su-y-u rneklerindeki gibi, iki nly birbirine balar. Dier sesle-
rin hibiri ses bilgisel ilkeler bakmndan kaynatrma harfi olamaz. Biim Bilgi-
si nitesinde belirtildii gibi, /s, n/ lk Trke hatta Ana Altayca dnemine dein
gidebilen eskicil (arkaik) ek kalntlardr. Hibir ekilde kaynatrma veya bala-
ma ilevi bulunmayan ise letirme sfatlarndaki be-er hecelemesinde nl ile
sona eren say sfatlarna -Ar eki getirilmesiyle olumu yanl, ama dile mal ol-
mu bir gelimedir. Son olarak grafik simgeler olan harflerin kaynatrma gibi bir
ilevi bulunamaz.
Szck ya da hece sonunda belirli nsz iftleri bulunabilir: Trkede en
az 21 nsz vardr. Bu durumda, Trke szck ya da hecelerin sonunda, potan-
siyel olarak 420 nsz ifti bulunabilir. Ancak lnl Trkede hece ya da sz-
ck sonunda yer alan nsz ifti 15i gememektedir. Sz ya da hece sonunda bu-
lunan nsz iftlerinin tamamnda ilk nsz akc /l, n, r/ nszlerinden biri veya
/s/dir. Bu nszlerin oluumlarnda, temas derecesi, kendilerinden sonraki nsz-
lerden daha azdr.
-L: l, -LK: ilk, -LP: alp, -LK: kalL, -LT: alt, -N: korkun, -NK: denk, -NT:
ant, -R: sr, -RK: Trk, -RK: sarL, -RP: sarp, -RS: pars, -RT: srt, -ST: st.
Bu nsz iftlerinden -NK, -NT, -RS ve -ST pek az Trke szckte grlr.
Denk ve pars rneklerinden ilki, Eski Trkeye muhtemelen inceden kopyalanan
te szcnden gelimitir. Pars hemen hemen btn Trk dillerinde bars bii-
miyle bulunmasna karn szcn kkeni belirsizdir. st szc ise tek rnek-
100
Tr k Di l i -I
tir. Yabanc dillerden kopyalanan szcklerle, sz sonunda bulunabilen nsz ift-
lerinin says artmtr: ebeve-yn, kapitali-zm, ka-sk, na-ns, se-mt, e-vk vb.
Sz banda /c, f, , h, j, l, m, n, , p, r, , v, z/ nszleri bulunmaz: Trk-
ede istisnai birka szcn dnda /c, f, , h, j, l, m, n, , p, r, , v, z/ nszle-
ri sz banda bulunmaz. stisnai rnekler u imdi biiminden gelien imdi; ne so-
ru ilgecinden treyen nere, neden, niin vb. soru szckleri; lkr lkr, mrl mrl,
pat, rl rl, vz, zangr zangr vb. yansmalardr. Bu tr rneklerdeki nszler
ikincildir. Var, var-, ver-, szcklerinde sz banda bulunan v- nsz Eski Trk-
e b-den gelimitir. Vur- szcndeki v- ise ikincildir; szck, Eski Trke ur-
eyleminin nnde v- tremesiyle bu ekli almtr. Pnar, pek, pusu szckleri Es-
ki Trke buar, berk, busug; hangi, hani szckleri Eski Trke kan nerede?,
Eski Anadolu Trkesi kang; i, i- szckleri ise Eski Trke s, s- biimle-
rinden dnmtr. Yumuak g () nsz Trkeye zg bir ses olmasna kar-
n asla sz banda bulunamaz.
Yukarda sralanan nszlerle balayan szckler, belirtilen zel durumlarn d-
nda yabanc kkenlidir. rnein cuma, fen, hesap, kr, vali, ziyaret Arapa-
dan; can, jale, peri, renk, ah Farsadan; halter, jandarma, marj, narkoz, plato,
raket, valye, vites Franszcadan; cvata, ciro, filika, firma, lastik, pipo, rota, vazo
talyancadan; feribot, golf, hentbol, lider, miting, roket, ilt, vin ngilizceden; cm-
bz, fire, huni, lahana, marangoz, poyraz, roka, vatos, zargana, zoka Rumcadan
kopyalanmtr.
Szck sonunda /b, c, d, g, g/ nszleri bulunmaz: Ad isim, od ate; sac
plaka hlinde metal, yad yabanc, yed- yedeinde gtrmek vb. birka szck d-
nda sz sonunda bu nszlerin bulunduu szckler yabanc kkenlidir. zellik-
le Arapa ve Farsadan kopyalanan sz sonunda -b, -c, -d, -g bulunan szckler de
Trkenin bu ses zelliine uyarak b, hac, had vb. kimi rnekler dnda -p, -, -t,
-k eklinde tmszleir: Arapadan kopyalanan tabip, ila, kast; Farsadan kopya-
lanan bitap, mit, renk vb. szcklerin sonundaki nszler ikincildir. Ayn geliim,
Bat dillerinden yaplan kopyalarda metod/metot, etd/ett gibi yazmdaki kararsz-
lklar ve kimi istisnalar dnda grlmez: tab (tuu), lig, psikolog vb.
Szck kknde ikiz nsz/uzun nsz yoktur: kiz nsz (ng. gemina-
te), szck kknde ayn nszn yan yana bulunmasdr. Trkede, vurgulama-
ya veya tarihsel seslik geliimlere dayal anne, elli vb. veya *eek, *yrr gibi ko-
numa dilinde vurgulamaya ynelik ikincil rneklerin dnda szck kknde ikiz
nsz bulunmaz. Eller, yollar vb. szcklerdeki l nszleri farkl hecelerdedir.
Yabanc dillerden alnan szcklerin bir blmnde ikiz nszler korunur:
cennet, millet, seyyar, pizza, tenezzl vb. Sz sonunda ikiz nsz bulunan yaban-
c kkenli szcklerin bir blmnde had(d), hak(k), his(s), red(d), zam(m) vb.
szck sonundaki ikiz nszler tekleir; ancak, bu szckler haddini, hakkn, his-
setmek, reddetmek, zamm vb. nl ile balayan bir ek aldklarnda ya da nl ile
balayan yardmc eylemle birleik eylem oluturduklarnda eski ekillerine dne-
bilirler. Ayn geliim fen(n) szcnde grlmez.
Yabanc kkenli szcklerdeki zgn ikiz nszler Trkede tekleir ya da
bakalaabilir: Ar. edebiyyt > edebiyat, Ar. Lavvf > kavaf, Ar. Lamml > hamal;
Ar. attr > aktar vb.
nsz uyumu vardr: tmsz nszlerle biten szcklere tml nszler-
le balayan ek geldiinde ekin nsz, tmsz karl varsa tmszleir: -pc-
> -p- (tp-c > tp-), -hd- > -ht- (sabah-dan > sabah-tan), -td- > -tt- (at-d >
101
at-t), -c- > - (ho-ca > ho-a), -d- > -t- (ba-dan > ba-tan) vb. tml-
lk/tmszlk bakmndan nsz benzemeleri ortaya kar. Bu ses olay Ar.
mechul > mehul, Ar. tebt > tespit rneindeki gibi, yabanc kkenli szckle-
rin kk ve gvdelerinde de grlebilir.
Trke kkenli szcklerde bulunan /c, f, , h, v/ ikincil nszlerdir: Es-
ki Trke yazl belgelerde c, f, , h, v nszleri bulunmaz. Bu nszler esas ola-
rak , p, g, k, b nszlerinin ET yupka > yufka, ET ak- > ack-, ET yag > ya, ET
tak > dahi, ET eb > ev vb. rneklerde olduu gibi tmllemi veya szclam
biimleridir. lnl Trkede bu tr istisnalarn ve ofla-, horla-, cayr cayr, v-
zrda- vb. yansmalarn dnda kalan cereyan, felek, corafya, her, virs vb. c, f, h,
v nszlerinin yer ald szckler yabanc kkenlidir. Yumuak g () sesi ikincil
olmasna karn Trkeye zg bir nszdr.
Trke kkenli szlerde /j/ bulunmaz: Yansmalar dnda iinde j sesi bu-
lunan btn szckler yabanc kkenlidir. Divan Lugtit-Trkte, rani dillerden
kopyalanan szcklerde grlen j sesi yzyllar boyunca Trkenin ses sistemine
yabanc kalmtr. Bu nsz, Trkede genellikle Jale, Jlide vb. Farsa veya jan-
darma, jet, jn, jurnal, jbile, kolej, viraj gibi Franszca szcklerde grlr.
Ayn () ve hemze () iareti bulunan szckler Trkeye Arapadan
kopyalanmtr: Osmanlca dneminde szckler Arapadaki biimleriyle yazl-
yordu. Arapaya zg ayn ve hemze nszlerine Latin tabanl Trk alfabesinde
yer verilmemitir. Ancak bu Osmanlca gelenek, zel durumlarda ayn veya hem-
ze nszlerinin kesme iareti ile gsterilmesi eklinde devam etmitir. Bununla bir-
likte, son dnemlerde bu nszlerin kesme iareti ile metinlerde gsterildiine ve-
ya syleyite nee, mesele gibi duraklama ile iaret edildiine nadiren rastlanmak-
tadr. Bu sesler syleyite byk oranda iz brakarak Trkelemilerdir.
Ayn ve hemze hece sonunda derken syleyite kendisinden sonraki nly
uzatabilir: memur > mmur, mmar > mmar, temin > tmin. Ayn ve hemze
mesele > mesele, nee > nee, sanat > sanat, sul > sual vb. rneklerde olduu
gibi hece banda debilir. Tek heceli szcklerde, ir > iir, fil > fiil vb. gibi
ayn nsz derken nl ile nsz arasnda, nceki nl trnden nl trete-
rek szc iki heceli duruma getirir.
ok heceli szcklerin sonunda /p/ bulunmaz: Trke szcklerde -p yal-
nzca tek heceli szlerin sonunda veya alp, gnderip, koup vb. zarf-fiil ekinin so-
nunda bulunabilir.Bunun dnda iki veya daha ok heceli szcklerin sonunda -p
nsz bulunamaz.
Dolap, kalp szckleri Arapadan, antilop, stetoskop szckleri ise Franszca-
dan kopyalanmtr. Ancak Arapa kkenli dolap, kalp szcklerindeki -p ikincil-
dir, tml -bden gelimitir.
Ses, ses birimler, ayrc zellikler, ses deiimleri gibi konularla ilgili ayrntl bilgi iin
Trkenin Sesdizimi adl kitaptan yararlanabilirsiniz. (Demircan, ., stanbul: Der Ya-
ynlar, 1996)
Milletimiz din ve dil gibi kuvvetli iki fazilete maliktir. (Atatrk, 1923) vecizesindeki yaban-
c kkenli szckleri bularak bu szckleri Trkenin ses zelliklerine gre zmleyiniz.
SES OLAYLARI
On dokuzuncu yzyl dil bilimcileri dilin canl bir varlk olduunu, bu nedenle s-
rekli deitiini, yeni yaplar, yeni syleyiler, ortaya ktn, kimi szcklerin, ya-
102
Tr k Di l i -I
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
4
plarn, biimlerin, syleyilerin deitiini veya kullanmdan dtn bildirmi-
lerdi. Dilin canllk ilkesi gereince biimbirimlerde, yani szcklerde ve eklerde
meydana gelen ses deiikliklerinin tmne genel olarak ses olaylar ad verilebilir.
Szcklerin bir blm tarih iinde bazen ksmen, bazen tannmayacak dere-
cede deiebilir; ancak yazl kaynaklardan izlenebildii kadar, en eski dnemler-
den itibaren hi deimeden bugne kadar gelen szckler de vardr. Orhon Trk-
esi dnemi ad verilen 8. yzyla ait Orhon Yaztlarndan alnan bir cmleyi on
yzyl sonra, bugnk Trke ile karlatralm: ET Teri
1
teg
2
Teride
3
bol-
m
4
Trk
5
Bilge
6
Kagan
7
bu
8
dke
9
olurtum
10
Tanr gibi Tanrdan olmu Trk
Bilge Kaan bu zamanda (tahta) oturdum. cmlesindeki 1. ve 3. szcklerde
(Tanr) n nller e-i art damaksllaarak a- olmu, nsz yerini nye brakm-
tr. 2. szck (teg) Trkiye Trkesinde yaamamaktadr. 4. szckte (olmu) sz
bandaki b- nsz dm ve szcn nlleri dudak uyumuna girmitir. 6. ve
8. szckler (bilge, bu) herhangi bir ses deiikliine uramadan ayn yap ve an-
lamla bugnk Trkeye aktarlmtr. 7. szck (kaan) benzer ekilde kk bir
deiiklikle bugn de kullanlmaktadr. 9. szcn kk zaman anlamndaki d,
unutulmu, ancak ondan treyen dle szc le, n ekilleriyle bugne ula-
mtr. Yaklama ve bulunma durumunu iaretleyen -ka eki ise yerini yaklama du-
rumu eki -(y)Aya brakmtr. 10. szck ise bugn otur- biimindedir.
Alnt szcklerin Trkenin ses sistemine uyarlanmas: Konuyu Arapa-
dan kopyalanan taife ve tayfa (Gemide trl ilerde altrlan sefer iisi) szck-
leriyle ele alalm. Aslnda iki ayr yapda grdmz taife ve tayfa ayn szck-
lerdir. Taife, Arapa zgn tife ekline daha yaknken, denizcilik terimi olarak
kullanlan tayfa, ses olaylar sonucunda Trkenin ses sistemine byk lde
uyum salamtr. Tayfa szcnde Trkenin temel ses sistemine uymayan tek
zellik, yalnzca f sesidir. Trke Szlkte taife maddesinde tayfa maddesine gn-
derme yaplmakla birlikte, iki szck anlamca farkllamtr. Osmanlca szlkler-
de ilk hecesi uzun olan taife 1. Blk, gruh, takm 2. Gemi iilerinin tamam
eklinde aklanm ve ikinci anlamdaki szcn Arap harfleriyle tife deil, tay-
fa eklinde yazlmas gerektii belirtilmitir.
Dil tarihinde ayn szcn iki farkl seslik gelimeyle anlamnn da deimesi-
ne ilikin Ar. ]alfe > halife, kalfa; Far. pre > pare, para, Trk > trk, ark >
ark vb. rnekler vardr.
Ses Olaylarna Yol Aan Etkenler
Ses olaylarnn olumasnda seslerin belirli zellikleriyle dier sesleri etkilemesi, en
az aba ilkesi, en ok aba ilkesi, ilikide bulunulan dillerin etkisi, yazm vb. pek ok
etken vardr. Bu etkenleri genel olarak yle aklayabiliriz:
Seslerin zellikleri ve ilevleri: nllerin ve nszlerin insanlardaki miza-
ca benzeyen belirli zellikleri vardr. Hangi sesin hangi zellikleri tad, hangi
sesin hangi ilevlerinin bulunduu aa yukar bellidir. rnein, ka (oluum
yeri) ift-dudak olan tml, srekli geniz nsz m, komuluundaki nly
yuvarlaklatrabilir; ancak doas gerei asla dzletiremez. Yar nl y, yannda-
ki art nly ndamaksllatrr ama asla art damaksllatrmaz.
Tarihsel nedenler: sim ve fiil ekiminde, eklenme srecinde tarih zellikler
ortaya kabilir. rnein git- nl ile balayan bir ek alp t nsz, iki nl arasnda
kald zaman gi-d-er, gi-d-iyor, gi-d-ecek szcklerinde grld gibi tmllee-
rek d nszne geliir. Bu gelimenin sebebi tarihseldir.
103
En az aba yasas: Dildeki deimelerin nedenlerinden biri, doadaki en az a-
ba yasasdr (minimum enerji dzeyine dme). nsanlar szcklerin sylenii esna-
snda mmkn olduunca az enerji harcama eilimindedir. tmsz nszlerin sy-
lenii, tml nszlerden daha ok enerji gerektirir. Trkenin ses sistemine ayk-
r yabanc kkenli film, fikr, kr, ntr vb. rneklerde enerjiden tasarruf iin -lm, -tr,
-kr vb. nsz iftleri, aralarnda bir nl tretilerek Trke hece sistemine uygun *fi-
lim, fikir, kr, *ntr vb. ekillerde telaffuz edilir. Ancak yldz iaretli szcklerde
olduu gibi, bu syleyilerin nemli bir blm yazmda gsterilmez.
Nedensiz ndamaksllamalar: Dil, elma, anne vb. kimi szckler bilinen
herhangi bir seslik neden bulunmamasna karn tarihsel geliim sreci iinde n-
damaksllamlardr.
/c, , , y/ nszlerinin ndamaksllatrc etkisi: Bu nszler zellikle
kendilerinden sonra gelen nlleri ndamaksllatrabilirler. rnein *yana yine,
tekrar szc tarihsel sre iinde /y / nsznn etkisiyle nce ndamaksllaa-
rak *yene, ardndan ilk hecedeki e sesi yine y nsznn etkisiyle daralarak yine
ekline gelimitir. lnl Trkedeki i, i-, bi-, yeil, yn, halk azlarndaki
cenderme vb. szcklerin nllerinin zgn ekilleri art nl iledir.
/y/nin daraltc etkisi: /y/ nsz, yanndaki nlleri nitelik bakmndan dei-
tirme eilimindedir. y sesi, -mA- ekini nlsn daraltarak gelmeyor > gelmiyor, ol-
mayor > olmuyor rneklerinde olduu gibi, -mI-/-mU- biimine gelitirmitir. Yuka-
rda iaret edilen yine szcnde de ayn gelime grlr.
/b, m, p, f, w, v/ nszlerinin yuvarlaklatrc etkisi: Dudak nszleri
yanlarndaki nlleri yuvarlaklatrabilir. rnein, Arapadan alnt hamur, Fars-
adan alnt duvar szcklerindeki yuvarlak nller ikincildir. Halk azlarndaki
buba, Azeri Trkesindeki ov av szcklerindeki yuvarlaklamalarn sebebi du-
dak nszleridir.
Dar orta hece nlsnn dmesi: Trkede szck vurgusu genellikle
son hecededir. Orta hece nlsnn vurgusu zayftr. Bu nedenle ak, orta hece-
de kalan dar nller aln > aln, burun > burnu, karn > karn vb. zellikle or-
gan adlarnda ve bnyesinde treme dar nl bulunan fikir > fikri, zikir > zikri,
kr > kr vb. Arapa kkenli szcklerde dme eilimindedir.
Zayf nlsnn ndamaksllamas: Trkede nller iinde kaplad
sre, yani uzunluk ve vurgu bakmndan en zayf nl dr. Bu nedenle, ET bt,
kan, nan- szckleri bit, hani, inan- vb. rneklerdeki gibi ndamaksllaarak i
nlsne gelime veya orta hecede dme eilimindedir.
Telafi uzunluu: Szckteki seslerden birinin eitli nedenlerle dmesi duru-
munda, szckteki bu kayb telafi edecek bir gelime olmas beklenir. nszler d-
erken bu dmeyi telafi etmek zere kendilerinden nceki nlnn sresini uzata-
bilir. rnein var ol- birleik eylemi syleyite ulama ile /vrol-/ biiminde syle-
nince ilk szckteki kapal hecenin son nsz r, kendisinden sonraki nl ile yeni
bir hece, -rol hecesini kurar. Son sesini yitiren ve ak hece durumunda kalan va- bi-
imi, rnin dmesini telafi etmek zere v biimine geliir, yani a nls uzar.
Seslerin birbirlerini etkilemesi: Szck ve eklerin birleiminde yer alan nl-
ler ve nszler birbirlerini nitelik ve nicelik bakmndan etkilerler. rnein, nlle-
rin szcn hecelerindeki sralan artlk-nlk uyumu, dudak uyumu gibi belirli
kurallara baldr. Her nl, istisnalar dnda, kendisinden sonra gelen nly be-
lirler. nszler de birbirlerini zellikle tmszlk-tmllk bakmndan etkiler.
Yazmn etkisi: Trk yazm (imla) esas olarak syleyie, yani sylendii gibi
yazlma ilkesine dayanmakla birlikte, baz durumlarda yazm klavuzu ve szlk-
lerdeki biim, syleyii etkilemektedir. Szckler bu kaynaklardaki yazla uygun
104
Tr k Di l i -I
biimde sylenmektedir. rnein, da, ya szckleri syleyite son sesteki d-
mesiyle /d/, /y/ biimine geliirken resm ortamlardaki syleyilerde yazmdaki
/da/, /ya/ sylenii esas alnr. Zonguldaka vb. rneklerde de yazmn etkisiyle
kimi zaman sz sonundaki /k/ tmlletirilmeden sylenir.
Baka dillerin etkisi: Dorudan ya da dolayl olarak ilikide bulunulan diller
birbirlerini az ya da ok btn dil bilimsel dzeylerde etkileyebilirler. rnein,
baka dillerin ses sistemine zg bir ses kopyalanabilir. c, f, h, j, v vd. seslerin
Trke ses birim dkmne girmesinde Arapa ve Farsa szcklerin etkisinin bu-
lunduu yadsnamaz. Tarih dnemlerde Trke kkenli szckleri ses bakmn-
dan altuni, Bektai, gmi vb. rneklerde Arapa ve Farsa szcklere benzetme
abas grlr. Durum gnmzde de farkl deildir. Bat dilleri az da olsa Trk-
eyi ses bilgisi bakmndan etkilemektedir. rnein, Trkede vurgu esas olarak
son hecede bulunmasna karn, ilk hecesi vurgulu BOnus rneinde grld
gibi szckler baka dillerden vurgusuyla birlikte kopyalanabilmektedir.
Konuyla ilgili almalarda yaplmas gereken ilk i ses olaynn szcn nere-
sinde meydana geldiidir, yani ses olay sz ba, sz ii veya sz sonunda ortaya -
kabilir. Sz iinde, nszn nller arasnda olmas vb. dier ikincil konumlar da
vardr. Her durumun da szck zerindeki etkileri farkldr. rnein son hecenin
vurgulu olmas, orta hecenin vurgusunun zayf olmas birbirinden farkl etkenlerdir.
nllerle lgili Ses Olaylar
nl dmesi: nl dmesi, szc oluturan nllerden birinin eitli seslik
nedenlerle kaybolmasdr. Bu ses olay; nlnn dt yere gre sz banda,
sz iinde ya da sz sonunda grlr:
Sz banda nsz dmesi scak > scak, stma > stma vb. azdr. Sz iinde
nl dmesi devirim > devrim, kavuak > kavak, yalnz > yalnz vb. genellikle or-
ta hecesi dar nl olan szcklere zgdr; ancak deenek > denek rneindeki gi-
bi az da olsa orta hecedeki geni nller de debilir.
Sz sonundaki nl dmeleri gvey i > gvey vb. az sayda szcn dnda
genellikle belirtisiz ad tamlamalarnda en az aba ilkesi sonucunda tamlanan eki-
nin dmesiyle gerekleir. Erkek giyimi > erkek giyim, Kadky > Kadky vb.
Alnt szcklerde zellikle emir > emri, keif > kefi vb. rneklerdeki gibi tre-
me nller, eklenmelerde der. Far. mumiya > TT mumya rneinde olduu gi-
bi zgn dar nl de debilir.
nl tremesi: nl tremesi, szcn zgn biiminde bulunmayan bir
nlnn sonradan eitli seslik nedenlerle ortaya kmasdr. nl tremesi azck
> azck, dar > darack vb. genellikle sz ii durumda grlr.
Azlarda limon > ilimon, Rumeli > Urumeli rneklerindeki gibi /l/, /r/ nsz-
leri ile balayan yabanc kkenli szcklerin banda ve zellikle Bat dillerinden
kopyalanan szcklerde sz banda iki nsz bulunmas durumunda, bu iki n-
sz arasnda dar nller treyebilir: ng. steam > istim, Fr. station > istasyon vb.
ki nszle balayan yabanc kkenli szcklerde yazmda gsterilmese de
syleyite dar nl trer: Fransa > /Fransa/, grev > /grev/ vb. Trkenin ses sis-
temine aykr iki nsz hece veya szck sonunda ise ayn ekilde iki nsz bir-
birinden ayrmak zere dar bir nl treyebilir: Ar. cebr > cebir, Ar. resm > resim,
Ar. abr > sabr. Ancak mek, semt vb. szcklerdeki -k, -mt nsz iftleri Trk-
enin ses sisteminde bulunmamasna karlk, bu szcklerde nl trememitir.
lnl dilde, Bat dillerinden kopyalanan elektrik, film, ntr, titr vb. szcklerde
nl tremesi grlmez.
105
zellikle ana dilin ses sistemine uymayan kopya szcklerde, iki ya da n-
sz arasnda ksa bir nlnn tremesi, hece yapsnn basitlemesini ve yerlile-
mesini salar.
Hece kaynamas (Bzlme): Bu ses olaynda nce nsz erir, daha sonra
yan yana bulunan iki nl kaynaarak tek nl hline gelir: hasta + hane > has-
tane, ne iin > niin, ne asl > nasl, ne ara > nere, posta + hane > postane vd.
Daralma: Daralma; benzeme, daraltc nszlerin etkisi vb. seslik nedenlerle
geni nllerin dar nl hline gelmesidir. Trkede byk, d, git-, gvercin, il,
ura-, uru hrsz, uur, yukar vb. szcklerin ilk nlleri tarih dnemlerde ge-
ni idi, azlarda byk, get-, gvercin, el halk vb. baz szcklerin geni nlle-
ri korunmaktadr. Eklenme srasnda da daralma grlebilir: bilmeyor > bilmiyor,
de-yor > diyor, ye-yor > yiyor vb.
Kaynak dilde geni nl ile bulunan yabanc kkenli szckler Trkede dar
nl ile grlebilir. rnein, modern Farsada sylenii gol ve por olan szckler
Trkede ndamaksllaarak ve daralarak gl ve pr ekillerine gelimitir.
Genileme: Genileme; az boluunun durumuna gre dar nllerin geni n-
l hline gelmesidir. Boa, boz-, (ar vb.) sok-, yol- vb. szcklerin nlleri tarih d-
nemlerde dar u idi. Aa szc de ET ga biiminden gelimitir.
Genileme az grlen bir ses olaydr. Eski Anadolu Trkesinde k olarak g-
rlen szck bugn aktr.
n damaksllama: ndamaksllama, szckteki art nllerin, benzeme, /c,
, j, , y/ nszlerinin etkisi vb. nedenlerle n nllere dnmesidir. Trkenin en
zayf nls olan , iye gelime eilimindedir. Nitekim bi-, bit, dahi, hani, inan-,
it, sil-, i- szcklerinin nlleri tarih dnemlerde idi. yeer-, yine vb. szckler-
de tarih dnemlerde art nl a bulunuyordu.
Trke sz varlnda /, / bulunan btn Arapa, Farsa szcklerde nda-
maksllama olmutur. rnein, Farsadan kopyalanan d 2, gl, khne szck-
leri, bu dilde srasyla do, gol ve kohne biimindedir.
Art damaksllama: Art damaksllama, szckteki n nlnn benzeme, uzun
nllerin ksalmas vb. eitli seslik nedenlerle art nlye dnmesidir. Art damak-
sllama, ndamaksllamaya gre daha az grlen ses olaydr. Trkedeki sn-, s,
ssz, Tanr ve ekimli bana, sana szckleri, tarih dnemlerde n nll idi.
Far. hefte > hafta, Far. ]irmen > harman vb. yabanc dillerden kopyalanan
szcklerin nlleri de art damaksllaabilir.
Dzleme: Dzleme; szcklerdeki yuvarlak nllerin, dz nllere dn-
mesidir. Tarih dnemlerde yuvarlak nl ile grlen kimi szckler bugn dz-
lemitir: ET bt- > bit-, ET n > iin, ET tp > tepe, ET tz- > diz- vb.
Yabanc kkenli kimi szcklerde fden sonra gelen o ve u nlleri dzleerek
ya geliir: t. fortuna > frtna, Ar. furat > frsat, Yun. furun > frn vb.
Yuvarlaklama: Yuvarlaklama, szcklerdeki dz nllerin genellikle, ET
bolm > olmu gibi nl benzemesi ya da Far. dvr > duvar, Ar. ]amr > hamur
rneklerindeki gibi /b, f, p, v/ nszlerinin yuvarlaklatrc etkisi sonucu yuvarlak
nllere dnmesidir.
Ksalma: Ksalma, szcklerdeki uzun nllerin ksa nlye dnmesidir.
Trke kkenli szcklerde uzun nl yoktur. Bu nedenle, Trke, yabanc k-
kenli szcklerdeki uzun nlleri ksaltma eilimindedir.
Arapa ve Farsadan kopyalanan szcklerdeki uzun nllerin bir blm k-
salmtr. Ar. Lisb > hesap, Ar. Layt > hayat, Far. ppu > pabu, Far. tc > ta.
Bu szcklerin bir blm, nl ile balayan ek aldklarnda, ksalan nl, tekrar
106
Tr k Di l i -I
uzayarak birincil ekline dnr: hesap > hesb-, hayat > hayt-. Ayn ksalma
Bat kkenli szcklerde de grlebilir: ng. meeting > miting, ng. speaker > spi-
ker, ng. hooligan > holigan vb. Eski dnemlerden bu yana kullanlan ve kullanm
skl yksek olan szcklerde ksalma daha sk grlr.
Uzama ve uzatma: Trkede alnt szcklerin dnda birincil uzun nl bu-
lunmadn biliyoruz. Ancak eitli seslik nedenlerle ortaya kan ve syleyite var
olan ikincil uzunluklar ve yine farkl nedenlerle Gzeel! gibi ksa nllerin uzat-
larak sylenmesiyle oluan uzunluklar, daha dorusu uzatmalardan sz edilebilir.
nl birlemesi: nl birlemesi; nlyle biten bir szcn, nl ile bala-
yan bir ek almas ya da szck ile birlemesi durumunda, ilk szcn sonundaki
veya ikinci szcn bandaki nllerden birinin dmesidir: ne ara > nere, cu-
ma ertesi > cumartesi, kahve alt > kahvalt, ne asl > nasl vb.
nl benzemeleri: nllerde genileme, daralma, yuvarlaklama, dzleme,
n damaksllama, art damaksllama baz durumlarda bir hecedeki nllerin dier
hece veya hecelerdeki nlleri kendisine benzetmesi yoluyla olur. rnein o ve
bir szcklerinden oluan brn birleik szck hline gelme srecinde o ve i
nlleri birbirlerini etkilemilerdir. n nl olan i, geriye doru etkide bulunarak
art nl oyu ye (* bir); yuvarlak bir nl olan ise dz nl iyi yuvarlaklat-
rarak dudak uyumu erevesinde ye gelitirmi ve birleik szck br biimi
ortaya kmtr.
Baka dillerden eski dnemlerde kopyalanan szckler e-u > e-i: Ar. zeytun >
zeytin, u-e > u-a: Ar. uret > surat, u- > -: Ar. mudr > mdr vb. rneklerde
olduu gibi nl benzemeleri yoluyla szckler artlk-nlk ve dudak uyumlar-
na girmitir.
nszlerle lgili Ses Olaylar
Treme: nsz tremesi, szcn zgn biiminde bulunmayan bir nszn
sonradan eitli seslik nedenlerle ortaya kmasdr. Bu ses olay; nszn tredi-
i yere gre sz banda, sz iinde ya da sonunda grlr: rk > hrg, yk
> hyk, ET ut- > yut-, ET ur- > vur; aslan > arslan, kl > kln, tfek > tfenk,
tu > tun. rneklerden de anlalaca gibi tremeler genellikle sz banda ve
sz iinde grlmektedir. Sz banda genellikle h ve y, sz iinde ise genellikle l,
n, r nszleri trer. Eklenmelerde iki nlnn yan yana gelmesi durumunda kara-
y-a, su-y-u vb. rneklerde olduu gibi y trer.
Yabanc dillerden kopyalanan szckler Trkenin ses sistemine uyarlanrken
Ar. aybe > heybe, Far. veng > hevenk, Far. kehrub > kehribar rneklerindeki gi-
bi nszler treyebilir. nsz tremesinin dier bir nedeni de kopyalanan szck-
lerdeki boluu doldurmaktr. Bu tr szcklerde boluk doldurucu y ve birka
szckte v nsz trer: Ar. .af > zayf, Ar. m > mavi vb.
Dme: nsz dmesi, szc oluturan nszlerden birinin herhangi bir
seslik nedenle veya nedensiz olarak kaybolmasdr. Bu ses olay; nszn dt-
yere gre sz banda, sz iinde ya da sz sonunda grlebilir. Tarih srete
ET bol szc, bandaki b- sesi derek ol- biimine gelimitir. Eski Trke d-
nemindeki hece ve ek bandaki -g-/-g- nszlerinin bulga- > bula-, kalgan > ka-
lan, lig > l, targlag > tarla rneklerinde olduu gibi nedensiz olarak dme-
si, Ouz Trkesinin en nemli ses zelliklerinden biridir. Yine tarih srete kel-
tr- ve oltur- szcklerinin -l- dmesi sonucunda getir- ve otur- biimlerine ge-
litiini gryoruz. *ufak-rak > ufarak, *ufakk > ufack, *yumuak-k > yumu-
ack vb. szcklerdeki ses uyumsuzluuna (kakofoni) yol aan ses tekrarlar n-
107
sz dmesinin dier bir nedenidir. En az aba yasas gereince Trkede syle-
nii en zor nszler olan r ve h, yar nl konuma dilinde dme eilimindedir:
bi(r), da(h)a, ya()mur vb.
Baka dillerden kopyalanan szcklerde de nsz dmesi grlebilir: Ar. afv
> af, Ar. Lamml > hamal, Ar. misk > mis, Ar. Turkiyye > Trkiye, Ar. z
.
ann > zan;
Fr. contact > kontakt > kontak vb.
Gme (Yer Deitirme, metatez): Gme, szck iindeki seslerin yer
deitirmesidir. Genellikle /l, p, r/ nszlerinin ikisinin birlikte bulunduu szckler-
de grlr. Sz iinde birbirini izleyen sesler arasndaki yer deitirmeye yakn yer
deitirme (eki > *eki, yalnz > *yanlz, yanl > *yaln); birbirinden uzakta kalan
seslerin yer deitirmesine ise uzak yer deitirme (lanet > * nalet, bulgur > *burgul)
ad verilir. Gme, lnl dilde ok seyrek rastlanan bir ses olaydr. Ancak szl
dilde ve zellikle Azericenin etki alanna giren azlarda nispeten yaygndr.
Benzeme (Asimilasyon): nsz benzemesi, bir szckteki nszlerin; olu-
um noktas, nitelik ve/veya nicelik bakmndan birbirine benzemesidir. nszler-
deki tmszleme, tmlleme, sreklileme, sreksizleme, genizsilleme vb.
deimelerin en nemli nedeni nszlerin birbirini etkilemesidir. Benzemeler
szck iinde geriye doru, yani gerileyici ya da ileriye doru, yani ilerleyici ola-
bilir. Penbe > pembe gerileyici benzeme rneidir, rnek ayn zamanda oluum
noktas bakmndan benzemedir. ift dudak nsz b, kendisinden nceki n n-
sznn kendisi gibi ift dudak nsz mye gelimesini salamtr. n nsznn
bu deiiminin nedeni, m nsznn kendisi gibi geniz nsz olmasdr. Yaz di-
linde zellikle eklenme srecinde tml nszlerin tmsz nszlerin etkisiyle
tmszlemesi, yaz dilinde gsterilmesi zorunlu bir kural olduundan yaygndr.
rnein d > t: be-de > bete, yar-da > yarta vb. rneklerdeki gibi son ses-
teki tmsz nszler kendilerine eklenen ekin nszn kendileri gibi tmsz-
letirmektedirler. Szl dilde ve azlarda nsz benzemeleri yaz dilinden daha
fazladr. Tesbit > tespit rnei ise ilerleyici benzeme rneidir. Bu rnekte ilk he-
ce sonundaki tmsz s nsz, hece bandaki tml b nszn etkileyerek
kendisi gibi tmsz p nszne deitirmitir.
Aykrlama (Bakalama, disimilasyon): Aykrlama, genel anlamyla bir par-
ann, sistemli biimde, ayn zellii tayan komu parann zelliinden kanmas
srecidir. rnein, ayn cins iki nszden birinin, syleyiteki kakofoniyi ortadan kal-
drmak zere, ieri-rek > *ierrek > ierlek, tepme > tekme; Ar. att r > aktar, Ar.
muamma > muamba rneklerinde olduu gibi, baka bir sese dnmesidir.
Hece dmesi (Haploloji): Hece dmesi, szckte birbirinin ardndan yer
alan ve birbirine benzeyen veya birbiriyle zde olan hecelerden birinin ses ve he-
ce tekrarlarn nlemek, vurgusuzluk vb. nedenlerle dmesidir: balayaym >
*balaym, dirilik > dirlik, ilerile- > ilerle-, oyuna- > oyna- vb.
Sk kullanlan ilge ve yklemletiriciler, yukardaki nedenlerle kimi paralarn
yitirerek ekleebilirler. Ara durumu eki -lA, bildirme eki -DIr, imdiki zaman eki -
yor szcklerden gelimitir. Belirtisiz ad tamlamasyla yaplan kimi yer adlarnda
iyelik eki -(s)I nn dmesi sonucu hece dmesi meydana gelir: Hacet tepe-si > Ha-
cettepe, Tebriz kap-s > Tebrizkap; bayan orab > bayan orap vb. nl dmesi
ayn zamanda hece dmesi anlamndadr.
kizleme: kizleme, szck kkndeki herhangi bir sesin, eitli nedenlerle
yan yana iki kez yer almasdr. kizleme uzun nlnn ksalmas, vurgu gibi ses-
lik nedenlerle ortaya kabilir: ana > anne, ET elig 50 > elli. Gnlk dilde anlam
vurgulamak, glendirmek vb. amalarla aa > aa()a (yazda aaya) vb.
geici ikizleme rnekleri vardr.
108
Tr k Di l i -I
Arapa kkenli zcciye ve czm szcklerindeki uzun nller ksalrken sy-
leyite czzam, zccaciye biiminde kendilerinden nceki nszleri ikizletirir.
Fen, had vb.Trkede tekleen Arapa kkenli szcklerdeki ikiz nszler ise e-
kimde eski biimlerine dner: Ar. fenn > fen > fenn-in, Ar. Ladd > had > hadd-i vb.
Tekleme: zgn sylenilerinde veya yazllarnda ikiz nsz bulunan sz-
cklerin syleyite veya yazmda nszlerden birinin dmesidir: Ar. edebiyyt >
edebiyat, Fr. collektif > kolektif vb.
tmlleme: tmlleme, eitli seslik nedenlerle, szckteki tmsz n-
szlerin tml nszlere gelimesidir. Bugn sz banda d-, g- bulunan dn, gn
vb. btn szckler tarih dnemlerde t- ve k- nszlerinin tmllemi biimleridir.
ad, od, sac gibi tek heceli veya a > ack- (ancak a- > a-k), dip > dibi (ancak
sap > sap-) gibi ekimli szcklerdeki tmllemelerin nedeni kk hece nlleri-
nin Ana Trke dneminde uzun olmasdr. Kimi szcklerde yine art zamanl ne-
denlerle ikili ekiller vardr: ak-/a-, st-/sd-, yok-u/yo-u vb.
ok heceli szcklerin sonundaki tmsz nszler, eklenme durumunda, iki
nl arasnda genellikle tmlleir: kanat > kanad- vb. -t eki ile yaplm yeni
kelimelerde tmlleme grlmez: ant-, konut-u vb. Tek heceli arp- > arp-
m, krk > krk-a vb. szcklerin aksine drt > drd-nc, kurt > kurd-u vb. sz-
cklerdeki son ses iki nl arasnda yine tarih nedenlerle tmlleir.
Kullanm skl yksek olan kimi yabanc kkenli szckler, nl ile balayan
ek almalar durumunda, ses bilgisel bakmdan Trke kurallara uyum salar, yani
szckte son ses olan tmsz nsz, nl ile balayan ek arasnda kaldnda
tmlleebilir: Ar. zanbaL > zambak > zamba-, ng. winch > vin > vinc-e, Fr.
lectrique > elektrik > elektri-e vb.
tmszleme: eitli seslik nedenlerle szckteki tml nszlerin tmsz
nszlere gelimesidir. Trkede tmszleme genellikle eklenmelerde son seste
ve ek banda yer alan git-di yerine git-ti, sabah-dan > yerine sabah-tan vb. rnek-
lerde olduu gibi, nszler arasndaki ilikinin yol at benzemelerle ortaya kar.
Yabanc dillerden kopyalanan szcklerde son seste bulunan tml b, c, d, g
nszleri, ab su, hac, had gibi ok az sayda szcn dnda, yerlerini p, , t, k
nszlerine brakr. Bu szckler nl ile balayan ek aldklarnda, ayn ekilde es-
ki durumlarna dnerler: Ar. ilc > ila > ilac; Far. reng > renk > rengi, Fr. aci-
de > asit > asidi, Fr. tude > ett > etd vb.
Ar. Labb > hap, ancak hap-; Fr. tube > tp, ancak tp- gibi az saydaki sz-
ck bu kuraln dndadr.
Franszca ve ngilizce kkenli szcklerin sonundaki g nsz genellikle koru-
nur: Fr. dmagogue > demagog, Fr. psychologue > psikolog, ng. league > lig vb.
tmsz nszle biten yabanc kkenli szckler nl ile balayan bir ek al-
dklarnda, genel kural olarak, son sesteki nsz tmllemez: Ar. emlk > emlk
> emlak-e, Ar. evrL > evrak > evrk-, Fr. type > tip > tip-e, Fr. soupe > sup > sup-
un; ng. cake > kek > kek-in, ng. shoot > ut > ut-u vb.
Sreklileme: Sreklileme, sreksiz nszlerin, akc ya da szc srekli n-
szlere dnmesidir: Eski Trke bar, bar-, ber- szcklerinin srasyla var, var-,
ver- ; ab, eb szcklerinin av ve ev biimlerine gelimesi, yani b > v deiimi birer
sreklileme rneidir. Ayn ekilde ET pke > fke, ET yag > ya-, ET beg- > be
> bey, ET teg- > de- vb. rneklerindeki g > , g > ; ET tak > dahi, daha rnek-
lerinde -L- > -h- gelimeleri de sreklilemedir.
Sreksizleme: Sreksizleme srekli nszlerin sreksiz nszlere dnme-
sidir. Sreksizleme rnekleri snrldr. rnein yabanc kkenli szcklerdeki j
109
sesinin syleyite cye gelimesi sreksizleme rneidir. Benzer ekilde syleyi-
te benzemelerin yol at azck > acck vb. lnl dil d z-c > c-c gelimeleri
sreksizleme rnekleridir.
Eklenmelerdeki nbetlemeler: Szckler baka szcklerle veya ekler sz-
cklerle birleirken veya yaln durumdayken genellikle yazda gsterilmeyen kimi
benzemeler ortaya kabilir: cd > jd: vicdan > /vijdan/, nb > mb: binba > /bim-
ba/, nl > nn: onlar > /onnar/, zs > ss: tuzsuz > /tussuz/. Bir blm rnekte tden
nceki nsz, syleyite ye geliir: t > t: geti > /geti/, utu> /utu/ (Korn-
filt, 1996: 510-511).
Szck kkndeki ak e, nl ile balayan ek ald yani ak hece durumuna
geldii zaman kapal eye (e) geliir: ben, ancak bc-ni; sen, ancak sc-ni vb. Bu de-
imeler de yazda gsterilmez.
Ankaraya, bakra, bana, evrim, dibe, gelmiyor, giden, his, istasyon, kontak, ufack,
cumartesi, sizinle, zambak szcklerindeki ses olaylarn yukardaki bilgiler nda
aklaynz.
PARALARST SES BRMLER
Dil, ses bakmndan nller, nszler ve hecelerden yani paralardan ve bu para-
lara yklenen bir tr mzik saylabilecek vurgu, durgu, durak, tonlama vb. para-
larst ses birimi ad verilen gelerden oluur. Bu geler, iletiime farkl katklar
salar. Bunu daha somut bir rnekle yle aklayabiliriz. Szcklerin baz hecele-
rini, szck beklerinin baz szcklerini daha baskl, vurgulu syleriz. Vurgunun
yeri zaman zaman anlama gre deiebilir. Ayn ekilde cmleler veya szckler
arasnda ksa veya nispeten uzun sreli durgu ve duraklar yaparz. Durgu ve durak-
larn yerinde yaplmas anlam berraklatrr. rnein tanmadmz, ieriinden
haberimizin bulunmad bir metni yksek sesle okuduumuz zaman durgu ve du-
raklamalar her zaman tam olarak yerinde yapamayacamz iin konumalarmz
dinleyenler anlamakta glk ekeceklerdir. Cmlelerin anlamna, ierdii mesaja
uygun biimde ses titreimlerinin ykselip alald tonlama ad verilen paralars-
t ses birimden de sz edebiliriz. Ayn cmleyi farkl tonlarla birbirinden farkl an-
lam ve ilevlerde kullanabiliriz. Grld gibi btn bu geler anlam ve iletiyi et-
kiler. Paralarst ses birimlerdeki deiiklikler szcn, cmlenin anlamn veya
yine szcn szlk trn deitirebilir.
Yaplan aratrmalar; szl iletiim araclyla muhatap hakknda edinilen izle-
nimde sesin tonu, sesin ekimi, konumann hz vb. paralarst ses birimlerin
paynn yaklak yzde krk iken sylenenlerin paynn yzde ondan daha az ol-
duunu ortaya koymaktadr. Aada genel hatlaryla paralarst ses birimi ge-
lerine deinilmitir.
Vurgu: Herhangi bir szcenin parasnn dier paralara gre daha baskl ve
gl biimde sylenmesidir. Bylelikle daha baskl sylenen paraya nem veril-
mi olur. Ses bilgisinde szck vurgusu ve cmle vurgusu olmak zere iki ana vur-
gu tr vardr. Ayrca bek vurgusu, berkitme vurgusu ve ahenk vurgusundan da
sz edilebilir (Banguolu, 2007: 114-123). Szck vurgusunda hecelerden biri,
cmle vurgusunda ise szcklerden biri vurguludur. rnein, blme szcnde
vurgu ilk hecedeyken (BLme!) olumsuz emir, ikinci hecedeyken (blME) matema-
tik terimi karlndadr. BEN onu grdm (Sen deil, ben grdm) cmlesinde
vurgulanmak istenen szck, yani ben daha baskl sylenmitir. Cmlede vurgu-
lanmak istenen szck ykleme yaklatrlr: Onu BEN grdm.
110
Tr k Di l i -I
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
5
Macarca, eke vb. kimi dillerde vurgunun yeri deimez, ngilizce ve Rusa
vd. dillerde ise deikendir.
Trke genel olarak vurgusu sonda bulunan bir dildir. Szcklere yapm eki ek-
lendike vurgu sona kayar. Ancak yukardaki blme szcnde olduu gibi anla-
ma gre vurgunun yeri deiebilir veya vurgunun yerinin deimesiyle AYdn (kent
ad), ayDIN (erkek ya da kadn ad) rneklerinde olduu gibi anlam da deiebilir.
Trkede baz yer adlarnda vurgu ilk veya orta hecededir. Olumsuzluk -mA eki,
eitlik eki -cA, ara durumu eki -lA vb. gibi bir dizi ek vurguyu zerlerine almaz.
Hece veya szcklerden birinin vurgulu olmas dier hecelerde vurgu bulun-
mad anlamna gelmez. Trkede orta hece, genellikle vurgusu en zayf olan he-
cedir. Bu nedenle orta hecelerdeki birincil veya treme dar nller dme eili-
mindedir. zellikle organ adlarndaki dar nller eklenmede, vurgusuzluktan d-
er. Vurgunun yanl yerde yaplmas ses sistemi bakmndan kabul edilemez.
lnl syleyi hakknda daha fazla bilgiye Trk Dil Kurumunun Trke Szlk teme-
linde hazrlanan Sesli Szlke www.tdk.gov.tr adresinden ulaabilirsiniz.
Tonlama: Konuma srasnda sesin perdesinin deimesiyle oluan melodik
modeldir. Bu melodik modeller, konuurun sinirli, sakin, nazik, arma gibi o an
iinde bulunduu psikolojik durumu hakknda bize bilgi verir. Ton ykselebilir,
debilir, sabit kalabilir. Soru cmlelerinin, koul cmlelerinin ve bildirim cmle-
lerinin tonlar farkldr. Tonlama bir cmlenin bildirim cmlesi mi, soru cmlesi mi
olduunu da gsterebilir. Aadaki rnekte szcn/cmlenin alalan tonda
sylenmesi ile ykselen tonda sylenmesi anlam btnyle deitirmektedir. Sz-
ck, misafir karlamak, davet etmek zere alalan tonda sylenirken, birinin biz-
den ne istediini renmek zere yani cmleyi soru hline getirirken ykselen
tonda kullanlr.
(1) Buyrun5(Ho geldiniz.)
(2) Buyrun3(Ne istiyorsunuz?)
Kitleye hitaplarda tonun deimemesi konumay skc hle getirir, hatta ko-
numann anlalmasn olumsuz ynde etkiler.
Durgu ve durak: Konuma esnasnda cmleler veya szckler arasnda veri-
len ksa aralklardr. Durgu ksa, durak durgudan biraz daha uzun aralktr. Dura-
n asl ilevi konumada anlamn ve uyumun daha ak hle getirilmesi ve yk-
sek bilgi ieren ieriin veya dk olasln ifade edilmesidir. Aadaki cmle-
de durgunun yeil szcnden sonra yaplmas durumunda yeil, cmlenin zne-
si olurken ikinci cmlede yeil gzlereden sonra yaplmas durumunda ise ibare,
dolayl tmle hline gelmektedir.
(1) Yeil/ gzlere iyi gelir.
(2) Yeil gzlere/ iyi gelir.
At lr, meydan kalr; yiit lr, an kalr. atasznde iki durgu, bir durak
vardr.
Paralarst gelerin yer verildii Konuma Dili ve Trkenin Syleyi Szl adl
eserde farkl rnekler grebilirsiniz. (Ergen, ., stanbul: Multilingual, 2002)
111
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
112
Tr k Di l i -I
Alfabe, Trk alfabesi, yazm sistemi kavramlarn
tanmlayabilmek
Alfabe, bir dildeki ses birimleri karlamak zere
harflerin belli bir sraya konmu lnl biimi-
dir. Yaz ise szn harfler araclyla kaydedil-
mesidir. Bir dilin genellikle yasalarla kabul edil-
mi lnl alfabesinden baka, zellikle dil bi-
limcilerce, szlk hazrlanmas, dil retimi vb.
amalarla o dilin ses sistemine zg zel sesleri-
ni gstermek zere evriyaz alfabesi ad verilen
alfabeler de kullanlr. Bunlardan baka, dil bi-
limcilerin kulland ok daha ayrntl uluslara-
ras IPA alfabesinden de sz edilebilir.
Ses bilgisi ile ilgili temel olgular aklayabilmek
Konumann temeli konuma sesleridir. Konuma
sesleri, yani nller ve nszler belirli dizililere
gre bir araya gelerek ekleri ve szckleri olutu-
rur. Ses bilgisinin en kk birimi, ses birim, Bat
dillerindeki karlyla fonemdir. Ses birimler her-
hangi bir dilde bir szc dierinden anlamca
ayrt edebilen en kk yapsal birimdir. Konuyu
bir rnekle somutlatralm: tas ve kas szckle-
rinde bata bulunan t ve s nszleri, anlam dei-
tirdiklerine gre, bu nszler ayr ses birimlerdir.
Ayn ekilde bal ve bel szcklerinde birinci ve
nc sesler ayn olmasna karlk, aradaki a ve
e nlleri anlam deitirdiklerine gre birer ses
birimdirler. Ses birimler saa eik iki izgi // ara-
snda gsterilir. Aslnda baz ses birimler alt ses bi-
rimad verilen anlam deitirmeyen ancak syle-
nileri belirsiz veya belirgin farkl seslerden olu-
ur. Alt ses birimler ise keli ayra iinde gste-
rilir. rnein emeden (e
1
me
2
de
3
n) szcn-
de ilk bakta tek bir /e/ nlsnn bulunduu
sanlr. Oysa szck dikkatle telaffuz edildiinde
nlnn de birbirinden farkl olduu grlr.
Bu farkl syleyiler, yani alt ses birimler de [e
1
],
[e
2
], [e
3
] eklinde gsterilir. Alt ses birimler bu e-
kilde az ya da ok, farkl sylenen ancak anlam
fark yaratmayan seslerdir.
zellikle yabanc dil reniminde karlat-
mz bir sorun, dilimizde bulunmayan sesleri duy-
mamamz veya telaffuz etmekte glk ekme-
mizdir. Ses birimsel farkndalk, konuurlarn ve
dinleyicilerin ses birimler arasndaki fark algla-
yabilmesidir.
Trkenin nllerini ve nszlerini snflan-
drabilmek
Trkede nller ve nszler drder lte gre
snflandrlabilir. nllerin snflandrlma ltle-
ri u ekildedir: Az boluunun arkasnda veya
nnde boumlanmalarna gre art ve n nl-
ler, dudaklarn yuvarlaklamas veya dzlemesi-
ne bal olarak yuvarlak ve dz nller, alt ene-
nin aa ve yukar hareketleri ile az boluu-
nun daralmas ve genilemesiyle dar ve geni n-
ller oluur. Bu lt de fizyolojiktir. Drdn-
c lt ise nllerin sylenileri srasnda kapla-
dklar sredir. Srenin ksa olmas durumunda
ksa nller, ksa nllerden daha ok sre kap-
layan nllere de uzun nller ad verilir.
nszler ise ses tellerinin titreip titrememesine
gre tml nszler ve tmsz nszler, -
kaklarna, yani boumlanma yerlerine gre ift
dudak, di-dudak, di, di-damak, n damak,
art damak, n avurt, art avurt, grtlak nszleri
eklinde snflandrlr. nszlerin snflandrl-
masnda kullanlan dier bir lt ise hava ak-
mnn kesintili veya srekli olmasdr. Baz n-
szlerde hava akm konuma organlar tarafn-
dan engellenir, bu durumda sreksiz nszler,
hava akmnn szma veya akma eklinde bir bo-
luktan dar kabilmesi durumunda ise srekli
nszler oluur. nszlerin snflandrlmasnda
kullanlan son lt ise az veya burun bolu-
unun hangisinin daha etkin olduudur. Az
boluuna gelen havann byk bir blmnn
burun boluuna ynelmesi durumunda geniz
nszleri, az boluuna ynelmesi durumun-
da ise az nszleri oluur.
Trkenin hece yapsn tanyabilmek
Heceler bir solukta sylenen ses veya ses bekle-
ri olarak tanmlanabilir. nller tek balarna he-
ce kurabilirler, nszlerin ise Trkede byle bir
yetenei yoktur. Sesler, ses dizimi ad verilen di-
zilite yan yana gelirken bu dizimi etkileyen bir-
ok etken vardr. Trke kkenli szcklerde he-
ce kuracak nller ve nszler ancak belirli ko-
ullarda bir araya gelebilir. Bu koullar arasnda
iki nszn sz banda yan yana gelmemesi, he-
ce sonunda ancak belirli nsz iftlerinin buluna-
bilmesi, sz ya da hece sonunda nszn yer
alamamas eklinde sralanabilir. Bu aykr du-
zet
1
A M A
2
A M A
3
A M A
4
A M A
113
rumlar darda brakldnda Trke szckler-
de V, CV, VC, CVC, VCC, CVCC olmak zere alt
eit hecenin bulunduu grlr. Ancak zellik-
le Bat dillerinden kopyalanan szckler aracl-
yla CCVCCC (r. sfenks) eklinde Trke hece
yapsna uymayan hece tiplerinin de kopyaland-
n gryoruz.
Alnt szckleri ayrt edebilmek
Bir dilin sz varlnda, temel szckler de dhil
olmak zere tarih boyunca baka dillerden kopya-
lanan ve kopyalanmakta olan binlerce szck bu-
lunabilir. Dil, bu yabanc szckleri, sz varlna
dhil etme srecinde, mmkn olduunca kendi
ses sistemine uyarlamaya alr. Bu uyarlama s-
reci de birok etkene bal olarak ounlukla ks-
men, daha az oranda btnyle yerlilemeyle so-
nulanabilir. Rastlantsal tam benzerlikler ve tam
uyarlanma rneklerinin dnda, dilin sz varln-
da yer alan yabanc kkenli szckler belirlenebi-
lir. Trke nl nicelikleri yani ksalk veya uzun-
luklar, nl ve nsz uyumlar, belirli seslerin sz
banda, sz sonunda bulunamamas, belirli sesle-
rin Trke ses birim dkmnde birincil olmama-
s, yani j gibi sonradan Trkeye girmesi vb. bir di-
zi kuraldan hareketle Trke kkenli olmayan sz-
ckleri bulmak mmkndr.
Ses olaylarn belirleyebilmek
Dil doann bir paras olarak srekli deimek-
tedir. Geleneksel yaklamda dilin canllnn
en nemli gstergelerinden biri, ses olaylarnn
yol at bu deiimlerdir. Dilin temel anlaml
birimi szckler veya biim bilgisel yap olan
ekler zaman iinde enerjiyi en az dzeyde kul-
lanma, yani en az aba yasas gibi etkenlere ba-
l olarak deiir, farkllar. Bu deiiklikler n-
llerde dme, treme, daralma, genileme, n-
damaksllama, art damaksllama, nl birle-
mesi vb. biimlerde, nszlerde ise benzer e-
kilde dme, treme, tmlleme, tmszle-
me, sreklileme, sreksizleme vb. ekillerde
gerekleir. Trkenin ses zellikleri ve ses olay-
larnn trleri hakknda bilgiyle, verilen bir me-
tindeki ses olaylar gsterilebilir.
Paralarst ses birimleri temel dzeyde deer-
lendirebilmek
Dil; ses, hece, ek, szck gibi para ad verilen
yaplar temeline dayaldr. Bu yaplarn bir araya
gelmesiyle szckler, sz bekleri, cmleler olu-
ur ve duygu ve dnceler szl iletiler hlinde
aktarlr. Ancak iletilerin verilmesi, konuma es-
nasnda hecelere, szcklere, szck beklerine
ve cmlelere yani para birimlere; paralarst
ses birimler ad verilen vurgu, tonlama, durgu,
durak vb. zellikler de anlam ve duygu deeri
katabilir. Vurgunun yerinin deimesiyle szc-
n anlam btnyle deiebilir. Szck bek-
lerinde, cmle gelerinde yanl yerlerde durgu
veya durak yapldnda anlalma gleebilir.
Dil bilgisel olarak olumlu bir cmle tonlamayla
olumsuz yaplabilir. Bir bildirim cmlesi benzer
ekilde tonlamayla soru cmlesi hline getirilebi-
lir. Paralarst ses birimleri doal yollarn dn-
da renmek ve retmek mmkn deildir.
5
A M A
6
A M A
7
A M A
114
Tr k Di l i -I
1. Aadakilerden hangisi ses tellerinin titreimi
sonucu gerekleen bir durumdur?
a. Ham sesin tmsz hle gelmesi
b. Ham sesin tml hle gelmesi
c. Ksa nllerin olumas
d. nszlerin olumas
e. Uzun nllerin olumas
2. /i/ > yuvarlaklar > art damaksllar > geniler >
tekrar dzleirse hangi nlye dnr?
a. a
b. e
c. i
d.
e. u
3. Aadaki seeneklerin hangisinde yalnzca dz n-
llerin bulunduu bir szck vardr?
a. Mitoloji
b. ipura
c. Kupa
d. Manto
e. Nihayet
4. Aadakilerden hangisi /z/ ve /s/ ses birimlerini
ayran etmenlerden biridir?
a. Oluum yerleri
b. Geniz ya da az nsz olmalar
c. Ses tellerinin titreip titrememesi
d. Srenin uzun ya da ksa olmas
e. Hava akmnn sreklilii veya sreksizlii
5. Aadaki nszlerden hangisi di-dudak, srekli-
szc, tml, az zellikleri tamaktadr?
a. e
b. v
c. f
d. m
e. g
6. Trkenin ses zellikleri dikkate alndnda, aa-
dakilerden hangisi yabanc kkenli bir szcktr?
a. Meslek
b. Bugnk
c. Yaprak
d. amurlu
e. Suna
7. Aadaki szcklerin hangisi Trke kkenlidir?
a. iir
b. lim
c. Kalp
d. Hamal
e. Hani
8. Aadaki szcklerden hangisinde nl daralmas
vardr?
a. Bilmiyor
b. Yapmad
c. Glecek
d. Sen misin?
e. Alr
9. Aadakilerden hangisinde kavuak > kavak r-
neindekine benzer bir ses olay vardr?
a. Urumeli
b. stasyon
c. Grev
d. Yanl
e. kr
10. Aadaki seeneklerin hangisinde vurgunun dei-
mesi szcn anlamn da deitirir?
a. Tarak
b. Gmlek
c. Yapma
d. Balk
e. iek
Kendimizi Snayalm
115
Trklerin bin yl nceki gelenekleri
Trklerin bin yl nce giyim kuamlarna zen gster-
dii, tl elbise, ipek mendil, eldiven ve havlu kullan-
d belirtildi.
Bin Yl nce, Bin Yl Sonra-Kagarl Mahmud ve
Divan Lugati't-Trk isimli kitapta yer alan bilgilere
gre, Trkede t olarak kullanlan sz, Divan Lu-
gati't-Trk'te tg olarak geiyor. Bu alet, Kagarl
Mahmud tarafndan, mala biiminde olan, stldk-
tan sonra giysilerin krklklarna bastrlarak s-
cakln etkisiyle bu krklklarn dzlemesini
salayan demir paras olarak tanmlanyor.
Gnmzn tsnn atete stlarak kullanlan eski
biimi olan tg iin eserlerde, tidi fiili de ol to-
nug tidi (o giysinin krklklarn tledi ve d-
zeltti) eklinde kullanlyor.
Szlk blmnde yer alan suvluk szn Kagarl
Mahmud havlu, eliglik szn ise eldiven ola-
rak tanmlyor. Su szcnn bin yl nceki biimi
olan suv kelimesine getirilen yapm ekiyle tretilen
suvlukun, el, yz ve vcuttaki suyu kurutmak ama-
cyla kullanlan havlu olduu anlalyor.
Bin yl nce Trklerin giyim kuamnda mendili kullan-
d da eserde grlyor. Erkein gerektiinde burnunu
silmek iin cebinde tad ipek mendil olan let,
Divan Lugati't-Trk'te yer alan bir baka giyim kuam
aksesuar olarak ne kyor. Bu veriler, Trklerin bin yl
nce giyim ve temizliklerine dikkat ettiini, tlenmi
kyafet ve ipek mendillerle dolatn gsteriyor.
Eserde, giyim kuam ile ilgili bir baka ayrnt da bo-
dud szyle gzler nne seriliyor. Eski Trkedeki
bodud sz, boyad anlamnda kullanlrken, Ka-
garl Mahmud'un bu sz iin getirdii rnek, ol tonug
bodud (o giysisini boyad) eklinde grlyor.
Kagarl Mahmud, giysi boyanabilecei gibi baka ey-
lerin de boyanabileceini ve bu fiilin onlar iin de kul-
lanlabileceini belirtirken, giysinin nasl boyand ko-
nusunda bilgi verilmese de bu rnek, Trklerin bin yl
nce kyafetlerini boyadn gsteren bir kant olarak
ortaya kyor.
Kaynak: www.cumhuriyet.com adresinden ksaltlarak
alnmtr. (2 Eyll 2009)
1. b Yantnz yanl ise Sesler ve Konuma Seslerinin
Oluumu konusunu yeniden gzden geiriniz.
2. a Yantnz yanl ise Trkenin nlleri konu-
3. e Yantnz yanl ise Trkenin nlleri konu-
4. c Yantnz yanl ise Trkenin nszleri ko-
nusunu yeniden gzden geiriniz.
5. b Yantnz yanl ise Trkenin nszleri ko-
nusunu yeniden gzden geiriniz.
6. a Yantnz yanl ise Trkenin Ses zellikleri
ve Yabanc Szcklerin Tannmas konusunu
7. e Yantnz yanl ise Trkenin Ses zellikleri
ve Yabanc Szcklerin Tannmas konusunu
8. a Yantnz yanl ise Ses Olaylar konusunu ye-
niden gzden geiriniz.
9. d Yantnz yanl ise Ses Olaylar konusunu ye-
niden gzden geiriniz.
10. c Yantnz yanl ise Paralarst Ses Birimler
Sra Sizde 1
Diller tam olarak konuulduu gibi yazlamaz nk
alfabenin harfleri dildeki btn sesleri, vurgu, tonlama
vb. paralarst ses birimleri gsteremez, szckler ve
cmledeki anlam deerini veremez. Dil srekli deiti-
i ve gelitii, alfabe ve yazm sistemi ise sabit, dei-
mez olduu iin bir sre sonra konuma ile yaz arasn-
da farklar oluur. Uzun erimde ise alfabede ve yazm
sisteminde deiiklik yaplmad takdirde ngiliz ve
Fransz alfabelerinde olduu gibi, sesil alfabeler gele-
neksel alfabeye dnmeye balar. Bununla birlikte her
harfin bir konuma sesini veya ses birimi temsil ettii
Trk yazm sistemi bugn, dnyada konumann yaz-
ya en yakn olduu alfabe sistemlerinden biri olarak
kabul edilir.
Sra Sizde 2
Gaz ve gez- szcklerinin ilkinde, sz banda bulunan
g, Trk evriyaz alfabesinde g eklinde, stnde nok-
ta ile gsterilen, ses bilgisinde art damak gs olarak ni-
Yaamn inden Kendimizi Snayalm Yant Anahtar
116
Tr k Di l i -I
telenen nszdr. Gez- szcndeki g- ise evriyaz-
da noktasz gsterilir. Bu g nsz ses bilgisinde n da-
mak gsi olarak nitelenir. Kar ve kr szcklerindeki L-
ve k- nszleri iin de benzer eyler sylenebilir, bu
nszler g ve gnin tmsz biimleridir.
Kr rneinde a nlsnn zerine konulan apka ia-
reti Arapa kkenli bu szckte ann uzun, kendisinden
nceki knin ise n damak nsz olduuna iaret eder.
Bol ve rol szcklerindeki l harfi iki ayr l sesini temsil
eder. lk rnekteki l, ses bilgisinde art avurt nsz ola-
rak nitelenir. kinci rnekteki l ise n avurt nszdr.
Rolde art o nlsnn yannda n avurt lsi bulunduun-
dan bu szck Trkenin nl-nsz uyumuna aykrdr.
Sra Sizde 3
/m/ : ift dudak, tml, srekli, geniz nsz
/i/ : n, dz, dar nl
/l/ : n avurt, tml, srekli, az nsz
/e/ : n, dz, geni nl
/t/ : di, tmsz, sreksiz, az nsz
/z/ : di, tml, srekli, az nsz
/d/ : di, tml, sreksiz, az nsz
/n/ : di, tml, srekli, geniz nsz
/v/ : di dudak, tml, srekli, az nsz
/g/ : n damak, tml, sreksiz, az nsz
Sra Sizde 4
Vecizede yer alan Trke kkenli szckler dil, gibi,
iki; yabanc kkenli szckler ise millet, din, kuvvet,
fazilet, maliktir.
Millet: Arapa kkenlidir. Sz banda m- nsz, sz
iinde -ll- ikiz nsz bulunmaktadr.
Din: Arapa kkenlidir. Szcn nls kaynak dilde
uzundur, Trkeye kopyalanrken kapal hece duru-
munda ksalmtr.
Kuvvet: Arapa kkenlidir. Szck artlk-nlk uyumu-
na aykrdr. Sz iinde -vv- ikiz nsz bulunmaktadr.
Fazilet: Arapa kkenlidir. Artlk-nlk uyumuna ayk-
r olan szckte f nsz ve uzun nl bulunmaktadr.
Arapaya zg d
.
sesi ise yerini Trkedeki z nszne
brakmtr.
Malik: Arapa kkenlidir. Sz banda m-, ilk hecede
uzun nl () bulunmaktadr. Szck artlk-nlk uyu-
muna da aykrdr.
Sra Sizde 5
Ankaraya: Ankara szcne eklenecek olan yakla-
ma durumu eki -a, Trke kkenli szcklerde, iki n-
lnn birleik szckler dnda yan yana gelemeyece-
inden a nlleri arasnda y nsz tremitir.
Bakra: bakr szcne -a ekinin eklenmesiyle olu-
an *bakra biiminde; ortada kalan dar, zayf ve vur-
gusuz nls dmtr.
Bana: Birinci kii zamiri ben, yaklama durumu eki -e,
eklenme srecinde yerini a nlsne brakmtr. Bu
ses olayna okul gramerlerinde kalnlama, yani art da-
maksllama ad verilir.
evrim: Bu szck evir- eylemi ile eylemlerden ad
yapan -(i)m ekinden tremi ve balangtaki evirim
biimi bakra rneinde olduu gibi orta hecedeki dz,
dar ve vurgusuz i nlsnn dmesiyle evrim biimi-
ne gelimitir.
Dibe: Tek heceli dip adna yaklama durumu eki -e ek-
lendiinde, son ses olan -p, iki nl (i ve e) arasnda
kaldndan tmlleerek -b- nszne gelimitir.
Tek heceli kimi szcklerdeki bu ses olaynn, yani ek-
lenme srasndaki tmllemenin nedeni Ana Trke
dnemindeki uzun nllerin etkisidir.
Gelmiyor: Trkede olumsuzluk eki -mAdr, yani ekin
nls dz ve genitir. imdiki zaman eki -(i)yorun gel-
me- tabanna eklenmesiyle gelmeyor biimi ortaya -
kar. Nitekim eski metinlerde bu tr yazllar grebiliriz.
Biz bu nitede y nsznn yanndaki art ve/veya ge-
ni nlleri ndamaksllatrc (inceltici) ve daraltc et-
kisinin bulunduunu rendik. Bu durumda y nsz-
nn geriye doru etkisiyle e sesi daralarak i olur ve sz-
ck de yazda ve konumada gelmiyor biimine geliir.
Giden: Szck, git- eylemi ile bu eyleme eklenen sfat-
fiil eki -enden olumaktadr. Normal koullarda szc-
n *giten eklinde ekimlenmesi beklenirdi. Ancak
tek heceli git- yukardaki dibe rneinde olduu gibi,
kk hecedeki i nlsnn tarih bakmdan uzun olma-
s nedeniyle iki nl arasnda tmllemektedir.
His: Arapa kkenli bu szck, kaynak dilde Liss ek-
linde iki nszledir. Trkeye kopyalanrken kapal, ya-
ni nszle biten hecelerde ret, zan vb. rneklerde oldu-
u gibi tekleir. Ancak szcn his + -i gibi nl ile
balayan ek almas durumunda ak hecede kalan s n-
sz *(hi-si) eski ikiz nszl hiss-i biimine dnr.
stasyon: Trkede syleyite sz banda iki nsz bu-
lunmaz. Bu nedenle Franszca station szc Trkeye
kopyalanrken Trke ses sistemine aykr bu durumu te-
lafi etmek zere sz banda dz, dar i nls tremitir.
Kontak: Trke kkenli szcklerde hece ve sz so-
nunda ancak belirli nsz iftleri bulunabilir. Franszca
contact /kontakt/ szc Trkeye kopyalanrken sz
sonunda, -kt nsz ifti Trkenin ses ve hece yapsna
aykr olduundan son ses -t dm ve szck kontak
biimine gelimitir.
117
Ufack: Szck ufak ile -ck gelerinden olumakta-
dr. lk biim olan *ufakkta birbirine yakn ak ve k
heceleri kakofoni yarattndan k nszlerinden biri
dmtr.
Cumartesi: Szck, cuma ve ertesi gelerinden oluan
bir belirtisiz ad tamlamasdr. lk biim *cumaertesi.
Trkede birleik szckler dnda, iki nl yan yana
gelemeyeceinden nl birlemesi ad verilen ses olay
ile ikinci szcn bandaki e dmtr. Cumartesi,
kullanm skl yksek bir szck olduundan, birleik
szck ilemi grmemitir.
Sizinle: Szck siz ad, ilgi durumu eki -in ve -le ekin-
den ibarettir. Aslnda bu biim, adlara ilgi durumu eki
ile balanan son ekim edatyla oluturulur. Sizin ile
beindeki ile edat, dz dar i nlsnn dmesiyle
bu niteliini yitirerek eklemitir. Sizle, sizinle syleyi-
lerinden hangisinin tercih edilmesi gerektii ile ilgili te-
redddn nedeni budur.
Zambak: Arapa zanbak szc Trkeye kopyala-
nrken ikinci hecenin bandaki ift dudak nsz b, ilk
hecenin sonunda yer alan, kendisinden hemen nceki
di ve geniz nsz n nsznn, yerini ift dudak ve
geniz nsz mye brakmasn veya mye gelimesini
salamtr. Bu bir benzeme rneidir. Burada dikkat
edilmesi gereken nokta mnin geniz nsz olmas ne-
deniyle n nszyle, ift dudak nsz olmas nede-
niyle de b ile balantl olmasdr.
Dil bilim, Ankara: Trk Dil Kurumu.
Aronoff, M., Rees-Miller, Janie (2003). The Handbook
of Linguistics, Malden: Blackwell Publishing.
Banguolu, T. (2007). Trkenin Grameri, Ankara
Trk Dil Kurumu.
Demircan, . (1979). Trkiye Trkesinin Ses D-
zeni-Trkiye Trkesinde Sesler, stanbul: Der
Yaynlar.
Eker, S. (2011). ada Trk Dili, Ankara: Grafiker
Yaynlar.
Ergin, M. (1993). Trk Dil Bilgisi, stanbul: Bayrak Ya-
ynlar.
Finegan, E. (1994). Language- its Structure and Use,
Harcourt Brace College Publishers.
Gksel, A., Kerslake Celia (2005). Turkish, Routledge.
Language and Linguistics, New York-Toronto:
John Wiley and Sons.
Kornfilt, J. (1997). Turkish, London-New York:
Routledge.
Ladefoged, P. (2001). Vowels and Consonants: An
introduction to the sounds of languages, Oxford:
Blackwell Publishers.
Lewis, G. L. (1967). Turkish Grammar, Oxford:
Clarendon Press.
Cokun, M. V. (2010). Trkenin Ses Bilgisi (2. bas-
k). stanbul: IQ Kltr Sanat Yaynclk.
Korkmaz, Z. (2003). Trkiye Trkesi Grameri: ekil
Bilgisi, Ankara: TDK.
Tekin, T. ve lmez, M. (1995). Trk Dilleri, Ankara:
Simurg.
Biim bilgisini ve biim bilgisi ile ilgili temel kavramlar tanmlayabilecek,
Biim bilgisinin temeli olan szckleri ve ekleri yap, grev ve tr bakmn-
dan ayrt edebilecek,
Ad ve eylemlerin ekime girme srelerini aklayabilecek,
Cmle ve cmleyi oluturan geleri, geleri oluturan szck beklerini
tanmlayabilecek,
Cmleleri snflandrabilecek ve dil bilgisel olarak zmleyebilecek bilgi
ve beceriler kazanabileceksiniz.
indekiler
Biim bilgisi
Bamsz biimbirim (szck)
Baml biimbirim (ek)
Kk
Gvde
Taban
Yapm eki
ekim eki
Eklenme
deiim
Ad ekimi
Eylem ekimi
Sz dizimi
Anahtar Kavramlar
Amalarmz
Trk Dili-I
Yap Bilgisi: Biim
Bilgisi ve Sz Dizimi
BM BLGS
SZCK YAPIMI
SZCKLERN SINIFLANDIRILMASI
TRKENN EKLER
SZ DZM (CMLE BLGS)
CMLE TRLER
5
TRK DL-I

BM BLGS
Morfoloji, yani biim bilgisi, Trke karlndan da anlalaca gibi biimlerin
bilgisidir. lk kez 19. yzylda botanik terimi olarak kullanlan morfoloji; biyoloji,
dil bilim, jeoloji gibi farkl bilim dallarnn alt dallarndan biridir. Dil bilimde ve dil
bilgisinde ise biim bilgisi; ekimli biimlerin, szck trlerinin ve szck retimi-
nin almasdr. nsanlarn dile ynelik ilgileri genellikle szck dzeyinde youn-
lar. Szcklerin anlam, kkeni, yazm zaman zaman dil uzman olmayan konu-
urlarn da tartmalarna konu olur. Bu tartmalarn bir blm bilimsel bilgiye
dayanmadndan doru sonulara ulamaz.
Seslerin ve/veya biimlerin dizimiyle anlaml birlikler yani szckler oluur;
szckler eklenmeyle ekimlenir ve bu sreleri btnleyen anlaml bekler ve
cmleler yoluyla, ardk ve izgisel grnen bir sralanmayla dilin en temel bile-
eni hline gelir. Oysa durum gerek doada gerekse doann bir paras olan dil-
de tam anlamyla izgisel deildir. Stablerin (2007: 43) ifade ettii gibi, fiziksel ve
biyolojik bir varlk olarak insan hcrelerden, hcreler ise molekllerden oluur.
Ancak her biyolojik dzey birbirinden farkldr. Bu durum, insan diliyle de ses,
biim, sz dizimi vb. farkl dzeylerde organizasyonlardan olumasyla benzerlik
gsterir.
Biim Bilgisiyle lgili Temel Kavramlar
Biimbirim
Biim bilgisinde temel birim, biimbirimdir. Biimbirim, daha kk birimlere ay-
rlamayan, ses ve yap ynnden anlaml en kk gelerdir. Szcklerin i yap-
snn kendilerine eit ya da kendilerinden daha kk biimbirim ad verilen ni-
telerden olutuunu biliyoruz. Biimbirim terimi, geleneksel dil bilgisindeki sz-
ck ve ek kavramlarn birlikte ifade etmektedir, yani biimbirim szck ya da ek
olabilir. rnein, evlilikten szc drt biimbirimden: ev, -li, -lik, -ten; aldk sz-
c biimbirimden: al-, -d-, -kden oluur. Ses, biim ve sz dizimi boyutlar
ve ilevleri bulunan, ad ve eylemlerin tretim ve ekiminde ayr ayr ele alnan bi-
imbirimler, anlatmdaki sze dnm, baml veya bamsz en kk anlam-
l birimin tayclardr. Dier bir deyile, biimbirimler ilevi bulunan en kk
yapsal birimlerdir.
Yap Bilgisi: Biim Bilgisi ve
Sz Dizimi
Biimbirimler szck diziminde sralanrken yapm ekinin ekim ekinden nce
gelmek zorunda olmas; eklenmede biimbirimlerin ses zelliklerine tbi olmas
gibi snrlamalar vardr. rnein, retimde szcnde nce yapm eki -(i)m, ar-
dndan ekim eki -de gelir. -(i)m eki hece ve ses yaps bakmndan ret- taban-
na, ayn ekilde -de eki de retim tabanna tbidir.
Biimbirim ve Dil Bilgisel lev
Yukarda sz edilen dil bilgisel ilev kavram, biimbirimin bir anlamnn olmas
veya herhangi bir dil bilimsel yapy iaretlemesidir. rnein gel- szcnn te-
mel anlam bir yere ulamak, varmaktr. Szcn geldi ekimli biiminde ise -
di biimbirimi grlen gemi zaman iaretlemektedir. Benzer biimde, ev szc-
konut, hane anlamndadr. Bu durumda ev bir biimbirimdir. Evde szcn-
de ise -de, eylemin bildirdii olu ve kln yerini vb. yani bulunma durumunu ia-
retledii iin yine biimbirimdir. BlME (matematik terimi), BLme (olumsuz emir)
rneklerinde vurgunun deimesi anlam deitirdiine gre vurgunun da dil bil-
gisel ilevi vardr. Ana dilinin konuurlar szckleri oluturan biimbirimleri ve bi-
imbirimler arasndaki farklar sezebilirler. rnein dil uzman olmayan ana dili
konuurlar evli, tozlu; atekes, ekyat; koar, yrr szcklerini biimbirimlerin i-
levleri bakmndan ayrt edebilirler.
Biimbirimlerin Yaps
Biimbirimler, hecelerle kartrlmamaldr. Hece blnmesi ile biimbirimler ara-
snda ancak rastlantya dayal benzerlik bulunabilir. Hece says ile biimbirim sa-
ys arasnda dorudan bir iliki yoktur. Kimi zaman bir biimbirim birka hece-
den; kimi zaman da bir hece en az iki biimbirimden oluabilir. rnein 3 heceli
kelebek, 1 biimbirimdir. 1 heceli kon- szcnde ise 2 biimbirim vardr. Aa-
da konuklar szcnde, heceler ve biimbirimler gsterilmitir:
Szlksel gsterim : konuk-lar (1 szck ve 1 ekten oluuyor)
Biimbirimlerin gsterimi : ko-n-(u)-k-lar (4 biimbirimden oluuyor)
Hecelerin gsterimi : ko-nuk-lar (3 heceden oluuyor)
Seslerin gsterimi : k-o-n-u-k-l-a-r (8 ses birimden oluuyor)
Deiken Biim
Tek bir dil bilgisel ilevi temsil eden biimbirimler, ekim ve eklenme srasnda ay-
n ilevi temsil etmek zere farkl biimlerde gerekleebilirler. Bu biimlere de-
iken biim ad verilir. Baka bir tanmla deiken biim, bir biimbirimin ses
uyumlarna bal olarak ald biimdir. Bu farkl biimlerde gereklemenin kural-
lar formle edilebilir. rnein Trkede -lar ve -ler (= -lAr) biimlerinin iki dei-
ken biimi vardr. okluk, eer szcn son hecesinde n bir nl veya son ses-
te kimi n damak nszleri varsa -ler deiken biimi, dier durumlarda -lar de-
iken biimi tarafndan iaretlenir.
Grlen gemi zaman ekinin 8 deiken biimi (-d/-di, -du/-d; -t/-ti, -tu/-t
= -DI,-DU) vardr. nl uyumlarna girmeyen imdiki zaman iaretleyen -yor, ad-
dan ad yapan -()mtrak vb. biimbirimlerin ise deiken biimi yoktur. Deiken
biimlerden her birine biimlik (morf) ad verilir.
120
Tr k Di l i -I
Deiken biim: Ses
uyumlarna bal deien
biimbirimdir. okluk eki
-ler, -lar gibi.
Biimbirimlerin Snflandrlmas
Biimbirimler tek balarna kullanlp kullanlamamalar bakmndan bamsz bi-
imbirimler (szlksel) ve baml biimbirimler (grevsel) olmak zere ikiye
ayrlr. Bamsz biimbirimler, tek balarna kullanlabilir, herhangi bir sz dizim-
sel yapda baka bir biimbirime bal deildir. Baml biimbirimler baka bir bi-
imbirime balanmak zorunda olan, tek balarna kullanlamayan biimbirimlerdir.
Baml biimbirimlerin yeni szckler retmek ve szckleri ekimli hle getir-
mek eklinde zetlenebilecek iki temel grevi vardr.
Bu snflandrmay Kzlar eve gitti. ve Yarn gel! rnek cmleleri erevesin-
de ele alalm:
Bamsz biimbirimler/Szckler Baml biimbirimler/Ekler
kz -lar
ev -e
git- -ti
yarn -
gel -
Baml biimbirimlerin grev ve ilevlerini yerine getirebilmeleri iin bamsz
biimbirimlere ihtiyac varken, bamsz biimbirimlerin baml biimbirimlere ih-
tiyac ise mutlak deildir. rnein Kzlar eve gitti. cmlesinde kz, ev ve git ba-
msz biimbirimler; -ler, -e, -ti baml biimbirimlerdir. Bu cmle bamsz bi-
imbirimlerle kurulamaz; ancak iki bamsz biimbirimden oluan Yarn gel!
cmlesinin baml biimbirime ihtiyac yoktur.
Baml biimbirimlerin bir blm art zamanl olarak szck kkenlidir. Ad
ya da eylem soylu ekim eki alan kimi szckler zellikle kullanm skl nede-
niyle sre iinde ekleebilir. rnein -lA baml biimbirimi, ile bamsz biim-
biriminden gelimitir.
Dil olgusu zerine ayrntl bilgi edinmek iin ada Trk Dili adl kitab inceleyebilir-
siniz. (Eker, S., Ankara: Grafiker Yaynlar, 2011)
Fosil Biimbirimler ve Fosilleme
Tarih dnemlerdeki kimi biimbirimlerin dil bilgisel ilevlerini yitirerek bugne
ulamasna fosilleme, bu tr biimbirimlere fosil biimbirim ad verilir.
Okul gramerlerinde kaynatrma harfleri olarak nitelenen n, s, , y seslerinden
yalnzca y seslik ilev bakmdan nller arasndaki boluu dolduran kaynatrma
nsz ilevindedir. Zamir nsi olarak nitelenen {-n-} ve nl ile biten adlara gelen
nc okluk kii iyelik eki -sI nn birleiminde yer alan {-s-} bugn bamsz an-
lam veya ilevi kalmam, tarih dnemlerin kalnts bir tr fosillemi biimbirim-
lerdir. Fosillemeler genellikle eklenmelerde, yani szcklerin ek almalar srasn-
da ortaya kar. rnein ahs zamiri onun, yaklama hli eki -a almas durumun-
da iki nlnn arasna boluk doldurucu ynin gelmesiyle *o-y-a eklinde ekim-
lenmesi gerekirdi, ancak nc teklik kii zamiri ona, ondan, onca vb. ekimle-
nirken {-n-}nin bir fosil ek olarak ortaya ktn gryoruz.
Anlamlarn veya ilevlerini yitirmesine ramen baz szcklerde veya er p,
soy sop, yorgun argn vb. szck beklerinde korunan biimbirimler de ayn ekil-
de fosil biimbirimlerdir. Soy sop, er p ikilemelerindeki sop, er kelimelerinde
olduu gibi ikilemeler, deyimler gibi sz beklerinde korunan ancak bugn anla-
121
5. ni t e - Yap Bi l gi si : Bi i m Bi l gi si ve Sz Di zi mi
Art zamanl: Tarih
srelerdeki deiikliklere
odaklanan yntem. Yalnzca
belirli bir dneme odaklanan
ynteme ise e zamanl
denir.
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Biimbirimler ikiye ayrlr:
Bamsz biimbirimler,
szcklerdir. Baml
biimbirimler, eklerdir.
m unutulmu kelimeler fosil szcklerdir. Odun, belen dalk, sarp yer, tozan 1.
ince toz tanesi. 2. tozu ok olan yer vb. szcklerdeki -(A)n (<ET -(A) da bugn
yeni szck yapmayan fosil eklerdendir.
Kk
Kkler, kendilerinden daha kk anlaml paralara ayrlamayan, szlksel anlam
tayan ve bir szck trne ait olan biimbirimlerdir. Bir szck en az bir kk bi-
imbirimden oluur, bu tr szcklere basit szck veya basit gvde ad verilir. r-
nein ak (sfat), git- (eylem), gel- (eylem), el (ad), kelebek (ad), kol (ad), kulak (ad),
toprak (ad) szckleri biim bilgisel bakmdan blnemez; ancak anlam tamayan
ke-le-bek gibi hecelere veya k-e-l-e-b-e-k gibi seslere blnebilir. Unutmamamz ge-
reken nokta, bugn kk gibi grnen birok szcn aslnda tarih dnemlerde
en az iki bamsz biimbirimden oluabileceidir. rnein biz, siz, gece, le, n
ve Ses Bilgisi nitesinde grdnz gibi aa, art zamanl bakmdan tremi sz-
cklerdir. Bu tr zmlemeler, szcklerin kkenleriyle ilgili almalar, ancak dil
uzmanlar tarafndan yaplmal veya bu konularda dil uzmanlarna danlmaldr.
Gvde
Gvdeler, biri bamsz biimbirim olmak zere, en az iki biimbirimden oluan
yani bir veya daha fazla ek alan kk biimbirimlerdir. rnein geit, gelinlik, ge-
litiril- szckleri ge-(i)-t, gel-(i)-n-lik, gel-(i)-tir-(i)l- biimbirimlerinden olu-
an gvdelerdir. Biimbirim nitelii bulunmayan yardmc sesler parantez iinde
gsterilmitir.
Taban
Tabanlar, eklerin yani baml biimbirimlerin eklendii yaln szcklerdir. Taban-
lar kk veya tremi szck olabilir. Aadaki rnekte gz, gzlk szcnn;
gzlk, gzlk szcnn; gzlk ise gzlklk szcnn tabandr.
gzlklk
gzlk
gzlk
gz
Ek
Ekler, herhangi bir szck trne dhil olmayan, yani eylem, ad (isim), sfat, zarf
vb. szck trlerinden birine girmeyen baml biimbirimlerdir. Ekler;
Biim bakmndan n ekler, i ekler, son ekler olmak zere e;
lev bakmndan yapm/retim ekleri ve ekim ekleri olmak zere ikiye
ayrlr.
Eklemeli bir dil olan Trkede yeni szckler yapan veya szckleri ekimli hle getiren
son ekler vardr, ancak son eklerin says onlarla ifade edilebilecek derecede ok ve ilek-
tir. Bknl bir dil olan ngilizcede ise her ek tr de vardr. Ancak iekler son derece
az, son ekler Trkeye gre daha snrldr. ngilizce, zellikle Yunancadan ok sayda n
ek kopyalamtr. Trke, Franszca form szcnden n eklerle ve son eklerle treyen
reform, deform, deforme, deformasyon rneinde olduu gibi Bat dillerinden ok say-
da n ek ve son ek almtr. Buna Trkede n ek gibi kullanlan Arapa kkenli ma-aile,
Farsa kkenli bi-taraf, na-dide vb. n ekim edatlarn da dhil edebiliriz.
122
Tr k Di l i -I
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Burada anlam ve ilevlerine gre yapm (retim) ekleri ve ekim eklerine ksa-
ca deinilecektir.
Yapm ekleri: Yapm/retim ekleri yeni szckler yapma grevi bulunan ek-
lerdir. Yeni szckler yaplrken szck tr deiebilir. rnein oyun adndan
eylem yapan -a- biimbirimi ile retilen yeni szck (oyna-) artk bir eylemdir. Ay-
n ekilde a- eyleminden -()k biimbirimi ile retilen yeni szck ak bir addr.
Son olarak -n biimbirimi gndz, gz, k vb. adlara gelerek zaman belirteci ya-
par. Yapm ekleri dil bilgisel bilgi ve szlksel bilgi tarlar. Yukardaki rnekleri
dil bilgisel bilgi ve szlksel bilgi bakmndan yle bir izelge ile gsterebiliriz:
Ekleri yeni szckler tretebilme yetenei bakmndan tretim yapabilen ekler
ve tretim yapamayan ekler olarak ikiye ayrabiliriz. Tretim yapabilen ekler sk-
lklar az da olsa yeni szckler yapabilen eklerdir. Tretim yapamayan ekler ise
donmu, fosillemi anlam ve/veya dil bilgisel ilevi bulunmayan eklerdir. oun-
lukla tek bir birleimde yer alr ve azlarda, eskimi veya yanl zmlenmi r-
neklerde grlr. rnein Trke altm ve yetmi szcklerindeki -mI yeni tre-
tim yapamaz, yani baka szcklerde kullanlamaz. Odun szcnn od ate
bamsz biimbiriminden trediini seziyoruz, ancak sondaki n baml biimbi-
rimini tanmyoruz. Benzer biimde eldiven, karanlk, gndz szcklerinde de
bu trden ekler bulunmaktadr. Eldiven, karanlk, gndz szcklerinde el, kara,
gn bileenlerinin bulunduunu gryoruz, ancak -diven (< Far.) ve -dz ekleri
ile karanlk rneindeki n gesini tanmlayamyoruz. Bu baml biimbirimler
adeta fosillemi durumdadr. retim yapmayan biimbirimler ancak art zamanl
olarak aratrlabilir.
ekim ekleri: Dil bilgisel bilgi tayan biimbirimler olan ekim ekleri, sz-
lksel biimbirimlerde ad durumlarn, baz dillerde cinsiyet; eylemlerde at, kip,
grn, kii, vb. dil bilgisel ilevleri iaretler. rnein Ders-ler
1
-i-m
2
-i
3
tamam-
la-d
4
-m
5
cmlesinde derslerimi adnda (1) nolu ek oulu, (2) nolu ek iyelii,
(3) nolu ek ykleme durumunu; tamamladm ykleminde ise (4) nolu ek gr-
len gemi zaman, (5) nolu ek, birinci kiiyi ifade eder.
Trkenin yapm ve ekim ekleriyle ilgili daha ayrntl bilgi edinmek iin Trk Dil Bilgi-
si adl kitaptan yararlanabilirsiniz. (Ergin, M., stanbul: Bayrak Yay., 2004)
Eklenme
Szcn yapm eki veya ekim eki almasdr. Trke yalnzca sondan eklemeli
bir dil olduundan eklenme, Trkede son eklenme eklinde gerekleir. Ancak
baka dillerde n eklenme ve i eklenme vardr. rnein dilimize Bat dillerinden
kopyalanm olan anormal, dearj ; Dou dillerinden kopyalanm olan namsa-
it, bitaraf szcklerinde n eklenme vardr.
123
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Szck Yapm eki Dil bilgisel bilgi Szlksel bilgi
oyna -a- addan eylem eylem, hareket
ak -(I)k eylemden ad durum
kn -(I)n addan belirte zaman ad
Tablo 5.1
rnek Yapm
Eklerinin Dil Bilgisel
ve Szlksel Bilgi
Bakmndan
Grnmleri
ekim ekleri, ilgili trden
her szce gelebilir; ancak
yapm ekleri her szce
eklenemez.
Deiim
Trkede ekimler eklenmelerle yaplmaktadr. Ama ngilizce gibi ekimli (bkm-
l) kimi dillerde eklenmenin dnda i deiim ad verilen bir ekim biimi vardr.
deiim, herhangi bir szckte ek olmayan bir parann szckteki baka bir
parann yerini alarak szcn anlamn deitirmesi veya okluk, zaman vb. bil-
dirmesi gibi dil bilgisel bir ilev iaretlemesidir. rnein foot ayak szcnde
ooun yerine eenin eklenmesiyle szck okluk anlam kazanr, to sing ark sy-
lemek eyleminde i yerine a ve u seslerinin gelmesiyle gemi zaman biimleri
olan sang ve sung oluur. Trkede ben, sen ve o zamirlerinin yaklama durumu
eki almas durumunda bana, sana, ona biimlerini almas biimsel olarak i dei-
ime benzemektedir.
Enklitik
Trkede henz karl retilmeyen enklitik terimi, sz dizimsel olarak bamsz
bir szck gibi ilevi bulunan, ancak ses bilgisel olarak bir ek gibi grnen sz-
cklerdir. rnein Trke soru eki ad verilmesine karn bamsz bir szck gi-
bi ayr yazlan mI tipik bir enklitiktir. mInn nls kendisinden nceki szcn
son nlsne gre art veya n, dz veya yuvarlak olur. dA edat da enklitiktir. dA
edatnn sk sk pek de yerine pekte eklinde yazlmas ciddi bir yazm yanl olma-
sna karn, olduka yaygndr. Bunun nedeni, edatn hem nsznn hem de n-
lsnn kendisinden nceki szcn nlsne ve son nszne tbi olmasdr,
yani ses bilgisel bamlldr.
SZCK YAPIMI
Srekli bir gelime iindeki diller eitli yollardan yararlanarak yeni trevler, yeni
szckler yaratrlar. Eklemeli bir dil olan Trkenin sz varl nemli lde t-
retme ve birletirme yoluyla yaplan szcklerden oluur. Ancak, zellikle Bat dil-
lerinin etkisiyle, dier yollarla da szckler yaplmaktadr. Trke dier dillerde ol-
duu gibi, sonsuz sayda szck retme yetisine sahiptir. Dil, bir yandan retici-
lik, te yandan yaratclk niteliklerine sahip bir sistemdir. Ancak, her eye karn
szck retimini snrlayan dilin i sistemine ait etkenler de vardr.
Btn dillerde sz varln gelitirme, yeni trevler yaratmada kimi yalnzca
birka szcn olumasnda kullanlan, kimi yzlerce yeni szck oluturan bir-
takm yntemler vardr. Bu yntemlerin bir blm, zellikle tretme, birletirme
ve kalplama dndakilerin ou yukarda belirtildii gibi Bat dillerinden dilimi-
ze aktarlmtr. Szck yapm ile ilgili balca yollar u ekilde sralanabilir:
Birletirme
Tretme
Kalplama
rnekseme
Krpma
Karma
Ksaltma
Kastl yaratma
Derleme
Tarama
Genelleme
Kopyalama
124
Tr k Di l i -I
Birletirme
ki veya daha fazla szcn bir araya gelerek ad veya eylem trnde szck
oluturmasdr. Birleik szckte anlam ve szck trn belirleyen geye asl
ge ad verilir. Birletirmelerin ounda asl ge, sondaki veya sadaki szcktr.
Birleen geler arasnda yalnzca yap bakmndan deil vurgu, sre vb. bakmlar-
dan da ilikiler vardr. rnein, karatavuk tyleri kara, meyve ve bceklerle bes-
lenen tc ku ile kara tavuk kara tyl tavuk rneklerinden ilkinde, bileen-
ler arasnda boluk ve sre yoktur, bein vurgusu ikinci szcn zerindedir.
kinci rnekte ise bileenler arasnda boluk ve sre vardr, bek vurgusu ilk sz-
cn zerindedir. ok zarf, karatavuk birleik szcnn sfatn niteleyemez
ancak, geici bir sfat tamlamas olan kara tavukun sfatn ok kara tavuk eklin-
de niteleyebilir.
Birletirmelerde anlam, bileenlere zellikle asl geye baldr, yani i merkez-
lidir. Sarkz szc, halk aznda inek, argoda esrar anlamndadr. Sar bir s-
fat, birletirmenin asl gesi ve szck trn belirleyen kz ise addr. Yani sarkz
sfat tamlamas deil, addr. Birlemenin anlam sar (sal) kz deil, inek ya da
esrardr. Bu durumda birletirmenin dil bilgisel asl gesi szck iinde, ancak an-
lamsal asl ge szck dndadr. Bu tr birlemelere de d merkezli birleme ad
verilir.
Birletirmeler yazda ak retim, arz etmek vb. ayr; gneybat, kretmek vb.
bitiik ya da isim-fiil, sfat-fiil, Fen-Edebiyat Fakltesi, Osmanlca metinlerde gl-
rz, bed-lika vb. ksa izgiyle gsterilir. Son dnemlerde Bat dillerinden zellikle
ngilizceden aynen kopyalanan by-pass, check-in szcklerindeki ksa izgi Trk-
e yazma da girmitir. Birletirmelerin ayr ya da bitiik yazlmas, Trk yazmnn
1928den, Harf Devriminden bu yana zemedii nemli bir sorundur. Szcn
bitiik mi ayr m yazlaca sorusunun ak, kesin bir cevab olmad gibi farkl
dnemlerde yaymlanan klavuzlarda kkten deiiklikler yaplmas, ancak yaplan
deiikliklerin btncl olarak uygulamaya konulamamas Trk yazmnn istikra-
rn engellemitir.
Tretme
Tretme, herhangi bir tabana eklenen yapm (tretme, tretim) ekleri araclyla
anlam ve/veya tr bakmndan farkl yeni szcklerin yapmdr. rnein birikim
szcnn kk bir 1 ismidir. Bu kkten -(i)k- ekiyle birik- eylemi tremi, ar-
dndan birik- tabanna gelen -(i)m ekiyle eylem yeni anlamda bir ada dnm-
tr. Kukusuz ekler szcklere geliigzel eklenemez. Eklenmeyle ilgili olarak et-
tirgenlik ats -Ir-n tek heceli eylemlere gelebilmesi gibi ses bilgisel ve biim bil-
gisel; evli evlenmi olan szcnn kart anlamnn bekr szc tarafndan
bloke edilmesi gibi szlksel kimi snrlamalar vardr. Evi olan anlamndaki evli
szcnn kart anlamls evsizdir.
Szckler yaplrken zaman zaman szck yapm ile ilgili ilkelerin, kurallarn
dna kld da bir gerektir. zellikle Trk Dil Devrimi ile balayan srete re-
tilen ok sayda szck arasnda, says snrl da olsa, ses bakmndan hatal ata-,
budun, teet, tinsel, yntem; biim bilgisel bakmdan hatal sapta-, uygar; anlam
bakmndan hatal bay, bayan, olas; sz dizimi ve anlam bakmndan hatal zgr
gibi yanl tretilen ancak, Trkenin sz varlna giren szckler vardr.
125
Kalplama
ekim ekleri hatta cmleler kimi zaman kendi ilevlerinin ve grevlerinin dnda,
yeni anlamlar kazanabilir; buna kalplama ad verilir: birden (< bir-den), kt (<
k-t), gecekondu (< gece kondu), imambayld (< imam + bayld), tandk (< ta-
n-dk), toptan (< top-tan), Trke (< Trk-e), uydu (< uy-du), yakacak (< yak-
acak), yazar (< yaz-ar), yzde (< yz-de). Bu rneklerde ad ve eylem ekim ekle-
ri, szck gruplar hatta cmleler kalplaarak yeni szckler oluturmulardr.
rnekseme
rnekseme, zellikle ses ve biim bakmndan yabanc szckleri model alarak
yerli biimbirimlerle szck retilmesidir. Burada kaynak dildeki szcklere ben-
zetmek esas olduundan szck yapm ilkeleri zaman zaman ihmal edilir: belleten
(kr. Fr. bulletin), genel (kr. Fr. gnral), imge (kr. Fr. image), okul (kr. Fr. co-
le), ordonat (kr. Fr. ordonance); boyut (kr. Osm. buud); erat (kr. Osm. efrat);
tmce (kr. Osm. cmle) vb.
Krpma
Kimi zaman, bir szcn ilk hecesi ya da bir blm ile anlam kayb olmadan ay-
n kavram ifade edilebilir. Krpma, ok heceli bir szcn bir veya daha fazla he-
cesini kaldrarak yeni szck oluturma yoludur: kilo (< kilogram), motel (< motor
otel), pop (< popler), santim (< santimetre) vb.
smi niteleyen sfatn, bir sre sonra adn kullanmdan dmesiyle adn anlam-
n da stlenmesi sonucunda meydana gelen tkenmez (kalem) vb. rnekler de bir
tr krpma saylabilir.
Karma
Karma, iki szcn hecelerini ya da paralarn, genellikle ilk bileenin birinci,
ikinci bileenin ikinci parasn bir araya getirerek yeni szck oluturma yoludur.
arge (< aratrma + gelitirme), ordonat (< ordu + donatm), eltel (< el + telefonu)
vb. Karmada bileenler biim bilgisel geler deildir.
Ksaltma (Akronim)
Ksaltma, szcklerin ilk harflerinin tamamnn veya bir blmnn bir araya ge-
tirilmesi ile oluturulur: TED (< Trk Eitim Dernei) vb. Bazen de, kesin bir ku-
rala bal olmakszn szcklerin ilk heceleri ya da ilk sesleriyle de karmaya ben-
zer ekilde szckler oluturulur: ASELSAN (< Asker Elektronik Sanayii), BA-
KUR (< Bamsz alanlar Sosyal Sigortalar Kurumu), ODT (< Orta Dou Tek-
nik niversitesi), SEKA (< Selloz ve Kt Sanayii Kurumu), TAR (< Tarm Sat
Kooperatifleri Birlii) vb.
Szcklerin ba harflerinin bir araya getirilmesiyle oluan ksaltmalarn bir b-
lm, bir sre sonra dilin sz varlna szck olarak katlabilir. ngilizceden Trk-
eye kopyalanan lazer szc de ngilizce LASER (< ng. Light Amplification by
Stimulated Emission of Radiation) ksaltmasndan adlamtr.
Kastl Yaratma (Uydurma)
Birletirme, tretme vb. herhangi bir biim bilgisel geden ve/veya kuraldan ya-
rarlanmakszn yeni bir szcn oluturulmasdr. Bat dillerinde Asus, gaz, Goog-
le, Kodak, robot gibi marka ve tr adlar dhil, bu tr szckler vardr. Trkede
zellikle 1930lu yllardan itibaren retilen ve Trkeye mal olmu bayan, koul,
126
Tr k Di l i -I
uygar vb. szckleri sralayabiliriz. Koul, zgr, uygar szcklerinin tretiliini,
bay, bayan szcklerinin bugnk kullanmlarn aklayabilecek herhangi bir bi-
limsel bilgi yoktur.
Derleme
Derleme, yaz dilinde unutulduu iin kullanlmayan ve azlarn sz varlnda
bulunan szcklerin yaz diline kazandrlmasdr. Trk Dil Devrimi ile halk az-
larndan yaplan derlemelerde TDK tarafndan yaz diline alan, ara, asalak, de-
netlemek, deprenmek, doruk, gle, gney, onarmak, dl, umarsz, rn, yozla-
mak gibi pek ok szck kazandrlmtr.
Tarama
Tarama, yaz dilinde unutulduu iin kullanlmayan veya genellikle yerlerini yaban-
c kkenli szcklerin ald tarihsel kaynaklardaki szcklerin tekrar yaz diline
kazandrlmasdr. TDK tarafndan Trk Dil Devrimi ile yaz diline kazandrlan ki-
mi szckler u ekildedir: aklamak, artmak, ayrks, bakan, grkem, kken, nes-
ne, nitelik, nicelik, sonu, tank, tartmak, tmen, yarg, yasa, yre vb.
Genelleme
Balangta kii ad, marka ad vb. zel ad olan szckler genelleerek belirli bir
trn genel ad hline gelebilir. Trkede jilet (tra ba yapmcs ngiliz Gilet-
tein adndan), neskafe (tescilli Nescafe rn adndan) sanaya (marka adndan),
selpak (marka adndan), vimlemek (marka adndan) gibi zel adlar bu yolla dilin
sz varlna girmi, ancak bu tr szcklerin bir blmne Trke Szlkte e-
itli nedenlerle yer verilmemitir.
Kopyalama (dnleme, Alnt)
Yukardaki yollarn dnda, dilin sz varln gelitirmenin bir baka yolu da kop-
yalamadr. lgili blmde de geni olarak belirtildii gibi, btn diller u ya da bu
lde baka dillerden kopyalama yapmlardr. Kopyalamann yn; zaman, dilin
arac olduu kltr ve uygarln siyas, asker, ekonomik vb. durumuna gre de-
iebilmektedir. Kopyalamalar kaynak dilden ya dorudan ya da arac diller arac-
lyla yaplmaktadr. rnein ahtapot, krfez, demet Rumcadan; futbol, egzoz,
damper ngilizceden; derya, arzu, mjgn Farsadan; makosen, domates, patates
Amerikan yerlilerinin dillerinden dolayl olarak dnlenmitir.
Bir dnya dili olan ngilizce yzyllar boyunca Franszca ve dolayl olarak La-
tincenin etkisinde kalmasna, pek ok dilden on binlerce szck almasna karn,
bugn Franszca da dhil olmak zere, btn dnyaya szck ihra etmekte; kar-
ma diller yaratmaktadr. Amerikanizm, Trke dhil hemen hemen btn dnya
dillerini derinden etkilemektedir.
SZCKLERN SINIFLANDIRILMASI
Bilimsel almalarn temeli snflandrmadr. Szcklerin snflandrlmas da bir
bakma dil almalarnn temelidir. Ancak henz szck kavramnn eksiksiz bir
tanmn yapabilmi deiliz. Yaz esas alndnda, szc harflerin sralanmasy-
la oluan ve ayr yazlan birim eklinde tanmlamak tek bana bilimsel bir tanm
nitelii tamyor; nk ses bilgisel, biim bilgisel ve szlksel dzeylerde bir ya-
127
p olduuna gre, szcn bu dzeylerde de tanmlanmas gerekiyor. Szc
biimbirim ile szck bei arasnda bir birim olarak da deerlendirebiliriz. Dil
bilimciler szc, ksaca en kk serbest biim szleriyle de tanmlar. Bu ta-
nm, szcn tek bana cmle kurabilen ve en az bir bamsz biimbirimden
oluan bir birim olduunu ifade ediyor. Ancak zel durumlarda bu tanm dahi ye-
terli olmayabilir.
Szcklerin snflandrlmas Eski Hint ve Eski Yunan dnemlerinden bu yana
dnrlerin, bilim insanlarnn ura alanlarndan biri olmutur. Eflatun szckle-
ri onoma ve rema, yani ad ve eylem olmak zere ikiye ayrmt. Bugn kulland-
mz grevsel szck snflandrma sistemi M 2. ve 1. yzyllarda yaayan Yu-
nanl D. Thraxn Dil Bilgisi Sanat adl almasna dayaldr. Thrax bu almada
szckleri ad, zamir, eylem, zarf, bala vb. sekize ayrmt. Bu snflandrma La-
tinceye, oradan Bat dillerine, Bat dillerinden J. Denynin yazd dil bilgisi ile 20.
yzyln banda Trkenin gramerine aktarlmtr.
Trkler slamiyetten sonra Trke szckleri Arap dil bilgisi okulunun snflan-
drma sistemine uyarlamlardr. Bkml bir Sami dili olan Arapann biim bilgi-
si ile Trkenin biim bilgisi temelde farkldr, dolaysyla bu snflandrmann Trk
dil bilgisine katks olmamtr.
Szckleri; yap, anlam, tr ve grev gibi ltlere gre farkl biimlerde snf-
landrabiliriz. Yap bakmndan snflandrma iin Szck Yapm balkl blm
inceleyebilirsiniz. Dier snflandrma biimleri aada ele alnmtr.
Anlam Bakmndan Szcklerin Snflandrlmas
Szcklerin anlam bakmndan snflandrlmas biim bilgisel veya yapsal bir s-
nflandrma olmamakla birlikte burada ksaca ele alnacaktr. Bu snflandrma tr
de dier snflandrmalarda olduu gibi olduka karmaktr, nk Her szcn
kullanld balam kadar anlam vardr. Szckler sz dizimine girdii zaman
szlkteki anlamlarndan az ok farkl, kendi aralarndaki yapsal ilikiye uygun
anlamlar kazanrlar. En geni hacimli szlkler bile bir dildeki szcklerin anlam-
n btnyle yanstamaz.
Temel anlam: Bir szcn balangta yanstt, ilk ve asl kavrama temel
anlam ad verilir. rnein, gz grmeye yarayan organn addr.
Yan anlam (ikincil anlam): Szcn, temel anlamla ilikili edindii bir ba-
ka anlam, yanstt yeni bir kavramdr. Gz szcnn masann gz rnein-
de olduu gibi ekmece anlamnda kullanlmas bir yan anlam rneidir.
Mecaz anlam: Mecazlar (metafor), bir ilgi veya benzetme sonucu gerek an-
lamndan baka anlamda, baka bir szcn yerine kullanlan szlerdir. Mecaz-
larda szck, szlk anlamnn tamamen dnda ancak onunla ilintilidir. Kalbim
krld cmlesinde krlmak mecazi anlamda kullanlmtr.
Terimler: eitli bilim, sanat ve meslek alanlarnda kullanlan zel anlaml sz-
cklerdir. Yaz dilinin kimi szckleri bilim, sanat, spor vb. alanlarda zel anlam-
lar kazanr ve terim olarak kullanlr (kr. jargon).
Argo: Toplum iinde bir kesimin ya da belli gruplarn farkl bir biimde anla-
may salamak iin oluturduklar zel bir dildir. Argo her lkede ve her dilde g-
rlen bir alt dildir.
128
Tr k Di l i -I
Aktarma: Szcn dile getirdii kavramla, bir baka kavram arasnda ou kez
benzetme yoluyla bir iliki kurarak szcn anlamn o kavrama aktarma olaydr.
Kremlin szcnn Rusya Federasyonu ynetiminin yerine kullanlmas gibi.
ok anlaml: Ayn szcn birbiriyle ilgili, rnein ak szcnn ak ka-
p, ak kadro, ak deniz vb. farkl kavramlar ifade etmesidir.
E ve yakn anlaml: Kara ve siyah, bk- ve usan-, gnder- ve yolla- gibi
farkl szcklerin ayn kavram ya da eylemi yanstmasdr. E anlamllkta szck-
ler anlamca birbirine yakn olmasna karn, dilde salt e anlamllk sz konusu
olamaz.
E anlaml szckler, aralarnda anlamca ilgi ve bant bulunmayan kara renk
ad, kara toprak gibi e sesli szcklerle kartrlmamaldr.
Kart anlaml: yi x kt, gece x gndz gibi anlam bakmndan birbirine kar-
t szcklerdir. Kart anlaml szckler gece ve gndz gibi birbirlerini tamamla-
yc olabilir.
artrma anlam: Herhangi bir szcn akla getirdii dier bir anlam ve-
ya szcktr. rnein, fhrer szcnn Hitler i artrmas gibi.
Yerliletirme (halk etimolojisi): Halkn, anlamn bilmedii ya da unuttuu
bir szc ses ve anlam bakmndan kendi dilinin szcklerinden birine benzet-
mesidir. orum szcnn, ou Rumdan, stanbul un slam ve bol szcklerin-
den geldii aklamas birer yerliletirme etimolojisi rneidir.
Tr ve Grev Bakmndan Szcklerin Snflandrlmas
Trkede szckler geleneksel olarak ad, sfat, zarf, zamir, edat, bala, nlem
ve eylem olmak zere sekiz trde toplanmaktadr. Arap dilciliinin dolayl etkisiy-
le szckleri adlar, eylemler ve edatlar eklinde e ayran grler de mevcuttur.
Adlar, sfatlar, zamirler, zarflar ve nlemler ad soylu szcklerdir, ad ekim ek-
leri alabilirler. Kimi aratrmaclar son ekim edatlarn, balalar ve nlemleri
edat bal altnda toplamaktadr; ancak nlemlerin ad ekim alabilmeleri bak-
mndan adlarla da ilgisi vardr.
simlerin, eylemlerin ve zamirlerin dndaki szck trlerinin snflandrlmas
Trk dil bilgisinin nemli sorunlarndan biridir. Bunda eklenme yoluyla ekimle-
nen Trk dilinde, deyim yerindeyse ykn nemli lde ekim ekleri tarafndan
tanmas, szcklerin gerek ilevlerini ancak sz diziminde kazanmalar bir et-
ken olabilir.
Szck trleri hakknda daha ayrntl bilgi iin Trkenin Grameri adl kitaptan
yararlanabilirsiniz. (Banguolu, T., Ankara: TDK, 2007)
Szck trleri iinde edatlarn anlamsz, grevli ve ilevli szckler olduu yar-
gs tam olarak gerei yanstmaz. Nitekim Trke Szlkte gibi edatna yer veril-
mi ve bu edatn drt farkl anlamnn bulunduu rnekleriyle gsterilmitir. An-
cak edatlarn anlamlar tek balarna deil, oluturduklar beklerde ortaya kar.
Trkenin baka dillerden zamirler dnda btn szck trlerinden kopya yapt-
n gryoruz. Ancak nc ahs zamirlerinin kkeni karmaktr. Aada sz-
ck trleri genel olarak ele alnmaktadr.
Szck trleriyle ilgili ayrntl tartmalar iin Dil Bilgisinin Temel Kavramlar, Trke
zerine Tartmalar adl kitaptan yararlanabilirsiniz. (Uzun, N. E., stanbul: TDAD, 2004)
129
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Adlar: Trkede, adlarda Arapa, Franszca, ngilizce vb. pek ok dilin aksine
dil bilgisel erillik, diillik zellii yoktur. Ancak Arapadan mdir-mdire, Fransz-
cadan antz-antr gibi erillik-diillik ayrm bulunan szckler kopyalanmtr.
Trke adlar oul yaplrken tamlanan ad oul eki almaz. Beevler, Krk Ha-
ramiler, Yedi Cceler, Yedi Uyurlar vb. yer adlar, efsaneler, masallar gibi istisna-
lar vardr. Arapadan ve Farsadan baz okluk gsteren szckler ve ekler de
kopyalanmtr. rnein Arapa kkenli eya, evlat, talebe, ulema gibi Trkede
tekil olarak kullanlan, ancak aslnda oul olan szckler ile ebeveyn, tarafeyn gi-
bi ikilik bildiren ve yine Arapa Trkiyat, hayvanat gibi -t okluk eki bulunan
szckler dilimize girmitir.
Sfatlar: Adlar eitli ynlerden niteleyen veya belirten szcklerdir. Dolay-
syla sfatlar byk, scak, tatl, yeil vb. varlk ve kavramlarn niteliklerini gste-
ren niteleme sfatlar ve varlk ve kavramlar iaret (bu, u, o), say (bir, birinci, bi-
rer, bete bir vb.), soru (ka, kanc, kaar vb.), belirsizlik (birka, btn, hibir
vb.) bakmndan niteleyen belirtme sfatlar olmak zere ikiye ayrabiliriz.
Trkede ad ve sfat arasnda kesin bir ayrm yoktur. Sfatlar herhangi bir sz-
c nitelemedikleri zaman ad durum eklerini alabilirler, yani ad olurlar. Birok
dilin aksine Trkede sfatlarn evli, saygl; bilgisiz rneklerindeki -lI ve -sIz ekle-
ri vb. yaplarn dnda zel biimleri yoktur. Bu yaplar da ad gibi kullanlabilir.
Ancak Arapadan kopyalanan nispet si bulunan din, mill, resm vb. sfatlar ile
Bat dillerinden kopyalanan analitik, demokratik, septik; kltrel vb. sfatlar ad gi-
bi kullanlmaz.
Sfatlarda karlatrma gzelce < gzel < daha gzel < en gzel rneklerinde
grld gibi daha ve en zarflaryla yaplr. Sfatlarn bir alt derecesi ise eitlik
durumu eki -CA ile yaplr. Arapadan daha iyi karlnda ehven, daha gerekli
karlnda elzem vb. karlatrma ifade eden kopyalar da vardr.
Zarflar: Zarflar; eylemlerin, sfatlarn ya da baka zarflarn nne gelerek on-
lar yer, zaman, durum, l ve soru bakmndan niteleyen, aklayan szckler-
dir. Zarflar, ad soyundan gelen genel anlaml szcklerin anlamlarn daraltr, s-
nrlar; zarflar yklemle dorudan ilikilidir.
Zarflar zaman (dn, bugn, imdi), yer ve yn (ileri, geri, ieri, dar, yakn,
uzak), niteleme ve tarz/durum (iyi, kt, byle, yle, akllca), azlk-okluk/l
(en, daha, pek, ok), soru (acaba, niin) bakmlarndan snflandrlr. Kalplam,
yapm eki nitelii kazanm zel durumlar dnda, zarflarn ad ekim ekleri alma-
d grlyor.
Sfatlarla zarflarn farkn aklaynz.
Zamirler: Zamirler, geleneksel dil bilgisinde bir adn veya ad beinin yerini
tutabilen ad soylu szcklerdir. rnein, Son snf rencileri diplomalarn al-
mak zere biz retim yelerini bekliyorlard. cmlesinde son snf rencileri
bei yerine onlar, biz retim yelerini yerine bizi zamirleri kullanlabilir. Ait-
lik eki -ki bulunan seninki vb. yaplar da cmlede zamir ilevi kazanabilir.
Zamirler; ahs zamirleri (ben, sen, o vd.), iaret zamirleri (bu, u, o; bunlar,
unlar, onlar), belirsizlik zamirleri (bazs, birou, birka, dieri, herkes, br
vb.), soru zamirleri (kim, ne, hangi, ka, kanz vb.) olmak zere drde ayrlr.
ahs zamirlerinde ikinci okluk ahs zamiri siz ve sizler, nezaket ifadesi ola-
rak ikinci tekil ahs, birinci oul ahs zamiri biz ise alak gnlll ifade et-
mek zere birinci tekil ahs zamiri yerine kullanlabilir.
130
Tr k Di l i -I
Sfatlar: Ad nitelemedii
durumlarda ad olurlar.
Zarf: Baz kaynaklarda
belirte terimi de kullanlr.
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
1
Zamirler dillerin en eski szcklerindendir. Dolaysyla ekimlenmede kimi
eskicil zellikler gsterebilirler. rnein ben, sen, o zamirleri yaklama durumu
eki aldklarnda bana, sana, ona biimlerine gelimektedir. Trkede nc ki-
i zamiri aslnda iaret sfatdr. nc kii zamiri Trk dil biliminin karmak
konularndandr.
Trkede zamirler ngilizce gibi (I ben, ancak me beni; we biz, ancak us bi-
zi) kimi dillerin aksine cmlede nesne olmalar durumunda yerlerini farkl szck-
lere brakmaz (ben-beni, biz-bizi).
Trkede yklemin ifade ettii iin ykleme dndn gsteren ve bu yolla
zneyi vurgulayan dnllk zamiri kendi, kendim, kendin, kendi/kendisi vb.
iyelik ekleriyle ekimlenir.
Edatlar: Kendilerinden nceki ad soylu szcklere yaln (baka, gibi, ire, ile,
zere), yaklama (doru, gre, kadar, ilikin, kar, ramen), uzaklama (baka,
beri, bu yana, dolay, itibaren, nce, sonra), ilgi (gibi, iin, ile, kadar) vb. ad du-
rum ekleriyle balanarak cmle gesi olabilen veya dier szck ve szck bek-
leriyle iliki kuran, anlamdan ok grev yn arlkta olan ekimsiz szcklerdir:
kum gibi, cihan ire; akama doru, konuya ilikin; senin gibi, onun kadar;
dnden itibaren, sabahtan beri vb.
Boyunca; esnasnda, hakknda, sayesinde, urunda, zarfnda; yerine; bak-
mndan, tarafndan, yznden vb. adlara yaln veya ilgi durumu eki ile bala-
nan ikincil son ekim edatlar bulunmaktadr. Eklemeli dillerde n son ekim
edat bulunmaz.
Balalar: Balalar szckleri veya cmle gelerini birbirine balayan ekim-
siz szcklerdir. Balalar sralama (ve, ile), denkletirme (veya, veyahut, yahut),
karlatrma (dA... dA, hem... hem, ya... ya) ifade edebilir. Cmle ba balalar
(ancak, fakat, hatta, lakin, yalnz vd.) aralarnda bulunduu cmleleri birbirine
balar. Sona gelen balalar da (bile, da, dahi, ise, ya) ayn ekilde szckleri, sz-
ck beklerini ve cmleleri birbirine balar. Balalar, edatlar gibi anlamdan ok,
grev ve ilev szckleridir.
nlemler: Dier szck ya da szck bekleriyle dorudan sz dizimsel ili-
kisi bulunmayan ve ekime girmeyen ar ve ani duygu (ah, vah), seslenme (bre,
hey, yahu), sorma (hani, niin), gsterme (ite), cevap (evet, hayr, yok) vb. ifade
eden veya doa seslerini taklit eden (at, fs, pat) szcklerdir.
Allah!, Olum! rneklerindeki gibi dier szck trleri de nlem olarak kulla-
nlabilir. nlemlerin bir blmnn adlara yakn olduunu, ekim ve yapm eki
alabildiklerini biliyoruz.
Eylemler: Eylemleri ksaca cmlede yklem grevinde bulunabilen szckler
olarak tanmlayabiliriz. Geleneksel tanmyla eylemler yapma, olma vb. bildiren
szcklerdir. Daha ayrntl bir tanmla, eylemler cmle iinde say, grnm, kii,
kip, at kavramlarn tayabilen szcklerdir. Adlar yklemletiren ekler de asln-
da art zamanl olarak eylemdir.
Eylemler nesne alp almamalarna gre geili ve geisiz olarak ikiye ayrlr.
Nesne alanlara geili eylem, almayanlara geisiz eylem ad verilir. (ev/evi) bul-,
(su/suyu) i- eylemleri geili, gl, uyu- eylemleri ise ne/neyi, kim/kimi, nere/ne-
reyi sorularna cevap veremeyen, yani nesne alamayan geisiz eylemlerdir.
Aslnda geisiz olan ko-, yz- vb. kimi eylemler Yz metreyi on be saniyede
kotu, Elli metreyi yirmi saniyede yzd vb. rneklerde olduu gibi spor termino-
lojisinde geili olarak da kullanlabilmektedir.
131
Zamirler, baka dillerden
Trkeye kopyas olmayan
tek szck trdr.
Edatlar, tek balarna
cmlede ge olamazlar,
ekim eki almazlar.
Eylemler, mutlaka ekim eki
alrlar; sadece emir kipinin
II. teklik kiisinde ekim eki
almazlar.
TRKENN EKLER
Szckleri ok genel olarak adlar ve eylemler, ekleri de yapm (tretim) ve e-
kim ekleri olarak snflandrdmzda eklemeli bir dil olan Trkenin yap ve i-
leyi sistemini ana izgileri ile deerlendirmeye balayabiliriz.
Ad ve eylem yapm ekleri oyun adndan oyna-, bil- eyleminden bilgi rnein-
deki gibi, szcklerden yeni anlamda ayn ve farkl trde yeni szckler oluturan
eklerdir.
Ad ve eylem ekim ekleri ise, yeni kelimeler yapmayan, ancak ekime girebi-
len szcklerin sonuna gelerek dil bilgisel ilevi belirleyen eklerdir. rnein an-
ne-ler-i-miz-e szcnde anne tabanna gelen ekler srasyla ad ekim eklerinden
okluk, iyelik ve yaklama hli ekleridir (Eker, 2011).
http://www.dnathan.com/language/turkish/tsd adresindeki The Turkish Suffix Dictionary
adl web sitesinde Trkiye Trkesinin btn ekleri; formlleri, ilevleri ve rnekleriyle
ngilizce olarak verilmitir.
Yapm Ekleri
Szcn anlamn ve biimini deitiren eklerdir. Aada, Trkiye Trkesinin
yapm ekleri listelenmitir. Yeni szcklerin yapmnda ok kullanlan veya ok sa-
yda szckte bulunan eklere ilek ekler denir. Ekin ileklii szck tretiminde,
sk kullanlmasyla ilikilidir. Eklerin bir blm ok az sayda szckte bulunur.
Yalnz bir szckte bulunan eklere tek rnek ad verilir. rnein -mAk (gelmek,
komak vb.) btn eylemlere gelebilir, ancak katmer bir eyi oluturan katlardan
her biri szcnde yer alan -mer eki, lnl dilde baka bir szckte grlmez.
Szcklerin bir blm Dil Devriminden sonra tretilmitir. Eklemeli bir dil olma-
s nedeniyle szck tretmeye ok uygun olan Trkede yer alan yapm ekleri u
ekildedir:
Addan Ad Yapma Ekleri
Addan ad yapma ekleri ad kk ya da gvdelerinden, kken anlamyla balantl
yeni ad gvdeleri yapan eklerdir.
-A: beze (ikinlik), aa, gece, gze, tze; ilke (?), komuta. -a:
kra, topa, bakra; -Ak: baak, yanak, solak, benek. -Al
1
: gzel.
-Al
2
: genel, zel, tmel, ulusal, yerel. -AlAk: kozalak, topalak. -Am:
gizem, grkem, nem. -An
1
: eren, kzan, olan, kken. -An
2
: belen,
tozan. -ArI: dar, ieri. -ark: pusark. -A: ada, gne (?). -()Ar:
er, beer. -At: baat, glet, zet. -Ay: dzey, gney, kolay, yzey;
-Az: ayaz, genez. -CA: karaca, ake, Trke. -cAIz: ocukcaz,
kzcaz. -cAk: bycek, yavrucak. -cel: gncel, ncel. -CI: evci,
savc, gzc, avc. -CIk: dipik, klk, ufack. -CIl: insancl, evcil,
otul. -cIlAyIn: bencileyin, sencileyin. -: ana, ata, orta bk. -A.
-A: ile, tarihe (< Far. -e). -ak: kolak, ayakak. -ek: gkek.
-n: balkn, ayakn. -DA: elde, szde, gzde. -dak: bngldak,
kkrdak. -DAm: erdem, gndem, yordam, yntem. -DAn: toptan,
neden, iten. -DA: yolda, evde. -DIrIk: boyunduruk, eindirik.
-diven: eldiven (< Far.). -dz: gndz. -enek: gzenek. -GA: baka,
belge, imge, zge. -GAn: bakan, yedigen, yelken. -GI: gzg, iyi
(<< ET edg). -gIl: Ahmetgil, annemgil. -gIn: elgin. -k: balak, kabuk, topuk. -kek:
erkek (?). -ki: akamki, yarnki. -(I)l: ardl, oul, gizil, kzl, kumul, tekil, yeil. -lA:
132
Tr k Di l i -I
Yapm ekleri ile ekim ekleri
ou durumda belirgin bir
biimde birbirinden ayrlr.
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Listelerde eklerin hemen alt sa
tarafndaki
1, 2
rakamlar e
sesli, ancak kken ve ilev bak-
mndan ayr ekleri ifade etmek-
tedir. Ses bilgisi nitesinde be-
lirttiimiz gibi A harfi /a, e/, I
harfi /, i/, U harfi ise /u, / n-
llerini; C harfi /c, /, D harfi /d,
t/ nszlerini gsterir.
Pratik amalarla I harfi drt dar
nl iin de kullanlmtr. ? so-
ru iareti ise rnein kukulu ol-
duunu ifade eder.
kla, tuzla, yayla. -lAk: dilek, dlek, klak, sulak. -lan: aslan, kaplan, srtlan, ylan
(?). -lAyIn: akamleyin, sabahleyin. -lI: evli, atl. -lI...-lI: geceli gndzl, irili ufakl.
-lIk: bataklk, talk, tuzluk. -m: begm, betim, birim, hanm, ykm(l). -mA: dil-
ma. -mAn: akman, dikmen, egemen, gkmen, kocaman, Trkmen. -mer: katmer.
-mk: acmk, karamk. -msAr: iyimser, karamsar. -msI: sarms, mavimsi. -mtIl: sa-
rmtl, acmtl, gmtl. -mtrak: sarmtrak, mavimtrak. -n
1
: yazn, ilkin, kn; s-
tn, yein, zorun(lu), -n
2
: odun. -ncI: birinci, ikinci, altnc. -rA: tara, zre, ire,
sonra. -rAk: krek, ufarak. -sAk: susak, tmsek, raksak. -sAl: kutsal, blgesel,
kumsal. -sI: bulutsu, ocuksu. -sIk: yksk. -sIl: varsl, yoksul. -sun: yoksun. -sIz:
tatsz, tuzsuz, yolsuz. -: Ali, mavi, minno. -n: akn, karan, sarn. -(I)t: belit,
eit, kart, yat. -tay: Dantay, kurultay, Saytay. -tI: czrt, atrt, grlt. -z: be-
niz, *biz, *siz, ikiz, z vb.
Addan Eylem Yapma Ekleri
Addan eylem yapma ekleri ad tabanlarndan kken anlamyla balantl yeni ey-
lem gvdeleri yapan eklerdir.
-A
1
-: kana-, oyna-, tre-. -A
2
-: beze-, boa-. -Al-: azal-, bun-al-, oal-, dzel-.
-An-: gcen-, utan-. -Ar-
1
: kar(a)-ar-, kz-ar-, mor-ar-. -Ar-
2
: baar-, ever-, onar-,
suvar-. -A-: gre-, yana-. -DA
1
-: aldat-, iste- (< izde-). -DA
2
-: atrda-, parlda-,
rlda-. -I-: ar- (< ar--), ta-, sakn-. --: sak--(n)- (< ET sak + + n-), ta (< ET
ta--). -k-: ack-, birik-, gecik-, gzk-. -kIr-: fkr-, hkr-, pskr-. -l-: incel-, k-
sal-, kl-, sivril-. -lA(n)-: anla-, avlan-, evlen-, gizle-, yolla-. -msA-: azmsa-, k-
mse-. -r-: belir-, delir-. -rgA-: esirge-, yadrga-. -sA-: boasa- (az), nemse-, su-
sa-. -sIn-: gereksin-, yksn-.
Eylemden Ad Yapma Ekleri
Eylemden ad yapma ekleri, eylem kk ya da gvdelerinden, kken anlamyla
balantl yeni ad gvdeleri yapan eklerdir. Bu eklerden bir blm ok yaygn bi-
imde tm eylem kklerine gelebilirken, yayvan ve kaypak rneklerinde olduu
gibi, bir blm de yalnzca bir ya da birka szckte grlr.
-(A)nAk: de(e)nek, grenek, olanak. -(A)v: grev, ilev, dev, snav. -(A)y:
dikey, dey, olay, deney. -AcAk: gelecek, giyecek, yakacak. -AcAn: evecen, se-
vecen. -A: byte, sarka. -AGAn: duraan, gezegen, olaan. -AGI: kaa, ya-
pa. -Ak: binek, dnek, sapak, uak. -AlAk: asalak, kelek, yatalak. -AlgA: bi-
telge, izelge, konalga. -Am: dnem, kuram, tutam. -AmA: dneme, tutama.
-AmAk: basamak, tutamak. -AmIk: bozamk. -An: bakan, dzen, kapan. -Ar/-r:
gider, gelir, yazar. -ArI: geri, uar. -AsI: giysi (< giyesi), olas, veresi(ye). -bA:
dolamba, saklamba. -CA: dinlence, dnce, elence. -cAk: erincek (hlk.), saln-
cak. -ceme: srnceme. -da: anda. -DI: kt, girdi, piti, uydu. -d: and. -DIk:
bildik, tandk. -drak: kaydrak. -ebe: gebe. -GA: bilge, blge, sprge. -GA:
kska, szge, yzge. -GAn: ekingen, kaygan. -GI: bilgi, olgu, sevgi. -GI: dal-
g, bilgi. -GIn: bilgin, etkin, vurgun. -gt: rgt. -I: ayr, dou, sanc, yaz. -IcI:
alc, verici, yanc. -I: bak, gei, uu. -k: ak, delik, dilek. -m: bilim, blm,
kurum. -mA: blme, inme, kuatma. -mAcA: bulmaca, glmece. -mA: deme,
yrtma. -mAk: akmak, ilmek, yemek. -mAn: azman, eitmen, retmen. -mAz:
*aymaz, tkenmez, yaramaz. -mIk: ilmik, kymk, kusmuk. -mUr: kmr, yamur.
-mI: dolmu, Durmu, ermi. -n: akn, ekin, yn. -n: bilin, diren, sevin. -ntI:
knt, dknt, saplant. -pak: kaypak. -sAl: grsel, iitsel, uysal. -sI: sinsi, tts.
-: bada, tan, oyna. -t: ant, geit, tat, umut. -van: yayvan.
133
Yukarda sralanan szcklerden anlamlarn bilmediklerinizi renmek iin Trk Dil Ku-
rumunun (TDK) genel ada http://www.tdk.gov.tr adresindeki Gncel Trke Szlkten
veya ayn kurum tarafndan yaymlanan Trke Szlkten yararlanabilirsiniz.
Eylemden Eylem Yapma Ekleri (Eylemlerde at)
at eklerini, ksaca eylemden eylem yapan ekler, yani eylem tabanlarna gelerek
yeni eylemler yapan zel sz dizimsel ilevleri bulunan yaplar olarak tanmlaya-
biliriz.
at ekleri cmle iinde yklemin zne veya nesne ile ilikisini belirler. atla-
r ok genel olarak bir cmlede yklemin gsterdii eylemin zne tarafndan ya-
pldn gsteren etken at ve cmlenin dil bilgisel (szde) znesinin yklemin
bildirdii eylemden etkilendiini veya eylemin hedefi olduunu gsteren edilgen
at olarak ikiye ayrabiliriz. Duvarlar boyad etken at, Duvarlar boyand cm-
lesi ise edilgen at rnekleridir. Dnl, edilgen, ite, ettirgen atlar vb. daha
ayrntl bir snflandrma da yapabiliriz. Dnl, edilgen, ite atlar zneye, et-
tirgen atlar ise nesneye yneliktir. rnein Ykandm, Grtk cmlelerinde ey-
leme konu olan kiiler, bizzat znelerdir. Ykattm cmlesinde ise eylemin gerek-
letii zne deil, nesnedir. Eylem tabanlarnda kaymalar, asl ilevin yitimi gibi i-
lev ve anlam deimeleri olabilir.
Dnl at: Ykandm, Kreklere asldk rneklerindeki gibi, yklemin bildir-
dii eylemin zneye dndn, eylemin zne tarafndan kendi kendine yapld-
n gsteren atdr. Dnl at ekleri - n- ve -l-dir. Aslnda itelik eki -- al-, ge-
li-, kalk- vb. rneklerdeki gibi, ilev deiimiyle dnl at olarak kullanlabilir.
Edilgen at: nllerle veya -l- nsz ile biten eylemlerde edilgen atlar -n-
eki ile kurulur, boya- > boyan-, bil- > bilin- vb. Geisiz eylemlerden ayn eklerle
yaplan ve znesi bulunmayan atlara Korkmaz (2007: 155) mehul at adn
vermektedir.
te at: te at, gr-, tokala- rneklerindeki gibi eylemin iki veya daha
fazla znesinin bulunduuna, eylemin karlkl veya birlikte yapldna iaret
eder. -(I) gsteriminden de anlalaca gibi nl ile biten eylem tabanlarna --,
nszle biten eylem tabanlarna ise -I- eklenir. te atlar da ilevlerini korur, yi-
tirebilir veya hem koruyup hem yitirerek iki farkl anlamda szck oluturabilir.
rnein birbirinin elinden tutmak karlndaki tutu- eyleminde itelik ilevi
aktr; ancak atein alev almas anlamnda tutu- eyleminde itelik, birliktelik i-
levi ok zayflam, geli- eyleminde ise kaybolmutur.
Ettirgen at: Eylemdeki anlatmn zne tarafndan baka bir kii ya da nesne-
ye aktarldn gsteren ve geisiz eylemleri geili hle getiren - Ar, -(I)r, -DIr,
-t, -zIr- (< -z- + -r-) eklerinin kurduu atdr. ki ettirgen at st ste gelerek ift
geili eylemler kurabilir. Daha fazla sayda ettirgenlik eki de st ste gelebilir.
Dier atlar: Yukardakilerden baka daha az sayda eyleme gelen veya baz
eylemlerde donmu olarak kalan kuvvetlendirme atlar ile sklk atlarndan da
sz edebiliriz. tk- > tka-, kaz- > kaz-, bur- > burk-, ko- > koy- eylemlerindeki -a-,
--, -k-, -y- ekleri eylemlerin anlamn daha belirgin, daha gl hle getiren kuvvet-
lendirme atlardr.
- AlA-: ov- > ovala-, silk- > silkele-; -ItIr-: serp- > serpitir-, ovutur-; -klA-, sr-
> srkle-, say- > saykla- vb. ekler ise eylemin ard ardna yapldn gsteren sk-
lk atlardr.
134
Tr k Di l i -I
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Dilin mill ve zengin olmas, mill hissin gelimesinde balca amildir. lkesini, yksek
istiklalini korumasn bilen Trk milleti, dilini de yabanc diller boyunduruundan kurtar-
maldr. (Atatrk 1930). Bu vecizede yer alan ad ve eylemleri yap ve ekim bakmndan
zmleyiniz.
ekim Ekleri (Ad ve Eylem ekimi)
Trke eklemeli dil olduundan ad ve eylemlerin ekimi, ekler araclyla gerek-
letirilir. ekim ekleri eklendikleri adlarn ve eylemlerin szck trn deitirme-
den szckler arasnda yap ve anlam ilikileri kurar.
ekim ekleri, eylem ya da ad soylu szcklere gelerek bal olduklar szck
beklerine gre, szckler arasnda durum, iyelik, okluk, kip, zaman, kii, say
vb. geici ilikiler kuran, grevsel baml biimbirimlerdir. ekim ekleri, eklen-
dikleri szcklere herhangi bir yeni anlam katmaz, yalnzca onlara ileklik kazan-
drr. Ancak seyrek de olsa, sfat-fiiller gibi bir ekin yapm veya ekim olup olma-
d konusunda karar vermek g olabilir.
ekim ekleri kendi aralarnda ad ekim ekleri ve eylem ekim ekleri olmak ze-
re ikiye ayrlr.
Ad ekim Ekleri
Ad ya da ad soylu szcklere ad ekim eklerinin, yani durum, iyelik, oul, soru
ve aitlik eklerinin eklenmesine ad ekimi ad verilir. rnein ev szc sz dizi-
minde ev-e (durum eki), ev-im (iyelik eki), ev-ler (oul eki), ev mi?, ev-deki (aitlik
eki) farkl ekler alarak ekime girer. Ad ekim ekleri unlardr:
Durum (hl) ekleri: Durum ekleri, cmle iindeki adlar dier szcklere de-
iik anlam ilikileri erevesinde balayan biimbirimlerdir. Durum ekleri iki ad
birbirine balayan ilgi durumu dnda, genellikle adlarla cmlenin asl gesi olan
yklem arasnda iliki kurar. Trkede yaln, ykleme, ilgi, yaklama, bulunma ve
uzaklama olmak zere alt temel durum ekinin bulunduu kabul edilir. Bunlarn
dnda farkl kaynaklarda -CA ile yaplan eitlik, -lA ve -(X)n ile yaplan ara du-
rumlar da durum eki olarak kabul edilmektedir (Banguolu, 2007: 326-331). Du-
rum ekleri ile ilgili baka bir sorun da terimlerdeki farkllklardr. rnein Latince
kkenli ablatif terimi iin kma, ayrlma, uzaklama vb. karlklar bulunmakta-
dr. Durum ekleri 3. kii iyelik eklerinden sonra kullanldklarnda araya ses bilgi-
si asndan ilevsiz, zamir nsi diye bilinen bir ses girer. Ev-i-n-e, ev-i-n-de rne-
inde olduu gibi.
Trkenin ad durum ekleri Tablo 5.2de grld gibidir.
135
Trkede, bir szckte iki
durum eki ayn anda
bulunmaz. okluk ve iyelik
eklerinden sonra gelir.
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
2
Ad durum eki levi rnek
- yaln durum (nominatif) ev
-A yaklama durumu (datif) ev -e
-DA bulunma durumu (lokatif) ev -de
-DAn uzaklama (ayrlma, kma durumu), (ablatif) ev -den
-In, -nIn ilgi durumu (genitif) ev -in
-I, -U ykleme/belirtme/nesne durumu (akuzatif) ev -i
-CA eitlik durumu (ekvatif) ev -ce
-lA ara durumu (vasta, enstrmantal) ev -le
Tablo 5.2
Ad Durum Ekleri
Trkede sklkla kullanlan bu durum eklerinin yan sra yapm eki nitelii ka-
zanm -rA (ire, tara vb.) gibi tarih durum ekleri bulunmaktadr.
yelik ekleri: yelik ekleri, adn belirttii nesne ya da kavramn, alt kiiden
(ben, sen, o; biz, siz, onlar) birine ait olduunu gsterir. yelik eki alm szck-
ler, isim tamlamalarnda tamlanan geyi olutururlar. yelik ekleri okluk eklerin-
den sonra, durum eklerinden nce gelir.
oul (okluk) eki (-lAr): oul ekleri, sayca birden fazla varl, kavram
ifade eden eklerdir. Trkede saylabilir adlar/saylamayan adlar ayrm yoktur; so-
yut, somut btn adlar oul eki alabilir. oul ekleri kimi zaman oul ilevinden
uzaklaarak aile (Osmanllar), abartma (dnyalar kadar), zaman (geceleri) vb.
farkl anlamlar da gsterebilir. Say sfatlar ile kurulan tamlamalarda nitelenen ge
okluk eki almaz. okluk eki, dier ad ekim eklerinden nce gelir. Ancak daym-
lar, ablamlar gibi topluluk ifade eden rnekler kural ddr.
Soru eki (mI, mU): Soru eki eklendii ada veya ad cmlesine genellikle soru
anlam katan, yazmda ayr gsterilen, syleyite ise nl uyumuna giren szck
ile ek arasnda bir dil bilgisel biim, bilimsel terminolojideki karlyla enklitiktir.
Soru eki (mI, mU) kii ekleriyle ekime girer: Ankaral msnz? Okulda deil mi-
yiz? vb. Bir cmlede birden fazla geye soru eki getirilemez.
Soru eki, soru ilevinin dnda tekrarlanan szcklerle birlikte anlam glendirmek
zere de kullanlr. Ayrca cmleye syleyi biimine ve tonlamaya gre ama, inkar,
onaylanma istei, rica gibi anlamlar da katar.
Aitlik eki (-ki): Aitlik eki adlardan zamir ve sfat trnde adlar yapan, bal-
lk, iinde bulunma, aitlik anlamlar tayan bir ektir. -ki aitlik eki szcklere yaln
(akamki, yarnki), bulunma (evdeki, yoldaki) ya da ilgi (seninki, bizimki) durum-
larndan biriyle eklenir. Aitlik eki ad ekim ekleri alabilir. Bat Trkoloji yaznnda
zamir ilevinde bulunabilen veya kark ek olarak nitelenen -ki bugnk gibi bir
iki szcn dnda nl ve nsz uyumlarna girmez.
Ek Eylemler: Ek eylemler, ad soylu szcklerin yklem olarak kullanlmasn,
eylem cmlelerinde ise birleik ekimleri salayan eklerdir. Ad soylu szcklerin
eylem olarak ekiminde birinci ve ikinci kiilerde i-, nc kiinin ekiminde ise
-DIr (bildirme eki, koa, kopula) ek eylemi kullanlr. Ek eylemin olumsuz biimi
deil ile yaplr. Eylemlerin ekimi u ekildedir:
Geni/imdiki zaman: renci-y-im, renci-sin, renci-dir; renci-y-iz, -
renci-siniz, renci(-dirler)
136
Tr k Di l i -I
yelik eki Kii rnek
-(I)m birinci tekil kii kalem-i-m, para-m
-(I)n ikinci tekil kii kalem-i-n, para -n
-(s)I nc tekil kii kalem-i, para-s
-(I)mIz birinci oul kii kalem-i-miz, para -mz
-(I)nIz ikinci oul kii kalem-i-niz, para -nz
-lAr-I nc oul kii kalem-leri, para -lar
Tablo 5.3
yelik Ekleri
oul eki, sayg ve nezaket
iin tekil kiilere ya da
eylemlere de getirilebilir.
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Ek eylemler, szcklere
ekleerek bititiklerinde
vurgu kendinden nceki
hecede kalr.
Grlen/duyulan gemi zaman/art: Ek eylemin gemi zaman ve art kiple-
ri i- eylemi ile ekimlenir. Aadaki rnekler yalnzca birinci oul kii ile veril-
mitir: renci i-dik (renciydik), renci i-mi-i-z (renciymiiz), renci-y-se-
k (renciysek). renci imi isek (renciymisek) vb. birleik ekimlere de dik-
kat ediniz. rneklerden de anlalaca gibi ek eylem, ses olaylar yoluyla ekle-
me eilimindedir. Ek eylemin dier bir zellii de -ken ile birleerek i-ken veya
dar nlnn dmesi sonucunda -ken biimiyle her trl ad veya adlam anlat-
m evdeyken, yalyken vb. rneklerdeki gibi zarf-fiil hline getirmesidir.
Kalem krld, Bugn gelecek, Gazete aldm rneklerinde yaln durumda bulunan
szcklerin ilevlerini aratrnz.
Gzel mi gzel, Ankaral m?, Sen de mi Brutus! vb. ifadelerindeki soru ekinin ilev-
lerini aratrnz.
Damdaki Kemanc, Seninki geliyor ifadelerindeki aitlik ekinin ilevlerini aratrnz.
imek (i-) eyleminin belirli gemi zaman art ekimini bir rnekle gsteriniz.
Eylem ekim Ekleri
Eylem ekimi, cmle ve cmlenin yklemini oluturmak zere zaman, kii vb. e-
kim eklerini almalardr. Trkede eylem, cmlede temel olarak zaman ile birleik
zaman, grn, at ve kip kategorilerine gre ekime girer. Eylem ekim ekleri
soru eki dnda, ad ekim eklerinden tamamen farkldr.
Eylemde zaman, cmle iinde yklemin bildirdii eylemin ilgili olduu zaman
kesitidir. Kip, eylemlerin zaman, kii ve anlam zelliklerine gre eklerle biimle-
nen dil bilgisi kategorisidir. Trkede kipler esas olarak ikiye ayrlr: haber (bildir-
me) kipleri ve tasarlama (istek) kipleri. Haber kipleri geni zaman, imdiki za-
man, (belirli) grlen gemi zaman, (belirsiz) duyulan gemi zaman ve gelecek
zaman; tasarlama kipleri dilek/art, istek, gereklilik ve emir kiplerinden oluur.
Tarz ise zamanda hareket noktasn konuann, konutuu andan bir baka zama-
na aktarmasyla ortaya kar.
Birleik zaman, ykleme eklenen i- eyleminin gemi zamanlarda ve art kipin-
de ekimlenmesiyle oluur. Trkede drt birleik zaman vardr: bildirme, yk
(hikye), sylenti (rivayet), koul (art). rnein gelmitik (< gel-mi i-di-k), alacak-
tk (< al-acak i-di-k) cmlelerinde gel- ve al- eylemleri zaman (-mi ve -ecek), tarz
(-ti < -idi) ve kii eklerini (-k ve -k) alarak ekime girmitir.
Trkede ykleme gelen eklerdeki genel sralama u ekildedir: eylem kk ve-
ya gvdesi + kip eki + tarz eki + kii eki. rnein almalymm ykleminde a-
l- eylem gvdesi, -mal kip eki, -m tarz eki, -()m ise kii ekidir.
Bir eylem ek almadan da ekime girebilir. lnl Trkede eylemlerin yaln
biimleri ek almadan ikinci tekil kii emir kipini iaretler. ekimli eylemler, zaman
ve kii gelerini tadklarndan dolay tek bana cmle oluturabilirler. Tmleler
de yklemin bildirdii eylemi nesne, yer, belirli bir zaman, ortam vb. eitli iliki-
ler bakmndan tamamlar, tmler.
Kii ekleri: Kii ekleri, yklemin belirttii ile dorudan balantl olan kiiyi
gsterir. Kii ekleri zaman ve kip eklerinden sonra gelir. Kendilerinden sonra an-
cak soru ekini alabilirler. Trkede Tablo 5.4te grlen drt tip kii eki vardr.
137
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
3
Eylemsiler (Fiilimsiler/ekimsiz Eylemler)
Geleneksel bir terim olarak sz ya da cmle iinde eylemleri adlatrdklarndan
dolay ad, ad niteledikleri iin sfat, iki cmleyi balad iin bala ilevinde bu-
lunabilen ve yan cmle kurabilen szck ya da szck beklerine eylemsi ad ve-
rilir. Korkmaz, ekimsiz fiil adn verdii eylemleri Fiil kk ve gvdelerinden be-
lirli eklerle tretilen; ancak, ahs ekleri alarak ekime girmedii iin yarg bildir-
meyen bitmemi fiil olarak tanmlar (2007: 59). Eylemsiler; eylemleri geici sfat,
zarf veya ad yapan; hem ad/zarf hem de eylem zellikleri tayan, zarf-fiiller hari,
yapm ya da ekim eki ilevlerinde kullanlabilen szcklerdir.
Trkede anlam ve grevlerine gre, zarf-fiiller (ulalar), sfat-fiiller (ortalar)
ve isim-fiil (fiil ismi, mastar) olmak zere eit eylemsi vardr. Eylemsiler Trk-
e anlatmn temelini tekil eden ok nemli gelerdir.
Sfat-Fiiller (Orta, Partisip, Sfat-Eylem)
Sfat-fiiller, eylemlerden geici sfat yapmak zere tretilen ve genellikle kiiye
bal olmakszn ekimlenen eylemsilerdir. Sfat-fiiller, eylem ve sfatlarn zellik-
lerini birlikte gsterir.
Zaman kavramnn n planda olduu sfat-fiiller, gemi, geni ve gelecek za-
man sfat-fiilleri olmak zere kategoride deerlendirilebilir.
Trkiye Trkesinin belli bal sfat-fiil ekleri Tablo 5.5te grlmektedir.
138
Tr k Di l i -I
K EKLER 1. Tip 2. Tip
Tekil
-(I)m
-sIn
(-DIr)
-(I)m
-(I)n
-
oul
-(I)z
-sInIz
-(DIr)lAr
-(I)k
-(I)nIz
-lAr
EKLEND KPLER
imdiki zaman, geni zaman,
gelecek zaman, belirsiz gemi
zaman
Belirli gemi zaman, art kipi
K EKLER 3. Tip 4. Tip
Tekil
-(y)Im
-sIn
-
-
-
-sIn
oul
-lIm
-sInIz
-lAr
-
-()n, (I)nIz
-sInlAr
EKLEND KPLER stek kipi Emir kipi
Tablo 5.4
Kii Ekleri
Kimi tarihsel sfat-fiil ekleri zelliklerini kaybederek; kalplam biimleriyle,
-AsI; ver-esi(ye), ol-as, gr-esi (gelmek) vb. birka szckte ve kahrol-as, ykl-as
gibi ilenmelerde kalmtr. Olas szc ise -AsI ile yaplm yeni bir szcktr.
Zarf-Fiiller (Ba-Eylem, Ula)
Zarf-fiiller eylemlerden geici olarak tretilen zarf ilevindeki szcklerdir. Zarf-fi-
iller zarf ve eylem zelliklerini birlikte gsterebilir. Zarf-fiillerin dier bir grevi de
asl eylem ile yardmc eylemi birletirerek birleik eylem yapmalardr. Trkiye
Trkesinin belli bal zarf-fiil ekleri ve ilevleri Tablo 5.6da gsterilmitir.
Sfat-fiiller kalplaarak ad yapabilirken, hatta tkenmez (kalem) rneindeki gibi, nite-
ledikleri adn yerine geebilirken, zarf-fiillerin byle bir zellii yoktur.
sim-Fiiller (Mastarlar)
Mastarlar, eylemlerin herhangi bir zamana, sayya ya da kiiye bal olmayan ve sz-
lklerde maddeba olarak yer alan biimleridir. Btn eylemlere gelebilen mastar-
lar eylem deil, addr. sim-fiiller -mA (bilme, grme, ykama), -mAk (bilmek, gr-
mek, ykamak), -I (bili, gr, ykay) ekleriyle yaplr.
139
levi Zarf-fiil rnek
Tarz ve ba anlam tayanlar
-A...-A
-AcAk + iyelik eki + -A
-ArAk
-I
-mAksIzIn
-mAktAnsA
-Ip
sora sora, gide gide
Bo duracama (alaym)
koarak, bilerek
soruver (< sor-u + ver)
almakszn
lmektense
alp, koup
Zaman anlam tayanlar
-DIk + iyelik eki+dA
-(i)ken
-AlI
-IncA
-DI + kii eki + -AlI
-DI mI
-DIkA
-mAdAn
-(A)r/-mAz
geldiimde, ldnde,
koarken (< koar i-ken)
alal, gideli
sevince, grnce
gittin gideli
konutu mu (konuur)
sevdike, yaadka
bilmeden, grmeden
(kular) ter tmez
levi Sfat-fiil Eki rnek
Gemi zaman anlam
tayanlar
-DIk
-mI
Tandk (adam)
Bilmi (ocuk)
Geni zaman anlam
tayanlar
-An
-mAz
-r, -Ar
alayan (nar), glen (ayva)
tkenmez (kalem)
oynar (balk), bakar (kr)
Gelecek zaman anlam
tayanlar
-AcAk akacak (kan), yakacak (odun)
Tablo 5.5
Sfat-fiiller
Tablo 5.6
Zarf-fiiller
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Eylemden eylem yapan, olumsuzluk ats vurgusuz -mA- ile geici eylem ad yapan mas-
tar eki -mAy ve kalplaarak kalc adlar yapan blme, dolma rneklerindeki vurgulu
-mA ekini birbiriyle kartrmamak gerekiyor. -mAk mastar eki ile mastar ekinin kalp-
lamasyla akmak, yemek rneklerindeki gibi ad yapm eki ilevi kazanan -mAk ekini
de birbiriyle kartrmamalyz. -mA eki, -mAk ekinin sonundaki -k nsznn dme-
siyle olumamtr. -mA ve -mAk, farkl eklerdir. -mAk isim-fiil eki, ilgi, iyelik ve okluk
eki almaz.
Aadaki gsterimi inceleyerek szcn kknden itibaren her bir tabana gelen ekin g-
rev ve ilevini, eklerin dizili zelliklerini tartnz.
Batllatramadklarmzdan msnz?
Batllatramadklarmzdan m?
Batllatramadklarmzdan
Batllatramadklarmz
Batllatramadklar
Batllatramadk
Batllatrama-
Batllatra-
Batllatr-
Batlla-
Batlla-
Batl
Bat
Bat-
SZ DZM (CMLE BLGS)
Sz dizimi veya Bat dillerinden kopyalanan karlyla sentaks, ksaca, cmle
iinde yer alan szcklerin ve szck beklerinin dzenlenmesiyle ilgili esaslar,
cmle trlerini ele alan dil bilgisi daldr. Sz dizimi yerine cmle bilgisi/tmce
bilgisi terimleri de kullanlmaktadr. Aslnda sz diziminin temeli olan cmleyi de
henz kesin olarak tanmlayamyoruz. Geleneksel dil bilgisinde cmlenin, en az
bir yklemden oluan tam dnce veya biraz daha ayrntl olarak Herhangi bir
dnceyi, duyguyu, oluu, kl bir yargyla ortaya koyan ve en az bir yklem-
den oluan szck ya da szck bei gibi tanmlanmas da her zaman yeterli
olamamaktadr. rnein bu tanma gre ! bir cmle iken sabahleyin yatan-
dan erkenden kalkan renci elini yzn ykadktan sonra kahvalt iin masa-
nn bana otururken ifadesi, tartmal bir kavram olsa da, kimi aratrmaclarca
yarg iermedii savyla tam bir cmle olarak kabul edilmemektedir. Benzer ekil-
de Geliyor musun? bir soru cmlesi olmasna karn sorunun cevab cmle dee-
rindeki szck evet veya hayr da bu tanma dhil deildir, halbuki bu kesik (ek-
siltimli) ifadelerin yarg bildirmeden yklem hatta cmle ilevinde bulunabildik-
lerini gryoruz.
Cmlenin yaps, szlerin diziliiyle ilgili kurallar henz btnyle ortaya konu-
lamamtr. nk, cmleyi oluturan szckler arasndaki ilikiler rgs son de-
rece karktr.
140
Tr k Di l i -I
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
4
Szck bekleri
Szck bekleri, cmle iinde birden fazla szck ve/veya ekten olutuu hlde
tek bir szck gibi ilem gren, herhangi bir kesin yarg bildirmeyen yaplardr.
Cmleleri oluturan yklem, zne, nesne ve tmleler tek bir szckten oluabi-
lir, hatta cmlede yklemden baka bir ge bulunmayabilir. Cmle gelerinin da-
ha ayrntl biimde ifade edilebilmesi iin ou zaman tanmlayan, betimleyen ila-
ve szcklere ve/veya szck bekleri denilen belirli yaplardaki szck dizileri-
ne ihtiya vardr. rnein ld
1
> [Yal adam] ld
2
> [Manisann Grdes ile-
sinde] [yal adam] ld
3
> [Manisann Grdes ilesinde] [karbonmonoksit gazn-
dan zehirlenen yal adam] ld
4
cmlelerinde yklem, zne ve yklemin olu
koullaryla ilgili en az bilgimizin bulunduu cmle, (1) nolu cmledir. En ayrn-
tl bilgi ise (4) nolu cmlede verilmektedir. Szck says arttka (yal adam,
Grdes ilesi, Manisann Grdes ilesi, karbonmonoksit, karbonmonoksit gaz,
karbonmonoksit gazndan zehirlenen, karbonmonoksit gazndan zehirlenen ya-
l adam) anlam daha da belirginlemektedir. Szck bekleri ve bu beklere ek-
lenen her yeni szck anlatmn snrlarn daha geniletmekte, szcede anlatlan-
larla ilgili daha ayrntl bilgi vermektedir.
Dilde yer alan szck bei trlerinin says snrldr. Trkede en bilinen
szck bekleri ad ve sfat tamlamalardr. Aada Trkenin belli bal szck
bekleri, rnekleriyle gsterilmitir. Cmleleri ayrntl biimde zmleyebilmek
iin ncelikle cmle iindeki szck bekleri bulunmal ve beklerin birbirleriyle
ilikileri incelenmelidir. Aada Trke cmle kuruluunda yer alan szck bek-
leri yaps ve rnekleriyle birlikte gsterilmitir.
141
Szck bei, cmlede belli
bir dzen ve kural iinde
arka arkaya gelebilir. Temel
kural, yardmc gelerin
temel gelerden nce
gelmesidir.
Szck bei Yaps rnek
Belirtili ad tamlamas ad-(n)In + ad-(s)I sz-
n
ksa-
s
Belirtisiz ad tamlamas ad + ad-(s)I k kap-
s
Eksiz ad tamlamas ad + ad gm yzk
Sfat tamlamalar sfat + ad ak retim
Aitlik bei ad +ki; ad + -DA/nIn+ki yarnki, evdeki, benimki
Tekrar bei szck + szck
szck + m + szck
ad + durum eki + ad +
durum eki
ad + iyelik eki + ad + iyelik
eki + n + durum eki
ar ar, iyi kt
az maz, defter mefter
gnden gne
gn gnne
Unvan bei kii ad + unvan/akrabalk ad Mustafa Kemal Paa,
Fahriye Abla, Ali avu
Birleik szck Aralarna ek girmeyecek
kadar kalplaan
szcklerden oluur
atekes, binba,
Gaziantep, orduevi
Say bei byk say + kk say on be (10 + 5), otuz
dokuz (30 + 9), yz
yirmi (120 + 3)
Kukusuz Trkenin btn szck bekleri bunlardan ibaret deildir. Ayrntl
bir almayla baka szck bekleri de belirlenebilir.
Trkedeki szck bekleriyle ilgili ayrntl bilgilere Trkede Sz Dizimi adl kitaptan
da ulaabilirsiniz. (Karahan, L. Ankara: Aka Yaynlar, 2011)
Trkedeki szck beklerinin snflandrlmas zerine daha ayrntl bilgi iin
www.turkishstudies.net/makaleler adresindeki Trkiye Trkesinde bekler adl
aratrmadan da yararlanabilirsiniz. (Gkday, H., 2010, 5, 3)
142
Tr k Di l i -I
Eylem bei yardmc ge +eylem + -mAk,
-mA, -I
seni uzaktan + sevmek,
dnyadan elini eteini +
ekme,
deniz stnde + uu
Birleik eylem bei (1) ad + yardmc eylem
(2) eylem + zarf-fiil + yard.
eylem
teekkr etmek, son bulmak
yazadur-, yazabil-, yazver-
nlem bei nlem + ad gesi Ey + Trk genlii
sevgili + genler
Balama bei ge + bala + ge Ferhat ile irin
K
s
a
l
t
m
a

b
e
k
l
e
r
i
lgi bei Ad + tamlayan eki (ilgi eki)
+ ad
sizin kz, bizim olan
Belirtme bei 1. ge + ykleme d.e. + 2. ge her eyi (borlu)
kitab (ithaf)
Dayanma bei 1. ge + iyelik eki + 2. ge baht kara, eli abuk, gz
ak, ucu sivri
Yaklama bei 1. ge+ yaklama d.e. + 2. ge cana yakn, derde deva,
dile kolay
Bulunma bei 1. ge + bulunma d.e.
+ 2. ge
antada keklik, solda sfr,
ykte hafif
Uzaklama bei 1. ge + uzaklama d.e.
+ 2. ge
gzden rak, nden ekili
Edat bei Ad + durum eki (-A, -DAn,
-nIn) + son ekim edat
kum gibi, ak ile, vatan iin
sana dair, sonsuza kadar
senden baka,
bundan sonra, senin ile,
onun iin, senin kadar
Sfat-fiil bei yardmc ge + sfat-fiil eki
+ (nitelenen szck/szck
bei)
Bu afaklarda + yzen
(al sancak)
Yurdumun stnde +
tten (en son ocak)
Zarf-fiil bei yardmc ge + eylem +
zarf-fiil eki (nitelenen eylem)
Bu konudan + sz
aldnda
(duygulanr)
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Cmlenin geleri
Yeryzndeki btn dillerde cmlenin temel geleri yklem ile znedir. Trke-
de cmle iin eylem, kii, kip vb. yapsal ve anlamsal birimleri tayabilen ykle-
min bulunmas yeterlidir. zne yklemin belirttii eylemi yerine getirirken dier
geler cmlenin iletisini yer, zaman, koul, olu biimi vb. farkl alardan btn-
leme, aklama grevindedir.
Cmleyi her zaman zne bei ve yklem bei olmak zere ikiye ayrabiliriz.
zne beinde yalnzca zne yer alabilir. Yklem beinde ise ncelikle eylem,
kip eki, kii eklerinden oluan eylem kmesi bulunur. Belirtili ve belirtisiz nesne-
ler ve tmleler de yklem beindeki dier gelerdir. Aada cmleyi oluturan
paralara deinilmitir.
Yklem
Yklemi geleneksel ve yaln biimde, cmlede zne alabilen ge olarak tanmlaya-
biliriz. Canllar lmldr. cmlesinde lmldr yklemdir. Eylemler belirli ek-
leri alarak eylem kmesi hline gelirken, durum ad soylu szcklerde farkl deil-
dir. Ad ekimi blmnde grdmz gibi ekim eki veya daha teknik bir deyim-
le yklemletirici ad verilen ek eylemler, tpk bir adla bir yardmc eylemden olu-
an birleik eylem gibi ad beklerini cmleletirir. rnein gzel adn, -im, -sin, -
dir yklemletiricileri ile Gzelim, Gzelsin, Gzeldir cmleleri hline getirebiliriz.
Cmle, en az bir yklemden oluur.
Bir sz dizisinde ne kadar yklem varsa o kadar cmle var demektir. Bir metindeki cmle
says (ad ya da eylem), o metindeki yklem says kadardr.
zne
zne, bir cmlede yklemin belirttii eylemi yapan veya yine yklemin belirttii
oluu gsteren ad, ad bei veya zamirdir. zne zel durumlarn dnda btn
dillerde cmle banda yer alr ve biim bilgisel bakmdan yalndr.
zne ile yklem arasnda dillere gre deien uyumlar vardr. rnein Arapa-
da cinsiyet uyumu vardr, zne diil veya erilse yklem de ona gre biimlenir.
Trkede ise zne ile yklem arasnda nicelik yani say bakmndan, at ve kii
bakmndan uygunluk beklenir.
Trke dnya dilleri arasnda zne drebilen dillerdendir. Yani znenin kul-
lanm, mutlak deildir; buna karlk normal koullarda ngilizcede zne dr-
lemez. Trkede znenin gerek zne, szde zne, gramerce zne, mantka zne
vb. trleri vardr. rnein edilgen cmlelerde szde zne bulunur. Sular geldi
cmlesinde, sular gerek zne iken, Sular kesildi cmlesinde szde znedir.
Nesne
Nesne bir cmlede yklemin iaret ettii geili eylemden dorudan etkilenen ad,
ad bei veya zamirden oluabilen yaln veya ykleme durumu (bazen yaklama
durumu) eki alan cmle gesidir. Ben seni seviyorum cmlesinde, ykleme duru-
mu eki alm olan seni cmlenin belirtili (belirli) nesnesidir. Sigara iiyor cmle-
sindeki sigara ise ykleme (belirtme) durumu eki almadndan belirtisiz (belirsiz)
nesnedir. Bilindii gibi belirtililik, belirtisizlik ayrmnda temel nokta daha nce-
den bildiimiz, tandmz bir nesnenin, kavramn belirtili; daha nce grmedii-
143
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
miz, belli olmayan herhangi bir nesnenin, kavramn ise belirtisiz olmasdr. rne-
in Kitab ver cmlesinde biz hangi kitab vereceimizi biliyoruz, bu daha nce-
den bildiimiz bir kitaptr. Kitap ver cmlesinde ise hangi kitabn olduu nemli
deildir, grevimiz yalnzca bir kitap vermekten ibarettir. zel adlar ile tekil ve o-
ul 1. ve 2. kii zamirleri zaten belirli olduklarndan belirtisiz nesne olarak kullan-
lamazlar. Ad cmleleri normal koullarda nitelik, durum ve olu bildirdiklerinden
nesne almazlar (Banguolu, 2007: 527).
Yaz dilinde ve azlarda -(y)A ile ykleme durumu eki -(y)I arasnda bir kar-
ma veya nbetleme vardr. Tarih dnemlerdeki sz(g) bala-, at(g) bin- rnek-
lerinde nesne alan geili bala- ve bin- eylemleri bugn yaz dilinde sz-e bala-,
ata bin- gibi yaklama durumu eki istemektedir. Benzer biimde, zellikle Ege
azlarnda datif (yaklama eki -e) - akuzatif (ykleme eki -i) karmas olarak bi-
linen, Beni (bana) bir ay yap rneinde grld gibi, ykleme ve yaklama du-
rumlarnn birbirlerinin yerine kullanlmasna ska rastlanr. Aslnda bu karma ya
da nbetleme baka dillerde de vardr.
Trkede nesnelerin yalnzca yaln veya ykleme durumu ile iaretlenmedi-
ine ilikin grler vardr. Kimi aratrmaclar nesneleri tmleler iinde deer-
lendirmektedirler.
zne ile nesne arasnda etkileyen etkilenen ilikisi vardr, znesiz nesne olmaz.
Tmleler
Tmleler, geleneksel tanmyla, bir sz dizimsel yapda bulunan yklemi; yaln,
yaklama, bulunma, uzaklama veya ara durumu alarak ya da edat bekleri, zarf-
fiil bekleriyle anlam bakmndan yer, zaman, neden, sonu, oluma veya yapma
koulu vb. bakmlardan btnleyen, tamamlayan ikincil cmle geleridir. Trke-
de -A, -DA, -DAn ekleri eklendikleri szckleri cmlede dolayl tmle (bazen yer
tamlaycs) yapabilir. Dn seni yolda grmler cmlesinde yer bildiren yolda,
cmlenin dolayl tmlecidir; ancak bu eklerin her szck ya da szck beini do-
layl tmle yapmadna ilikin grler vardr. Cmle veya yardmc cmle iin-
de zarflar veya zarf-fiilleriyle yaplan zarf tmleleri ve edat bekleriyle yaplan
edat tmleleri de belirtilmelidir. Bu arada edat beklerini cmle iinde tmle
olarak kabul etmeyen grler de bulunmaktadr.
Banguolu (2007: 529-530) cmlede yklemin gereklemesiyle ilgili kiileri ve
eyleri gsteren adlara ve zamirlere isimleme, yklemin iinde getii durum ve
koullar belirten zarflara ve zarf niteliindeki beklere tmle yerine, zarflama
ad vermektedir.
Cmle gelerinin Sras
Trke sz dizimi bakmndan NY (zne-Nesne/Tmle-Yklem) dilidir. Cm-
lenin en nemli gesi, olmazsa olmaz yklem, zel durumlarn dnda, en son-
dadr. Dolaysyla zne ve nesne yklemden nce gelir. Trkede, niteleyen-nite-
lenen ilikisinde ngilizce, Farsa gibi dillerin aksine niteleyen nce, nitelenen son-
ra gelir. Sfatlar nne geldikleri adlar, zarflar nne geldikleri eylemleri veya s-
fatlar niteler. Belirtili nesne, belirtisiz nesne arasnda da bir ncelik sras vardr.
Belirtisiz nesne ykleme belirtili nesneden daha yakndr. Trk yaz dilinde cmle
gelerinin tipik sralan u ekildedir:
144
Tr k Di l i -I
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
(1) zne
(2) Zaman ifadesi
(3) Mekn ifadesi
(4) Belirtili nesne
(5) Belirtisiz nesne
(6) Yklem
Bu sralamay bir rnekle somutlatralm: (1) Biz (2) geen hafta (3) toplant-
da (4) onu (5) bakan (6) setik.
Trkede gerek NY sras gerekse cmle gelerinin sras, ngilizcenin aksine,
mutlak deildir. Trkede cmle gelerinin yerinin deimesi anlam btnyle
deitirmez. Ykleme yaklaan gelerin vurgulanmas gibi anlamda esas deitir-
meyen deiiklikler olur. Sz diziminin kat olduu ngilizcede Lion killed hunter
Aslan avcy ldrd. cmlesinde zne ve tmlecin yerlerinin deimesi, Hunter
killed lion Avc aslan ldrd. rneinde olduu gibi anlam tam tersi ynde de-
itirir. Trkede Aslan adam ldrd, Adam aslan ldrd, ldrd aslan
adam, ldrd adam aslan cmleleri arasnda anlamca byk bir fark yoktur.
Bu esneklii, az da olsa, tamlamalar gibi sz beklerinde de gryoruz. gelerin
diziliindeki esneklik yalnzca Trkeye zg deildir. rnein Hint-Avrupa dili
olan tarih Latince ve modern Farsada da sz dizimi esnektir.
Trkede sz dizimine ve cmlenin gelerine ilikin daha geni bilgi iin Trkiye Trkesi
Sz Dizimi adl kitaptan yararlanabilirsiniz. (zkan, M. ve Sevinli, V. stanbul: Akademik
Kitaplar, 2009)
CMLE TRLER
zellikle yap bakmndan cmlelerin snflandrlmas Trke dil bilgisinin en kar-
mak konularndan biridir. Yerli ve yabanc Trke dil bilgisi yazarlarnn farkl
yaklamlar ve snflandrmalar vardr. rnein, Banguolu (2007) yap, anlam,
dizili vb. ltler kullanarak Trke cmleleri 65 ana ve alt dala ayrrken Erginin
(1993) snflandrmas yalndr. Erginin, yarg bulunmad savyla eylemsilerin yer
ald cmleleri basit cmle olarak kabul etmesi, birleik cmle trleri olarak Trk-
e art cmlesi ile Farsadan kopyalanan kili cmleleri sralamas snflandrmada
kolaylk salamaktadr. Bunlardan baka ve ayrntl birok snflandrma vardr.
Bu nitede Trke cmlelerin kk deiikliklerle az ok gelenekselleen
snflandrmasna yer verilmi ve buna gre aadaki drt cmle tr ksaca
aklanmtr.
Yapsna gre (basit cmle, birleik cmle, sral ve bal cmle)
Yklemin trne gre (eylem cmlesi, ad cmlesi)
Yklemin/gelerin yerine gre (kurall cmle, devrik cmle, kesik cmle)
Cmlenin anlamna gre (olumlu cmle, olumsuz cmle; soru cmlesi, emir
cmlesi, nlem cmlesi, dilek cmlesi).
Yapsna Gre Cmleler
Trke cmleler yap bakmndan genellikle basit ve birleik olmak zere ikiye ay-
rlr. Basit cmleler bir temel cmleden, birleik cmleler ise en az bir temel cm-
le ile bir veya daha fazla bal cmleden oluur.
145
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Basit Cmleler
Basit cmleler, son derece tartmal bir kavram olmakla birlikte, yan cmlesi bu-
lunmayan temel cmlelerdir.
Birleik Cmleler
Birleik cmlenin belirlenmesi, tanmlanmas Trke sz diziminin en temel so-
runsaldr. Aralarnda anlamca bir ilgi bulunan, balalarla birbirine balanm
cmleler birleik cmle olarak kabul edilebilir. Oysa sorun, Trkeye zg yaplar
olan eylemsilerin oluturduu beklerin yer ald cmlelerin hangi tr cmle sa-
ylacana odaklanmaktadr. Kimi dil bilimcilerin sfat-fiil ve zarf-fiillerle yaplan
bekleri yardmc cmle ve birleiminde bu beklerin yer ald cmleleri birleik
cmle olarak kabul ettiklerini gryoruz.
[Ahrn avlusunda oynarken]
1
[aada gm stler altnda grnmeyen]
2
dere-
nin hznl rltsn iitirdik
Yukarda keli parantez iinde gsterilen iki ayr bek bal/yan cmleler,
parantez dnda kalan cmle ise asl cmledir.
Muharrem Erginin temsil ettii geleneksel yaklamda, Trkede iki tr birleik
cmle vardr. Bunlar Trke kkenli olan art ekiyle yaplan birleik cmle ile
Farsadan kopyalanan kili birleik cmledir. rnein [Bir millet sanattan ve sanat-
krdan mahrumsa],
YAN CMLE
tam bir hayata malik olamaz.
TEMEL CMLE
cmlesi
Trke; Duydum
TEMEL CMLE
ki [unutmusun gzlerimin rengini]
YAN CMLE
cmle-
si ise Farsadan kopyalanan birleik cmleye rnektir. Bu cmle Trke gelenek-
sel dizilie evrildiinde Gzlerimin rengini unuttuunu duydum eklinde birle-
ik cmlenin yan cmlesi, temel cmlenin nesnesi hline gelmitir.
Sral Cmle ve Bal Cmle
Yapca ve/veya anlamca birbirine bal; ancak yalnz kullanldklarnda kendi iin-
de anlam btnl bulunan cmlelerden oluan birleik cmle trdr. gele-
rinden en az biri veya yklemlere gelen ekleri ortak olan sral cmlelere baml
sral cmle ad verilir. rnein, Seni sever, sayarm bal cmlelerinde nesne ve
yklemlerde kii ekleri ortaktr. At lr, meydan kalr; yiit lr, an kalr rne-
indeki gramerce bamsz drt cmle birbirlerine anlam bakmndan sk skya
baldr. Bu ekilde aralarnda yalnzca anlam ilgisi bulunan sral cmlelere ise ba-
msz sral cmle denir. Aslnda bal ve sral cmleler arasnda kesin bir ayrm
yoktur. Balama edatlaryla (bala) birbirine balanm ve aralarnda anlamca ili-
ki bulunan sral cmlelere bal cmle ad da verilir.
Yklemin Trne Gre Cmleler
Trk dil bilgisi geleneinde cmleler yklemin trne gre ad cmleleri ve eylem
cmleleri olmak zere ikiye ayrlr. Baz bilim insanlarna gre pratik bir deeri bu-
lunmayan bu ayrm Osmanl dneminden mirastr. Arapa iin ok nemli olan bu
ayrm Lewisin ifadesiyle youn Osmanlca geleneinde yetien retmenler arac-
lyla modern Trkeye aktarlmtr. Bu yoruma, ad cmlelerinin birleik eylem-
lerde olduu gibi yardmc eylemlerle ekimlenirken, yardmc eylemlerin ekle-
mesi neden olmutur. Tarihsel bakmdan olma, olu bildiren ad cmleleri eylem
cmlelerinden gelimitir.
146
Tr k Di l i -I
Yan cmle: Asl cmlenin
belirttii yargy bir arta,
bir dilee ya da nedene
balayan cmledir.
Asl cmle: Birleik yapl bir
cmlede asl yargnn yer
ald cmledir.
Ad Cmleleri
Gerekte ad ve eylem cmleleri ayn modele gre kurulur. zne bata, yklem
sondadr; yklemler, benzer biimde, kii eklerini alrlar. sim cmleleri olarak ad-
landrdmz cmleler, gerekte, tarihsel bakmdan ad + yardmc eylem (ET er-,
ET tur-) yapsnda bir tr eylem cmleleridir, yani, gnmzde i- ve -DIr biimle-
rine gelimi yklemletiriciler ET er- ve ET tur- eylemlerinin geni zaman eki alan
olan er-r ve tur-ur biimlerinin kalntlardr. Ad cmleleri yapan yklemletiri-
ciler, ek olmalarna karn, yklem olabilme yeteneklerini bu tarihsel zellikten
alr.
Basit cmleler; yklemi ekimli eylem olan eylem cmlesiyle yklemi ekimli
bir ad olan ad cmlelerinden oluur. Basit ad cmlelerinde zne, zarf, tmle ve
yklem bulunabilir.
Ad cmlelerinde ek eylem kullanlmasa da cmlenin anlamnda kendini hissettirir. Ali ok
baarl(dr) cmlesinde olduu gibi.
Var ve yok szckleri ad olarak kullanldklarnda ad cmleleri olur.
Eylem Cmleleri
Eylem cmleleri Ye!, Geliniz, Gidiyorlar vb. yklemi ekimli bir eylem olan cm-
lelerdir. Eylem cmlelerinde yklem basit, tremi ya da bileik yapl bir eylem
olabilir.
Yklemin Yerine Gre Cmleler
Kurall (Dz) Cmle
Dilde kuralsz olarak nitelenebilecek bir zellik yoktur, kuralszlk nitelemesi ta-
nmlayamadmz, aklayamadmz dil sorunlar iin bulduumuz bir tr kolay
zmdr. Burada kurall nitelemesiyle kastedilen Trkedeki yardmc ge - asl
ge sralamasna uygun olmak zere yklemin geleneksel biimde sonda bulun-
duu cmle trdr. Buna gre, ister ad cmlesi ister eylem cmlesi olsun Trk-
e sz diziminde esas olan, yardmc geden asl geye doru dizilitir.
Devrik Cmle
Trke gibi eklemeli dillerde cmledeki gelerin yerlerinin deitirilmesi anlal-
may ortadan kaldrmaz, gerek ad cmlelerinde gerekse eylem cmlelerinde ge-
lerin sras esnektir. Devrik cmlelerin ortama, amaca gre dz cmleden ayrlma-
s doaldr. Tarih Latincede de cmle gelerinin yeri mutlak deildir. Lewisin ver-
dii Romallar, barbarlar yendiler cmlesi, Latince Romani Barbaros superave-
runt cmlesi ile gelerin sralan bakmndan ayndr. Ancak bu geleneksel sra-
nn deitirilmesi, her iki dilde de anlamda nemli bir kayba yol amaz. Bu cm-
lelerin ngilizce karl The Romans defeated the barbarians cmlesinde geler
ise asla yer deitiremez (1967: 241).
Devrik cmleler ataszlerinde, slogan ifadelerde, iirde ve konuma dilinde ska kul-
lanlr.
147
Ad cmleleri, yklemi ek
eylem ile ekimlenmi cmle
trdr.
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Kesik Cmle
Kesik cmle, genellikle yklem de dhil olmak zere, herhangi bir gesi bulun-
mayan, sylenmek istenenin, dinleyenin anlayna brakld cmle trdr.
Uygun adm, mar!
Ar ileri ar yiitler, vatan imdadna!
Dikkat! (Dikkat ediniz, yerine)
Bir yarar yok ama... (bir kez daha deneyelim)
i yemedim ki... (karnm arsn)
Anlamna Gre Cmleler
Anlamlarna gre cmleler, olumlu cmle, olumsuz cmle; soru cmlesi, emir
cmlesi, nlem cmlesi, dilek cmlesi eklinde snflandrlabilir. Cmlelerde an-
lamca kabul edilebilirlik ve gramerce kabul edilebilirlik eklinde iki olgudan sz
etmek gerekiyor. Kular, otomobil kullanyor cmlesi, gramer bakmndan doru-
dur, kabul edilebilir; ancak iir gibi zel kullanmlarn dnda, anlamca kabul edi-
lemez. Anlam zelliklerine gre cmleleri u ekilde aklayabiliriz:
Olumlu ve Olumsuz Cmle
Yklemin bildirdii yargya gre, olumlu ve olumsuz cmleleri yap ve anlam ba-
kmndan iki boyutta ele alabiliriz. Bir cmle biimce olumlu, anlamca olumsuz
olabilir veya biimce olumsuz bir cmle anlamca olumlu olabilir. Seni ne kadar
sevdiimi bilemezsin cmlesinde olumsuz ekimli yklem bulunmasna karn,
cmle anlamca olumludur. Hatta biimce ve anlamca olumlu bir cmle vurgu, ton-
lama, hatta durgu ve durak gibi paralarst ses birimleri araclyla olumsuz du-
ruma getirilebilir. rnein yukardaki Seni ne kadar sevdiimi bilemezsin cmlesi-
nin fsltl bir tonla sylenmesi durumunda gerek anlamda olumsuz bir cmle or-
taya kar.
Eylem cmlelerinde olumsuzluk genellikle, ykleme -mA- olumsuzluk eki getirilerek ad
cmlelerinde ise olumsuzluk szleriyle yaplr. Ancak ne...ne olumsuzluk balacyla
balanan cmleler, biim bakmndan olumlu grnse de anlamca olumsuzdur.
Soru Cmlesi
Soru szckleri, soru eki, tonlama vb. yollarla oluturulan ve herhangi bir cevap
beklenen cmle trdr. Ancak biimce soru cmlesi gibi grlen her cmle soru
cmlesi deildir veya biimce soru cmlesi olmayan bir cmle tonlama vb. yollar-
la soru cmlesi hline getirilebilir. Bu tr cmleleri belirlemenin yolu, sorunun ce-
vap isteyip istemediidir.
Emir Cmlesi
Emir cmlesi, yaplmas istenen ya da istenmeyen eylemleri ifade eden ve genel-
likle yklemi emir kipiyle oluturulan cmle trdr. Emir biimindeki cmleler
emir, komut, dilek, tavsiye, t, gven hatta yalvarma ifade edebilir. Gramer ola-
rak emir cmlesi grnmndeki herhangi bir cmle, anlam bakmndan emir ni-
telii tamayabilir. Kimi zaman da gramerce emir cmlesi olmayan cmle emir ni-
telii tayabilir.
148
Tr k Di l i -I
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
nlem Cmlesi
nlemle yaplan veya nlem ifade eden cmledir. nlem cmlelerinde mutlaka bir
dncenin anlatlmas gerekmez. nlem cmlelerinde asl olan sevin, mutluluk,
ac, zlem, fke, coku, heyecan vb. duygularn dile getirilmesidir. Ne efsunkr
imisin ah, ey didar- hrriyet! (Ne bylymsn ah ey zgrln yz!)
Aadaki cmlelerin basit ve ayrntl zmlemesini yapnz.
Ahrn avlusunda oynarken aada, gm stler altnda grnmeyen derenin hznl
rltsn iitirdik. Evimiz, i itin byk kestane aalar arkasnda kaybolmu gibiydi.
(Kaa, mer Seyfettin)
149
EVN HLLER
Evin yaln hli
ster cce, ister dev
Camlarnda perde yok
Bombo, ev.
Evin -i hli, sabah,
Geciktiniz haydi!
Uykularn tatland sularda
Bracaksnz evi.
Evin -e hli, gn boyu,
Ha gayret emektar deve!
Srtnzda yllarn yorgunluu
Akam erkenden eve.
Evin -de hli, saadet,
Isnmak ocaktaki alevde
Snm yldzlara kar
Iklar varsa evde.
Evin -den hli, uzaksnz,
Hatt iinde yaarken
Aklarn, lmlerin omzunda
Ayrlmak varken evden.
BEHET NECATGL
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
5
150
Tr k Di l i -I
Biim bilgisini ve biim bilgisi ile ilgili temel kav-
ramlar tanmlayabilmek
Biim bilgisi, szcklerin ve eklerin yaplarn ve
bu yaplarn zmlenmesini, eklerin ekim s-
relerini ele alan dil bilgisi ve dil bilim almas-
dr. Biim bilgisinin temel kavramlarndan biri
biimbirimdir. Biimbirim, geleneksel dil bilgi-
sindeki szck ve ek kavramlarn ierir. Grev
ve ilevini bir baka biimbirime bal olmaks-
zn yapabilenlere bamsz biimbirim, grev ve
ilevlerini ancak bir baka biimbirime eklendik-
leri zaman yerine getirebilenlere de baml bi-
imbirim ad verilir. rnein ak retim tamla-
masnda a-, ak, ret-, retim bamsz bi-
imbirimlerdir; ancak -(I)k, -(i)m tek balarna
kullanlamadklarndan baml biimbirimlerdir.
Baml biimbirimler herhangi bir szce ekle-
nirken eklendikleri szcklerin ses zelliklerine
gre farkl biimlerde gerekleebilirler. rne-
in, meslek yapan -CI, -CU nlyle ve tml
nszle biten szcklere -cI, -cU ile, dier du-
rumlarda - I, -U eklinde eklenir. -CI, -CU ba-
ml biimbirimlerin nlleriyse, eklendikleri
bamsz biimbirimlerin son hecesindeki nl-
ye gre biimlenir. Son hecedeki nl esas ol-
mak zere eklenme artlk-nlk ve dzlk-yu-
varlaklk uyumuyla -/-i, -u/- eklinde ger-
ekleir. Bu biimlerin her birine deiken biim
ad verilir. Trkede bir baml biimbirimin en
ok sekiz deiken biimi olabilir. Kimi biimbi-
rimler ok eski dnemlerden bugne ulam ve
genellikle yalnzca bir veya birka szckte bu-
lunuyor veya iyelik ekleri ile ad durum ekleri
arasnda treyen zamir nsi ad verilen ge gibi
ekimlenme srasnda ortaya kyor olabilir. Bu
tr biimbirimlere fosil biimbirim ad verilir.
Bunlardan baka kk, gvde ve taban kavramla-
rna da ksaca deinelim. Kk, kendisinden daha
kk anlaml paraya blnemeyen, gvde ye-
ni szck tretmeye yarayan ek alm yap, ta-
ban ise eklerin zerine eklendikleri yaplardr.
rnein ok szc kk, oku szc ise gv-
dedir. Ok ayn zamanda okunun tabandr.
Biim bilgisinin temeli olan szckleri ve ekleri
yap, grev ve tr bakmndan ayrt edebilmek
Szckler geleneksel dil bilgisinde yap bakmn-
dan tremi ve birleik szckler olmak zere iki
ana kategoriye ayrlr; ancak bunlarn dnda
zellikle Bat dillerinden yaplan kopyalar aracl-
yla krpma, ksaltma, karma vb. birok szck
retme yoluyla da yeni szckler yaplmaktadr.
Trkede szckler baka dillerdeki snflandr-
malara benzer ekilde ok genel olarak ad soylu
szckler, eylemler ve edatlar olmak zere e
ayrlmaktadr. Bu geleneksel snflandrmaya g-
re ad soylu szcklerin iinde adlar, sfatlar,
zarflar ve zamirler; edatlarn iindeyse nlem-
ler, balalar ve son ekim edatlar yer almakta-
dr. Ancak bu snflandrmann da nlemlerin ad
soylu szcklere yaknl gibi eksiklikleri ve tu-
tarszlklar vardr. Trkede szcklerin trleri
sz dizimindeki ilevlerine ve grevlerine bal-
dr. Gzel szc, Gzeli severim cmlesinde
ad, gzel ocuk tamlamasnda sfat, Gzel ko-
nuuyor cmlesinde zarf, Gzel! ifadesinde ise
nlem olarak kullanlmtr.
Trkede edatlar, balalar, nlemler donmu
szcklerdir, bu szckler ancak zel durumlar-
da ek alabilirler. Sfatlar, zarflar da ekime elve-
rili deildir. Zamirler de ekime pek girmez. Bu
durumda, Trkenin ekleri ad ve eylem kk ve
gvdelerine eklenerek ya yeni szckler yapar
ya da szcklerin birbirleriyle ve yklemle iliki-
sini salarlar. Bu durumda yapm ve ekim ekle-
rinden sz edebiliriz.
Yapm ekleri ad ve eylem yaparlar. Adlar yine
adlardan ya da eylemlerden, eylemler de ayn
ekilde adlardan ya da yine eylemlerden eylem
yaparlar. Adlara gelen ekim eklerine ad ekim
ekleri; eylemlere gelen ekim eklerine ise eylem
ekim ekleri ad verilir.
Ad ekim ekleri; iyelik, ad durum ekleri, oul
eki, aitlik eki, soru eki ve ek eylemlerdir.
Eylemlere gelen ekim ekleri ise haber ve tasar-
lama kipleri, eylemsiler (fiilimsi) yani sfat-fiiller
ve zarf-fiiller, isim-fiiller (mastar), kii (ahs)
ekidir.
zet
1
A M A
2
A M A
151
Ad ve eylemlerin ekime girme srelerini akla-
yabilmek
Adlar yukarda sralanan ekler araclyla sz di-
zimine dhil olur. Ad ekiminde, ad kklerine
ncelikle okluk eki, ardndan iyelik eki, iyelik
ekinin ardndan ilgi eki gelebilir. Soru eki ise en
sonda yer alr. Belirlenen sralamay Paralarm-
zn m? ifadesinde grebilirsiniz. ekim eklerin-
den sonra yapm eki gelemez. Ancak gndelik
ve ondalk szcklerinde bulunma durumu eki -
dadan sonra yapm eki -lkn geldii grlyor.
Bu zel nedeni olan bir istisnadr.
Eylemler de ekime eylem ekim ekleriyle girer.
Eylem tabanlarna ncelikle kip ekleri, ardndan
birleik ekimlerde, i- (imek) eyleminin belirli
gemi zaman, belirsiz gemi zaman ve art e-
kimlerinin eklemesiyle oluan birleik zaman
ekleri gelir. Kii eklerinin yeri, eylem ekiminin
sonudur. Soru ekinin yeri, eylem ekiminde bi-
raz karmaktr. Belirli gemi zamanda Gittim
mi? rneinde olduu gibi en sonda, belirsiz ge-
mi zamanda Gitmi miyim? rneinde olduu
gibi zaman ekinden sonra, ancak kii ekinden
ncedir.
Cmle ve cmleyi oluturan geleri, geleri olu-
turan szck beklerini tanmlayabilmek
Dil bilgisel dzeylerin en st aamas sz dizimi,
ok karmak ilikilerle bir araya gelen szckler
ve/veya szck beklerinin oluturduu cmle
gelerine ve bu gelerin bir araya gelmesiyle bi-
imlenen cmle temelinde ele alnr.
Anlatmn temeli, yargy tayan cmledir. Ancak
u ana dein cmlenin tam bir tanm yaplama-
mtr. Tam bir dncenin ifadesi veya en az
bir yklemden oluan yap gibi tanmlar veya
cmlenin varl iin asgari art bir ekimli eylem
veya ek eylemden oluan yklemdir gibi akla-
malar da Eve gidecek misin? sorusuna verilebile-
cek Evet! veya Hayr! cevaplarnn cmle saylp
saylamayaca, cmle deerinde olup olmad
vb. sorularnn ortak kabul gren cevab bulun-
madndan sorun tam olarak zlememektedir.
Cmle belirli dizililerdeki gelerden oluur.
Trke zne tmle/nesne ve yklem eklinde
dizilen; zne drebilen ve yalnzca yklemle
kurulabilen sz dizimsel zelliklere sahiptir. z-
ne, (nesne), tmle ve yklem Ben yarn seni
otomobilimle memleketime gtreceim cmle-
sinde olduu gibi, ekimli tek szcklerden olu-
abilir. Ancak duygu ve dncelerin cmlede
tam olarak aktarlabilmesi iin ayrntlar ortaya
koyan baka szcklere ihtiya vardr. rnein
yukardaki cmlede yer alan memleketime do-
layl tmlecini veya yer tamlaycsn uzun za-
mandr gitme, grme frsat bulamadm, Dou
Karadenizin en gzel kentlerinden biri olan
memleketime rneinde olduu gibi ok daha
ayrntl biimde szck bekleriyle betimleyebi-
liriz. Trkedeki tamlamalar, edat gruplar, sfat-
fiiller, zarf-fiiller vb. szck bekleri belirli say-
dadr; ancak hl kefedilmeyi bekleyen szck
bekleri bulunabilir.
Cmleleri snflandrabilmek ve dil bilgisel olarak
zmleyebilmek
Trkede cmlelerin snflandrlmas sz dizi-
minin en karmak konularndan biridir. Kimi
snflandrmalar, pratik kullanma imkn sala-
yamayacak derecede ayrntl ve karmak, kimi
snflandrmalar da tm cmleleri iine alama-
yacak derece basit olmaktadr. Bununla birlikte
geleneksel olarak Trke cmleleri yaplarna
gre basit cmle, birleik cmle, sral cmle,
bal cmle; yklemin trne gre ad cmlesi,
eylem cmlesi; yklemin yerine gre kurall
(dz) cmle, devrik cmle, kesik cmle; anla-
mna greyse olumlu cmle, olumsuz cmle,
soru cmlesi, emir cmlesi, nlem cmlesi
olarak snflandrabiliriz.
3
A M A
4
A M A
5
A M A
152
Tr k Di l i -I
1. Arapa kkenli ktip, mektup, kitap szckleri ay-
n kkten vezin ad verilen eitli kalplarla (ktb=yaz-
mak) tremitir. Bu tr bir tretim, biim bilgisinde han-
gi terimle ifade edilebilir?
a. Sondan eklenme
b. Birletirme
c. deiim
d. eklenme
e. Kesme
2. zebileceinden ifadesi hangi seenekte tam ve
doru olarak zmlenmitir?
a. ze-bil-ece-i-n-den
b. z-e-bil-ece-i-n-den
c. z-ebil-ece-i-n-den
d. z-e-bil-ece-in-den
e. z-e-bi-l-ece-in-den
3. Ben bu iin byle sonulanacan dnden tahmin
etmitim. cmlesindeki alt izili szcklerin trlerinin
doru sraland seenei iaretleyiniz.
a. Zamir, sfat, ad, zarf, zarf, ad, ad
b. Ad, ad, ad, zarf, ad, ad, yklem
c. Ad, zamir, sfat, ad, zarf, ad, eylem
d. Zamir, sfat, ad, zarf, zarf, ad, eylem
e. Ad, zamir, sfat, ad, edat, ad, eylem
4. Aadaki seeneklerden hangisi kastl yaratma yo-
luyla yaplm bir szcktr?
a. Uygar
b. Uak
c. Biliim
d. Bilgisayar
e. Yazlm
5. Bu gemi a yaarken hep o gnlerin havasn
dndm. cmlesinde ka adet belirtme (ykleme)
durumu eki vardr?
a. 0
b. 1
c. 2
d. 3
e. 4
6. Aadakilerden hangisi tremi bir kelimedir?
a. Klk
b. Kelebek
c. Yem
d. Yrek
e. Byk
7. Yaasn! cmlesiyle ilgili olarak aadakilerden
hangisi sylenemez?
a. Sadece yklemden oluur.
b. Yklem ad kknden tremitir.
c. Addan eylem yapma eki vardr.
d. 3. tekil kii emir eki vardr.
e. Yklem geili bir fiildir.
8. bar yank ifadesi hangi szck beidir?
a. Belirtme grubu
b. Dayanma bei
c. Ad tamlamas
d. Sfat tamlamas
e. Belirtisiz ad tamlamas
9. Bin yldan uzun bir gecenin bestesidir bu. dizesin-
de yklem hangisidir?
a. Bestesidir bu
b. Uzun bir gecenin bestesidir
c. Bin yldan uzun bir gece
d. Bin yldan uzun bir gecenin bestesidir
e. Bu
10. Seni uzaktan sevmek aklarn en gzelidir. dize-
sinde zne ve yklem, srasyla, hangi szck bekle-
ridir?
a. Eylem grubu-belirtili ad tamlamas
b. Sfat tamlamas-sfat tamlamas
c. Zarf-fiil bei-ad tamlamas
d. Sfat-fiil bei-ad tamlamas
e. Sfat tamlamas-ad tamlamas
Kendimizi Snayalm
153
Dil Bir Dnyadr
Dille dnyalar kurulur. Edebiyat dediimiz ey de bu-
dur aslnda: Dil ile yeni, bilinmedik bir dnya kurmak.
Dil yalnzca edebiyat iin deildir, hayatn her alannda
ona gereksiniriz. Evde, ite, okulda, insanlar arasndaki
iletiimin temel gerecidir dil. Derdini anlatabilmek, kar-
ndakini anlayabilmek dille olanakldr.
Diller uluslarn onurudur. Byk uluslar en ok
dillerinin zenginliiyle vnrler. O dille yaratlm ya-
ptlarla gururlanrlar. Yunanistann dnya zerindeki
saygnlnn temelinde yeryznn ilk byk yaptlar-
nn bu dille verilmi olmas yatar.
Dil duraan, donuk bir yap deil. Hayatn ve dnyann
deiimleri dilleri de etkiliyor. Kimi diller yeni kavram-
larla, deyilerle, geliip zenginleirken, yeni gereksi-
nimleri karlayamayanlar baka dillerin szckleriyle
bouluyor, yoksullayorlar.
. Dil, srekli byyen canl bir varlk gibi emek, i-
lenmek, gelimek istiyor. Trke azmda annemin
stdr diyen Yahya Kemalden yz yl sonra iir di-
linin daha gerilere srklenmesini anlayabilmek ok
g. Bu noktada da dil bilimcilere, yazarlara byk g-
rev dyor. .... Szcklerin iinde kular vardr
ter der Sabahattin Kudret Aksal. Dilin bu zengin
ezgilerini duyabilmek iin bir yol nitelikli edebiyat rn-
leriyse, bir bakas da (bu) nitelikli kitaplarn klavuzlu-
unda yol almaktr.
Turgay Fieki
(Ksaltlmtr)
Kaynak: www.cumhuriyet.com.tr (18 Mays 2011)
1. c Yantnz yanl ise Biim Bilgisi konusunu
2. b Yantnz yanl ise Trkenin Ekleri konusu-
3. d Yantnz yanl ise Szcklerin Snflandrl-
mas konusunu yeniden gzden geiriniz.
4. a Yantnz yanl ise Biim Bilgisi konusunu
5. c Yantnz yanl ise Trkenin Ekleri konusu-
6. c Yantnz yanl ise Szck Yapm konusunu
7. e Yantnz yanl ise Sz Dizimi konusunu yeni-
den gzden geiriniz.
8. b Yantnz yanl ise Sz Dizimi konusunu yeni-
den gzden geiriniz.
9. d Yantnz yanl ise Sz Dizimi konusunu yeni-
den gzden geiriniz.
10. a Yantnz yanl ise Sz Dizimi konusunu yeni-
den gzden geiriniz.
Yaamn inden

154
Tr k Di l i -I
Sra Sizde 1
Sfatlar, adlar eitli ynlerden niteleyen ve belirten
szcklerken; zarflar eylemleri, sfatlar ya da baka
zarflar niteleyen ve belirten szcklerdir.
Sra Sizde 2
Dilin mill ve zengin olmas, mill hissin gelimesinde
balca amildir. lkesini, yksek istiklalini korumasn bi-
len Trk milleti, dilini de yabanc diller boyunduruun-
dan kurtarmaldr. (Atatrk). Bu vecizede yer alan ad ve
eylemleri yap ve ekim bakmndan zmleyelim.
dilin
dil: ad kk
-in: ilgi durumu eki
olmas
ol-: eylem kk
-ma: eylemden ad yapma eki
-s: 3. tekil kii iyelik eki
hissin
his(s): ad kk
gelimesinde
gel-: eylem kk
-(i)-: eylemden eylem yapma eki
-me: eylemden ad yapma eki
-si: 3. tekil kii iyelik eki
-n-: zamir nsi
-de: bulunma durumu eki
balca
ba: ad kk
-l: addan ad yapma eki
-ca: eitlik durumu eki
amildir
amil: ad
-dir: bildirme eki
lkesini
lke: ad kk
-si: 3. tekil kii iyelik eki
-n-: zamir nsi
-i: belirtme/ykleme
durumu eki
yksek
*ykse- (kr. yksel-): eylem kk
-k: eylemden ad yapma eki
istiklalini
istiklal: ad kk
-i: 3. tekil kii iyelik eki
-n-: zamir nsi
-i: belirtme/ykleme durumu eki
korumasn
koru-: eylem kk
-ma-: eylemden ad yapma eki
s: 3. tekil kii iyelik eki
-n-: zamir nsi
bilen
bil-: eylem kk
-en: sfat-fiil eki
milleti
millet: ad kk
dilini
dil: ad kk
-n-: zamir nsi
yabanc
yaban: ad kk
-c: addan ad yapma eki
dillerin
dil: ad kk
-ler: oul eki
boyunduruundan
boyun: ad kk
-duruk: addan ad yapma eki
-u: 3. tekil kii iyelik eki
-n-: zamir nsi
-dan: uzaklama durumu eki
kurtarmaldr
kurtar-: eylem kk
-mal: gereklilik kipi
-dr: bildirme eki
155
Sra Sizde 3
Kalem krld, tipik bir edilgen cmle rneidir. Burada
yaln durumda yer alan zne, krlma ilemine maruz
kalan nesne durumunda olmasna karn szde zne
olarak adlandrlmaktadr. Ancak krlma eylemine yol
aann kalem olmadn, kalemin, yklemde yer alan
eyleme maruz kaldn biliyoruz.
Bugn gelecek cmlesinde anlamca belirsizlik bulun-
duundan ad kkenli bugn szcnn yklemi nite-
lemesi durumunda zarf grevinde bulunduunu gr-
yoruz. Bugn szcnn, anlam biraz zorlanarak da
olsa, zne grevinde bulunmas durumunda szck t-
r ad olacaktr.
Gazete aldm cmlesinde yklem aldm szcdr.
Kii ekinden znenin ben olduunu anlyoruz. Yklem
kmesindeki, yani eylem, kip eki, kii eki vd. eklerin
bulunduu kmedeki eylem geilidir. Yklemin eyle-
mi geili olduuna gre ne, kim, nere veya neyi, kimi,
nereyi sorularndan birinin cevabn ister. Gazete yaln
durumda bulunduundan ykleme sorulan ne sorusu-
nun cevabdr. Ne sorusu da belirtisiz nesneye iaret
eder.
Eklerin anlam ve ilevlerinde kayma, sk grlen bir dil
zelliidir. Baka bir deyile ok bilinen, kullanm sk-
l yksek eklerin daha az kullanlan hatta asl ilevin-
de olduka farkl baka ilevleri de bulunabilir. lk cm-
lede yer alan mi soru sormamakta, aksine bilinen bir
zellii glendirici bir yap ilevinde kullanlmaktadr.
Yinelenen gzel sfatlarn birletiren mi burada artk
soru eki deildir.
kinci cmlenin sonunda yer alan mi ise soru ileviyle
kullanma tipik bir rnektir.
Son cmle anlam bakmndan Roma imparatoru Se-
zarn kendisine suikast yapanlarn arasnda evlatl
Brutusu da grnce dile getirdii ileri srlen bu sz-
de minin soru sormaktan ok derin bir arma duygu-
sunu dile getirdii anlalyor. Ek, dizim bakmndan da
soruya muhatap olan kiiyi temsil eden cmle gesine
yneliyor.
lk rnek bir sfat tamlamasdr. Dam adna, bulunma
eki ile eklenen -ki, sfat yapmakta ve bu sfat da ke-
manc adn nitelemektedir. kinci rnekte ise -ki, bu
kez kendisinden nceki ad gesine ilgi durumu ekiy-
le eklenmekte, ancak bu kez ad niteleyecek bir sfat
deil, cmlede zne grevinde bulunan bir zamir
oluturmaktadr.
Son sorunun yant gzeldiyse rneiyle verilebilir.
Sra Sizde 4
Batllatramadklarmzdan msnz?
bat-: eylem kk
-: eylemden ad yapma eki
-l: addan ad (sfat) yapma eki
-la-: addan eylem yapma eki
--: eylemden eylem yapan itelik eki. Ancak bu sz-
ckte itelik ilevini yitirmitir.
-tr-: eylemden eylem yapan ettirgenlik eki
-ama-: olumsuz yeterlik eki
-dk: sfat-fiil eki
-lar-: okluk eki
-()mz: 1. oul kii iyelik eki
-dan: uzaklama durumu eki
m: soru eki
-snz: ikinci oul kii eki.
Sra Sizde 5
Cmlelerden ilki bir eylem cmlesi, ikincisi ise ad
cmlesidir.
1. Cmlenin zm
Ahrn avlusunda oynarken
ZARF TMLEC
aada, gm
stler altnda grnmeyen derenin hznl rlts-
n
BELRTL NESNE
iitirdik.
YKLEM
Bu cmle, yapsna gre basit, yklemine gre eylem,
yklemin ve gelerin yerine gre kurall, anlamna g-
re olumlu bir cmledir. Cmle, gizli zne (biz), zarf
tmleci ve belirtili nesne ile yklem gelerinden olu-
maktadr. Zarf tmleci ve belirtili nesnede i ie szck
bekleri yer almaktadr. nce zarf tmlecini zelim:
bekte zarf-fiil eki alm bir eylem, bein yklemi du-
rumundadr. Ahrn avlusunda ise bein (cmlecik)
dolayl tmlecidir (yer tamlaycs). -da ekini ve zamir
nsini kardmz zaman kalan ahrn avlusu belirtili
ad tamlamasdr. Ahr, tamlayan, -n tamlayan, yani ilgi
durumu eki; avlu, tamlanan, -s tamlanan, yani nc
tekil kii iyelik ekidir. Sylediklerimizi basit bir ak ile
tekrarlayalm:
Zarf tmlecinin zm
Ahrn avlusunda
DT
oynarken
Y
< Ahrn avlusunda oy-
nar i-ken
oynarken (< oynar i-ken) yan cmle
ahr
n
avlu
su
: belirtili ad tamlamas
ahr: tamlayan
-n: tamlayan eki (ilgi durumu eki)
avlu: tamlanan
-su: tamlanan eki (nc tekil kii iyelik eki)
156
Tr k Di l i -I
Belirtili nesnenin zm
aada, gm stler altnda grnmeyen derenin
hznl rlts
n
imdi cmlenin belirtili nesnesinde yer alan szck
beklerini belirleyelim. ncelikle yukardaki gibi zamir
nsini ve ykleme durumu eki - y kartalm:
aada, gm stler altnda grnmeyen dere
nin
hznl rlt
s
Bu bein sonunda tamlanan eki -s (3. tekil kii iyelik
eki) bulunduuna gre bir tamlamadan sz edebiliriz.
Tamlamann tamlayan ilgi durumu ekinin bulunduu
bek, tamlanan ise bundan sonraki bek olacaktr.
aada, gm stler altnda grnmeyen dere
nin
:
tamlayan
Tamlamann tamlayan ekinin bekten karlmas duru-
munda sfat tamlamas bulunduu grlmektedir.
hznl rlt
s
: tamlanan
Tamlanan bir sfat tamlamasdr.
hznl
sfat
rlt
ad
imdi yukarda aslnda bir sfat tamlamas olan tamlaya-
n zmlemeye devam edelim:
aada, gm stler altnda grnmeyen
tamlayan/s-
fat
dere
tamlanan/ad
: sfat tamlamas
Sfat tamlamasnn sfat, bir sfat-fiil grubudur. Demek
ki burada bir yardmc cmleden veya cmlecikten sz
edebiliriz. Yardmc cmlenin bir yklemi ve iki dolay-
l tmleci bulunmaktadr.
aada,
1.dolayl tmle
gm stler altnda
2.dolayl tm-
le
grnmeyen
yan cmle
: sfat-fiil bei
Yukardaki cmlecikte ikinci dolayl tmlecin de bir
szck bei olduunu gryoruz. Bu bekteki -da ve
zamir nsi karldndan geride kalan bir belirtisiz ad
tamlamasdr.
gm stler
tamlayan
alt
tamlanan
: belirtisiz ad tamla-
mas
Belirtisiz ad tamlamasnn tamlayannn da bir sfat tam-
lamas olduu grlyor.
gm
sfat
stler
ad
: sfat tamlamas
2. Cmlenin zm
Evimiz
ZNE
i itin byk kestane aalar arkasnda
kaybolmu gibiydi.
YKLEM
Bu ad cmlesi zne ile yklemden olumaktadr. zne
aslnda (bizim) evimiz eklinde bir belirtili ad tamlama-
snn (iyelik bei) tamlayan dm biimidir. Yk-
lem, ad beine gelen yklemletirici diyebileceimiz
Trk dil bilgisi yaznnda ek eylem olarak nitelenen i-
eyleminin belirli gemi zamannn, yani idi nin ekle-
mi biimidir. Orta hecede kalan i- vurgusuzluktan d-
mtr; d grnte belirli gemi zaman eki gibi nin
stne gelmi gibi grnmektedir (-ydi).
Yklemin zm:
-(i)ydi: yklemletirici (ek eylemin belirli gemi zama-
n 3. tekil kii)
i itin byk kestane aalar arkasnda kaybolmu
Yar-
dmc ge
gibi
Son ekim edat
: edat bei
Edat bei bir son ekim edat ile ona bal ad gesin-
den olumaktadr. Edat, ad gesine yaln durumda ba-
lanmtr. Ad gesinin ise belirsiz gemi zaman deil,
bir sfat-fiil olmas gerekiyor nk gibi edat yalnzca
adlarla birleebilir. Sfat-fiilin bulunmas durumunda bir
yan cmleden veya cmlecikten sz edebiliriz.
i itin byk kestane aalarnn arkasnda
Dolayl Tm-
le
kaybolmu
Yan cmle
: sfat-fiil bei
Dolayl tmle yapan bulunma ekini ve zamir nsini
kaldrdmz zaman geride kalan bek, ad tamlama-
sdr.
i itin byk kestane aalar
nn
arka
s
: belirtili ad tam-
lamas
Yukardaki belirtili ad tamlamasnn tamlayan tekrar
bir belirtili ad tamlamasdr.
i it
in
byk kestane aa
lar
Belirtili ad tamlamasnn tamlayan ve tamlanan sfat
tamlamasdr.
i
sfat
it
ad
: sfat tamlamas
byk
sfat
kestane aalar
ad
: sfat tamlamas
Sfat tamlamasnn tamlanan ise belirtisiz ad tamlama-
sdr.
kestane
ad
aalar
ad
: belirtisiz ad tamlamas
Bylelikle iki cmleyi nce basit biimde gelerine ayr-
dk, ardndan geleri oluturan szck beklerini tek
szck kalana dein zmledik.
157
Dil bilim. Ankara: Trk Dil Kurumu
Banguolu, T. (2007). Trkenin Grameri. Ankara:
Trk Dil Kurumu.
Eker, S. (2011). ada Trk Dili, Ankara: Grafiker
Yaynlar.
Ergin, M. (1993). Trk Dil Bilgisi, stanbul: Bayrak
Yaynlar.
Gksel, A., Celia K. (2005). Turkish. Routledge.
language and linguistics, New York - Toronto:
John Wiley & Sons.
Karahan, L. (2011). Trkede Sz Dizimi, Ankara:
Aka Yaynlar.
Korkmaz, Z. (2007). Gramer Terimleri Szl,
Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar.
Kornfilt, J. (1997). Turkish, London - New York:
Routledge.
Lahne, A. (ty). Study Guide Morphology Preseminar
Introduction to Synchronic Linguistics:
Morphology, Leipzig: University Leipzig.
Lewis, G. L. (1967). Turkish Grammar, Oxford:
Clarendon Press.
Stabler, E. (2007). Lecture Notes: Linguistics An
introduction to the methods and some basic
ideas of theoretical linguistics, UCLA.
http://www2.econ.iastate.edu/classes/econ355/choi/i
mages/bb003.jpg
http://www.sil.org/linguistics/GlossaryOfLinguisticTer
ms/WhatIsAnInfix.htm
www.linguistics.ucla.edu/people/stabler/20.pdf
http://www.uni-leipzig.de/~angling/lahne/morpho
logy.intro.pdf.
Yararlanlan Kaynaklar nternet Kaynaklar
Sz varlnn ne olduunu ve nasl olutuunu saptayabilecek,
Sz varln oluturan geleri aklayabilecek,
Trkenin sz varlnn yerini ve nemini deerlendirebilecek bilgi ve be-
ceriler kazanabileceksiniz.
indekiler
Sz varl
Anlatm gc
Kalplamalar
Deyim
Atasz
kileme
Argo
liki Szleri
Anahtar Kavramlar
Amalarmz
Trk Dili-I Trkenin Sz Varl

GR
TRKENN ANLATIM GC
TRKENN TRETME GC
6
TRK DL-I

GR
Trke, gemii bilinmeyen zamanlara uzanan, tarihin pek ok eski dili ve medeni-
yetiyle ilikide bulunmu, pek ok eski medeniyet dilinden szckler alm ve on-
lara szckler vermi, ok erken devirlerde dallanp budaklanarak lehelere ayrl-
m, farkl corafyalarda eitli medeniyetler retmi, gnmzde ise geni bir co-
rafyada yaayan iki yz milyonun zerindeki insann ana dilidir. Bu kadar deiik
zelliklere sahip olan bir dilin sz varl, doal olarak bir eitlilik gsterecektir.
Btn tarihini ve varln belirli ve snrl bir corafyada yaayan bir dil ile Trke
gibi krk kapya krk denek vurarak yaam bir dilin sz varlnn ok eitlilik
gstermesi ve farkl olmas gayet anlalabilir ve olmas gereken bir durumdur.
Trkenin ya da herhangi bir dilin sz varl denildiinde, yalnzca o dilin sz-
lnde yer alan szckler deil; deyimler, ataszleri, kalp szler, ikilemeler, te-
rimler, argo, iliki szleri gibi eitli anlatm kalplar akla gelir.
Bir dilin sz varlnn incelenmesi, o dili konuan insanlarn tarih macerasn
ve hangi milletlerle ne tr ilikilerde bulunduunu ortaya koyaca gibi, milletin
kltr ve dnce dnyas ile kavramlar dnyasn da gzler nne serer ki dilci-
likte buna dil ii dnya gr denir.
Bu nitede btn olarak Trkenin deil, Trkiye Trkesinin anlatm yetene-
i ve sz varl, yani dil ii dnya gr zerinde durulacaktr.
Sz varl yerine, sz daarc, szck daarc, kelime daarc, kelime hazinesi, ke-
lime kadrosu, kelime serveti gibi terimler de kullanlmaktadr.
TRKENN ANLATIM GC
Bir dilin zenginlii ne szck saysnn okluuyla, ne o dili konuan insan says-
nn fazlalyla, ne de dilin konuulduu corafyann geniliiyle ilgilidir. Dillerin
zenginliinin bata gelen ls eitli duygu, dnce ve kavramlar anlatabilme
gcdr. Duygu, dnce ve kavramlar dile getirebilmek iin szck saysnn
ok olmas nemli olmakla birlikte, bundan daha nemlisi dilin szck tretme ve
soyutlama gcdr. Dilin kurallarna ve yapsna uygun szck tretmek ve so-
yutlamalar yapmak insanlarn dil bilinciyle ilgilidir. Eitimini yabanc bir dille yap-
m, ana dilini ancak gnlk hayatta ve aile ii iletiimde kullanan kiilerde ana di-
li bilinci yeterince oluamayaca iin bu kiilerin tretme ve soyutlamalar oun-
lukla dilin kurallarna uygun olmaz. Fakat hibir eitim almam ve yabanc bir di-
Trkenin Sz Varl
Kavram: Bir nesnenin veya
dncenin zihindeki soyut
ve genel tasarm.
Soyutlama: Bir nesnenin
zelliklerinden veya
zellikleri arasndaki
ilikilerden herhangi birini
tek bana ele alan zihinsel
ilem, gereklikte ayrlamaz
olan dncede ayrma.
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
lin bozucu etkisinden uzak kalm, yalnzca ana diliyle hayatn geiren bir kiinin
tretme ve soyutlamalar ana dilinin kurallarna genellikle uygun olur. nk in-
san ile ana dili ilikisi, henz domadan balar ve insann hem zihin yaps hem de
ses organlar ana dilinin mantna ve ses sistemine gre oluur. Ana dilinin olu-
turduu bu zihin sistemi, kiinin grd eitime bal olarak geliir ya da krelir.
Ana dilinden baka bir dili renme durumuyla karlaan bir kiinin beyni n-
celeri diren gsterir; ancak zaman getike durumu kabullenir. Bu direnmenin
nedeni de yine ana dilinin insan mantn kendi yapsna gre kurgulam olma-
sdr. Baka dillerin ykc etkilerinden uzak kalan insanlarn zihnindeki bu kurgu
gelierek devam eder. nk insan yaadka deneyimi artar ve bu da dil beceri-
lerine yansr. Bir insann ana dilinin tm imknlarnn farknda olmas ve onlar
kullanmas, hem o dilin iine domasyla hem de btn eitimini o dille yapma-
syla ok yakndan ilgilidir.
Dil, insan deneyim ve birikimlerini kuaktan kuaa aktararak insann, tarih
olan bir varlk haline gelmesini; ayrca plan ve programlar yapp onlar gelecee
aktarmasyla da gelecei kurgulayan bir varlk olmasn salar. Bu yzden insanlar
ve toplumlar dilleriyle ve dillerinin iinde yaarlar.
Birey iin de toplum iin de son derece nemli ve vazgeilmez olan mill dil,
gerek kendi i yapsndaki gelimelerle, gerekse dardan gelen etkilerle zaman
ierisinde anlatm incelikleri kazanr. Bu incelikler, insanlarn hem karlkl konu-
malarnda hem de yazlarnda kullanlr ve bu da dile doal durumundan daha et-
kili bir anlatm imkn salar. Dilin, imknlarn ve inceliklerini yetkin bir biimde
kullanp duygu ve dncelerini insanlar etkileyebilecek bir slupta aktarabilen
kiiler, o dilin sanats olurlar. Yani bir iir, hikye, roman vb. dile ve yazmaya da-
yal sanat rnlerinin iyi ve akc olmas byk lde yazarn dili kullanmyla il-
gilidir. Dil kullanm, cmlelerin dzgn kurulmas ya da noktalama iaretlerinin
yerli yerinde kullanlmas demek deildir. Dilin gzel kullanm; anlam incelikleri-
ne dikkat edilerek duygu ve dncelerin etkili bir biimde ve dil kurallarna uy-
gun olarak ifade edilmesidir.
Szck, ilk ortaya ktnda somut bir durum ya da kavram karlayan tek an-
lama sahiptir. Zaman ilerledike szcklerde anlam genilemeleri olur. Anlam ge-
nilemesiyle ortaya kan bu farkl anlamlar, bugnk szlklerde maddeler halin-
de sralanr. Bir szcn ok anlaml olmas, o szcn kullanlma sklyla
dorudan ilgilidir. Bu anlam farkllklarn bilerek dili kullanmak da o dille sanat
eseri ortaya koymann basamaklarndan biridir.
Dil kullanmnn dikkat edilmesi gereken bir dier boyutu da mecazl anlatm-
lardr. Bir dilin sz varlnn eitlenmesinde ve anlatm gcnn artmasndaki en
bata gelen unsur o dilin mecaz dnyasdr. Mecaz dnyasnn zenginlii, yetenek-
li sanatlarn dili gelitirmesiyle ilgili olduu gibi bu zenginlik, sanatlarn kendi-
lerini daha iyi ifade etmelerinin de esasn oluturur. Yani burada karlkl birbiri-
ni besleme sz konusudur.
Bir dilin anlatma gcn oluturan temel zelliklerinden biri de o dilin deyim
zenginliidir. Dillerin bir normal szlkleri, bir de deyim szlkleri olur. nk
deyimler, bir dilin kullanmnda en az szckler kadar deerli ve gerekli yaplar-
dr. Dilin deyim varlndan yeterince yararlanamayan bir sanat, kendi zamann
ap gelecek kuaklara kalacak eser brakamaz. Trkenin son derece zengin bir
deyim dnyas vardr. Yzyllarn birikimiyle oluan bu kalplam szler, Trk di-
linin etkili anlatmnn temel unsurlarndan biridir.
160
Tr k Di l i -I
Mecaz: Bir kelimeyi veya
kavram kabul edilenin
dnda baka anlamlara
gelecek biimde kullanma,
metafor.
nsan ok deiik duygular retebilen ve bu duygular yanstp karsndakini
de etkilemek isteyen bir varlktr. nsann duygularn aktarmasnn eitli yollar ol-
sa da en temel yol, dil kullanmdr. nsan duygularn aktarrken bir robot ya da
makineden ayrlmakta, duygularn diline yanstmaktadr. Bu durum ise szlkte
sralanan szcklere yeni anlam ve ilevler yklemeyi gerektirmektedir.
Yukarda belirtilenlerin dnda Trkenin anlatm gcyle dorudan ilgili bir-
takm unsurlar vardr. Bunlar aada ayrntl olarak anlatlmaktadr.
Trkenin anlatm gcn artran geler nelerdir?
Deyimler
Deyimler anlatma aklk kazandran ve renk katan sz varl geleridir. Her di-
lin sz varlnda deyimler vardr. Kimi deyimler belirli dillere zg olsa da bunla-
rn benzerleri baka dillerde de grlebilir. Deyim kavramn karlamak zere Os-
manl Trkesinde darbmesel, tabir, stlah, temsil vb. terimler kullanlm; ancak
darbmesel zamanla yalnz atasz kavram iin kullanlr olmutur. Cumhuriyet
dneminde ise tabir ile deyim szckleri kullanlm, zaman getike deyim sz-
c yerlemi ve bu kavram iin tek szck durumuna gelmitir.
Adlandrlmasndaki eitlilik gibi, deyim tanmnda da eitlilik sz konusudur.
Konuyla ilgili alma yapanlarn aklamalarndan yola karak deyim yle tanm-
lanabilir: ki veya daha fazla szckten oluan, anlatm gcn artrmak iin az
ok mantk dna kayan, gerek anlamndan uzak, ilgi ekici bir anlam ykne sa-
hip, baz szckleri deimeyip bazlar deiebilen, toplum tarafndan ortaklaa
benimsenen kalplam sz gruplardr. Deyimler, anlam esi olarak incelendi-
inde, ierisindeki szckler ayr ayr deil, hepsi bir btn olarak deerlendiril-
melidir. Bu ynyle deyimler, tpk szckler gibi bir dilin szlnn ierisinde
madde ba olarak yer almaldr. Yani bir baka anlatmla deyimler, szckler gibi,
szlk maddesi olan anlam birimleridir.
Deyim ve Atasz Arasndaki Fark
Deyimler ve ataszleri zaman zaman birbirine kartrlmaktadr. Bu iki kalplam
yap arasnda biime ve anlama bal birtakm farklar vardr. Bunlar u ekilde s-
ralayabiliriz:
1. Deyimler yarg bildirmezler. Bir durumu, olay ya da varl betimlemek,
aklamak, ifade etmek amacyla etkili anlatmndan yararlanlan kalpla-
m sz gruplardr. Atasz ise bir gzlem ve tecrbenin sonucunda orta-
ya km ve zamanla herkese benimsenmi bir yargy dile getirir. Baz
deyimlerde yarg bulunsa da genelde deyimler yargsz ifadelerdir. Ksaca
deyimler daha ok benzetme, kyaslama yoluyla bir durumu aklamak;
ataszleri ise bir durum veya olay tecrbeye dayal bir yargya balamak
amacyla kullanlr.
2. Ataszleri de deyimler gibi kalplam ifadelerdir. Ancak kalplamann bi-
iminde baz farkllklar vardr. Ataszlerindeki kalplama deyimlere gre
daha skdr. Deyimlerde yer alan kelimeler bata, ortada ve sonda birtakm
deiiklikler gsterebilir.
3. Deyimler ama bakmndan da ataszlerinden farkldr. Deyimlerin amac bir
durumu ya da kavram zel bir kalp iinde ekici ve etkili bir anlatmla belirt-
mek iken; ataszleri t verme, yol gsterme ya da tecrbe aktarma amac g-
derler. Bu ynyle baz kalp szler her iki grupta da yer alabilir (Sinan, 2001:22).
161
6. ni t e - Tr keni n Sz Var l
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
1
Deyimler ve Birleik Szckler
Deyimlerle birleik szckler yap bakmndan birbirine benzedikleri iin zaman
zaman kartrlabilmektedir. Bu karma daha ok iki szckten oluan deyimler-
le birleik szcklerde olmaktadr. Deyimler ve birleik szckler biim zellikle-
ri bakmndan farkldr. Deyimi oluturan iki szck kesinlikle bitiik yazlmaz-
ken, birleik kelimelerin bir ksm bitiik yazlr. Birleik kelimeyi oluturan iki ke-
lime arasna baka hibir ek ya da szck giremezken deyimde girebilir. Deyim-
leri oluturan ikinci szck normal bir fiil olarak ekimlenir: Gz koydu, gz koy-
mu, gz koyar vb. Gz m koyuyor? kullanmnda da deyimin iki szc ara-
sna soru edat getirilmitir. Birleik szckte bu mmkn olmaz. Birleik kelime-
yi oluturan iki szck de deitirilemezken, deyimi oluturan szcklerden biri
zaman zaman deitirilebilir. Anlam bakmndan da bu iki yap birbirinden farkl-
dr. Deyimler derin anlama sahip yaplar iken, birleik szcklerin byle bir zel-
lii yoktur.
Deyimlerin Kayna
Bir sz kalb, ilk olarak herhangi bir dil unsuru gibi, herhangi bir sebeple, herhan-
gi bir kii tarafndan rastgele bir ifade olarak kullanlr. Dinleyenler tarafndan o
andaki duygu ortamnda beenilen bu sz kalb, belki baz deimelere de ura-
yarak deiik ortamlarda, deiik kiilerce, benzer sebeplerle tekrar edilir ve za-
man ierisinde ses ve anlam ynleriyle kalplap donuklaarak insanlarn dilinde
yaygnlar. Yaz diline yansyan deyimlerin yaygnlama ve yaama ans hem da-
ha yksektir hem de bu deyimler yaz dilinin tutuculuu nispetinde daha sk bir
kalplamaya urar. Yaz diline yansyamayan, konuma dilinde kalan deyimler ise
hem daha ksa mrl, hem de daha deiken olur. Deyimlerin ok byk bir ks-
m dilin konuurlarnn rndr. ok az ise baka dillerden eviri yoluyla olu-
turulur.
Deyimlerin kaynaklar aklanrken sk sk toplumun farkl kesimlerine ait be-
lirsiz tiplere gnderme yapld grlr. Bu tipler genellikle; adamn biri, aa,
bakkal, bey, cad, rak, delikanl, dervi, dilenci, hrsz, kad, kyl, memur, mol-
la, oduncu, padiah, papaz, ehzade, eyh, tccar, usta vb.dir (Sinan, 2001: 37).
Deyimlerin ortaya k yklerini renmek isterseniz ki Dirhem Bir ekirdek adl
kitaptan yararlanabilirsiniz. (Pala, ., stanbul: LM Kitaplar, 2003)
Trkiye Trkesinin Deyim Varlndan rnekler
Deyimler, kavramlarla ilikilendirilerek snflandrldnda toplum iin hangi kav-
ramn daha megul edici olduu da anlalmaktadr. rnein bir szlk acele
kavramyla ilgili olarak u deyimleri sralamtr: Eli abuk tutmak, bir rpda yap-
mak, sca scana, bugnden tezi yok, aceleye gelmek, aya zengide, tez el-
den, ate almaya gelmek, yel yeperek yelken krek, mrekkebi kurumamak, aya-
nn tozu ile, yangndan mal karr gibi, ayan abuk tutmak, dn bir bugn iki,
ba bacadan amad ya, iki ayan bir pabuca sokmak, gaza basmak, ii tez, dar
yrekli. Bir kavramla ilgili olarak bu kadar deyim tretilmi olmas, bizi bu kavra-
mn insanlarn zihnini fazlaca megul ettii sonucuna ulatrr.
erisinde organ adlar olan deyimlerden bazlar:
Di gstermek, dizlerini dvmek, dizlerinin ba zlmek, gz yollarda kal-
mak, gzn alamamak, gzlerini kan brmek, gzlerini oymak, gz bal, g-
162
Tr k Di l i -I
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
z fal ta gibi almak, gzne uyku girmemek, gzne yandmn, gzn ka-
pamak, gzyle grmek, diine gvenmek, diine mangr demek, diini dkmek,
diini skmak, diini skmek vb.
erisinde akl kelimesi geen baz deyimler:
Akl banda, akl ermek, aklselim sahibi, akl almak, akl vermek, akln almak,
akl hocal yapmak, akln kullanmak, akl d, akl bana gelmek, akln bana
almak, akln bana devirmek, akl kumkumas, akl kutusu, akl kp, akl evvel,
akl bandan bir kar yukarda olmak, akl kt, akln peynir ekmekle yemek vb.
Yukarda deyimlerin hikyeleri olabilecei ve bunlarn bir ksmnn da eitli
almalara konu olduu yazlmt. Prof. Dr. skender Palann ki Dirhem Bir e-
kirdek adl eseri bu tr bir almadr ve bu almada am devirmek deyiminin hi-
kyesi yle anlatlr:
am devirmek ile pot krmak hemen hemen ayn anlama gelecek iki deyimimizdir.
Ka yaparken gz karmak da bunlara yakn bir anlamdadr.
imdi stanbulun merkez yerleri saylan pek ok meknda eskiden eraf ve kibar ta-
kmnn sayfiye kkleri bulunur, her kk birka dnmlk arazi ierisinde balar,
baheleriyle tannrm. Zariflerden birinin, Erenky taraflarnda byle geni bir
kk varm. Bahesinde her eit aa yannda zellikle am fidanlaryla dikkat
eker ve parmakla gsterilirmi. Kk sahibi bahenin bir kesine ilave bina yaptr-
maya karar verince gereken keresteyi sonbaharda tomruk hlinde getirip duvar dibi-
ne istifletmi. O vakitlerin binalar ahaptan yaplr ve am, grgen, mee, ceviz vs.
aacn hemen her eidi kullanlrm.
Sayfiye mevsimi bitince kk halk Beyazttaki konaklarna tanmlar. Efendi, gi-
derken kk bekleyecek uaa yle tenbihte bulunmu:
-nmzdeki mevsim hizmetiler iin buraya bir ilve bina yapacaz. Biz yokken
bir hzarc bulup bahedeki aalarn arasndaki amlar bitir, tahta ve kalas ya-
parak sundurmann altna istifle.
af uak denileni yapmakta gecikmemi. Ne var ki istiflenmi am tomruklarn bi-
tireceine, bahenin gzellik sembol am aalarn kestirmi. ri amlar dier
aalarn zerine devrilirken de hzarcya, Bizim efendinin cimrilii tuttu. Bu
amlar tahta edince yazn glgeyi nerde bulacak?! diye dert yanarm.
Haberi efendiye yetitirenler,
-Uak amlar deviriyor, bahe elden gidiyor, demiler.
Bizim am devirmek deyimi de buradan dilimize yadigr kalmtr (Pala, 2003: 61).
zet olarak deyimle ilgili unlar syleyebiliriz: Deyim, gerek anlamndan az
ok farkl bir anlam tayan, en az iki kelimeden kurulmu, ekici ve etkileyici bir
anlatma sahip kalplam sz olarak tanmlanabilir. Bunlarn her dilin anlatm ye-
teneinde nemli yerleri vardr. Deyimlerin dildeki nemi o kadar byktr ki di-
li bilmek, deyimleri bilmekle mmkndr diyebiliriz. Deyimler bazen manzum
zellik gsterir ve kafiyeli yaplardr. ok tutulan, eskimemi deyimler daha ok
bnyesinde bir l ve ahenk bulunan ve ince zeka rn nkteye dayanan de-
yimlerdir. Deyimlerin olumasnda sz sanatlarnn da nemli pay vardr. Deyim-
ler anonim rnlerdir, balangta tek insann zekasnn rn olmakla birlikte, ya-
ylp mehur olarak toplumun ortak mal durumuna ykselmilerdir.
Trkedeki deyimler ve ataszleri iin Ataszleri ve Deyimler Szl: I-II adl esere
bakabilirsiniz. (Aksoy, .A., Ankara: nklp Kitabevi, 1988)
163
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Manzum: ll ve uyakl.
Deyimler, Trkenin hemen btn tarih metinlerinde sklkla kullanlmtr.
Baz deyimlerin olumalar, fkralarla ilgilidir. Zaman zaman ataszleriyle karabi-
len deyimler her ne kadar kalp yaplar olsa da bazlarnda birtakm kelimelerin ya-
kn anlaml kelimelerle yer deitirmeleri mmkndr. Trkedeki deyimlerin b-
yk bir ksm mastarla biter.
Srekli bir deiim ierisinde olan dil, doal olarak toplum hayatnn ihtiyalar-
na gre yeni deyimler retmeye devam eder. Trkedeki bir ksm deyimler de yine
toplumun ihtiyalaryla ilgili olmak zere zamanla yerlerini yenilerine brakmlardr.
Deyimlerin zellikleri nelerdir?
Ataszleri
Dillerin sz varlnn nemli ve vazgeilmez bir unsuru olan ataszleri, toplumla-
rn hayatn ak ierisinde oluan bilge ynlerini, kazandklar deneyimleri, dn-
yaya baklarn, anlatm yeteneklerini yanstan ve ok uzun sre dnce dnya-
snda yaamaya devam edebilen bir tr kalplam szlerdir. Uzun zaman hi de-
imeden yaayan ataszleri olduu gibi, zamana ve corafyaya gre deiebilen,
bazen de btnyle unutulanlar olabilmektedir.
Ataszlerinin ilk olarak nerede, ne zaman ve hangi ulusta olutuu bilinme-
mekte; ancak yeryznde yaayan btn uluslarn atasz tanmna uyacak zl
szlerinin varl bilinmektedir. nsanln ilk yazl metinlerinden itibaren karla-
lan ataszlerine farkl uluslar; kanatl sz, nasihat, cevherli sz, ibret verici sz,
altn sz, dilin glzar, halk mektebi, halk hikmeti, ruhun doktoru, akln gz gibi
anlamlara gelen adlar vermilerdir. Atasz kavramnn Trk dnyasnda da atalar
sz, eskiler sz, makal, nakl gibi eitli adlar vardr (obanolu, 2004: 3).
Uzun sreli bir gzlem ve deneyimin rn olan ataszleri; bir olay aklama-
ya, bir duruma aklk getirmeye ve bir olaydan ders karlmasn salamaya y-
nelik, yarg bildiren, kalplam dil birlikleridir.
Bu tanmdan anlalaca zere, bir atasznn oluup yaygnlamas iin ge-
rekli olan koullar yle aklayabiliriz: ncelikle olaylardan ders karmay bece-
rebilen bir kiinin etrafnda olup bitenleri iyi gzlemlemesi, durumu ksa, keskin,
insanlarn zihninde yer edebilecek bir slupla dile getirmesi ve bunun insanlar ta-
rafndan beenilmesi gerekir. Ataszne konu oluturacak olayn, toplumun geni
kesimlerini ilgilendirecek bir nitelie sahip olmas gerekir ki insanlar, durumu
zetleyen sze sahip kp onu sonraki kuaklara aktarma gerei duysunlar. Ata-
szlerinin ders verici olma nitelikleri en temel zellikleridir ve yine insan ihtiyacy-
la ilgilidir. Ataszlerinin kesin bir yarg bildirmeleri gerekir ki bu ynleriyle deyim-
lerden kesin olarak ayrlrlar. Bu yaplarn baka bir zellii ise deyimler gibi ka-
lplam olmalardr. Atasznde bir kelime kartlr ya da atasznn dizili sra-
s deitirilirse etkili anlatmn ounlukla ortadan kalkt ve atasznn sradan
bir sz haline geldii grlr.
Ataszlerinin bir baka zellii de srekli tekrarlanmalardr. Uygun durumda
hemen akla gelip tekrarlanmalar bu szlerin yaama alanlarn genilettii gibi, ya-
ama srelerini de uzatr.
Hemen hemen tamam tek cmleden oluan ataszleri genellikle iki ksmdan
oluur ve ikinci ksm birinci ksmda ifade edilen fikri ve anlam kuvvetlendirir.
Pek ok atasznn yapsna dikkat edildiinde genellikle ortadan ikiye blnm
bir cmleyle karlalr. u ataszleri bu durumu gsterir niteliktedir: Arlk altn
kale, hafiflik baa bela, Sabreden dervi, muradna ermi, A ne yemez, tok ne
164
Tr k Di l i -I
Mastar: Fiilin -mak / -mek
veya -ma / -me ekleri alan
ve ad gibi kullanlan biimi,
eylemlik: al-mak, -mek,
gr-me, bul-ma vb
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
2
demez, Eken bilmez, bien bilir, Ne dorarsan ana, o kar kana, Bakar-
san ba, bakmazsan da olur, Ecel geldi cihana, ba ars bahane... Buraya al-
nan ataszlerinin iki ksmdan olutuu ve bu iki ksmn da birbiriyle kafiyeli oldu-
u grlmektedir (obanolu, 2004: 10). Bu szlerin aklda kalmasnn nemli ne-
denlerinden biri de nazm zellii gsteren ve kulaa ho gelen ahenkli yaplar-
dr. Ataszleri, toplumun yazl olmayan kurallarnn iletilmesinde sk bavurulan
dil unsurlar olmalarnn yannda kiilerin ahlak eitimlerine katkda bulunan bir
ders arac olarak da kullanlr. Ayrca hitabet sanatnda konumay daha etkileyici
duruma getirmek iin de bu byleyici szlere sk sk bavurulur.
Ataszlerinin Konular
Ataszleri bir ulusun dnce ve duygu dnyasnda yer alan deerleri ve bu de-
erlerin yourarak oluturduu kiiliini, geleneksel dnya grn iinde barn-
drrlar. Bu szler, toplum hayatn yanstmann yannda hayatn btn ynlerini
zmler ve olaylarn olu sebeplerine deinir. Trk ataszlerinde hayata dair en-
gin bir bilgeliin anlatm olan gerekler ve tler dile getirilmektedir.
Trk ataszlerinde ilenen konulardan bazlar yle rneklendirilebilir:
Yiitlik : At lr meydan kalr, yiit lr an kalr.
Mertlik : Aman diyene kl kalkmaz.
Arballk : Arlk altn kale, hafiflik baa bela.
Sabr : Sabrla koruk helva olur, dut yapra atlas.
Konukseverlik : Gelmek misafirin, gitmek ev sahibinin elinde.
Aile : Yuvay dii ku yapar.
Anne : Alarsa anam alar, kalan yalan alar.
Baba : Baban varken dost tan, atn varken yol tan.
Evlat : Bir baba dokuz evlad besler, dokuz evlat bir babay besleyemez.
ocuk : ocuun yedii helal, giydii haram.
Gelin : Gelin iek, her dedii gerek; kaynana ylan, her dedii yalan.
Kaynana : Kaynana pamuk iplii olup raftan dse gelinin ban yarar.
Karde : Kardein by baba, k evlat yerine geer.
Akrabalk : Hsm akraba ile ye i, alveri etme.
Bu sralananlar gibi komuluk, dostluk, grg kurallar, salk, lm, ekonomik
konular, tarm ve hayvanclk, doa, evren, iklim gibi hayatn her alanna ait zgn
atasz rneklerini dilimizde grmek mmkndr (obanolu 2004: 30).
Ataszlerinin konulara gre snflandrlmasn grmek iin Snflandrlm Ataszleri
Szlnden yararlanabilirsiniz. (Yurtba, M., stanbul: Excellence Publishing, 2012)
Ataszlerinin Dil ve slup zellikleri
Szl kltr ortamlarnn rn olarak ortaya kan ataszleri, youn bir deneyimi
ve gerekleri somutlatrarak hatrda tutmak ve aktarmak ilevine sahiptir. Bu yz-
den ataszlerinde ksalk, dnceyi en az szck ile ve keskin bir anlatmla dile
getirmek belirgin bir kuraldr. Ataszlerinde gereksiz grlecek bir szce rastlan-
maz. Az szckle ok ey anlatma, ataszlerinin en belirgin yap ve anlam zellii-
dir. Bu zellikten dolay ataszleri genellikle bir ya da iki cmledir.
Ataszleri azdan aza aktarlmaktan dolay kalplar ve hibir szc dei-
tirilemez ve atlamaz duruma gelir. E anlamls dahi olsa atasznn bir kelimesi
deitiinde slubunun deitii ve etkisinin azald grlr: Piirdii a olayd,
bam yaran ta olayd atasznde a szc e anlamls olan yemek ile dei-
tirilirse szn bys kaybolacaktr.
165
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Ataszlerinde de deyimlerde olduu gibi hece, ses ve szck tekrarlarndan, iir gelerin-
den yararlanlarak etkili bir slup oluturulmaktadr.
Ataszlerinin genel zellikleri nelerdir?
kilemeler
kileme, anlatm gcn artrmak, anlam pekitirmek, kavram zenginletirmek
amacyla ayn szcn tekrar edilmesi veya anlamlar birbirine yakn veya kart
olan ya da sesleri birbirini andran iki szcn yan yana kullanlmasdr (Hatibo-
lu, 1981: 9). Trkenin bir zenginlii olan ikilemeler, Trk dncesindeki anlam
ve kavram inceliklerini ortaya koymak zere trl ekillerde birbiriyle ilgili sz-
cklerin yan yana getirilmesi ve bu yan yana getirilen szcklerde yeni bir anlatm
incelii sergilenmesiyle oluturulur.
kileme, aslnda anlam etkili klmak amacyla oluturulan psikolojiyle ilgili ve
dilin mzik ynne katk salayan bir yapdr.
Ataszleri ve deyimlerin ilerinde yer alan ikilemeler, bu dil varlklarnn bel-
leklere kolay yerlemelerini ve ezberlenmelerini salar. Deyimlerimizin byk bir
ounluunda ikilemelere rastlanr ki bu durum, deyimlerin uzun anlatmlardan
daha etkili olmalarn salar. kilemelerde ses gzellii ve yinelemekten doan an-
lam gc birlikte kullanlarak amalanan etkili anlatm salanm olur.
kilemeler, dil almalarnda kapsaml olarak ele alnan, tek szck gibi anlam ifade ede-
cek biimde kullanlan dil birliklerindendir. Alanda farkl terimlerle anlrlar. Tekrar,
balam bei, ikilemeli ad, yinelemeli ad, ikiz kelime, kelime komas gibi.
Trk dilinin en eski yazl kaynaklarndan beri ikilemelere nemli lde yer
verilmitir. Anlatmda ikilemelere bavuran farkl Trk boylar tarafndan da nem-
li bir anlatm zellii olarak karmza kmaktadr.
Trk diliyle ilgili ilk Trk szl olan Dvan Lgtit-Trkte yer alan ikilemeler ve
trleriyle ilgili bilgi edinmek iin www.turkiyat.selcuk.edu.tr pdfdergi/s28/aktan
adresinden Bilal Aktann aratrmasn inceleyebilirsiniz.
kilemelerin Genel zellikleri
kileme ierisinde yer alan szcklerin en dikkat ekici zellikleri ses benzerlikle-
rinden kaynaklanan ses uygunluu ve gzelliidir.
kilemelerdeki ses benzerliini n sesteki ve son sesteki benzemeler olarak de-
erlendirebiliriz. nk ikilemeyi oluturan szcklerin ounda, n seste veya
son seste ses benzerlikleri vardr (Hatibolu, 1981: 13). Yani ikilemeler kullanlr-
ken bir eit uyakl yaplar ortaya karlmtr. Anlatm glendirmek zere ikile-
me oluturulurken ya ayn sesi veren ayn szck tekrarlanr ya da sesleri birbirini
andran szckler yan yana kullanlr.
kilemeyi oluturan szcklerin bandaki nszlerin benzemesi ile n seste
benzerlik salanm olur: Cmbr cemaat, ul aput, erden pten, ekip evir-
mek, bet beniz, oluk ocuk, dl d, dn dernek, k kyamet, kol kanat, kr
ktk, sa salim, soy sop, kul kurban, yarm yamalak, yalan yanl, yamru yumru,
zar zor, sama sapan, toz toprak vb.
166
Tr k Di l i -I
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
3
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Uyak: iirde dizelerin
sonunda tekrarlanan ve ayn
ahengi veren heceler veya
ayn grevde olmayan ancak
benzeen sesler, kafiye.
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Bazen de ses benzerliine bal ritim son seste oluturulur: Krk dkk, yrtk
prtk, eci bc, az buz, tuz buz, sklm pklm, selam kelam, har neir, he-
sap kitap, yaza boza, giyim kuam, dirlik dzenlik, halim selim, aka paka vb.
kilemelerdeki szcklerde nller de bir sistem ierisinde kullanlr. zellikle
yansmalarda birinci szcn ilk hecesinde a sesi varsa, ikinci szcn ilk he-
cesinde u nls yer alr: arpk urpuk, tak tuk, at ut, cart curt, takr tukur,
gacr gucur, apr upur, allak bullak...
kilemeler, uzun sre yan yana kullanlarak kalplam szlerdir. Bu kalpla-
ma dolaysyla, ikilemelerde kullanlan szlerin yerleri deitirildiinde asl yapnn
verdii anlam inceliini veremezler. Ayrca ikileme ierisindeki szcklerin bir ks-
m tek bana kullanlacak bir anlam ykne de sahip deildir. kilemeyi kuran
szckler arasnda, bunlarn birlikte kullanlmasn gerektiren bir ilgi vardr ve dil
konuurlar bu ilginin farkndadrlar.
kilemelerde az heceli szck genellikle nce, ok heceli ise sonra gelir: ul
aput, don gmlek, kr topal, kul kle vb.
ki kelimeden oluan ikilemelerin en nemli zellikleri ses benzerliklerinin olmasdr.
Szck Yaps Bakmndan kileme Trleri
Trkede anlam incelii salamak, kavram pekitirmek iin hemen hemen her
tr szckten ikileme kurulabilir. kilemede yer alan szcklerin ikisi de Trke,
biri Trke biri alnt, ya da her ikisi de alnt olabilir. Trke szcklerden yap-
lan ikilemelerin ou yansmalardan kurulur: akr akr, kr kr, tak tak vb.
Trke szcklerle yaplan ikilemelerden bir ksm ise halen kullanlmakta olan
bir szckle eski devirlerde kullanlm olan bir szcn yan yana gelmesiyle
kurulmutur. Eri br, yorgun argn, yarm yamalak, soy sop vb. Gl kuvvet-
li, klk kyafet gibi baz ikilemelerin ise ilk szc Trke ikinci szckleri aln-
tdr. Rica minnet, hl hatr, ayan beyan, ecir sabr, hara mezat ikilemelerinde ise
her iki szck de alntdr.
be, sekiz on gibi saylarla; gzeller gzeli, yiitler yiidi, arslanlar arslan
gibi tamlamalarla da ikilemeler kurulmaktadr. m sesi kullanlarak da ok fazla
ikileme kurulur: Az maz, aka maka, yol mol, kitap mitap, defter mefter vb.
Szck Tr Bakmndan kileme
Trkede btn szck trlerinden ikileme yapmak mmkndr. zel adlardan
kurulan ikileme says fazla deildir: inden Maine, Hanyay Konyay gibi birka
rnei grlr.
Cins adlarndan pek ok ikileme kurulmaktadr: bek bek, sra sra, dizi dizi,
da ta, yol yolak vb. Zamirler de ikileme kuruluunda yer alr: O bu, bu u, sen
ben vb. nlemlerden de ikilemeler kurulur: Hay hay, hele hele vb. Fiiller de dei-
ik ekimli biimleriyle ikilemeler ierisinde yer alr: Olur olmaz, oldu olacak, d-
t deli, geldi geleli vb.
Yap ve Kurulu Bakmndan kilemeler
kilemeleri, isimlerden ve fiillerden olmak zere yap ynyle ikiye ayrabiliriz.
sim yapl ikilemeler de kendi ierisinde snflandrlabilir:
Yansma kaynakl olanlar: Frl frl (dnmek), fokur fokur (kaynamak), harl
harl (almak) vb.
167
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Eksiz olanlar: Top top kuma, deste deste para, uval uval un...
eitli ekler alarak kurulanlar: Ba baa, st ste, saa sola, oradan buradan
(konumak), dilden dile (dolamak), dereden tepeden (konumak), tepeden tr-
naa (donatmak), iin iin (yanmak), pisi pisine (lmek), az dili (kurumak), us-
lu uslu (oturmak), gl kuvvetli (adam), gnlk gnelik (yer), arsz arsz (gl-
mek) gibi.
Fiil kk ve gvdelerinden de birtakm eklerle ya da yaln olarak ikilemeler kul-
lanlmaktadr: Salna salna (yrmek), dnp dnp (bakmak), sere serpe (uzan-
mak), yatp kalkp (dua etmek), bilmi bilmi (konumak), koan koana, gelir gel-
mez, bitmez tkenmez, yalvarmak yakarmak vb.
Anlam Bakmndan kilemeler
Hibir dilin kk szckleri; insann insanla ve doayla ilikilerindeki olgu ve du-
rumlar tek bana karlamak iin yeterli olmaz. nk bu ilikiler sonsuz say ve
biimde olabilir. nsan beyni bu duruma dil ierisinde baka bir are bulmak du-
rumunda kalm ve kendine gre dilin olanaklarn gelitirme yoluna gitmitir. Bu
gelitirmenin rnlerinden biri de ikilemelerdir. kilemeler asl olarak anlamla ilgi-
li durumlardr. Dilin btnnn son amac anlamdr. kileme gibi birtakm sz ka-
lplar, anlam daha etkili klmak ve sylenen szn kabul edilirlik derecesini yk-
seltmek amacyla oluturulur. Dilin en edeb biiminin kullanld iir dilinde iki-
lemelerin daha ok yer almas, onlarn anlam pekitirici, glendirici ve anlatm
kolaylatrc ilevleri dolaysyladr.
kilemelerin genel zellikleri nelerdir?
Alnt Szler
Dillerin sz varlklarnn hi azmsanmayacak bir blmn alnt, yani baka bir
dilden gelen szckler oluturur.
Diller zaman ierisinde baka dillerle eitli biimlerde ilikiye girer ve bu ili-
kiler sonucunda birbirlerinden szckler alrlar. Bugn yeryznde yalnzca ken-
di szlerine dayanan hibir kltr ve medeniyet dili yoktur. Her dil, az ya da ok
farkl dillerden etkilenmi, onlardan bir ksm szckleri kendi sz varlna kat-
mtr. Diller arasndaki szck alveriinin gereklilikten, zentiden ya da moda-
dan kaynaklanan eitli nedenleri olabilir.
Bilindii zere insanlk tarihinde zaman zaman gl devletler ortaya km ve
pek ok milleti bir devlet ats altnda toplamtr. Byle devletlerde genellikle y-
netici kitlenin dili; devletin snrlar ierisinde bulunan halklarn dillerini etkilemi
ve o dillere pek ok szck vermi, bazen bununla da yetinmemi, o dili btny-
le kendi ierisinde erittii olmutur. Byk devletler bir biimde dalp devletin
snrlar ierisinde yaayan halklar bamsz olduklarnda kendi dillerini yaz dili
durumuna getirmiler, ancak nceden kalan pek ok szc de uzun sre kul-
lanmlardr.
Dil etkileiminin bata gelen nemli nedenlerinden biri de dindir. Dinin kutsal
metinlerinin dili, o dine inanan dier halklarn dillerini etkilemitir. Bu durumu
hem Bat dnyasnda yani Hristiyanlk corafyasnda hem de Dou yani slam co-
rafyasnda olduka etkili bir biimde grmek mmkndr. Btn Hristiyan lke-
lerde ok uzun bir sre kilise dili ya da ibadet dili olarak Latince kullanlm ve bu
durum, dinin gerei olarak dnlmtr. slam dnyasnda da Arapann benzer
bir etkisi olmutur.
168
Tr k Di l i -I
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
4
Bilimsel ve teknolojik gelimeler de diller arasndaki alverilerde etkili olan
bir dier etmendir. Bilim almalarnn sonucunda ortaya kan teknolojik geli-
meleri salayan halk, hangi dili konuuyorsa o dil, dier diller karsnda saygn
konuma ykselmekte ve teknolojilerin reticisi deil de alcs ve tketicisi olan
halklarn dillerine pek ok szck vermektedir.
Trkenin ilk yazl metinleri olan Orhun Yaztlarnda da birka yabanc sz-
ce rastlanr. Bunlar da sengn (general), kunuy (prenses), igiti (ipekli kuma),
yen (inci) gibi szcklerdir.
Alnt szler dnleme olarak da kullanlabilir. Bir dilden baka bir dile geen szler
genellikle getii dilin ses yapsna uydurulmaya allr.
Trk yaz dilinin Eski Trke devresinin ikinci dnemini oluturan Uygur yaz
dilinde Kktrkeye oranla yabanc szck saysnda bir art grlr; ancak bu
daha ok dinlerle ilgili metinlere ait bir durumdur. Uygurlar; Budizm, Maniheizm
gibi dinlere mensup olmular ve bu dinlerin kendilerine zg edebiyatlarn olu-
turmulardr. inceden, Sanskriteden birtakm din terimleri almlar, ancak pek
ok din terimini de kendi dillerinden karlamlardr. Bu dnemde dinle ilgili ol-
mayan metinlerde yabanc kelime oran son derece dktr.
Karahanl dneminde slam dinine giren Trkler, bu dinin etkisinde bir edebi-
yat dili oluturmular; ancak ilk eserlerde yabanc kelime says ok dk kalm-
tr. ok zengin bir sz varlna sahip olan Kutadgu Biligde, din yoluyla Arapa
ve Farsadan gelen alnt kelime oran yzde iki civarndadr. Yusuf Has Hacip,
Kutadgu Biligde byk oranda Trke kelimelerden oluan bir din dili kurmu;
ancak bu, daha sonra gelen aydnlar tarafndan devam ettirilmemitir.
Bat Trkesinin ilk yaz dili olan Anadolu Seluklu ve Beylikler ya da bir dier
adyla Eski Ouz Trkesi yaz dili de Kutadgu Biligin dili kadar olmasa da daha
duru bir dildir.
Tanzimat dnemine kadar Arapa ve Farsann ar etkisinde olan Trk yaz di-
linde bu dnemden balayarak Bat dillerinden, zellikle Franszcadan alnan sz-
ckler grlr. Bunun nedeni, Trk aydnlarnn Baty ncelikle Franszca ve
Fransa zerinden tanmalardr. Zaman ierisinde Franszcann yerini ngilizce al-
mtr. Bu durum da nce ngilterenin sonra da ABDnin siyasi ve ekonomik g-
cyle ilgilidir.
Kurtulu Savan baaryla sonulandran Cumhuriyetin kurucu kadrosu, Trk-
e ile ilgili olarak da bir mcadele vermi ve Trkeyi Arapa ile Farsann igalin-
den kurtarmtr. Daha sonra gelen devlet yneticileri ve aydnlar, kurucu kadro-
nun kararlln gstermedikleri iin Trke, Bat kaynakl bir istila ile yz yze
kalmtr. Gnmzde de yaanlan an teknolojik olanaklar ve aydnlar ile ba-
sn-yayn kurulularnn bilinsiz ve zensiz tutumlar Trkeye pek ok yabanc
kaynakl szcn gereksiz yere dolmasna yol amaktadr. Bugn yaplmas ge-
reken farkl alanlardan dilimize giren yeni kavramlara, terimlere ilgili alan uzman-
laryla birlikte dilimizin ses ve yapsna uygun karlklar bularak bunlarn kullanm
yaygnln artrc nlemler almaktr. Bu yolla dildeki sz varlnn zenginleme-
sine katk salamaktr.
Pek ok dnya dilini etkilemi ve saysz szckler vermi olan Trke, yalnz-
ca Arapa ve ngilizce karsnda gerilemitir. Bunun nedeni de din, teknoloji ve
moda ya da zentidir.
169
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Trkiye Trkesinin sz daarcnda ortak dinden kaynaklanan Arapa sz-
ckler; hem ortak din hem ortak edebiyat konular hem de uzun sreli komuluk
ve i ie yaamaktan kaynaklanan Farsa szckler, son devirlerin rn olan
Franszca ve ngilizce alnt szckler yer almaktadr. Alnt szckler, milletlerin
hangi halklarla nasl ilikiler yaadn gsteren belge nitelii de tarlar. Bu duru-
ma rnek olmak zere balk adlarnn -zellikle deniz balklarndan karagz, mer-
can, ylan bal gibi birka dnda- Rumca olmasn, denizcilik terimlerinin tal-
yanca olmasn gsterebiliriz. Deniz balklar ile ilk olarak Anadoluda karlaan
Trklerin, bunlarn adlarn uzun sre i ie yaadklar Rumlardan alm olmalar,
ayrca denizcilik terimlerini talyanlardan alm olmalar bu milletlerle Trkler ara-
sndaki ilikinin ne boyutta olduunun bir gstergesidir. Bunlarn dnda da kom-
u olduumuz veya i ie yaadmz pek ok halkn dilinden Trkeye az da ol-
sa szckler girmitir. Trk Dil Kurumunun yaynlam olduu Trke Szlkte
hangi szcn hangi dilden alndnn gsterilmesi, Trklerin hangi milletlerle
ne tr ilikiler ierisinde olduu konusunda da bir fikir vermektedir.
Trke, alnt szler ynyle deerlendirildiinde Cumhuriyetten sonra ne gibi zellikler
gsterir?
Szcklerin anlamlarnn yan sra kaynaklarn da renmek iin TDKnin genel ada ya-
ynlad Trke Szlke www.tdk.gov.tr adresinden ya da Dil Derneinin genel adaki
szlne dildernegi.org.tr adresinden ulaabilirsiniz.
Az eleri
Her dilde zaman ierisinde birtakm ses ve biim farkllklar oluur. Bu farkllklar,
anlamay zorlatracak dzeye ulamsa lehe olarak adlandrlan kollar ortaya -
kar. Bu durumun en belirgin nedeni, bir dili konuan insan ya da boylarn birbir-
lerinden ayrlp uzunca bir sre deiik corafyalarda yaamalardr. Ayr yaama
sresinin uzunluu ve kollar arasndaki ilikinin uzun sre kopuk olmas bazen bu
kollarn farkl diller olmas sonucunu bile dourabilir. Nitekim bugn yeryznde
binlerle ifade edilen dilden sz edilmesinin sebebi budur.
Bir dilin kollarndan birinin bir lke ya da blge ierisinde kk ses farkllk-
laryla birbirinden ayrlan kollarna ise az denir. Zaman zaman ive szcnn
de az terimi yerine kullanld grlr.
Bir yaz dili, zaman ierisinde ortaya kan yeni kavramlara karlklar bulmak iin
eitli kaynaklara bavurur. Bu kaynaklarn nde gelenlerinden biri de o yaz dilinin s-
nrlar ierisinde bulunan blge azlardr. Azlar, zaman zaman lnl dile szck-
ler verir. Bir dilin kendi az ve lehelerinden yapt byle alntlara i alntlar denir.
Yukarda belirtildii zere azlar, zamana ve corafyaya bal olarak tarih, boy
farkllklar, komu dil ve kltrler gibi unsurlarn etkisiyle ve dilin kendi bnye-
sinden kaynaklanan ses deimelerinin sonucunda oluurlar.
Diller, belirtildii ekilde azlara blnrken bir taraftan da bu azlardan biri,
bir lkenin yaz dilinin temelini oluturur. Yaz diline temel olarak alnan az, ge-
nellikle o lkenin kltr, sanayi, ticaret ve ynetim merkezinin azdr. Ortak yaz
dili hline ve zamanla, tam olmasa da, konuma dili hline de gelen az, dilin s-
rekli deime ve gelime zelliinden dolay baka azlardan szckler ve bazen
de telaffuz biimleri alr. Bu durum, yaz dilinin sz varln zenginletirmekte
bavurduu yollardan biridir.
170
Tr k Di l i -I
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
5
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Lehelerdeki sz varl yazl gelenee balyken blgesel azlarda sz varl szl
gelenee baldr.
Trkiyede Cumhuriyetin ilanndan hemen sonra azlarla ilgili almalar ba-
lam ve ncelikle halk azlarndan szck derlemeleri yaplmtr. Derlenen bu
szckler, nce Halk Azndan Sz Derleme Dergisi adyla, sonra daha da geliti-
rilerek Derleme Szl adyla Trk Dil Kurumu tarafndan yaynlanmtr. Bu sz-
lkte yaz dilinde olmayan binlerce Trke szck kayda getii gibi, yaz dilinde
kullanlan pek ok szck de farkl anlamlaryla tespit edilmitir. Bu szlk, Trk-
enin ok deerli bir hazinesidir ve yaz dili ihtiya duyduu pek ok szc bu-
radan alabilmektedir.
Trk Dil Kurumu tarafndan yaynlanan Trke Szlkte hlk ksaltmasyla
verilen btn szckler halk azndan yaz diline aktarlm szcklerdir ki, bun-
larn says binlerle ifade edilmektedir. Konuyla ilgili bir alma, halk azndan ya-
z diline aktarlan szcklere rnek olmak zere u szckleri sralamtr:
Aart : St, yourt, ayran gibi yiyecek ve iecekler.
Alaz : Alev, yalaz.
Algn : Clz, zayf, hastalkl.
Alkars : Lousalara musallat olarak onlar boduu sanlan grnt.
or : Salgn.
Delecek : Zmba.
Dolukmak : Gz yaarmak, alayacak duruma gelmek.
Gbelek : Yenilen bir eit mantar, mantar.
mar etmek : El, gz veya ba ile iaret etmek.
Kesmik : Kesilmi stn koyu blm; baakla kark iri saman; ta gibi
olmu toprak paras (Buran, 2008: 206-228).
Konuma diline ait szcklerin yaz diline gemesinin en nde gelen art, bu
szcklerin yaz diline ait eitli metinlerde kullanlmasdr. zellikle ortak ya da
lnl dili kullanan yazarlarn eserlerinde kullanlan azlara ait szckler, yaz
diline gemenin nemli bir aamasn gemi saylr. Bir sonraki aama ise bu sz-
cklerin yaygnlap bakalar tarafndan da kullanlr duruma gelmesidir.
Dilin karlat yeni kavram ve durumlar karlamak zere bavurulacak
yollardan biri, azlardan szckler alarak bunlar yaz diline aktarmaktr. Azlar-
dan yalnzca szck alnmaz, ek alnd da olur. Bazen yaz dilinde bulunan bir
szck, azda kk ses deiiklikleriyle kullanlmaya balanr, bu farkl biim
zamanla yaygnlar ve yaz dilindeki biimin yerini alabilir ya da onunla birlikte
kullanlabilir.
Trkiye Trkesinin yaz dilinde bu durumun gzel bir rnei yine szcn-
den deierek kullanlan gene/gine szcdr. 14-15. yzyl metinlerinde gr-
meye baladmz bu szck, bugn de yine szc ile birlikte hem yaz dilinde
hem de konuma dilinde kullanlmaktadr. Ayrca baz eklerin yaz dilinde olma-
yp azlardaki szcklerde rastlanan ilevleri dikkate alnarak da yeni szckler
yaplabilmektedir. Ksegen (ok ve abuk ksen) szcnde fiilden isim treten
-egen eki ile gezegen, olaan; takanak szcndeki -anak ekiyle de tutanak, ge-
lenek grenek vb. szckler tretilmitir. Azlar, grld zere eitli ynleriy-
le yaz dilinin ihtiyalarn karlayaca, gerek duyulduunda bavurulmu ve ba-
vurulacak olan canl bir alan ve gz ard edilemeyecek bir kaynaktr.
Az nedir? Nasl oluur? Azlara ait bir szck lnl dilde kullanlabilir mi?
171
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
6
Argo
Argo, dilin en hareketli ve yaratc alanlarndan biridir. nsann i ve d dnyasn
yanstan dil, baz durumlarda dilin bu hareketli ve yaratc ynn devreye sokar,
zaman zaman da rtl anlatm yollarn tercih eder.
Argo; toplumda belli bir sosyal snfa mensup olanlarn, daha ok toplum d
olarak alglanan ve damgalanm gruplarn, toplumun dier kesimlerinden ayrl-
mak veya gizlenmek igdsyle kendilerine zg szck ve deyimlerle olutur-
duklar konuma sistemidir. Genel dilin szcklerine baz zel anlamlar vermek ve
zel birtakm szckler katmakla oluan argo, bir eit zel dil saylabilir. Burada-
ki zel szc, bilim veya sanat dallarnn kendine zg dilleri anlamnda de-
il, genel dilden farkl olduunu vurgulamak zere kullanlmaktadr. nk argo,
bir gruba ait deildir, toplumdaki herkes yeri gelince argoya bavurabilir. Fakat ba-
z sosyal gruplarn kendilerine has argolar da vardr. rnein renci argosu, ba-
lk argosu, dilenci argosu, asker argosu, esnaf argosu, avc argosu vb.
Argo, bir dil ierisinde sonradan tremi bir anlatm biimidir. Yani argo, bir
ana dil deil, ana dil ierisinde, o ana dili asl kaynak olarak kullanmakla beraber
baka kaynaklar da olan bir dil adasdr. Srekli deien bir dil olan argoda bazen
yeni szckler, bazen de eskiler ekil deitirerek ortaya kar. Srekli deiim ge-
irerek klktan kla girme, bu dilin canl bir yap olduuna iaret eder.
Argo hakknda ayrntl bilgi edinmek istiyorsanz Argo Kitab adl esere bakabilirsiniz.
(Arslan, M., stanbul: Kitabevi Yay., 2009)
Argonun tercih ettii dil yaps son derece karmak olmakla birlikte birtakm ge-
nel ilkeler belirlenmitir. Bunlardan bazlarn yle sralamak mmkndr: rtl
szler kullanma, cins isimlerini daha ok sfat olarak kullanlmaya uygun szlerden
seme, eski szlerden ve az unsurlarndan yararlanma, genel dildeki kelimelerin bi-
imini bozma, nne ya da arkasna eklemeler yapma, i dzenini deitirme, birbi-
rine kartrma, krpma, uzatma, hayvanlar ve eyalar konuturma ve canlandrma,
yabanc kkenli szckler kullanma ve yabanc ekleri yaayan dildeki szcklere ta-
kp farkl ilevler ykleme; almak, lmek, kamak, yalan sylemek gibi sz-
cklere karlk olmak zere ok sayda e anlaml szck kullanma; genel dildeki
szcklerin anlamlarn kaydrma veya deitirme; ifadeye renk, abart, mizah ve in-
ce alay enisini veren szler oluturma. rnein tabut iin imamn kay ya da
drt kollu ifadelerinin kullanlmas. Yansmalardan ve ocuk diline ait kelimelerden
yeni tretmeler yapma; halk etimolojisi ve kelime oyunlar yapma; szcklerin syle-
ni biimlerini bayalatrma gibi birtakm eyler sralanabilir (Develliolu, 1970: 26).
Trkede olduka gelimi bir anlatm arac olan argo; teklifsiz dil, kaba dil ve-
ya halk dili kavramlaryla zaman zaman kartrlmaktadr. Halbuki argo bunlarn
hibiri deil, bir gruba bal kimseler tarafndan kullanlan ve bunlarn dnda
olanlar tarafndan anlalmas zor szlerden oluur. Oysa ki, yukarda belirtilenle-
rin tamam bakalar tarafndan da anlalabilecek dillerdir.
Birok soyut kavram, benzetme yoluyla somut konular zerinden argoya mal
edilmitir. Mesela kaynatmak szc, bir eyi kaynatr gibi, sohbeti koyulatr-
mak anlamn kazanmtr. Bu sz, bugn artk neredeyse argo olmaktan km,
ortak dilin mal durumuna gelmitir (Develliolu, 1970: 32).
Argonun bakalar tarafndan anlalmamak iin bavurduu yollardan biri ya-
banc szckler kullanmaktr. Trk argosunda kullanlan yabanc szcklerin ok
byk bir ksm Rumcadr. Bunun nedeni ise stanbulda yaayan Rumlar ile argo
kullanmaya eilimli zmrelerin ilikileridir.
172
Tr k Di l i -I
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Baz szckler birtakm ek deimeleriyle argodan halk diline gemektedir.
Mesela, borcunu dememek, gitmesi gereken yere gitmemek gibi anlamlarla
kullanlan asmak fiilinden tretilen asknt sz, argoluktan karak halk dilinin
gnlk szc olmutur.
Argo her lkede, her dilde grlr. 13. yzyldan itibaren dar bir evreye zg,
bozuk dil olarak varlk gsteren argo, 15. yzlda -zellikle hrszlarn kulland
gizli dil olarak- belli belgelerde saptanmtr (Guiraud, 1956, Akt: Mangr, 2011).
Trkede argonun temelini, ortak dilden gelen veya baka dillerden dn olarak
alnan szcklere yklenen farkl anlamlar ile szcklerdeki ekil deiiklikleri ve
birletirmeler oluturmaktadr. Ortak dilden gelen szcklerin anlamlarn deitir-
mede tebih, istiare, mecazmrsel, mbalaa gibi sz sanatlarndan yararla-
nlr. Ayrca kullanmdan dm ve eski dile ait, azlarda kullanlan, aznlk dille-
rinden gelen veya yabanc dillere ait szcklere yeni anlamlar ykleme de argonun
izledii yollardr. Bu anlatlanlar, toplumda yerleik olan kfr veya svme szleri
olarak adlandrlabilecek sz kalplarnn argo olarak deerlendirilmesinin doru
olmadn gstermektedir. Argo ile svg sz arasnda hem yap, hem de ilev
bakmndan farklar vardr. En bata gelen fark ise argo bir gizli ve sanatl dildir;
svg ise son derece ak ve kaba bir anlatm biimidir.
Her dil kullanm gibi bir ihtiyacn rn olan argo, bazen dilin hareketliliinden
yararlanarak onu alt st etme, daha dorusu onunla oynama sonucunda olumakta,
bazen yalnzca muhatabnn anlayaca mesajlar verme gibi bir ilev stlenmektedir.
Malzemesi dil olan edebiyatta argoya; komik durum yaratma, gnlk hayat yakndan ta-
ntma, geree uygunluk salama, zgn olma gibi nedenlerle bavurulabilmektedir.
Bir dilde argo kelimeler hangi yollarla geliir?
liki Szleri
Yaayan diller ierisinde anlatm gc en yksek ve anlatm yollar en eitli diller-
den biri olan Trkenin, insanlarn gnlk ilikilerinde kazanm olduu incelik ve
zarafet, herhalde baka hibir dilde rastlanmayacak ldedir. liki szlerinin bu
kadar ok ve incelikleri anlatacak dzeyde olmalarnn nedeni, dilin dier ynlerin-
de olduu gibi, Trkeyi konuan insanlarn yaama ve hayat alglama biimleridir.
Trkede iliki szleri; kalp szler, sz eylem, konuma akt, sz edimi gibi terimlerle de
ifade edilmektedir.
Trkeyi ana dili olarak kullanan insanlar, yani Trkeyle oluturulan medeni-
yet dairesinin mensuplar, kendilerine zg bir hayat tarzna sahiptirler. Bu hayat
tarzn, Trkenin ilk yazl metinlerinden balayarak izleyebiliyoruz; ancak bu ko-
nuda bize en nemli bilgileri Dede Korkut Ouznameleri vermektedir.
Dede Korkut Ouznamelerine yansyan hayat tarzna gre Trkler, zaman toplu
olarak geiren insanlardr. Zaman toplu geirmek demek hayatn ierisinde olan her
trl gzellii ve sknty birlikte yaamak demektir. Bu hayat biimi doal olarak o
toplum ierisinde yaayan insanlarn birbirleriyle olan ilikilerini de belirlemitir. Bu
durum konargerlik devirlerine ait olmakla birlikte yerleik hayata getikten sonra
da bir ekilde srm, baz anmalara ramen bugne kadar gelmitir. Yerleik ha-
yatta bunun en belirgin yansmas mahalle kavramdr. Zamann younlaan hayat
temposuyla etkinliini yava yava yitiren bu kavram, uzun sre insanlarn gnlk
hayatnda son derece etkili olmutur. Bununla ilgili olan komuluk kavram da yine
173
Tebih: Benzetme
stiare: Bir eyi anlatmak
iin ona benzetilen baka bir
eyin adn ereti olarak
kullanma, eretileme
Mecaz- Mrsel: Benzetme
ilgisi bulunmakszn, neden
sonu gibi trl ilikilerle bir
szcn baka bir szck
yerinde kullanlmas sanat,
ad aktarmas
Mbalaa: Herhangi bir
durumu, olay ya da gerei
olduundan farkl olarak,
gereklemesi zor hatta
mmkn olamayacak lde
stn ya da aa konumda
gsterecek anlatma
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
7
liki szleri, Bir dilin sz
varlnda kiileraras
iletiimde alkanlk halinde
kullanlan, dilin toplumsal
kullanmna gre farkllk
gsterebilen ve ait olduu
toplumun kltrel yapsn,
dnya grn ve kiilerin
birbirlerine kar tavrlarn
sergileyen terimler
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
son derece nemlidir. Bu kavramlara verilen nem, iliki szlerine de yansmtr ve
bu szler ok ince bir duygu dnyasn gzler nne sermektedir. rnein, hayatn-
da gzel bir deiiklik olan komuya gz aydnlna gidilir. Bir insana gzn ay-
dn demek, btn gzellikler seninle olsun, btn mutluluklar sen yaayasn gibi
gzel dilekleri iletmektir. Belki de bu, kk binlerce yl gerilere giden bir davran
biiminin gnmzde de devam etmesinin gstergesidir. Gz aydnl dilenen kii
de karsndakine aydnlk iinde kalasn diye ok daha gzel bir dilekle karlk
verir. Bu karlkl iyi dilek ifadeleri gayet doal bir ak ierisinde yapmacklktan
uzak olarak gerekleir. Hasta olana gemi olsuna, l evine ba salna gitmek
belki her toplumda rastlanacak durumlardr, ancak bu durumlarda sylenen szler
ve taknlan tavr asl kltr ve anlay farkllklarn oluturur. Trkede bunlarn her
birinin kendilerine ait kalplam iliki szleri vardr. Birini yolcu ederken yolun
ak olsun, gle gle git gel, uurlar olsun gibi daha pek ok kalp sz dilimize
gelir. ocuu doana Allah anal babal bytsn, snnet yapana Allah baka
mrvvetlerini de gstersin, dn yapana Allah bir yastkta kocatsn gibi ufak te-
fek deiikliklerle binlerce yl kuaktan kuaa aktarlan szler sylenir.
liki szleri, tpk ataszleri ve deyimler gibi, bir dili konuan toplumun klt-
rel zelliklerini ortaya koymakta, gelenek ve greneklerine dair ok nemli ipu-
lar vermektedir. Bu szleri renmeden bir toplumun dilini ve kltrn anlaya-
bilmek mmkn olmaz.
Trkedeki iliki szleri, Trk halknn yaam olduu binlerce ylda grp ge-
irdii saysz olaylar ierisinden szlp gelen nezaketinin en ak gstergesidir. ki
kii sohbet ederken nc bir kiinin iyiliinden sz edeceksek sizden iyi olma-
sn diyerek sze balarz. Bu sz karmzdakine siz ok iyi bir insansnz, ben sizi
ok seviyorum, benim dostumsunuz; ancak o da sizin gibi bir insandr demektir ki
bu szdeki nezaketi, byle kelimeyle ifade edebilmek, ince bir zekann rndr.
Ben ve benim szlerinin ok kullanlmas ok ho grlmeyen bir durum-
dur. Bu durumu iliki szlerinde ok ak grebiliriz. Eski kltrmzde kendisinden
sz edecek olan kii; bu fakir, fakir hakir, fakir pr-taksir benzeri szler kulla-
nr, eskiden de kullanlan; ancak bugn de kullanlmaya devam edilen bendeniz (k-
leniz) bunlarn en yaygnlarndandr. Ka ocuu olduu sorusuna, soran kii yaa
bykse ellerinizden per szleriyle balanarak cevap verilir. Bu sz de yine ylla-
rn szgecinden gemi bir nezaket rnei ve sayg kltrnn dile yansmasdr.
liki szlerinin en anlamllarna modern hayatn kouturmasndan uzak kalm,
insan ilikilerinin scak bir ekilde srd eski mahallelerle kasaba ve kylerde
rastlanr. rnein, byle bir yerde bir toplulua dardan gelip katlan kii nce se-
lam verir, toplulukta bulunan herkes selam alr ve tek tek yeni gelene merhaba de-
nir, yeni gelen ise merhaba ile karlk verdikten sonra cemaate rahmet der. Bu-
rada da dinle izilmi erevenin ierisine oturtulmu bir nazik tavr sergilenir.
liki szleriyle ilgili olarak zetle unlar sylenebilir: Bu szler; yzyllarca ge-
riye giden bir gelenein yansmalar, bir toplumun kltr hayatnn adeta zn
iinde barndran, insan ilikilerindeki nezaket ve inceliin dzeyini gsteren, ka-
lplam, kullanldklarnda insanlar arasnda bir scaklk oluturan szlerdir.
liki szlerinin akrabalk adlarna yansmas nasldr?
TRKENN TRETME GC
lk nitede dillerin zellikleri dikkate alnarak baz snflandrmalarn yapldn
grdnz. Dnya dillerinin yap bakmndan balca bitiken (eklemeli) diller, b-
kml (ekimli) diller, yalnlayan diller olmak zere e ayrldn hatrlayacak-
174
Tr k Di l i -I
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
8
snz. Bildiiniz gibi Trke, yap bakmndan sondan eklemeli bir dildir. Szgelii
Trkeye Arapadan gelmi olan bugn de kullandmz kitap, ktip, mektup,
mektep ayn kkten treme ve yazmak eylemiyle ilgili szcklerdir. Grld gi-
bi bu szcklerde ek kullanlmam, szckler, seslerin yer deitirmesiyle veya
ses eklenmesiyle yeni kavramlar karlar duruma gelmilerdir. Trkede yazmak
eyleminden yeni szckler tretmek gerektiinde farkl bir yol izlenecek ve ekler
kullanlacaktr; yaz, yazc, yazar, yazg, yazm gibi.
Hibir dilin kk szckleri, evrendeki ve insan zihnindeki sonsuz denebilecek
kavram, olgu ve durumlar tek bana karlama ve ifade edebilme yeteneine sa-
hip deildir. Diller varlk ve olular ifade edebilmek iin kendi yaplarna gre ye-
ni yollar gelitirmilerdir. Eklemeli dillerin gelitirdii yollarn en bata geleni, sz-
ck kkne deiik yapm ekleri getirerek yeni durum, varlk ve kavramlar kar-
lamaya almaktr. Ayn szce farkl anlamlar yklemek de bu duruma, yani ye-
nilikleri karlamaya kendi iinde bulduu bir baka zmdr. Bu yzden szlk-
ler, bir szcn birden fazla anlamn sralarlar. Bu ok anlamllk, szcn kul-
lanm sresiyle ilgili olarak sonradan olumu bir durumdur.
nsanolu duraan bir hayat yaamad ve evrende srekli yeni gelimeler ve
icatlar ortaya kard iin, diller de her an yeni szcklere gerek duymaktadr.
zellikle amzda bu gereklilik ok daha gl hissedilmektedir. nk iletiim
teknolojilerindeki gelimeler, hibir snr tanmamakta ve diller, yabanc dillerin ku-
atmasyla her an kar karya kalmaktadr. Bu duruma kendi iinde nlemler geli-
tiremeyen ve kar koyamayan diller, yok olmakla kar karya kalmaktadr. Nite-
kim gnmzde baz dillerin konuuru kalmam, baz dillerin ise ok az saydadr.
Tretme kavram, dili konuanlarn yeni karlatklar kavramlara dil ierisinde
eitli yollarla karlklar oluturmalar biiminde tanmlanabilir. Bu karlk bulma-
da Trke, ekleme ve birletirme diye adlandrabileceimiz iki temel yol kullanr.
Ekleme; szckle ekin, birletirme ise szckle szcn ilikilendirilmesidir. B-
tn dillerin nemli anlatm yollarndan biri olan tamlama kurma da bir birletirme,
yani szckle szcn ya da szcklerin ilikilendirilmesidir. Szckle ek iliki-
sine; kap, kapamak, kaplamak, kaplama, kaplamac, kap, kapc, kapclk vb. bir-
letirmeye ne iin > niin, ne asl> nasl, al vermek> alvermek vb. tamlamaya da
evin yolu, sar evin yolu, Emrenin sar evinin yolu gibi rnekleri gsterebiliriz.
Trkenin Yaps ve letme Biimi
Yukarda akland zere Trke, eklemeli diller grubunun en tipik yesidir.
Birka kk ve nedenleri anlalabilir ses deiiklii yaam szck dnda,
Trkede szck kkleri deimez ve kklere eitli yapm ekleri getirilerek ye-
ni szckler tretilir. Bu ayn kkten tretilen szcklerin anlamlar genellikle
szcn kk anlamyla bir biimde ilikili olur. Baz durumlarda szck kk-
nn anlamyla, tremi olann anlam ilikisi hissedilemeyecek derecede zayfla-
m olabilmektedir. Bunun nedeni ounlukla szcklerin dildeki kullanm sre-
lerinin uzunluudur. Bazen de szck kk kullanmdan kalkm, ancak o kk-
ten treyen szck ya da szckler kullanlabilmektedir. Sz gelii renmek ve
retmek eylemlerinin dnmek anlamndaki mek ya da akl anlamndaki g
szckleriyle ilikisi artk hissedilmemektedir. Ayrca bugn artk ne mek eyle-
mi, ne de g ismi kullanlmaktadr. Ancak g isminden treyen t szc l-
nl dilde, ayn szckten treyen ve zlemek anlamna gelen gsemek de baz
azlarda kullanlmaktadr. Trkenin szck tretme yetisine ilikin bir fikir
edinmek iin Tablo 6.1 ve Tablo 6.2yi inceleyiniz.
175
176
Tr k Di l i -I
-
?
-

D
n
d
k
t
e
n
s
o
n
r
a

a
n
l
a
m
a
k
g
d
i

A
l
k
g
d
i
s
i
z

v
m
e
y
e

d
e
m
e
z
g
d
i
l
i
g

v
g
y
e

l
a
y
g
l
e
n
m
e
k

A
k
l
l
a
n
m
a
k
k
/
g
e
k

S
e
v
i
m
l
i
,

h
a
t
r
l
a
t
a
n
g
d
i
r

D
e
e
r
g
e

A
k
l
l
n
,

v
e
k
i
l
n
-

n
m
e
k
g
l
i

A
k
l
l
g
m
i
v
m
e
g
-

D
n
m
e
k
r
-

K
e
n
d
i
s
i
n
i

v
d
r
m
e
k
g
-

v
m
e
k
g
i
t
-

v
m
e
k
g
s
i
r
e
-
A
k
l
y
i
t
i
r
m
e
k
g
D
l
e
n
g
s
e
-
z
l
e
m
e
k
l
e
n
-
g
s
e
-

v
m
e
k

i
s
t
e
m
e
k
g
s
z

A
k
l
s
g
e
n

a
y
,

n
e
h
i
r
z

I
r
m
a
k
r
e
n
-

B
i
l
e
n
,

t
a
n
m
a
k
r
e
n
-

A
l
m
a
k
r
e
y
k

G
r
e
n
e
k
,

a
d
e
t
r
e
-
?
r

H
a
r
a
,

s
,
u
y
s
a
l

h
a
y
v
a
n
-

A
n
l
a
m
a
k
g
r
k
-

T
o
p
l
a
n
m
a
k
n
-

P
i
m
a
n
o
l
m
a
k
t
l
e
-
g
r
e
t
i
g
/
g
e
r
e
t
i
g
A
l
k
a
n
l
k
,

b
i
l
g
i
,

t
e
r
b
i
y
e
k
t
e
m

G
u
r
u
r
l
u
t
l
n
g
z

B
e
l
l
e
k
r
-

H
a
t
r
l
a
t
m
a
k
v
d
e
n

H
r
,

a
s
i
l
d
h
i
k

S
e
v
g
i
z
g
e
l
e
-

B
e
n
i
m
s
e
m
e
k
z
g
e

B
a
k
a
s
k
e
-

z
l
e
m
e
k
s
k
-

s
t
e
k
,

z
l
e
m
s
t
i
k
-

z
l
e
m
e
k
z
e
n

N
e
h
i
r
z
e
k

K
k

d
e
r
e
z
i
r
k
e
n
m
e
k

R
i
c
a

e
d
i
l
m
e
k
z
e
n

e
r
l
e
k
,

i
e
r
i
d
e
,

i
l
k
,

l
e
-

A
r
z
u
l
a
m
a
k
z
i

k
i

d
a

a
r
a
s
n
d
a
k
i

y
o
l
z
e
k

B
e
l
i
n

i

y
a
n
n
d
a
k
i

d
a
m
a
r
z
e
k
l
e
-

a
h

d
a
m
a
r

k
e
s
m
e
k
k

K
a
d
n
l
a
r
a

v
e
r
i
l
e
n

u
n
g
u
n
k

O
y
u
l
a
r
a
k

h
a
v
u
z

y
a
p
l
a
n

y
e
r
s
e
n

,

d
e
r
u
n
z
d
e
n

H
r
,

a
s
i
l
z
k
e
y

S
a
d
z
l
g

C
a
n
l
z

k
o
n
u
k

R
u
h
t

R
u
h
,

c
a
n
z
e
l
-

I
z
d
r
a
p

e
k
m
e
k
z
l
e
-

B
e
n
i
m
s
e
m
e
k
z
n
e
-

K
a
r

k
o
y
m
a
k
z
d
e
k
/
z
e
k
/
z
e
n
A
a
c
n

b
e
d
e
n
i
,

z
e
l
-

K
l
d
e
,

k
z
d
e

p
i
i
r
m
e
k
z
e
l
-

z
l
e
m
e
k
g
r
e
t
-

r
e
t
m
e
k
,

a
l
r
m
a
k
g
/
k

A
k
l
,

g
l
,

h
a
t
r
,

z
i
h
i
n
,

k
a
l
p
,

k
e
n
d
i
z
,

k
e
n
d
i
,

n
e
f
i
s
,

c
a
n
,
r
u
h
,

g
l
,

d
e
r
e
,

y
a
d
h

z
,

k
e
n
d
i
,

d
a
T
a
b
l
o

6
.
1
T
r
k
-

k
n
d
e
n

t
r
e
t
i
l
e
r
e
k

d
e
i
k

T
r
k

l
e
h
e
l
e
r
i
n
d
e

k
u
l
l
a
n
l
a
n

s
z
c
k
l
e
r
177
s
a
-

S
a
y
m
a
k
,
s
y
l
e
m
e
k
s
a
-

D
n
m
e
k
s
a
y
l
a
m
a
k

S
e
m
e
k
s
a
g

N
i
y
e
t
s
a
g

A
k
l
,
a
n
l
a
y
s
a
k
-

H
a
y
a
l

g
i
b
i
g
n
m
e
k
s
a
n
k
u

A
p
t
a
l
s
a
k
n
c
e
K
a
y
g
s
a
y
-

S
a
y
g
s
t
e
r
m
e
k
,
d
n
m
e
k
s
a
s
a
-

N
i
y
e
t
l
e
n
m
e
k
s
a
l
a
-

D
n
m
e
k
s
a
n
k
u
l
a
-
s
a
k
a
-

v
m
e
k
s
a
k
g

S
e
r
a
p
s
a
g
u
m

S
e
r
a
p
s
a
a
r

U
t
a
n
m
a
s
a
y
k
l
a
-
s
a
n
m
a
d
u
k

A
n
s
n
s
a
y
l
-

A
d
d
e
d
i
l
m
e
k
s
a
n
-

S
a
n
m
a
k
,

d
n
m
e
k
s
a
n
k
i
s
a
n

n
s
a
a
r
l
a
-

U
t
a
n
m
a
k
s
a
n
t
r
a
-

m
a
k
s
a
n
l
g
/
l
a
g

S
a
n
l
,

s
a
y
n
,

a
i
t
s
a
g
n
d
r
-

H
a
t
r
l
a
t
m
a
k
s
a
g
n
c
e
,

z
l
e
m
s
a
k
n
-

D
n
m
e
k
,
e
k
i
n
m
e
k
s
a
g
n
-

D
n
m
e
k
,
z
l
e
m
e
k
s
a
g
a
n

-

(
s
a
a
n
-
)

S
a
n
m
a
k
s
a
k
s
s
a
g
t

Z
r
h
s
a
y
r
h
s
a
k
s

B
e
k
i
s
a
k
n
u
k
M
u
t
t
a
k
i
s
a
k
n
-
K
o
r
u
m
a
k
s
a
k
-

B
e
s
l
e
m
e
k
,
z
e
n

g
s
t
e
r
m
e
k
s
a
k
u
-

B
i
r
i
s
i
n
i
h
i
m
a
y
e
y
e

a
l
m
a
k
s
a
k
l
a
g

H
a
v
u
z
,
g
l
c
k
s
a
k
l
a
-

K
o
r
u
m
a
k
,

g
i
z
l
e
m
e
k
,
b
e
s
l
e
m
e
k
,

h
e
s
a
p
l
a
m
a
k
s
a
k
l
a
n
-
U
y
a
n
k
o
l
m
a
k
s
a
g
l
a
n
-
U
y
a
n
k

o
l
m
a
k
s
a
k

M
u
s
k
a
s
a
k

D
i
k
k
a
t
,
z
e
n
,

e
m
i
n
s
a
y
-

S
a
y
m
a
k
s
a
y
u

H
e
r

b
i
r
i
,

g
i
b
i
s
a
n

H
e
r
k
e
s
,

g
i
b
i
s
a
n
g

S
a
y
m
s
a
n
u

S
a
y
z
s
a
n
s
z

S
a
y
z
s
a
n
a
n
-

S
a
y
l
m
a
k
s
a
n
a
m
a
k

S
a
y
s
a
n
a
l
-

S
a
y
l
m
a
k
s
a
n
a
-

S
a
y
l
m
a
k
s
a
k
-

S
a
y
m
a
k
s
a
g

S
a
y
,

h
e
s
a
p
s
a
n

S
a
y
,
b
e
n
z
e
m
e
s
a
k

H
e
s
a
p

b
i
l
i
r
s
a
l
a
-

S
a
y
m
a
k
,

h
e
s
a
p
l
a
m
a
k
s
a
g
a

S
a
y
m
a
s
a
g
l
g

S
a
y
s
a
g
u

e
k
s
a
g
u
l
a

-
e
k
T
a
b
l
o

6
.
2
T
r
k
e

s
a
-

k
n
d
e
n

t
r
e
t
i
l
e
r
e
k

d
e
i
k

T
r
k

l
e
h
e
l
e
r
i
n
d
e

k
u
l
l
a
n
l
a
n

s
z
c
k
l
e
r
Trke, yeni szckler tretmekte kullanlan yapm ekleri bakmndan son derece
zengin bir dildir. Bu zenginlik ona ok geni bir ifade yetenei kazandrr. Trkenin ek-
lerle karlad anlamlar, pek ok dilde bir ya da birka szckle karlanabilmektedir.
Bu durum Trkeye bir kvraklk vermekte ve bir cmle ierisine youn dnceleri s-
drma olana salamaktadr. Bu durumu Doan Aksan, Trkenin Gc adl eserinde
yle rneklendirir: Eylem ekimlerinde de baka baka kiplerin ve zamanlarn anlat-
mnda eitli grevler gren son eklerin art arda gelerek ska kaynatna tank olunur.
Bylece, Almanca gibi bkml bir dile eksiksiz evrilmesi gerektiinde, Trke yazm-
mm gibi, tek bir szck durumundaki bir ekimli eylem ich soll, wie es heisst, geschrie-
ben haben biiminde, birbirinden ayr alt eyle aktarlabilir (Aksan, 1987: 26).
Yer yer yapm eki ileviyle de karlalan isim-fiil (mastar) ve sfat-fiil eklerini
bir yana brakrsak Trkenin yapm eklerini drt ana balkta toplayabiliriz:
1. simden isim treten ekler
2. simden fiil treten ekler
3. Fiilden fiil treten ekler
4. Fiilden isim treten ekler
Bu belirtilen drt grupta toplanan yapm ekleri Trkenin asl tretme gcnn te-
melini oluturur ve bunlarn her birine dhil edilecek pek ok ek vardr. Sz gelii a
isminden alk ismi ve ackmak fiili tretilir ve bunlar isim ve fiil ekim ekleri alarak
cmlede kullanlr. Ayn biimde amak fiilinden ak ismi ve almak fiili tretilebi-
lir, ayrca ak isminden de yine bir ek kullanlarak aklamak biiminde ayr bir fiil
tretildiini biliyoruz. Trk Dil Kurumunun Trke Szlknde a- fiiliyle ilgili ola-
rak u tremileri yer almaktadr: Aacak, aan, aar, a, ac, ak, aka, akas,
ak, aklama, aklamak, aklamal, aklanan, aklanma, aklanmak, aklama,
aklamak, aklatrma, aklatrmak, aklatma, aklatmak, aklayan, aklayc,
aklay, aklk, aktan alama, alm, al, alma almak, am, amlama, am-
lamak, amlanma, amlanmak, andrma, andrmak, anm, anma, anmak,
ansama, ansamak, asal, a, at, ak, ak, aklama, aklamak, aklanma,
aklanmak, aklatma, aklatmak, akl, aksz, ama, amac, amak, amalk, a-
maz, amazlk, atrma, atrmak. Bunlarn dnda da yine ayn fiil hem kendisiyle
hem de eitli tremileriyle deyim, kalp sz ve birleik sz olarak kullanlmaktadr.
178
Tr k Di l i -I
GRAMER DERS
Sevmek bir kelimedir.
Sar sal dersem bir kz iin
Sfat sylemi olurum.
Ben sar sal bir kz sevdim
Bir cmledir. Sevda dolu bir cmle
Nokta koymal, durmal zira.
Zira alk da bir kelime
Cmleye gelmez sar sal kz gibi.
Ah elbet dolarsa lm sk sk dilime,
leceim, lyorum, ldm
Diyeceim bir gn.
MUZAFFER TAYYP USLU
Kaynak: Soysal, lhami (2008). 20. Yzyl Trk iiri Antolojisi, Bilgi Yaynevi.
179
Sz varlnn ne olduunu ve nasl olutuunu
saptayabilmek
Trke; gemii bilinmeyen zamanlara uzanan,
tarihin pek ok eski dili ve medeniyetiyle iliki-
de bulunmu, pek ok eski dilden sz alp ver-
mi, ok erken devirlerde dallanp budaklanarak
lehelere ayrlm, farkl corafyalarda eitli me-
deniyetler retmi, gnmzde ise geni bir co-
rafyada yaayan iki yz milyonun zerinde insa-
nn ana dilidir. Bu kadar deiik zelliklere sa-
hip olan bir dilin sz varl, doal olarak eitli-
lik gsterecektir. Trkenin ya da herhangi bir di-
lin sz varl denildiinde, yalnzca o dilin szl-
nde yer alan szckler deil; deyimler, ataszle-
ri, kalp szler, ikilemeler, terimler, iliki szleri gi-
bi eitli anlatm kalplar da akla gelir. Bir dilin sz
varlnn incelenmesi, o dili konuan insanlarn
tarih macerasn ortaya koyaca gibi, milletin kl-
tr ve dnce dnyas ile kavramlar dnyasn da
gzler nne serer ki dilcilikte buna dil ii dnya
gr denir.
Sz varln oluturan geleri aklayabilmek
Deyim, atasz, kalp sz, alnt sz, argo gibi
sz varln oluturan eitli geler vardr.
ki veya daha fazla szckten oluan, anlatm
gcn artrmak iin az ok mantk dna ka-
yan, gerek anlamndan uzak, ilgi ekici bir an-
lam ykne sahip, baz szckleri deimeyip
bazlar deiebilen, toplum tarafndan ortaklaa
benimsenen kalplam sz gruplarna deyim
denir. Deyimler, anlam esi olarak incelendi-
inde, ierisindeki szckler ayr ayr deil hep-
si bir btn olarak deerlendirilmelidir.
Dillerin sz varlnn nemli bir unsuru olan ata-
szleri, toplumlarn bilge ynlerini, kazandklar
deneyimleri, dnyaya baklarn, anlatm yete-
neklerini yanstan ve ok uzun sre dnce dn-
yasnda yaamaya devam edebilen bir tr kalp-
lam szlerdir. Uzun zaman hi deimeden
yaayan ataszleri olduu gibi, zamana ve co-
rafyaya gre deiebilen, bazen de tamamyla
unutulanlar olabilmektedir.
kileme; anlatm gcn artrmak, anlam peki-
tirmek, kavram zenginletirmek amacyla ayn
szcn tekrar edilmesi veya anlamlar birbiri-
ne yakn veya kart olan ya da sesleri birbirini
andran iki szcn yan yana kullanlmasdr.
Trkenin bir zenginlii ve Trk beyninin yaat-
ma gcnn rnleri olan ikilemeler, Trk d-
ncesindeki anlam zenginliini ve kavram ince-
liklerini ortaya koymak zere trl ekillerde bir-
biriyle ilgili szcklerin yan yana getirilmesi ve
bu yan yana getirilen szcklerde yeni bir anla-
tm incelii sergilenmesiyle oluturulur.
Bir dilin kollarndan birinin bir lke ya da bl-
ge ierisinde kk ses farkllklaryla birbirin-
den ayrlan kollarna az denir.
Argo; toplumda belli bir sosyal snfa mensup
olanlarn, daha ok toplum d olarak alglanan
ve damgalanm gruplarn, toplumun dier ke-
simlerinden ayrlmak veya gizlenmek igd-
syle kendilerine szck ve deyimlerle olutur-
duklar konuma sistemidir. Genel dilin szck-
lerine baz zel anlamlar vermek ve zel birta-
km szckler katmakla oluan argo, bir eit
zel dil saylabilir.
Trkenin sz varlnn yerini ve nemini de-
erlendirebilmek
Bu szler; yzyllarca geriye giden bir gelenein
yansmalar, bir toplumun kltr hayatnn adeta
zn iinde barndran, insan ilikilerindeki ne-
zaket ve inceliin dzeyini gsteren, kalplam,
kullanldklarnda insanlar arasnda bir scaklk
oluturan szlerdir. Dilimizin btn bu unsurlar
nceki kuaklardan renilerek bugne ve son-
raki kuaklara aktarlan, onlarn da hayatlarn
biimlendirecek olan, kimliimizi oluturan en
temel varlk ve zenginliimizdir.
zet
1
A M A
2
A M A
3
A M A
180
Tr k Di l i -I
1. Bir dilde duygu, dnce ve kavramlar dile getire-
bilmek iin szck saysnn ok olmasndan daha
nemli geler nelerdir?
a. ok deiik duygular retebilme ve bu duygula-
r yanstabilme
b. Kendi deneyim ve birikimlerini kuaktan kuaa
aktarabilme
c. yapsndaki gelimeler ve dardan gelen etkiler
d. Szck tretme ve soyutlama gc
e. Szcklere yeni anlam ve ilevler ykleme
2. Osmanl Trkesinde deyim kavramn karlamak
zere aadaki terimlerden hangisi kullanlmamtr?
a. Darbmesel
b. Tabir
c. Istlah
d. Mecazmrsel
e. Temsil
3. Aadakilerden hangisi atasz kavramnn Trk
dnyasndaki adlarndan biri deildir?
a. Atalar sz
b. Darbmesel
c. Eskiler sz
d. Makal
e. Nakl
4. Aadakilerden hangisi ikilemelerin kuruluunda
en fazla grev alan kelime trdr?
a. Filler
b. zel simler
c. Cins simler
d. Zamirler
e. nlemler
5. Aadakilerden hangisi Trkiye Trkesinin sz
varlnda yer alan alnt szlerin kaynaklarndan de-
ildir?
a. Kltrel seviye
b. Ortak din
c. ie yaama
d. Uzun sreli komuluk
e. Ortak edebiyat
6. Azlarn oluumunda aadakilerden hangisi etkili
deildir?
a. Boy farkllklar
b. klim
c. Komu dil ve kltrler
d. Dilin kendi bnyesinden kaynaklanan ses dei-
meleri
e. Zaman ve corafya
7. Toplumda belli bir sosyal snfa mensup olanlarn,
daha ok toplum d olarak alglanan ve damgalanm
gruplarn, toplumun dier kesimlerinden ayrlmak veya
gizlenmek igdsyle oluturduklar konuma siste-
mine ne ad verilir?
a. Az
b. Lehe
c. ive
d. liki szleri
e. Argo
8. Aadakilerden hangisi iliki szlerinin Trkede ok
olmasnn sebeplerinden biridir?
a. Szlerin dildeki kullanm srelerinin uzunluu
b. Szl kltr ortamnda bir yerde bir kii tarafn-
dan bir olay ya da durum kaynakl olarak syle-
nen bir szn zamanla kiiden kiiye, kuaktan
kuaa aktarlmas
c. Trkede, yeni szckler tretmekte kullanlan
yapm eklerinin ok olmas
d. nsanlarn yaama ve hayat alglama biimleri
e. Trkenin eklemeli bir dil olmas
9. Trke yap bakmndan hangi dil grubundandr?
a. Bkml
b. Tek Heceli
c. Eklemeli
d. Kaynatran
e. ekimli
10. Baz durumlarda szck kknn anlamyla, tre-
mi olann anlam ilikisinin hissedilemeyecek derecede
zayflamasnn sebebi nedir?
a. Trkede, yeni szckler tretmekte kullanlan
yapm eklerinin ok olmas
b. Trkenin eklemeli bir dil olmas
c. Szcklerin zamanla okanlaml hle gelmesi
d. Szcklerin dildeki kullanm srelerinin uzunluu
e. sim-fiil (mastar) ve sfat-fiil eklerinin yer yer ya-
pm eki ileviyle kullanlmas
Kendimizi Snayalm
181
OK ENZ BURNUNDA
Deyimler, Trkenin vazgeilmez bir anlatm olana-
dr. yle durumlar vardr ki, szckler izmek istedii-
niz grnty anlatmakta yetersiz kalr; oysa uygun bir
deyim biliyorsanz hem iletmek istediiniz anlam ilet-
mi, hem de sznze kltrel bir tabanla destek ver-
mi olursunuz. Deyimler yaanml, deneyimi, o dili
konuan insanlarn yaklam tarzn ierdii iin o duru-
mun yzyllar boyu karlalan bir durum olduunu
kendiliinden kantlar ve sizi bir kez daha hakl klar.
Bir dilde deyimlerin okluu, dilin hem eksikliinin
hem zenginliinin kantdr. Eksiklik; nk deyimin
otaya knda dilin anlatma yetmezlii sz konusudur.
letilmek istenen durumu ya da davran ieren sz-
cklerin eksiklii, halk deyim yapmaya itmitir. Ancak
deyimin ortaya kyla o anlam a kapand, yeni
bir anlatm olana yaratld iin tam da bu nokta da
dil, eskisine gre daha zengin bir dildir artk.
Medya rekas deyim bilmiyor, ama deyim kullanma
gereksinmesini karlayacak szck daarcna da sa-
hip deil. Baka bir deyile deyimin oluumunda orta-
ya kan durum btnyle geerli: letilmek istenen bir
anlam var; ama nasl sylenecek? Sz o noktada ba-
larken bir ey demeleri gerek; ama neydi o ey? Szn
ksas, deyim kullanmaktan vazgeemiyorlar; ama bil-
medikleri deyimi doru kullanmalar da sz konusu de-
il. Ve karmza deyimlerin, nasl katledileceinin il-
gin bir tablosu kyor:
Bakyorsunuz, bana i amak deyimini kullanmak
isteyen biri, Benim yzmden i ayordun kendine.
diyor. Kendine i amak ancak, yeni bir iyeri kurmak
anlamna gelebilir, baka bir anlama da gelmez.
Ve bir canl telefon balants. Manken sunucu, bayan
izleyiciye evli olup olmadn soruyor. haftalk ev-
liyim. diyor izleyici. Sunucunun yant: Ah, ok iei-
niz burnunda sizin. ok iek, tek burun, sar m?
Burun kimin, iek nerede? Telaa gerek yok. Cici su-
nucumuz, izleyicinin yeni evli olduunu sylemeye
alyor...
Feyza Hepilingirler
(Ksaltlmtr)
Kaynak: Hepilingirler, F. (1997). Trke Off. stanbul,
Remzi Kitabevi.
TRK DL N
Ben Trkenin ezel bir kym. Hepimiz yle deil
miyiz? Trkeyi muhtelif devirlerinde, muhtelif libaslar-
la, muhtelif ekillerde grdm ve sevgilimi o ekiller, o
libaslar altnda kendi cevherinde sevdim.
Ben eski Bbal ktiplerinden iittiim ssl dili sevdi-
im gibi, Aksarayda karpuz sergisinde mteri ayart-
mak iin rtkanlk eden Trk delikanlsnn trl za-
rafetlerle dolu olan Trkesini de sevdim.
Ben Divan edebiyatnn gazelleriyle mest oldum. Fakat
sevgili zmirimin, ismini ydettike cierimi szlatan
sevgili zmirin kiemelik kznn incir iledii esnada
okuduu Trke arkya da mest oldum. Ben, o sevgi-
liyi, atlas alvaryla, bann zerinde altn ilenmi tak-
yesi ile grdm. Ben onu perian gnll airin:
O gl endm bir al le brnsn yrsn
Ucu gnlm gibi ardnca srnsn yrsn
beytinde olduu gibi, bir ala sarlp brndn g-
rerek de sevdim. Sonra peli entarisiyle, canfes ter-
likleriyle salnrken yine grdm, yine sevdim.
Banda hotozu, belinde kua, sedef kakl sediri ze-
rinde uzanm, yahut Sadbdda, Gksuda seyrana
km hliyle grdm, yine sevdim.
Fakat tabiatta her ey tekmlden, inklptan ibaretse, ba-
zan tekml, bazan inklp devirden devire getii gibi
her devrin zevki de birbirinin ayn olmaz. Ben son devrin,
pekiin kelebek kanad kadar ince, zarif, drt metrelik
kuma ile giyinmi, banda kck beresiyle bir rzgr
gibi kaldrmlar zerinde seke seke giden ve rzgr m
onu gtryor, o mu rzgr gtryor diye insan phe-
ye dren hliyle de Trkeyi grdm ve sevdim.
Halid Ziya Uaklgil
Libas: Elbise
Canfes: zerinde desen bulunmayan, ince
dokunmu, parlak, tok, ipekli kuma
Pe: Baz giysilerin bol olmas iin yanlarna
eklenen kuma paras
Hotoz: Kadnlarn ss iin salarnn stne
taktklar, eitli renk ve biimde yaplm
kk balk
Metnin iinde geen beyit, 19. Yzyl airi
Enderunlu Vsfa aittir.
Kaynak: Yeti, K., Yavuz, K., Birinci, N. (1996). ni-
versite Trk Dili ve Kompozisyon Dersleri stanbul, Be-
ir Kitabevi.
Okuma Paras Yaamn inden
182
Tr k Di l i -I
1. d Yantnz doru deilse Trkenin Tretme G-
c balkl blm yeniden okuyunuz.
2. d Yantnz doru deilse Deyimler balkl b-
lm yeniden okuyunuz.
3. b Yantnz doru deilse Ataszleri balkl b-
4. c Yantnz doru deilse kilemeler balkl b-
5. a Yantnz doru deilse Alnt Szler balkl
blm yeniden okuyunuz.
6. b Yantnz doru deilse Azlar balkl bl-
m yeniden okuyunuz.
7. e Yantnz doru deilse Argo balkl blm
yeniden okuyunuz.
8. d Yantnz doru deilse liki Szleri balkl
blm yeniden okuyunuz.
9. c Yantnz doru deilse Trkenin Tretme G-
10. d Yantnz doru deilse Trkenin Tretme G-
Sra Sizde 1
Duygu, dnce ve kavramlar dile getirebilmek iin
szck saysnn ok olmas nemli olmakla birlikte,
bundan daha nemlisi dilin szck tretme ve soyutla-
ma gcdr. Birey iin de toplum iin de son derece
nemli ve vazgeilmez olan dil, gerek kendi i yapsn-
daki gelimelerle, gerekse dardan gelen etkilerle za-
man ierisinde anlatm incelikleri kazanr. Bu incelikler,
insanlarn hem karlkl konumalarnda, hem de yaz-
larnda kullanlr ve bu da dile doal durumundan da-
ha etkili bir anlatm imkn salar. Szckler, ilk ortaya
ktklarnda somut bir durum ya da kavram karlayan
tek anlama sahipken zaman ilerledike kelimelerde an-
lam genilemeleri olur. Anlam genilemesiyle ortaya -
kan bu farkl anlamlar, bugnk szlklerde maddeler
halinde sralanr. Bir szcn ok anlaml olmas, o
szcn kullanlma sklyla dorudan ilgilidir. Bir di-
lin sz varlnn eitlenmesinde ve anlatm gcnn
artmasndaki en bata gelen unsur o dilin mecaz dn-
yasdr. Mecaz dnyasnn zenginlii, yetenekli sanat-
larn dili gelitirmesiyle ilgili olduu gibi, bu zenginlik,
sanatlarn kendilerini daha iyi ifade etmelerinin de
esasn oluturur. Bir dilin anlatma gcn oluturan
nde gelen hususlardan biri de o dilin deyim zenginli-
idir. Deyimler, bir dilin kullanmnda en az szckler
kadar deerli ve gerekli yaplardr.
Sra Sizde 2
Deyimlerin zelliklerini yle sralayabiliriz.
Deyimler, gerek anlamndan az ok farkl bir anlam
tayan, en az iki szckten kurulmu, ekici ve et-
kileyici bir anlatma sahip kalplam szlerdir.
Deyimler bazen manzum zellik gsterirler ve kafi-
yeli yaplardr.
Deyimler anonim rnlerdir. Balangta tek insann
zekasnn rn olmakla birlikte, yaylp mehur ola-
rak toplumun ortak mal durumuna ykselmilerdir.
Deyimler yarg bildirmezler.
Deyimler kalplam ifadelerdir. Ancak bata, orta-
da ve sonda yer alan szcklerde birtakm deiik-
likler gsterebilirler.
Deyimlerin amac bir durumu ya da kavram zel bir
kalp iinde ekici ve etkili bir anlatmla belirtmektir.
Deyimi oluturan iki szck kesinlikle bitiik yazl-
maz ve deyimleri oluturan ikinci szck normal bir
fiil olarak ekimlenir.
Deyimi oluturan szcklerden biri zaman zaman
deitirilebilir.
Deyimlerden ok byk bir ksm dilin konuurlar-
nn rndr. ok az baka dillerden eviri yoluyla
alnmtr.
Deyimler, Trkenin hemen btn tarih metinlerin-
de sklkla kullanlmtr. Baz deyimlerin olumalar,
fkralarla ilgilidir.
Deyimler zaman zaman ataszleriyle karabilmektedir.
Deyimler her ne kadar kalp yaplar olsa da bazla-
rnda birtakm szcklerin yakn anlaml szcklerle
yer deitirmeleri mmkndr.
Trkedeki deyimlerin byk bir ksm mastarla biter.
Sra Sizde 3
Dillerin sz varlnn nemli bir unsuru olan ataszle-
ri, toplumlarn bilge ynlerini, kazandklar deneyimle-
ri, dnyaya baklarn, anlatm yeteneklerini yanstan
ve ok uzun sre dnce dnyasnda yaamaya de-
vam edebilen bir tr kalplam szlerdir. Uzun zaman
hi deimeden yaayan ataszleri olduu gibi, zamana
ve corafyaya gre deiebilen, bazen de tamamyla
unutulanlar olabilmektedir. Ataszlerinin ilk olarak ne-
183
rede ve hangi ulusta olutuu bilinmemektedir. Uzun
sreli bir gzlem ve deneyimin rn olan ataszleri;
bir olay aklamaya, bir duruma aklk getirmeye ve
bir olaydan ders karlmasn salamaya ynelik, yarg
bildiren, kalplam dil birlikleridir. Ataszlerinin olu-
up yaygnlamas iin ncelikle olaylardan ders kar-
may becerebilen bir kiinin, etrafnda olup bitenleri iyi
gzlemlemesi, durumu insanlarn zihninde yer edebile-
cek bir slupla dile getirmesi ve bunun insanlar tarafn-
dan beenilmesi gerekir. Ataszlerinin ders verici olma
nitelikleri en temel zellikleridir ve yine insan ihtiyacy-
la ilgilidir. Ataszlerinin kesin bir yarg bildirmeleri ge-
rekir ki bu ynleriyle deyimlerden kesin olarak ayrlr-
lar. Bu yaplarn baka bir zellikleri ise deyimler gibi
kalplam olmalardr. Bir atasznde bir szck -
kartlr ya da atasznn dizili sras deitirilirse etki-
li anlatmn ounlukla ortadan kalkt ve atasznn
sradan bir sz haline geldii grlr. Hemen hemen
tamam tek cmleden oluan ataszleri genellikle iki
ksmdan oluur ve ikinci ksm birinci ksmda ifade
edilen fikri ve anlam pekitirir. Pek ok atasznn ya-
psna dikkat edildiinde genellikle ortadan ikiye b-
lnm bir cmleyle karlalr. Ataszleri toplumun
yazl olmayan kurallarnn iletilmesinde sk bavuru-
lan dil unsurlar olmalarnn yannda kiilerin ahlak ei-
timlerine katkda bulunan bir ders arac olarak da kul-
lanlr. Onun iin hitabet sanatnda konumay daha et-
kileyici duruma getirmek iin de bu byleyici szlere
sk sk bavurulur.
Sra Sizde 4
kileme; anlatm gcn arttrmak, anlam pekitirmek,
kavram zenginletirmek amacyla ayn szcn tekrar
edilmesi veya anlamlar birbirine yakn veya kart olan
ya da sesleri birbirini andran iki szcn yan yana
kullanlmasdr. kileme, aslnda anlam etkili klmak
amacyla oluturulan psikolojiyle ilgili ve dilin mzik
ynne katk salayan bir yapdr. Ataszleri ve deyim-
lerin ilerinde yer alan ikilemeler, bu dil varlklarnn
belleklere kolay yerlemelerini ve ezberlenmelerini sa-
lar. kileme ierisinde yer alan szcklerin en dikkat
ekici zellikleri ses benzerliklerinden kaynaklanan ses
uygunluu ve gzelliidir. Trkede anlam incelii sa-
lamak, kavram pekitirmek iin hemen hemen her tr
szckten ikileme kurulabilir. kilemede yer alan sz-
cklerin ikisi Trke, biri Trke biri alnt, ya da her
ikisi de alnt olabilir. Trke szcklerden yaplan iki-
lemelerin ou yansmalardan kurulur. Trkede btn
szck trlerinden ikileme yapmak mmkndr. zel
adlardan kurulan ikileme fazla deildir. Ancak cins ad-
lardan pek ok ikileme kurulmaktadr. Zamirler de iki-
leme kuruluunda yer alr. nlemlerden de ikilemeler
kurulur. Fiiller de deiik ekimli biimleriyle ikileme-
ler ierisinde yer alr. kilemeler, isimlerden ve fiiller-
den kurulanlar eklinde iki grupta ele alnr. kileme gi-
bi birtakm sz kalplar, anlam daha etkili klmak ve
sylenen szn kabul edilirlik derecesini ykseltmek
amacyla oluturulur. Bu yzden Trk iir dilinde
ikilemeler ska kullanlr.
Sra Sizde 5
Alnt szler ynyle deerlendirildiinde Trkenin
dnem dnem baka dillerden youn bir szck ak-
nyla kar karya kald grlr. Kurtulu Savan
baaryla sonulandran Cumhuriyetin kurucu kadrosu,
Trke ile ilgili olarak da bir mcadele vermi ve Trk-
eyi Arapa ile Farsann igalinden kurtarmtr. Daha
sonra gelen devlet yneticileri ve aydnlar, kurucu kad-
ronun kararlln gstermedikleri iin Trke, Bat kay-
nakl bir istila ile karlamtr. Yaanlan an tekno-
lojik imknlar ve aydnlar ile basn-yayn kurulular-
nn bilinsiz ve zensiz tutumlar, Trkeye pek ok
yabanc kaynakl szcn gereksiz yere dolmasna yol
amtr. Pek ok dnya dilini etkilemi ve saysz sz-
ckler vermi olan Trke, yalnzca Arapa ve ngilizce
karsnda gerilemitir. Bunun nedeni de din, teknoloji
ve moda ya da zentidir.
Sra Sizde 6
Bir dilin bir lke ya da blge ierisinde kk ses fark-
llklaryla birbirinden ayrlan kollarna az denir. Her
dilde zaman ierisinde birtakm ses ve biim farkllkla-
r oluur. Bu farkllklar, anlamay zorlatracak dzeye
ulamsa lehe olarak adlandrlan kollar ortaya kar.
Bu durumun en belirgin nedeni; bir dili konuan insan
ya da boylarn birbirlerinden ayrlp uzunca bir sre de-
iik corafyalarda yaamalardr. Ayr yaama sresi-
nin uzunluu ve kollar arasndaki ilikinin uzun sre
kopuk olmas bazen bu kollarn farkl diller olmas so-
nucunu bile dourabilir. Nitekim bugn yeryznde
binlerle ifade edilen dilden sz edilmesinin sebebi bu-
dur. Bir yaz dili, zaman ierisinde ortaya kan yeni
kavramlara karlklar bulmak iin eitli kaynaklara
bavurmaktadr. Bu kaynaklarn nde gelenlerinden bi-
ri de o yaz dilinin snrlar ierisinde bulunan blge
azlardr. Azlar, zaman zaman lnl dile szck-
ler verir. Bir dilin kendi az ve lehelerinden yapt
byle alntlara i alntlar denir. Dilin karlat yeni
184
Tr k Di l i -I
kavram ve durumlar karlamak zere bavurulacak
birka yol vardr. Bunlardan biri de azlardan szck-
ler alp bunlar yaz diline aktarmak ve ihtiyac karla-
maktr. Azlardan yalnzca szck alnmaz. Bazen yaz
dilinde bulunan bir szck, azda kk ses deiik-
likleriyle kullanlmaya balanr, bu farkl biim zaman-
la yaygnlar ve yaz dilindeki biimin yerini alabilir ya
da onun yannda birlikte kullanlabilir.
Sra Sizde 7
Bal bulunduu dilin anlamn deitirmek, yani sz-
ce yeni mecaz anlamlar yklemek.
Yabanc dillerden aynen veya bozarak, bazen de Trk-
e szcklerle birletirme yoluyla oluturulmu sz ve-
ya sz gruplarna eitli anlamlar yklemek.
Yaktrma veya benzetme yoluyla kelimelere yeni an-
lamlar yklemek.
Sra Sizde 8
Trklerin toplumsal ilikilerini ok iyi yanstan unsur-
lardan biri akrabalkla ilgili szlerdir. Akrabalk adlar-
nn ok ayrntl olmas insan ilikileriyle ve hayat alg-
lama biimiyle ilgili bir durumdur. Her milletin dili, o
milletin yaad hayata gre geliir, hayat da byk
lde corafya belirler. Trkler akrabalk ilikilerini
youn yaayan bir millet olduu iin, bu durum dilleri-
ne de yansm ve Trke, baka dillerin tek szckle
karlad birden fazla akrabalk ilikisini ayr ayr sz-
cklerle karlamtr. Sz gelii day ve amca Trkler
iin ayr kavramlardr ve farkl szlerle adlandrlr, fa-
kat baz diller bu iki kavram tek szle karlar. Klt-
rmzde komuluk ilikileri gibi akrabalk ilikilerinin
de etkili olmas, iliki szlerinin baka hibir dilde ol-
mad kadar bol ve ok ince anlaml olmasnn temel
nedenlerindendir.
Aksan, D. (1987). Trkenin Gc. Ankara: Trkiye
Bankas Kltr Yaynlar.
Aksan, D. (1996). Trkenin Sz Varl. Ankara: En-
gin Yaynevi.
Aksan, D. (2004) Gktrk Antlarnda Sz Sanatlar
Gl Anlatm Yollar, dil bilim ve Trke Yazla-
r. stanbul: Multilingual.
Buran, A. (2008). Konuma Dili Yaz Dili likileri ve
Cumhuriyet Devrinde Yaz Dilinin Azlardan Ald-
Kelimeler zerine Bir Deerlendirme, Makale-
ler. Ankara: Turkish Studies Yaynlar.
obanolu, . (2004). Trk Dnyas Ortak Ataszle-
ri Szl. Ankara: Atatrk Kltr Merkezi Ba-
kanl Yaynlar.
Develliolu, F. (1990). Trk Argosu. Ankara: Aydn Ki-
tabevi.
Ercilasun, A. B. (2007). Bat Trkesinin Douu, Ma-
kaleler. Ankara: Aka Yaynlar.
Ercilasun, A. B. (2007). Osmanl Trkesi, Makaleler.
Ankara: Aka Yaynlar.
Ercilasun, A. B. (2007). Cumhuriyetin 75. Ylnda Trk
Dili, Makaleler. Ankara: Aka Yaynlar.
Mangr, M. (2011). Osman Cemal Kayglnn Sz Varl-
nda Argo TBAR, (30), 233-252.
Hatibolu, V. (1981). Trk Dilinde kileme. Ankara:
Trk Dil Kurumu Yaynlar.
Pala, . (2003). ki Dirhem Bir ekirdek. stanbul: LM
Kitaplar.
Sinan, A. T. (2001). Trkenin Deyim Varl. Malat-
ya: Kubbealt Yaynclk.
en, M. (2003). Argo zerine, Trk Kltrnde Ar-
go. Haarlem-Hollanda: Sota Yaynlar.
Trke Szlk 1-2 (1988). Ankara: Trk Dil Kurumu
Yaynlar.
185
Aksan, D. (2000). Trkiye Trkesinin Dn, Bug-
n, Yarn. Ankara: Bilgi Yaynevi.
Aktun, H. (2011). Byk Argo Szl. stanbul:
YKY.
Muallimolu, N. (1983). Deyimler, Ataszleri, Beyit-
ler ve Anlamda Kelimeler. stanbul: Muallimo-
lu Yaynlar.
Yurtba, M. (2012). Snflandrlm Ataszleri Sz-
l. stanbul: Excellence Publishing.
Trk dilinin zellikleri ile zenginlik alanlarn ayrt edebilecek,
Trkenin sz varlnn anlatm gcn ve inceliklerini saptayabilecek,
Trkenin dier dillerle etkileimini, szck alveriini karlatrabilecek,
Dnyada Trk dilinin konuulduu corafyalar tanmlayabilecek bilgi ve
beceriler kazanabileceksiniz.
indekiler
Anlatm gc
Akrabalk adlar
liki szleri
Alnt
Verinti
Trkenin i zenginlii
Trkenin yaygnl
Anahtar Kavramlar
Amalarmz
Trk Dili-I
Trk Dilinin Dier
Dillerle Etkileimi
TRK DLNN ZENGNLK
ALANLARI
DNYA DLLERNN TRK DLNE
ETKS
TRK DLNN DNYA DLLERNE
ETKS
TRK DLNN YAYILMA
ALANLARI
7
TRK DL-I

TRK DLNN ZENGNLK ALANLARI
Greceli bir kavram olan zenginlik, dilleri nitelemek iin kullanldnda daha da
znel bir grnme brnr. Daha nce de belirtildii gibi, gelimi, az gelimi
veya gelimemi gibi tanmlamalarla dilleri snflandrmak da znel bir tutumdur.
Aslnda dillerin zengin veya yoksul, gelimi veya az gelimi diye nitelendirilme-
si, bilimsel bir yaklam deildir. nk her dil kendi leinde gelimitir, her dil
kendisine gre yeterlidir. Yeryzndeki her dil, bilinen belirli saydaki yntemle
sonsuz sayda szck, terim, deyim, kavram tretebilecek ve tmce retebilecek
yetenee sahiptir.
Diller arasnda bir karlatrma yaplacaksa ilenmilik asndan dillerin deer-
lendirilmesi daha dorudur. Dillerin yaz diline sahip olup olmamas bir deerlen-
dirme ltdr. Yeryzndeki 6.912 dilden (Etnologue, 2005: 16) ancak birka
yz yaz dili zelliine sahiptir. En eski dnemlerinden balanarak tarihsel metin-
lerinin yaymlanm ve ilenmi olmas, yaayan sz varlyla birlikte tarihsel sz
varlnn btnyle ortaya konulmas, halk azndaki szlerin derlenmesi, yeni
kavramlar karlamak zere szck ve terim tretme almalarnn yrtlmesi,
anlatm gcn gsterecek dil bilgisi ve dil bilimi aratrmalarnn gerekletirilme-
si, dil yetisinin gelitirilmesinde biliim uygulamalarndan yararlanlmas vb. zel-
likleri gz nnde bulundurulmaldr.
Bununla birlikte her dil, belirli ynleriyle ne kar. Kimi dillerin nlleri say-
ca oktur kimi dillerin nszleri, kimi dillerde ses uyumlar gldr kimi dillerde
ses uyumu sz konusu bile deildir, kimi diller vurguludur kimi dillerde vurgu bel-
li belirsizdir, kimi dillerin sz varl birka yz binden oluur kimi dillerde ise bir-
ka bin szck bulunur. Btn bunlar dilin kendi zellikleri olarak kabul etmek,
kimi alanlarda ne kan ynlerini ise i zenginlii olarak deerlendirmek gerekir.
Yap bakmndan eklemeli dil olmas dolaysyla Trkede yeni szckler, te-
rimler tretmek ok daha kolaydr. Hi kukusuz bu zellik, yalnz Trke iin de-
il yap bakmndan ayn zellie sahip dier diller iin de geerlidir. Yapm ekle-
rinin sayca ok ve ilevsel olduu dillerde bu zellik daha gl iken daha az sa-
yda yapm ekine sahip olan dillerde ekler yoluyla tretilen szckler daha snrl
saydadr. ekimli dillerde ise ekim yoluyla ok sayda yeni szck, terim tret-
mek mmkndr. Ksacas, her dilin yapsal zelliine gre szck tretmesi sz
konusudur. Yntemler snrl olsa da bu yntemlerle snrsz sayda szck, terim
tretilebilir.
Trk Dilinin Dier Dillerle
Etkileimi
Eklemeli dil: Szckleri ad
veya fiil kklerine getirilen
yapm ekleriyle tretilen,
ekim ekleriyle de
cmlelerde kullanlabilir
duruma getirilen dil.
Yapm eklerinin ilevsel ve sayca ok olduu Trkede kklerden ve yapm
eklerinden yararlanlarak tretilen a, aday, an, aratrma, art, bakan, beeni,
biliim, bl, donanm, duyum, eksi, grnt, kavram, olaan, olgu, olumlu,
onarmak, onay, ondalk, oturum, denek, dev, renci, retmen, sank, savc,
say, snav, tank, terim, tketim, uak, gen, retici, yarg, yazlm gibi binlerce
szck ve terim dilin sz varlna eklenmitir.
Ses uyumlarnn gl oluu, Trkenin bir baka zelliidir. Trke szckler-
de kalnlk incelik asndan uyum (byk nl uyumu) gldr: aalk, baa-
rl, daclk, doalama, koruyucu, kuatc gibi kaln bir nlyle balayan sz-
ckteki nller kaln sradan devam eder; iekilik, deerli, eitici, retim, n-
derlik, retim gibi ince nll szcklerde ise bu nlleri yine ince nller izler.
Trke szcklerde dzlk yuvarlaklk asndan da bir uyum (kk nl uyu-
mu) bulunmaktadr. Dz bir nlyle balayan szcklerde birbirini izleyen nl-
ler de dz olur: yallk, gecelik; yuvarlak bir nlyle balayan szcklerde ise bir-
birini izleyen nller ya dz geni ya da yuvarlak dar niteliktedir: ocak, zm.
Trkenin Gc ve Zenginlii
Yukarda ele alnanlar, Trk dilinin genel zelliklerinden bazlardr. Trkenin
gl yanlar ve i zenginlii olarak deerlendirebileceimiz alanlar da bulunmak-
tadr. Bunlar Trk dilinin tarihsel derinlii, corafi yaygnl, sz varlnn geni-
lii, iliki ve nezaket szlerinin younluu, akrabalk adlarnn eitlilii, ataszle-
rinin okluu ve anlatm gcdr.
Tarihsel Derinlik
Trk yaz dili, kinci Gktrk Kaanl dneminde 8. yzyln ilk yarsnda dikilen
Orhon Yaztlar ile balar. Ancak bu yaztlarda kullanlan dil son derece gelimi-
tir, ilektir. Henz yaz dili niteliini kazanm, yeni yaz dili olmu bir dil gibi de-
ildir. Kurall bir dil bilgisinin varl dikkati eker. Szcklerin gerek anlamlar-
nn yan sra mecaz anlamlar da gelimitir. Orhon Yaztlarnda deyimler, atasz
niteliini kazanm sz kalplar vardr. Bir dilde deyim ve ataszlerinin oluabil-
mesi iin yzlerce yln gemesi gerekmektedir. slup son derece akc ve srk-
leyicidir. Trk edebiyatnda hitabet trnn ilk rnei olmasna karn son derece
188
Tr k Di l i -I
Resim 7.1
Orhun Yaztlar
Kaynak: Cengiz
Alylmaz, Kktrk
Harfi Yaztlarn
zinde, Karam
Yaynclk, Ankara
2007.
etkileyici bir anlatm sz konusudur. Btn bu zellikler, Trk dilinin tarihinin ok
daha ncelere, tarihin karanlk dnemlerine kadar uzandn gsteren kantlardr.
Aradan geen binlerce yla karn varln srdren diller, tarihleri boyunca
pek ok dille etkileim ierisine girmi, deiim yaamtr. Trke de tarihi boyun-
ca pek ok dili etkilemi, pek ok dilden etkilenmitir. Baka dillerin egemenlii
altna girdii; edebiyat, bilim ve devlet dili olamad dnemleri de yaamtr. B-
tn bu olumsuzluklar, deta Trkenin diren gcn artrmtr. Kltr ilikileri
sonucunda Trkenin sz varl deierek gelimi, zenginlemitir. Destanlar a-
na kadar uzanan dille, Trk destanlar meydana gelmitir. Binlerce yllk dene-
yim, ataszlerini Trkeye kazandrmtr. Ancak ince ve Arapa gibi amzn
ok az dili bu zelliklere sahiptir.
Corafi Yaygnlk
Tarihsel derinliinin yan sra gemite yaanm olan gler ve fetihler sonucun-
da byk bir alana yaylan Trke, bugn geni bir corafyada konuulma niteli-
ini de kazanmtr. Geen yzyln ikinci yarsnda almak amacyla Avrupann
eitli lkelerine giden vatandalarmz, Trkenin yaygnlk alann daha da geni-
letmitir. Bugn Avrupann batsndan Asyann dousuna kadar uzanan yaklak
on iki milyon kilometrekarelik bir alanda Trk dili konuulmaktadr. ngilizce,
Arapa, spanyolca gibi ok az sayda dil, bu kadar geni bir corafyada konuul-
ma ayrcalna sahiptir.
Sz Varl ve Anlatm Gc
Bir dildeki szcklerin btn, sz varln (sz daarc, kelime hazinesi) olu-
turur (TDK, 2011: 2157). Ayn corafyadaki farkl kltrlerle etkileim sonucunda
Trkenin tarihsel derinliinden gelen sz varl renklenmi, eitlenmi ve zen-
ginlik kazanmtr. Bu sz varl, Trkenin anlatm gcn olumlu ynde etkile-
mi, daha da gelitirmitir. lnl Trkenin sz varlnn genel dildeki gele-
rinin yer ald ve Trk Dil Kurumunun 2011 ylnda yaymlad on birinci bask
Trke Szlkte madde ba ve madde ii toplam 92.292 szck bulunmaktadr.
Bu sz varlna terimler, zel adlar, yerel szckler eklenmemitir. Kimi dillerin
szlklerinde bu geler de yer almakta, kimi dillerin szlkleri ise zel kii adla-
rnn da katlmyla ansiklopedik szlklere dnmektedir. Trkenin de benzer
zellikteki szln yaymlama almalarn yrtmekte olan Trk Dil Kurumu-
nun sanal ortamda kullanma sunduu Byk Trke Szlkte yaklak 572.000
sz varl bulunmaktadr (TDK, 2011: 2671).
Sz varl yalnzca bir szck dizisi deildir. Bir toplumun yaayna, yaay
ekline, hayata bak tarzna, maddi ve manevi deerlerine, inanlarna ksacas
kltrne ilikin ilk bilgileri sz varlndan elde edebiliriz. Sz varl toplumun
konutuu dilin szcklerini, deyimlerini, hazr sz kalplarn, ataszlerini kapsar.
Bir dilin sz varl, ayn zamanda o dili konuan toplumun kavramlar dnyasnn,
dnya grnn gstergesidir. Sz varl, kltrn aynasdr (Aksan, 2004: 8).
Dillerin sz varlnn geniliinden daha ok, anlatm gc bir zenginlik alan
olarak grlmektedir. Trke, dile getirilmesi en g olan, ayrnt saylabilecek
kavramlar son derece canl imgelerle anlatan, sz frasyla insan zihninde canl
resimler izebilen gl bir dildir. Sz sanat saylan anlam olaylar iinden somut-
latrma ile dilde ok anlamll salayan eilim, Trkede en gzel rneklerini
bulur. En ince, ayrnt saylabilecek soyut kavramlar, somutlardan yararlanlarak en
gl bir biimde anlatlr (Aksan, 1972: 123).
189
7. ni t e - Tr k Di l i ni n Di er Di l l er l e Et ki l ei mi
lnl Trke: Konuma ve
yazda dil bilgisi yaps ve
sz varl bakmndan
genellikle stanbul azna
gre biimlenmi olan ortak
Trke, standart Trke.
Somutlatrma: Dildeki
soyut kavramlar somut
kavramlardan yararlanarak
anlatma
Ataszleri ve Anlatm Gc
Ataszleri ve deyimler anlatma aklk kazandran ve renk katan sz varl ge-
leridir. Her dilin sz varlnda deyimler vardr. Kimi deyimler belirli dillere zg
olsa da bunlarn benzerleri baka dillerde de grlebilir. Ancak yeryzndeki her
dilin atasz yoktur. Bir atasznn oluabilmesi iin yzyllarn gemesi gerek-
mektedir. Balangta bir kii tarafndan sylenen ancak dilin konuurlar tarafn-
dan benimsenen, yzyllarca tekrarlanarak belirli bir kalba dklen ataszleri dil-
lerin yan da gsteren sz varl geleridir.
Trkede yaklak 4.500 atasz bulunmaktadr. Bu ataszlerinden kimileri k-
k ses farkllklar dnda yzyllardr deimeden gnmze gelirken kimilerin-
de az ok szck deimeleri yaanmtr. Kgarl Mahmudun eseri Divan L-
gatit-Trkteki a ne yemes, tok ne temes; kang kan birle yumas; tag tagka kavu-
mas, kii kiige kavuur ataszleri kk farkllklarla bugn de aynen kullanl-
maktadr. Endik me evlikni agrlar biimindeki atasz bugn ahmak misafir ev
sahibini arlar; kii szlei ylk ydlau biimindeki atasz insanlar konua ko-
nua, hayvanlar koklaa koklaa hlini almtr. Zamanla hem szckleri hem de
anlam deien ataszleri de vardr: Bir karga birle k kelmes atasz, yardma ge-
lecekleri beklemek iin yava hareket etmeyi tlerken gnmzde benzeri bir
iekle bahar gelmez biiminde kullanlmaktadr. Anlam ise umut verici kk
bir belirti ile doyurucu sonuca ulalmaz biimindedir.
Yzlerce yllk gzlem ve deneyimler sonucunda gnmze ulaan ataszleri
ierisinde toplumsal yaay ve insan ilikileri iin tler veren vakit nakittir, ba-
lk batan kokar, yerin kula var, grnen ky klavuz istemez, yoldan kal yolda-
tan kalma, stten az yanan yourdu fleyerek yer, fke ile kalkan zararla otu-
rur, sona kalan dona kalr, alamayan ocua meme vermezler gibi yzlerce ata-
szmz vardr. klim olaylarn aklayp nlem almay tleyen mart kapdan
baktrr kazma krek yaktrr, salk iin yaplmas gerekenleri bildiren ayan s-
cak tut ban serin; gnln ferah tut dnme derin gibi ataszleri yaygn ola-
rak kullanlr. Olaylar bir yk anlatr gibi ilgi ekici sz kalbna dkerek aklda
kalc hle getiren ataszleri Trkenin sz varlnn en ilgi ekici geleridir: De-
veye inii mi seversin yokuu mu demiler, dze kran m girdi demi biimindeki
atasz bir ii en kolay ve rahat yoldan yapmak varken zora sokmann yanl bir
tutum olduunu anlatr.
Ataszlerimizin anlatm gc, ifade edilmesi zor duygu ve dnceleri ak bir
biimde ortaya koyabilmesindedir: Hibir giriimde bulunmadan, bir aba harca-
madan yalnzca tatl szlerle oyalama tutumu zerine bal bal demekle az tatl ol-
maz; bozukluklar dzeltecek etkenlerin bulunduunu ama bu etkenin de bozul-
mas durumunda yapacak bir ey kalmadn ifade eden et kokarsa tuzlanr, ya
tuz kokarsa ne yaplr; elde etmek istediklerini ar bir biimde arzulayan kiilere
bu uurda katlanacaklar skntlarn nemli olmadn anlatan dervie Badatta
pilav var demiler, yalan deilse rak deil demi; byk ve zengin kiilerle dost
olmay tasarlayan kiilerin kendi yaayn da ona gre ayarlamak zorunda oldu-
unu belirten deveci ile gren kapsn byk amal; bakalarn ilgilendirme-
yen bir ii herkesin dncesini bildirmesine meydan verecek bir biimde yapma-
ya kalkanlara eein kuyruunu kalabalkta kesme, kimi uzun der kimi ksa...
almay tleyen bir konuma hazrladnz varsayalm. Etkili ve gl bir anlatm
iin konumanzda hangi ataszlerimizi rnek olarak kullanabilirsiniz, aratrnz.
190
Tr k Di l i -I
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
1
Akrabalk Adlarnda eitlilik
Bir toplumun hayatnda nemli yer tutan varlklarla, nesnelerle, ilerle, konularla
ilgili sz varlnn geni olduu bilinmektedir. Trklerde aile balarnn ve iliki-
lerinin gl olmas, akrabalkla ilgili adlarn zenginlemesini salamtr. Trke-
de en yakn akrabadan en uzak akrabaya kadar her birine farkl bir ad verilmitir.
Pek ok dilde amca ile dayy, hala ile teyzeyi ayrt edecek szck bulunmazken,
bu akrabalklar birer szckle karlanrken Trk dilinde baldz, bacanak, elti, g-
rmce, yenge gibi en uzak akrabaya kadar ayr ayr akrabalk adlar bulunmakta-
dr. Drt ayr akraba baldz, elti, grmce, yenge iin Trkede ayr ayr szckler
kullanlrken bu kavramlar ngilizcede sister-in-law, Almancada schwgerin, Fran-
szcada belle-soeur gibi pek ok dilde birer szckle karlanmaktadr (Aksan,
2004: 7). Trkedeki akrabalk adlarnn zenginliinin yan sra akrabalk dzeyle-
rini, konuurun cinsiyetini ve medeni durumunu gsterme zellii de dikkat eki-
cidir. Bir kii baldzndan, bacanandan sz ediyorsa konuurun erkek olduu; el-
tisinden, grmcesinden sz edenin ise kadn olduu anlalr. Bacana olduu-
nu syleyen kiinin de evli olduu, einin bir kz kardeinin bulunduu, bu kz
kardein de evli olduu anlalr. Akrabalk ilikileri ile dzeylerini, konuurun cin-
siyetini ve medeni durumunu ortaya koyan byle bir akrabalk adlar dizilimi yer-
yznde ok az saydaki dilde mevcuttur.
liki ve Nezaket Szleri
Trk kltrnn sz varlna yansyan boyutu pek ok kavram alannda kendisi-
ni gsterir. En ak rneklerinden biri, iliki szlerinin Trkedeki eitlilii ve
zenginliidir (Aksan, 2008: 169). Hayatn her annda yaanan olaylar iin Trke-
de ayr ayr iliki szleri bulunmaktadr: Tra olana, ykanana shhatler olsun, bir
ile uraana kolay gelsin, evlenenlere bir yastkta kocayn, ocuu olana Allah
anal babal bytsn, Allah drt gzden ayrmasn, ocua ad konulduunda
adyla yaasn, yolcusunu uurlayana Allah kavutursun, bekledii kii geldiin-
de veya uzun sredir beklenen bir i gerekletiinde gzn aydn, bir bardak su
verene su gibi aziz ol, su verenlerin bol olsun, hastalndan sz ederken karsn-
dakinin salkl olmasn dilemek iin zerinize afiyet vb.
lnl Trkedekilerin yan sra blge azlarnda kullanlanlarla birlikte sz
varlmzda birka yz iliki sz bulunmaktadr. Pek ok dilde bulunan gnay-
dn, afiyet olsun, zr dilerim gibi snrl sayda birka iliki szne karlk Trk-
edeki iliki szlerinin fazlal kltrmzde insan ilikilerine verilen nemin de
bir gstergesidir.
Gyabnda bir kiiden vg ile sz edilecei zaman dinleyenlerin alnmamas
iin sizden iyi olmasn, olumsuz davranlar bulunanlar rnek verirken sizi ten-
zih ederim, szm meclisten dar, dinleyeni irendirebilecek bir yerin pisliini
anlatrken yznze gller trnden nezaket szleri de baka dillerde rnei pek
grlmeyen ifadelerdir.
Sonu olarak, Trk dilinin genel zelliklerinin yan sra zenginlik alanlarnn bi-
linmesi, dile verdiimiz deerin ve nemin daha da artmasn, Trkeye duyduu-
muz gvenin glenmesini salayacaktr. Trkenin zenginlik alanlarndan biri
olan sz varlndaki szckleri, deyimleri, terimleri, ataszlerini kiisel sz varl-
mza kazandrarak yerli yerinde kullanmak, anlatmmz glendirip etkili hle
getirecei gibi bir kltr zenginlii olan bu deerlerimizin binlerce yl yaamasna
da katkda bulunacaktr. liki ve nezaket szleri, gndelik hayatta, i dnyasnda
insanlarla dorudan ve salkl bir iletiim kurmamza yardmc olabilecek dil zen-
ginliimizdir.
191
Trkede akrabalk, renkler ve kimi kavram alanlarnda olaanst bir zenginlik grlr.
Bunda Trklerde akrabalk balarnn sk oluu, doadaki renklerin anlatmnda ayrnt-
lar iyi gzleme gibi nedenlerin etkili olduu belirtilmektedir.
DNYA DLLERNN TRK DLNE ETKS
Toplumlar ve kltrler arasndaki ilikiler, dillerin birbirini etkilemesinde daima
belirleyici olmutur. Yeryznde dillerin oluumundan bu yana diller arasnda bir
etkileim sz konusudur. Bir arada yaayan veya uzak yakn komuluk ilikisi ie-
risinde bulunan toplumlarn en eski dnemlerden bu yana aralarnda kurduklar
ilikiler sonucunda birbirini etkiledikleri bilinmektedir. nsanolunun var oluun-
dan balayp avclk-toplayclk, tarmclk aamalarnda kurduklar ilikilerle dille-
ri de etkilenmeye balamtr. Ticari ilikiler, savalar, barlar, bulular, felaketler
ksacas yeryznde yaanan her olay, dillerin birbirini etkilemesinde pay sahibi
olmutur. Bir inanca girme, bir uygarlk dairesine katlma da dillerin etkilenmesin-
de bir baka etkendir.
Dillerin etkileimi genellikle szck alverii ile snrl kalabildii gibi kimi za-
man dil bilgisi gelerinin bulamasna, sz diziminin etkilenmesine de yol aabil-
mitir. Diller aras etkileimde verici dilleri konuan toplumlarn uygarlkta, bilim-
de, kltrde retken ve baskn olmalar dikkat eker. Dillerin etkisi aslnda kltr-
lerin, uygarlklarn etkisi olarak kendisini gsterir. Bilimde, teknolojide, uygarlkta
retken olan toplumlar verici dil olarak baka dillerin sz varlna szckler ak-
tarr. Bir kltr dairesine giren toplumlar da o kltrle ilgili szckleri, deyimleri
alrlar.
Yeryznde yaanan felaketler sonucunda Trkenin sz varlna girmi yabanc kkenli
bir szck anmsyor musunuz? Aratrnz.
Dnden Bugne Yabanc Dillerin Etkisi
Tarihin karanlk dnemlerine kadar kkleri uzanan, geni bir corafyaya yaylan
Trke pek ok dilden etkilenmi, pek ok dili etkilemitir. likide bulunulan e-
itli uluslarn dillerinden szck alverii ile balayan bu etkileim; dnemden
dneme deien dillerle srm, azalan veya artan younlukta kendisini gster-
mitir.
Eski Trke DnemindeYabanc Dillerin Etkisi
Orhon Yaztlarnda ince (totok asker vali), Sanskrite (ntan sandal aac),
Sodca (gar gl, kudretli), Hinte (makara bir unvan veya kii ad), Tibete
(bln yksek grevli) gibi birka dilden alnma ok az saydaki szckle (Tekin,
2010: 134) balayan etkileim, daha sonraki dnemlerde eitli corafyalarda kul-
lanlan Trk yaz dillerinde artmaya balamtr.
Budizm, Maniheizm, Nasturilik gibi eitli inanlar benimseyen Uygurlarn sz
varlnda inceden (bui sadaka, toyn rahip, tts renci), Sodcadan (ajun
hayat; dnya, friti melek, eli, tamu cehennem), Sanskriteden (ambudiwip
dnya, atik Budann nceki yaamlarndan birinin yks, paramit erdem),
Toharca (knit susam, lesp vcudun bir usaresi, nayvazik cin) gibi eitli dil-
lerden alntlarla yabanc szlerin (Gabain, 2007: 259) orannda ve kullanm skl-
nda Gktrkeye gre art grlr.
192
Tr k Di l i -I
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
2
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Gktrk ve Uygur yaz dillerinin sz varlndaki yabanc szckler zerine bir
saym yapan (Aksan, 2004: 126). Orhon Yaztlarnda yabanc kkenli szcklerin
oran %1in altnda iken Uygur metinlerinde %2 ile %5 arasnda deitiini, kimi
yerlerde %12ye kadar ykseldiini belirtir. Trklerin slam dinine girmesiyle bir-
likte bu kez de Arapa, Farsa szckler Karahanl dnemi eserlerinden itibaren
Trk yaz dillerinde grlmeye balanr. Bu dnemin ilk eserlerinden Yusuf Has
Hacibin yazd Kutadgu Biligde Arapadan alnma haber, hacet, fitne, kudret,
mezalim, nefs, Rab, rahmet, sohbet; Farsadan alnma namaz, pend (t), ruze
(oru) vb. yabanc szlerin orannn %1,9 iken yaklak iki yzyl sonra yazlan
Atabetl-Hakaykta %26ya kadar kt belirlenmitir (Aksan, 2004: 127).
Trkiye Trkesine Yabanc Dillerin Etkisi
nceleri ince, Sanskrite, Sodca, Toharca vb. dillerden etkilenen Trkenin sz
varlnn, slam uygarl evresinde ise Arapadan, Farsadan etkilenmeye bala-
d gzlenir. Bununla birlikte, Bat Ouz Trkesi temelinde gelien ve Trkiye
Trkesinin ilk dnemi olan Eski Anadolu Trkesinde Arapa, Farsa alntlar, yi-
ne de belirli bir dzeyde kalmtr.
Bugn yabanc karlklarnn yaygnlat birok kavramn Trkelerinin yaa-
dn grdmz 13-15. yzyllar arasndaki bu dnem eserlerinde yabanc sz-
lerden etkilenmenin ortalama %20 olduu belirlenmitir. Sultan Veledin btidana-
mesinde %13, Yunus Emrenin iirlerinde ve k Paann Garibnamesinde yakla-
k %20, Kul Mesudun Kelile ve Dimne evirisinde %16 orannda yabanc szck
bulunmaktadr (Aksan, 2004: 128). Ancak 16. yzyl balarndan itibaren edeb eser-
lerin sz varlnda Arapadan, Farsadan alntlarda art gzlenir. zellikle divan
iirinin Fars ve Arap edebiyatndan esinlenmesinin sonucunda sz varlnn Arap-
a, Farsa alntlarla grnm de deimeye balar. Trkede karl bulunan
szcklerin yerine de alnt szlerin kullanlmas halk dilinden kopuk bir yksek
zmre dilinin douuna yol amtr: gz varken dide; ka varken ebru; dudak var-
ken leb; az varken dehen~dehan veya fem; yldz varken necm, kevkeb, ahter ve-
ya sitare; gne varken ems, aftab, mihr veya hurid; ay varken kamer veya mah
gibi, edeb eserlerde yabanc gelerin orannn da gittike artt grlr. Sleyman
elebinin Mevlidinde %26 dolayndaki yabanc gelerin oran Bakinin iirlerinde
%65e, Nefide %60a, Nabide %54e ykselir. Mahallileme akmnn nclerinden
Nedimde ise bu oran %41e kadar gerilemitir (Aksan, 2004: 128).
Osmanl Trkesinde Yabanc Dillerin Etkisi
Bu etkilenme yalnzca sz varlyla snrl kalmamtr. Yabanc dil bilgisi geleri
ve kurallar da giderek artan bir younlukta Trkeye bulamaya balamtr. As-
lnda her dilde alnt szler bulunur ancak dil bilgisi geleri, kurallar kolay kolay
bir dilden bir baka dile gemez. Osmanl Trkesi olarak adlandrdmz Trke-
nin 16. yzyldan 20. yzyln balarna kadar olan dneminde Arapa, Farsa dil
bilgisi kurallar ve geleri de dilin yapsna etki etmeye balamtr.
Alnt szcklerin okluklarnn Trkedeki okluk ekiyle deil Arapadaki,
Farsadaki zgn okluk biimleriyle kullanlmas: kitaplar yerine ktb, airler
yerine uara, yetimler yerine eytam, memurlar yerine memurin, ahlar yerine a-
han, mrgler yerine mrgn kular, bendeler yerine bendegn kleler...
Trkede ikili okluk bulunmamasna, bu durumun say sfatlaryla kurulan tam-
lamalarla ifade edilmesine karn Arapadan ikili okluk biimin de alntlanmas:
iki devlet yerine devleteyn, iki taraf yerine tarafeyn, iki muhterem muhteremeyn vb.
193
Tamlamalarda tamlayann tamlanandan nce gelmesi kural Trkenin en be-
lirgin zellii iken Farsadan ve Arapadan geen tamlamalarda tamlanann nce
tamlayann ise sonra gelmesi: slam dini yerine din-i slam, stanbul ehri yerine
ehr-i stanbul, Osmanl Devleti yerine Devlet-i Osmaniye; mlkn maliki yerine
malikl-mlk vb.
Trkede szcklerin cinsiyeti bulunmamasna karn Arapadan geen sz-
cklerde erilliklerin ve diilliklerin korunmas, tamlamalarn da szcklerin cinsi-
yeti gzetilerek yaplmas: hikye-i garibe garip hikye, hadise-i messife zc
olay vb.
Eklemeli bir dil olan Trkede btn eklerin son ek olmasna, n ek bulunma-
masna karn Farsadan, Arapadan n ek ve edatlarn alntlanmas: b-baht baht-
sz, na-mert mert olmayan, alak, hem-cins trde; la-mekn meknsz, ma-
beyn iki eyin aras, gayrimenkul tanmaz vb.
Yan cmlenin nce, asl cmlenin sonra geldii Trkenin sz dizimi kuralna
aykr olarak asl cmlenin nce yan cmlenin sonra geldii kili birleik cmlenin
yaygnlamas ise dil bilgisi asndan etkilenmenin bir baka rnei olmutur. Bu
yapdaki cmleler, zellikle dzyazda satrlarca srp giden ifadelerin anlalma-
sn gletirmitir.
Dil retiminden yalnzca Arapann ve Farsann retiminin anlalmas, bu
dillerden geme szcklerin yazmda Trkelemesini byk lde engellemitir.
Arap kaynakl alfabenin kullanlmas da Arapa ve Farsa szcklerin yazda b-
tn zellikleri ve kurallaryla birlikte kullanlmas sonucunu dourmutur. Trke-
de tek /s/ sesi olmasna karn Arap alfabesinde ayr harf; Trkede tek /z/ se-
sine karlk Arap alfabesinde drt ayr harf bulunmas, bu harfleri tayan szck-
lerin de zgn biimiyle yazlmas kuraln yerletirmitir. Ancak bu durum, sz-
cklerin sylenite Trkelemesini nleyememitir. Arap alfabesindeki farkl
/s/ sesi iin farkl harfin kullanld mebus, hasret, basiret szcklerindeki bu
harfler, Trkedeki tek ses deeri ile karlanmtr.
Syleyite Trkeleen beyhude, itah, tercme gibi alnt szcklerin bu kulla-
nlarnn yanl olduunu; bhde, itih, terceme gibi zgn biimleriyle sylenme-
si gerektiini savunanlar da kmtr. Bu szcklerle birlikte benzer durumda olan
bns, dvr, enbr, nerdbn szleri abanoz, duvar, ambar, merdiven gibi alnt-
lar, btn srarlara karn halkn benimsedii biimlerle sz varlmza yerlemitir.
Arapann Trke zerindeki etkisinin bir gstergesi de Osmanl Trkesi d-
neminde yeni kavramlar iin szck veya terim tretmek gerektiinde Arapann
sz varlndan, kurallarndan ve zelliklerinden yararlanlmasdr. Uak iin tayr
kknden tayyare, gezegen iin seyr kknden seyyare, lk iin fikr kknden
mefkre tretilmitir. Osmanl Trkesinde Arapa kklerden emniyet, mukmir
mehtapl, mkevkep yldzl, memmes gne grm, ok gneli, tahtelbahir
denizalt gibi szckler yaplmtr. Farsa nazk sznden Arapa ekim kural-
na gre nezaket sznn tretilmesi ilgin bir rnektir. Farsada da Arapada da
nezaket diye bir szck yokken Osmanl Trkesinde tretilen bu szck, gn-
mz Trkesinde hl kullanlmaktadr.
Bat Dillerinin Etkisi
Tanzimat Ferman ile birlikte Batya yneli, Trkenin sz varlnda bu kez de
Franszcann etkisini balatmtr. nceleri denizcilik, ticaret gibi belirli alanlardaki
talyanca acente, banka, bono, borda, iskele, gverte vb. szcklerle balayan Bat
dillerinden alntlar Franszca ile ilikiler sonucunda artmtr: abone, balkon, ba-
194
Tr k Di l i -I
lon, bilet, jandarma, jri, kabine, konferans, lamba, manto, moda, palto, rapor,
salon, torpil. Bir dnem, Franszcadan hitap biimleri, iliki szckleri de alntlan-
mtr: bonjur, madam, matmazel, msy, mersi vb.
Trkenin sz varlna geerken Arap kaynakl yazyla okunduklar gibi yaz-
lan Franszca szckler, genellikle Trkenin ses yapsna uydurularak kullanlm,
bu durum Latin kaynakl Trk yazsnn kullanm srasnda da srmtr. Fransz-
ca szcklerin Trkeletirilmesi yntemi yakn dnemde ngilizceden alntlanan
szcklere de uygulanmtr. rnein Amerikan ngilizcesinden Trkeye geen
ve Trke karl yenileim olan innovation sz, basn yayn organlarnda ve
kitle iletiim aralarnda inovasyon biiminde kullanlmaktadr.
kinci Dnya Savandan sonra Anglosakson kltrn egemenlik alannn art-
masyla birlikte ngilizce pek ok dili etkiledii gibi Trkeyi de etkilemeye bala-
mtr. Gndelik hayatta, salk bilimlerinde, ticarette, sporda, biliimde, mzikte
ve eitli alanlarda kullanlan blender, boarding card, bodyguard, by-pass, bestsel-
ler, billboard, catering, center, dribbling, e-mail, format, rating, single, self-service,
server gibi ngilizce kkenli szckler, Trkenin sz varln olumsuz bir biim-
de etkilemektedir.
Trkenin sz varlnda eilim, ynelim, gelime, izgi gibi birden ok seene-
i bulunan trend sznn Trkedeki karlklarnn gz ard edilerek kullanlma-
s hem sz varlmz yabanclatrmakta hem Trke szlerin kullanm skln
azaltmakta hem de bu szckler arasndaki ince anlam ayrlklarn yok etmekte-
dir. Olumsuzluklar bununla da snrl kalmamakta Trkenin yazm ve syleyi ku-
rallarn sarsan kullanmlar grlmektedir. Ayn alfabeyi kullanmann yan sra ya-
banc dil olarak ngilizcenin yaygn bir biimde retilmesinin sonucu olarak ngi-
lizce alntlar zgn biimleriyle yazlmaktadr. ngilizcenin syleyi kurallarna g-
re sylenilen bu szcklere gelen Trke eklerin de sylenie uydurulmas sonu-
cunda blenderda, bestsellerlar, centermzda, singlen, servera gibi tuhaf yazl
biimleri ortaya kmtr.
Trend sznn Trkedeki karlklarn inceleyen Bedri Aydoann yazsna
http://www.tdkdergi.gov.tr/TDD/2004s628/2004s628_04_B_AYDOGAN.pdf adresinden
ulaabilirsiniz.
ngilizce alntlarn Trkede okunduu gibi yazlmas da sz varln yabanc-
latraca, yeni sorunlara yol aaca iin bu szlerin yerine nerilen karlklarn
kullanlmas, Trkenin yabanc dillerden daha az etkilenmesine katkda buluna-
caktr: blender yerine kartrc, boarding card yerine uu kart, bodyguard yeri-
ne koruma, by-pass yerine kprleme, bestseller yerine oksatar, billboard yerine
duyurumluk, catering yerine yemek hizmeti, center yerine merkez, dribbling yeri-
ne top srme, e-mail yerine e-posta, format yerine biim, rating yerine deerlendir-
me, single yerine tekli, self-service yerine seal, server yerine sunucu...
Sz varlndaki bu etkinin yan sra Bat dillerinin etkisiyle Trkenin sz dizi-
minde tamlanann tamlayandan nce geldii rnekler de grlmeye balanmtr.
Derman Eczanesi yerine Eczane Derman, Divan Oteli yerine Otel Divan vb. kul-
lanmlarn Osmanl Trkesi dnemindeki Farsa tamlamalardan tek fark, tamla-
ma -isinin kullanlmamasdr.
195
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Her Yabanc Szck Olumsuz Bir Etkilenme midir?
Trk dilinin tarihsel geliimi ierisinde ilikide bulunduu baka pek ok dil bu-
lunmaktadr. eitli dnemlerde yaanan etkileim sonucunda szck alverii ka-
nlmaz bir gerektir. lk kez karlalan ve kullanlan aygtlar, rnleri, kavram-
lar gsteren radyo, telefon; patates, kivi; kravat, bro; dviz, enflasyon gibi sz-
ckler ister istemez dilin sz varlna girmektedir. Dilin z kaynaklaryla karla-
namayan bu tr bilgi alntlar, dillerin kazanc ve zenginlii olarak grlmektedir.
Toplumun kavram dnyasnda bulunmayan bu szckler dile yerleirken kimi
zaman zel bir anlam ve ilev de kazanr. Trkedeki znt, ac, sknt szleri-
nin yan sra Arapa veya Farsa kkenli hzn, keder, dert, yeis, gam, teessr, z-
drap, elem gibi alnt szckler, ince anlam farkllklaryla sz varlmzn kazan-
c olmutur. Trkede oda varken Franszca salon konuklar arlamakta kullan-
lan en geni oda; sergi ve toplant yeri anlamlaryla Trkeye gemitir. Bununla
da kalmam salon adam, salon bitkileri, gzellik salonu, oyun salonu, yolcu sa-
lonu gibi birleik szcklerde zel kullanm alan oluturmutur.
Kimi zaman bir marka ad bile sz varlna girebilmitir: Aydnlatma l biri-
mi lux, pompal gaz lambas markas olarak kullanlrken bir dnem en yaygn ay-
dnlatma aracnn ad olmutur. Lks lambas zamanla lks olmu, halk dilinde de
lks biimine dnmtr. Jilet, jakuzi, mavzer vb. szler zel ad iken marka
adna sonra da tr adna dnerek dilimizin sz varlna katlmtr. Bu szck-
leri dilimizin sz varlnda karl bulunmasna ramen tamamen zenti sonucu
kullanlan center, consensus, trend vb. gibi alglamamak gerekir.
Marka ad iken tr ad olarak kullanlan szcklere gnmzden rnekler bulunuz.
Karl bulunmad veya bulunsa bile yerlemedii iin dilimize geen alnt-
lar, bugn de Trkenin sz varlnda yaamaktadr. Trklerin tarih boyunca ili-
ki ierisinde olduu dillerden ald szckler; ayn zamanda kltr ilikilerimizi
ve bu ilikilerimizin boyutlarn, tarihini gsteren ipulardr. Szlklerimize de ge-
en bu szckler artk Trkenin mal olmutur. Trk Dil Kurumu tarafndan 2011
ylnda yaymlanan on birinci bask Trke Szlkteki bu trden alnt szcklerin
dillere gre saylar yledir:
Arapa 6.512, Franszca 5.537, Farsa 1.375, talyanca 606, ngilizce 513, Rum-
ca 447, Almanca 105, Latince 68, Rusa 39, Yunanca 35, spanyolca 31, Ermenice
24, Bulgarca 22, Macarca 15, Moolca 12, Japonca 12, branice 8, Fince 2, Malay
dili 2, Portekizce 2, Sodca 2, Arnavuta 1, Korece 1, Srpa 1, Slavca 1. eitli dil-
ler araclyla Amerika, Brezilya, Madagaskar, Maldivler yerlilerinin dilinden ge-
me ok az sayda szck de Trkenin sz varlnda yer alr (TDK, 2011: 2672).
TRK DLNN DNYA DLLERNE ETKS
Trkler, tarihleri boyunca ilikide bulunduklar toplumlardan szckler aldklar
gibi bu toplumlardan ounun dillerine szckler de vermitir. Trklerin de bilim-
de, kltrde, uygarlkta retken olduklar dnemlerde dnya dillerine katkda bu-
lunduklar somut rneklerden grlmektedir. Yalnzca Trkiye Trkesinin deil
tarih veya ada Trk yaz dilleri ve leheleri, pek ok toplumun diline Trk di-
linin sz varlndan szckler eklemitir. Trk kltrnn ve Trkenin ekim
merkezi olduu eitli dnemlerde Trke szckler baka dillere gemitir. En
eski dnemlerde ilikide bulunduumuz inceden balayarak Macarcaya, Finceye,
Farsaya, Urducaya, Arapaya, Rusaya, Ukraynacaya, Ermeniceye, Yunancaya,
196
Tr k Di l i -I
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
3
Rumenceye, Bulgarcaya, Srpaya, Arnavutaya, ekeye, talyancaya, Franszca-
ya, ngilizceye, Almancaya szckler vermitir.
Trkeden dier dillerin sz varlna geen szckleri renmek iin Trke Verintiler
Szlden yararlanabilirsiniz. (Karaaa, G., Ankara: TDK Yay., 2008)
Dnya Dillerine Trkeden Geen Szckler
Dnya dillerinin sz varlna Trkenin verdii szlerden en ok bilineni yourt
olmakla birlikte bacanak, akal, damga, dolma, dme, kayk, kazan, kk, ocak,
sarma gibi ok sayda szck baka dillere gemitir. eitli dillerden alntlarn
Trkelemi biimleriyle ve Trke araclyla baka dillere geen divan, kahve,
kervansaray, kubbe, sultan gibi szcklerin de eklenmesiyle dnya dillerine verin-
tilerimizin on binin zerinde olduu ortaya konulmutur (Karaaa, 2008). Yourt,
kk, akal gibi baz szcklerin birka dile birden getii gz nne alnarak her
biri ayr ayr sayldnda btn dnya dillerindeki toplam verintilerimizin otuz bi-
nin zerinde olduu grlr.
Trkeden en fazla szcn getii dil Srpadr. Bir zamanlar dokuz bine ya-
kn szcn bulunduu belirlenmitir. Bugn Srpada says yedi bine yaklaan
Trke alntdan badnak bacanak, blta balta, dwek dek, jrgan yorgan,
kjmak kaymak, dak ocak bunlardan yalnzca birkadr. Srp Trkolog Dr.
Mirjana Marinkovi, 2008 ylnda Belgradda kan bir dergide Trke szlerin Srp-
adaki younluunu ve kullanm skln ele almtr.
Mirjana Marinkoviin Srpadaki Trke szckler zerine yazsna http://www.tdkder-
gi.gov.tr/TDD/2009s689/2009s68901MARINKOVIC.pdf adresinden eriebilirsiniz.
Bulgarcadan Trkeye geen yirmi iki sze karlk Bulgarcada ajrn ayran,
bej bey, boyadiya boyac, gjuvc gve, djuzen dzen, djuweme deme gi-
bi yaklak alt yz Trke alnt kullanlmaktadr.
Trkedeki bir Arnavuta alnt sze karlk Arnavutada birka yz Trke
alnt belirlenmitir: arpaxhik arpack, ashik ak kemii, bullgur bulgur, dizg-
jin dizgin, gjerdek ~ gjurdek gerdek, jufk yufka.
Macarca on be alntya karn Trkenin bu dile verdii szck says bine ya-
kndr: cs aa, dlger, rok ark, rdem erdem, kecske kei, szakl sakal,
teve deve. Bu szckler ierisinde Trke ile tarihsel ilikileri bulunan Macarlarn
en eski dnemlerinde Trkeden alntlar Trkolojinin ilgi ekici konularndan bi-
ridir.
Alntladmz herhangi bir szck olmamasna karn Rumenceye verdiimiz
Trke szlerin says da birka yzdr: ab aba, bairac bayrak, caic, caica ka-
yk, sandal, caragios, caraghios kukla oyunu, Karagz, iava yava, odab
odaba.
Rusadan Trkiye Trkesine geen otuz dokuz sze karlk Rusann Trk
yaz dillerinden ve lehelerinden alntlarnn says bin be yzn zerindedir. Bu
sz varlnn bir blm ayn corafyada yaayan Trk yaz dillerinden ve lehe-
lerinden Rusaya gemitir. ajva ayva, burcak burak, iserga srga, kpe,
kurdjuk kuyruk, tamga damga, utjug t.
Gnmz Trkesindeki bin yz yetmi be alntya karn Farsada iki bi-
ne yakn Trke szn kullanld belirlenmitir. Bu szlerin bir blm randa
hkm sren Trk hanedanlar dneminde ve randa yaamakta olan Trk soylu
197
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
topluluklardan alntlamadr: bayrak bayrak, gelengiden mekanizma, kauk ka-
k, urdek rdek, yagi ya, dman.
Trkiye Trkesinde bugn alnt bulunmasa da Hinte ve Urducadaki birka
yz Trke szck ierisinde begum bir unvan, bulak pnar, khazanchi kazan-
c, kiyma kyma, tamancha tabanca, top top gibi rnekler dikkat eker.
En fazla szck aldmz dil olan Arapann eitli lkelerdeki lehelerinde
kullanld belirlenen binban binba, algn alg, mzik aleti, doag dek,
sincak oulu sanacik sancak, tzman tmen, on bin, zdacn odac gibi szck-
ler Trke alntlardan yalnzca birkadr.
Trke Szlkteki be yz on alntya karn ngilizcedeki Trke alntlarn
says drt yzn zerindedir. Ancak bu saynn bir blmn Trke araclyla
geen Arapa, Farsa kkenli szckler oluturur. Trke kkenli alntlarn says
ise yze yakndr: bosh sama; deersiz, caique kayk, dolma dolma, dner d-
ner kebab, jackal akal, kilim kilim.
kr Halk Akalnn Bo sznn ngilizceye gei yksn anlatt yazsn genel
adaki http://www.tdkdergi.gov.tr/TDD/2010s701/2010701akalin.pdf adresinden oku-
yabilirsiniz.
Trkedeki 5.500 n zerindeki Franszca alntya karlk bu dile geen Trk-
e kkenli szck says yze yakndr: agha, aga aa, doliman dolama, yenleri
dmeli ve dar manetli uzun elbise, khan han, kiosque kk, koumys kmz,
odalique odalk.
Almancadaki Trke kkenli birka szce Dolmetscher dilma, evirmen,
Dolmusch dolmu, Joghurt yourt, Kajak kayak rnekleri verilebilir.
Dnya dillerindeki Trke alntlarn eski ve yeni olularna gre bir deerlen-
dirme yapldnda en son verdiimiz szcklerin dner ve dolmu olmas, verin-
tilerin de niteliini ortaya koyar. Toplumlar; bilimde, teknolojide, uygarlkta ret-
ken olduklar, dnya siyesetinde bir g hline geldikleri dnemlerde baka dille-
re szcklerini de verirler. Ancak, bilimde, teknolojide, uygarlkta tketici olan
toplumlarn baka dillere katklar da snrldr. Trkler de bilimde, teknikte, uygar-
lkta retken; dnya siyasetinde egemen olduklar dnemlerde baka dillere sz-
ckler vermilerdir.
ngilizce bir szlkte yogurt (yoghurt) sz ile ilgili olarak verilen bilgileri aratrnz.
TRK DLNN YAYILMA ALANLARI
Trkiye Trkesinin de iinde yer ald Trk yaz dilleri, leheleri ve azlar, bu-
gn Kuzey Buz Denizi kylarndan balayp Hindistann kuzeyine, Kuzey Bat Av-
rupann Atlas Okyanusundaki kylarndan balayp inin ilerine kadar olan ge-
ni alanda yaz, konuma, bilim, sanat ve kltr dili olarak yaylm bulunmakta-
dr. Trk dilinin bu yaylma alan, yzyllarn sonucundadr. Deiik corafyalarda
eitli devletler kuran Trk soylu halklar, dillerini de bu corafyalarda yaygn h-
le getirmitir. Bugn yaklak on iki milyon kilometrelik bir alanda Trk yaz dille-
ri, leheleri ve azlar varln srdrmektedir.
Trkenin bu corafi yaygnln dile getiren ilk kiilerden biri Macar Trkolo-
u Armin Vamberydir. Balkanlardan Manuryaya kadar yolculuk yapacak bir kii-
nin yalnzca Trke bilmesi hlinde bu yolculuunu ok kolay bir biimde gerek-
letireceini syleyen Vambery, byle bir yolculuu kendisi de gerekletirmitir.
198
Tr k Di l i -I
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
4
Trk dilinin yaylma alanlarn belirlerken ncelikle btn bu yaz dillerini, leh-
elerini ve azlarn deerlendirmek gerekir. Trkiye Trkesiyle birlikte Azerbay-
can, Trkmen, Gagavuz, zbek, Uygur, Kazak, Tatar, Bakurt, Krgz, Karakalpak,
Karaay, Balkar, Nogay, Kumuk, Tuva, Hakas, Altay Trkeleri ile eitli zellikle-
ri bakmndan Trk yaz dillerinden farkllaarak bamsz birer dil durumuna ge-
len uvaa ve Yakuta, yirmi yaz dili hlinde bu geni corafyada devlet dili, res-
m dil veya zerk dil olarak kullanlmaktadr.
Bu yaz dillerinin yan sra yaz dili olamam veya bir dnem yaz dili iken son-
radan bu niteliini yitirmesi yznden yalnzca konuma dili olarak kalm Afar,
Ahska, Horasan, Kakay, Karayim, Salar, Sar Uygur, or, Telet gibi Trk dilinin
eitli kollaryla en eski Trkeden izler tayan Halaa da bu corafyada varl-
n srdrmektedir. Sz konusu konuma dillerinden bazlaryla yaymlanm eser-
ler de bulunmaktadr.
Btn bu yaz dilleri ve azlaryla birlikte Trk dili konuurlarnn iki yz yir-
mi milyona ulat tahmin edilmektedir. Kimi lkelerde kesin nfus saym sonu-
larnn aklanmamas kimi lkelerde ise dillere gre nfus dalm bilgilerinin ve-
rilmemesi yznden Trk dili konuurlarnn kesin saysn belirlemek mmkn
olamamaktadr.
Trk yaz dilleri ierisinde en fazla konuura sahip Trkiye Trkesi, yalnzca
Trkiye Cumhuriyeti snrlar ierisinde deil Balkanlarda, Orta Douda, Kafkas-
larda yaz dili olarak kullanlmaktadr. Trkiye Trkesinin bu corafyalarda yaz,
edebiyat, yayn ksmen de retim dili olarak kullanlmasnn nedeni Trkenin
Osmanl Devletinin resm dili olmasndan kaynaklanmaktadr. Trke, Osmanl
Devleti dneminde imparatorluk dili niteliini kazanmtr. Osmanl Devletinin
dalmasndan sonra Trkiye Cumhuriyeti snrlar dnda Trke varln azala-
rak da olsa korumutur. Bugn Bulgaristan, Yunanistan, Romanya, Makedonya,
Kosova, Karada, Grcistan, Suriye, Irak vb. lkelerde Trkiye Trkesi konuur-
lar bulunmaktadr. Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyetinin de resm dili Trkedir.
Gnmzden elli yl nce almak amacyla Avrupann eitli lkelerine gi-
den vatandalarmz sayesinde Trkiye Trkesinin yaygnlk alan daha da geni-
lemitir. eitli dnemlerde Arabistan yarmadasndaki ve Kuzey Afrikadaki lke-
lere, Gney ve Kuzey Amerika ktasnda bata ABD olmak zere eitli lkelere ve
Avustralyaya yerleen konuurlar sayesinde, bugn Trke dnyann drt bir k-
esinde konuulan, kullanlan dil konumuna ulamtr.
Trk dilinin corafi yaygnlnn boyutlarn Resim 7.2deki harita zerinde ince-
lediinizde ne kadar geni bir corafyada kullanldn grebilirsiniz.
Uydudan yaplan radyo ve televizyon yaynlar, a ortamndaki yaymclk, yurt
dnda da yaymlanan gazeteler ve dergiler, yabanc lkelerde alan retim ku-
rumlar ve kurslar araclyla bugn Trk dili geni bir corafyada, etkin bir biim-
de varln srdrmektedir.
Pek ok lkede yabanc dil olarak retilmesi Trkeye yeni bir boyut kazan-
drmtr. Trke, seksen yedi lkede en az bir ortaretim kurumunda yabanc dil
olarak okutulmaktadr. Krk alt lkede ise zel kurslarda Trke yabanc dil ola-
rak retilmektedir. Dokuz lkede Trke retim yapan niversite; yirmi sekiz
lkede de Trkenin retildii, dil bilgisi ve dil bilimi almalarnn yrtld
enstit, blm veya merkez bulunmaktadr (Akaln, 2009:203).
199
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Bu bilgiler dorultusunda ana dili, ikinci dil veya yabanc dil bakmndan her-
hangi bir ayrma gidilmeden ve konuur saylar verilmeden Trk yaz dillerinin,
lehelerinin ve azlarnn kullanld lkelere gre alfabetik olarak sralamas aa-
da verilmektedir. lkelerin sralamasnda yaz dilinin veya lehenin resm dil ol-
duu lkeler ile zerk cumhuriyetler ilk srada gsterilmi, sonra da en ok konu-
ulduu yerler sralanmtr.
Afar Trkesi ran, Afganistan
Ahska Trkesi Grcistan, Azerbaycan, Kazakistan, Krgzistan, Trkiye
Altay Trkesi Rusya Federasyonu (Altay zerk Cumhuriyeti)
Azerbaycan Trkesi Azerbaycan, ran, Beyaz Rusya, Ermenistan, Estonya,
Grcistan, Kazakistan, Krgzistan, Letonya, Litvanya, Moldova, zbekistan, Rusya
Federasyonu, Tacikistan, Trkiye, Trkmenistan, Ukrayna
Balkar Trkesi Rusya Federasyonu (Kabartay-Balkar Cumhuriyeti), Azerbay-
can, Ermenistan, Kazakistan, Krgzistan, zbekistan, Ukrayna
Bakurt Trkesi Rusya Federasyonu (Bakurdistan Cumhuriyeti), Kazakis-
tan, Krgzistan, zbekistan, Tacikistan, Trkmenistan, Ukrayna
uvaa Rusya Federasyonu (uva Cumhuriyeti ile Tataristan, Bakurdistan
cumhuriyetlerinde), Kazakistan, zbekistan,
Gagavuz Trkesi Moldova (Gagavuz Yeri zerk Blgesi), Ukrayna, Bulgaris-
tan, Kazakistan, Romanya, Rusya Federasyonu, Trkiye, Yunanistan
Hakas Trkesi Rusya Federasyonu (Hakasya Cumhuriyeti), in
Halaa ran
Horasan Trkesi ran
Karaay Trkesi Rusya Federasyonu (Karaay-erkez Cumhuriyeti), Trki-
ye, Ukrayna
Karakalpak Trkesi zbekistan (Karakalpakistan Cumhuriyeti), Kazakistan,
Afganistan, Krgzistan, Rusya Federasyonu, Trkiye, Trkmenistan, Ukrayna
Karayim Trkesi Litvanya, Polonya, Rusya Federasyonu
Kagay Trkesi ran
Kazak Trkesi Kazakistan, in, Afganistan, ran, Krgzistan, Moolistan, z-
bekistan, Rusya Federasyonu, Tacikistan, Trkiye, Trkmenistan, Ukrayna
200
Tr k Di l i -I
Resim 7.2
Trk Dili Haritas
Kaynak: Lars
Johanson, Trk Dili
Haritas zerinde
Keifler, eviren: N.
Demir-E. Ylmaz, 4.
bask, Hacettepe
Yaynclk, Ankara
2011, s. 64.
Krgz Trkesi Krgzistan, in, Afganistan, Kazakistan, zbekistan, Rusya
Federasyonu, Tacikistan, Ukrayna
Krm Tatar Trkesi Ukrayna (Krm zerk Cumhuriyeti), zbekistan, Rus-
ya Federasyonu, Trkiye
Kumuk Trkesi Rusya Federasyonu (Dastan Cumhuriyeti), Ukrayna
Nogay Trkesi Rusya Federasyonu (Dastan, een-ngu, Karaay-erkez
cumhuriyetlerinde), Bulgaristan, Kazakistan, Romanya, Trkiye, Ukrayna
zbek Trkesi zbekistan, Tacikistan, Afganistan, in, Kazakistan, Krgzis-
tan, Rusya Federasyonu, Trkmenistan, Ukrayna
Salar Trkesi in
Sar Uygur Trkesi in
or Trkesi Rusya Federasyonu (Kemerovo blgesi)
Tatar Trkesi Rusya Federasyonu (Tataristan Cumhuriyeti, Bakurdistan
Cumhuriyeti), in, Azerbaycan, Finlandiya, Kazakistan, Krgzistan, zbekistan,
Romanya, Tacikistan, Trkiye, Trkmenistan, Ukrayna
Telet Trkesi Rusya Federasyonu (Altay Cumhuriyeti, Kemerovo blgesi)
Tuva Trkesi Rusya Federasyonu (Tuva Cumhuriyeti), in, Moolistan,
Trkiye Trkesi Trkiye, Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti, Almanya, Bulgaris-
tan, ABD, Avustralya, Avusturya, Azerbaycan, Belika, Birleik Arap Emirlikleri,
Bosna-Hersek, Danimarka, El Salvador, Finlandiya, Fransa, Grcistan, Hollanda,
Honduras, Irak, ngiltere, ran, srail, sve, svire, Kanada, Karada, Kazakistan,
Krgzistan, Kosova, Makedonya, zbekistan, Romanya, Rusya, Srbistan, Suriye,
Tacikistan, Ukrayna, Yunanistan
Trkmen Trkesi Trkmenistan, ran, Irak, Afganistan, Kazakistan, zbekis-
tan, Rusya Federayonu, Suriye, Tacikistan, Trkiye
Uygur Trkesi in, Kazakistan, Afganistan, Krgzistan, Moolistan, Rusya Fe-
derasyonu, Tacikistan
Yakuta Rusya Federasyonu (Yakutistan Cumhuriyeti)
kr Halk Akalnn Trk dilinin dnyadaki konumunu ele alan yazsna http://www.tdkder-
gi.gov.tr/TDD/2009s687/2009s68701AKALIN.pdf adresinden eriebilirsiniz.
DNYA
nsan,
Yaar, trl u dnyada:
Evvela:
unu sevdim, bunu sevdim! diyerek,
mr sevmekle geer!
Szde olgunlar ondan sonra:
unu yaptm, bunu yaptm! diyerek
mr saymakla geer.
htiyarlkta tanr dnyay:
Kahbe dnya! diyerek,
Hey gidi dnya! diyerek,
mr svmekle geer.
ORHAN SEYF ORHON
Kaynak: Soysal, lhami (2008). 20. Yzyl Trk iiri Antolojisi,
Bilgi Yaynevi.
201
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
202
Tr k Di l i -I
Trk dilinin zellikleri ile zenginlik alanlarn
ayrt edebilmek
Dillerin zengin veya yoksul diye tanmlanmas
bilimsel bir yaklam deildir. Her dil kendi ken-
disine yeterlidir. Yeryzndeki btn diller, bili-
nen az saydaki yntemle sonsuz sayda szck,
terim, kavram tretebilecek ve tmce retebile-
cek yetenektedir. Dillerin bu zellikleri bir zen-
ginlik saylamaz. Eklemeli bir dil olan Trke de
kklerden ekler araclyla sonsuz sayda sz-
ck tretebilecek niteliktedir. Trke szckler-
de gl ses uyumlar bulunmaktadr. Ancak
bunlar, Trkenin zenginlii deil birer zellii-
dir. Bununla birlikte Trkenin gl yanlar ve
i zenginlii olarak deerlendirebileceimiz alan-
lar bulunmaktadr. Trk dilinin tarihsel derinlii,
gl yanlarndan ve zenginlik alanlarndan biri-
dir. Kkl bir dil olmas, tarih boyunca Trke-
nin pek ok dille etkileim ierisine girmesini
salam. Bu etkileim Trk dilinin deta direnci-
ni artrmtr. Kltr ilikileri ile Trkenin sz
varlnn gelimesine katkda bulunmutur. Trk
dilinin geni bir corafyada konuulmas, bir ba-
ka zenginlik alandr. Avrupann batsndan As-
yann dousuna kadar uzanan yaklak on iki
milyon kilometrekarelik bir alanda Trk dili ko-
nuurlar bulunmaktadr. Trk dilinin zellikleri-
nin yan sra zenginlik alanlarnn ayrt edilmesi,
dile verdiimiz deerin ve nemin daha da art-
masn, Trkeye duyduumuz gvenin glen-
mesini salayacaktr.
Trkenin sz varlnn anlatm gcn ve in-
celiklerini saptayabilmek
Sz varlnn gc Trk dilinin nemli bir zen-
ginlik alandr. Dile getirilmesi en g ve ayrnt
saylabilecek kavramlar Trkede canl imgeler-
le anlatmak, mmkn olabilmektedir. Bunu sa-
layanlarn banda ataszleri gelmektedir. Bir ata-
sznn oluabilmesi iin yzyllar gerektii gz
nne alndnda bin yl ncesi kaynaklarnda
bile Trkenin ataszlerine sahip olduunun g-
rlmesi dikkat ekicidir. Yaklak drt bin be
yz ataszmz; toplumsal yaaytan insan ili-
kilerine, iklim olaylarndan salk tlerine ka-
dar pek ok konuda somut rnekler sunan sz
varl geleridir. Akrabalk adlarnn eitlilii
de Trkenin bir baka zenginlik alandr. Trk-
ede akrabalk ilikilerini en kk ayrntsna
kadar gsteren akrabalk adlar ayn zamanda bu
adlar kullanan kiinin cinsiyetini ve medeni du-
rumunu ortaya koyan olaanst bir dizilimdir.
Hayatn her an iin kullanlan iliki ve nezaket
szleri, tandmz veya tanmadmz insanlar-
la salkl bir iletiim kurmamza yardmc olabi-
lecek anahtar szcklerdir. Trk dilinin sz var-
ln olabildiince zmseyerek kiisel sz var-
lmza dntrdmz oranda anlatmmz
glenecek ve zenginleecektir.
Trkenin dier dillerle etkileimini, szck al-
veriini karlatrabilmek
Toplumlarn birbirleriyle kurduklar ilikiler dil-
lerinin de etkilenmesine yol aar. nsanlk tarihi
boyunca toplumlar aras ilikiler, alveriler, sa-
valar, barlar, bulular, felaketler ksacas yer-
yznde yaanan her olay; bir dine girme, bir
uygarlk dairesine katlma dillerin birbirini etkile-
mesinde pay sahibi olmutur. Kkleri tarihin ka-
ranlk dnemlerine kadar uzanan ve geni bir
corafya parasnda eitli kltrlerle etkileim
ierisine giren Trke pek ok dilden etkilenmi,
pek ok dili de etkilemitir. lk yazl kaynamz
Orhon Yaztlarnda snrl saydaki dilden alnma
az sayda szck grlr. Ancak Uygur Trkesi
dneminde eitli din inanlarn benimsenmesi
sonucunda inceden, Sodcadan, Sanskriteden,
Toharcadan geme szcklerde art dikkati e-
ker. Trklerin slam dinini kabul ettii Karahanl
dneminde ortaya konulan eserlerde ise zaman-
la Arapa, Farsa szlerin younluu sz konu-
sudur. Anadoluda Trk yaz dilinin kuruluu s-
rasnda ise balangta belirli bir dzeyde kalan
Arapa, Farsa alnt szckler Osmanl Trkesi
dneminde younluunu artrmtr. Bu youn-
luk, yalnzca szck alntlama ile snrl kalma-
m okluk eklerinin, edatlarn da Trkeye gir-
mesine yol am; tamlamalarn yaps deimi,
sz diziminde etkilenmeler grlmtr. Osman-
l Devletinin son yllarnda Bat ile ilikiler sonu-
cunda bu kez de Franszcadan etkilenmeye ba-
layan Trkede yabanc kkenli szck saysn-
da hzl bir art yaanmtr. Arap kaynakl yaz-
nn kullanld dnemde Franszcadan geen
zet
1
A M A
2
A M A
3
A M A
203
szckler genellikle sylendii gibi yazlmtr.
kinci Dnya Savandan sonra bu kez de ngi-
lizceden etkilenen Trkeye giren szckler ise
ounlukla zgn biimleriyle yazlmakta ve sy-
lenmektedir. Bu da Trkenin yazm ve sesletim
kurallarn etkilemitir.
Trk dilinin dier dillerden etkilenmesinin yan
sra pek ok dili etkiledii de bilinmektedir. En
eski dnemlerden bu yana Trke ilikide bu-
lunduu dillere szckler vermitir. Dnya dille-
rine verdiimiz szcklerden en ok bilineni yo-
urttur. Ancak, bunun yan sra bacanak, akal,
damga, dolma, dme, kayk, kazan, kk, ocak,
sarma gibi on binin zerinde szcmz Trk
dilinden dnya dillerine gemitir. Baz szck-
lerin birka dilde birden kullanld gz nne
alnacak olursa btn dnya dillerindeki toplam
verintimiz otuz binin zerindedir. Trk dilinin en
fazla szck verildii dil Srpadr. Bulgarcada,
Arnavutada, Macarcada, Rumencede, Rusada,
Farsada, Hintede, Urducada yzlerce Trke
szck bulunmaktadr. Daha az sayda olmak
zere Arapann eitli lkelerindeki lehelerin-
de, ngilizcede, Franszcada, Almancada da Trk-
e szckler grlr.
Toplumlar bilimde teknolojide, uygarlkta ret-
ken olduklar; dnya siyasetinde bir g hline
geldikleri dnemlerde szcklerini de ihra eder-
ler. Trkler de bilimde, kltrde, uygarlkta ret-
ken; dnya siyasetinde egemen olduklar dnem-
lerde baka dillere Trkeden szckler vermi-
lerdir.
Dnyada Trk dilinin konuulduu corafyala-
r tanmlayabilmek
Kuzey Buz Denizi kylarndan Hindistann ku-
zeyine, Kuzey Bat Avrupann Atlas Okyanusu
kylarndan inin ilerine kadar geni bir co-
rafyada Trk yaz dilleri, leheleri ve azlar ya-
ylm bulunmaktadr. Yaklak on iki milyon ki-
lometrekarelik bu corafyada Trk soylu halklar
bamsz veya zerk cumhuriyetlerde yirmi yaz
dili hlinde resm dil veya zerk dil olarak ana
dillerini kullanmaktadr. Trk yaz dilleri unlar-
dr: Trkiye Trkesiyle birlikte Azerbaycan,
Trkmen, Gagavuz, zbek, Uygur, Kazak, Tatar,
Bakurt, Krgz, Karakalpak, Karaay, Balkar, No-
gay, Kumuk, Tuva, Hakas, Altay Trkeleri. Ay-
rca bu yaz dillerinin yan sra Afar, Ahska, Ho-
rasan, Kakay, Karayim, Salar, Sar Uygur, or,
Telet gibi Trk dilinin eitli kollaryla en eski
Trkeden izler tayan Halaa da bu geni co-
rafyada varln srdrmektedir.
te yandan, i bulmak, almak amacyla elli yl
nce Avrupann eitli lkelerine giden, daha
sonra da Amerika, Avustralya gibi uzak diyarlara
da yerleen vatandalarmz sayesinde Trk dili-
nin yaygnlk alan bugn daha da genilemi bu-
lunmaktadr. Ayrca Trkiye Trkesinin yurt d-
nda yabanc dil olarak retilmesi, uydudan ya-
plan televizyon ve radyo yaynlar, sanal ortam-
daki yaynlar Trkenin yaygnlk alann daha
da geniletmitir.
4
A M A
204
Tr k Di l i -I
1. Aadakilerden hangisi Trk dilinin zenginlik alan-
larndan biridir?
a. Byk nl uyumunun gl olmas
b. Sz varlnn anlatm gc
c. Eklemeli dil olmas
d. Kk nl uyumunun bulunmas
e. Yapm eklerinin sayca okluu ve ilevsellii
2. Trk yaz dilinin balangcn oluturan Orhon Ya-
ztlarnda kullanlan dil iin hangisi sylenemez?
a. lk yazl kaynak olmas dolaysyla ilkel bir dil-
le yazlmtr
b. Kurall bir dil bilgisi bulunmaktadr
c. Szcklerin mecaz anlamlar da gelimitir
d. Akc ve srkleyici bir slupla yazlmtr
e. Etkileyici bir anlatm vardr
3. Sz varl aadakilerden hangisini kapsamaz?
a. Szck
b. Deyim
c. Terim
d. Atasz
e. Alfabe
4. Ataszlerimizden kimileri, olaylar bir yk anlatr gi-
bi ilgi ekici sz kalbna dkerek aklda kalc hle gel-
mitir. Aadakilerden hangisi bu zellii tamaktadr?
a. Vakit nakittir
b. nsanlar konua konua, hayvanlar koklaa kok-
laa
c. Yerin kula var
d. Grnen ky klavuz istemez
e. Dervie Badatta pilav var demiler, yalan
deilse rak deil demi.
5. Trkede akrabalk adlarnn zenginliinin nedeni
aadakilerden hangisidir?
a. Trkenin eklemeli bir dil olmas
b. Trk ataszlerinin sayca okluu
c. Ses uyumlarnn gl olmas
d. Trklerde aile balarnn ve ilikilerinin gl
olmas
e. eitli dillerin etkisi altnda kalmas
6. Orhon Yaztlarnn sz varlnda az sayda yabanc
dilden geme alnt szler vardr. Aadaki dillerden
hangisinden alnma szcklere Orhon Yaztlarnda rast-
lanr?
a. Arapa
b. ince
c. Rusa
d. branice
e. Franszca
7. Arapa, Farsa alnt szckler Trk dilinin hangi
dneminde younluunu artrmtr?
a. Uygur Trkesi
b. Gktrke
c. Karahanl Trkesi
d. Osmanl Trkesi
e. Eski Anadolu Trkesi
8. Aadakilerden hangisi Trkenin sz diziminin ya-
banclamasna yol amtr?
a. Yabanc szcklerin alnmas
b. Yabanc okluk eklerinin kullanlmas
c. Asl cmlenin yan cmleden nce gelmesi
d. Arapadan ikili okluk biiminin alntlanmas
e. n ek kullanlmas
9. Trkenin denizcilik, ticaret gibi belirli alanlarda
szck ald ilk Bat dili aadakilerden hangisidir?
a. Franszca
b. talyanca
c. Almanca
d. Rumence
e. Portekizce
10. Aadakilerden hangisi, Trkiye Trkesinin yayl-
ma alanlarnn son elli ylda genilemesinin nedenlerin-
den biri deildir?
a. Dilimizin sz varlna giren yabanc kkenli
szckler
b. Vatandalarmzn almak amacyla eitli l-
kelere yerlemesi
c. Trk radyolarnn ve televizyon kanallarnn uy-
dudan yayn yapmas
d. Yurt dnda Trke retim veren okullarn,
kurslarn, enstitlerin almas
e. Trke gazete ve dergilerin sanal ortamda ya-
ymlanmas
Kendimizi Snayalm
205
Gndelik hayatta bugne kadar siz de birka kez tank
olmusunuzdur. Dillerin zenginlii konu edinildiinde
kimileri hemen Trke zengin bir dil deil ki... Szlk-
lere bakn otuz be krk bin szck var. Oysa bir de n-
gilizcenin szlklerini inceleyin, yz binlerce szck
greceksiniz diyerek daha batan Trkeyi bu yarta
yenik ilan ederler. Sonra da eklerler Trke ile felsefe
mi yaplr, Trke ile bilim mi yaplr?
Szlkleri bu gzle karlatranlar balangta byle
bir yargya hak verebilirler. rnein Trk Dil Kurumu-
nun yaymlad son bask Trke Szlkte madde ba-
ve madde ii 92.292 szck yer alyor. Kitaplmda-
ki Oxford szlnn 2003 yl basksnda ise 355.000
sz varlndan sz ediliyor. Sayfa says bakmndan
pek fazla bir fark olmasa da szck says bakmndan
neredeyse drt kat bir say... Trke zengin bir dil de-
il diyenlerin grne hakllk kazandracak bir say
hem de...
Oysa szlklerin sayfalarn yle bir kartrnca iki
farkl szlkle kar karya olduunuzu hemen grr-
snz... Oxford szlnde abacus abaks maddesi-
nin hemen altnda Abadan attlarapta bir petrol ada-
snn ad, birka satr aasnda Abakan Hakas zerk
Cumhuriyeti bakenti maddeleri sralanmtr. Birka
sayfa daha evirelim Akbar Hindistan Mool mparato-
ru (1542-1605), Akihito Japon mparatoru (1933 -);
Akkad Mezopotamyadaki tarih bakent, Akmola Ka-
zakistann bakenti Astanann nceki ad; Alcibiades
Atinal general ve devlet adam (M 450-404), Alexan-
der Nevsky Novgorod prensi (1220-1263); alkali feld-
spar sodyum ve potasyum asndan zengin bir feld-
spat gibi madde ba szckler kar karmza... Ama
bunlar kii adlardr, ehir adlardr, ksacas zel adlar-
dr, bilim dallarndan terimlerdir... ngiltere ve Amerika
yerel azlarndan szckler de bu sz varlnn ieri-
sindedir.
Trke Szlkte ise bunlar gremezsiniz... Abaks
maddesinin altnda abal, Abana, abanabilme, aban-
done, abani, abanoz gibi szckler sralanmtr. Trk-
e Szlkte dilin genel sz varlndan yaz diline ge-
mi, edeb metinlerde kullanlm olan szckler yer
alr. Kii adlar, ancak bir tr ad niteliini kazanmsa
girer Trke Szlke... Bilim dallarnn zel szckleri
olan terimlerden ise ancak yaz diline gemi olanlar
alnmtr.
Evet, iki farkl szlk... Biri genel dilin sz varln ie-
ren szlk dieri ise ansiklopedik szlk... te yllarca
bu szlklerin niteliklerine baklmadan, zellikleri in-
celenmeden Trke ile ngilizcenin sz varlklar yar-
trld. Oysa benzer bir uygulama ile Trkenin de sz
varlnn yz binleri aaca Trk Dil Kurumunun sa-
nal ortamdaki szl Byk Trke Szlk ile ortaya
konulmutur. Genel sz varl ile birlikte kii adlarn-
dan, yer adlarndan, blge azlarndan, bilim ve sanat
terimlerinden alnan gelerle Trkenin sz varl alt
yz bine ular...
Trkenin ksr bir sz varlnn bulunduu yolundaki
gr, hibir aratrma, soruturma, inceleme yapmadan
tekrarlanan ehir efsanesinden baka bir ey deildir.
kr Halk Akaln
1. b Yantnz yanl ise Trk Dilinin Zenginlik Alan-
lar konusunu yeniden gzden geiriniz.
2. a Yantnz yanl ise Trk Dilinin Zenginlik Alan-
3. e Yantnz yanl ise Trk Dilinin Zenginlik Alan-
4. e Yantnz yanl ise Trk Dilinin Zenginlik Alan-
5. d Yantnz yanl ise Trk Dilinin Zenginlik Alan-
6. b Yantnz yanl ise Dnya Dillerinin Trk Dili-
ne Etkisi konusunu yeniden gzden geiriniz.
7. d Yantnz yanl ise Dnya Dillerinin Trk Dili-
8. c Yantnz yanl ise Dnya Dillerinin Trk Dili-
9. b Yantnz yanl ise Dnya Dillerinin Trk Dili-
10. a Yantnz yanl ise Trk Dilinin Yaylma Alan-
Yaamn inden
206
Tr k Di l i -I
Sra Sizde 1
Trkede almay tleyen ok sayda atasz var-
dr. Bo oturmann zaman kaybna yol aaca gibi k-
t dncelere, karamsarla ynelteceini, yetenekleri
krelteceini bildiren almann ise kt dnceler-
den uzak tutacan, yetenekleri gelitireceini ifade
eden akarsu pislik tutmaz; ileyen demir ldar; oturan
aslandan gezen tilki yedir; sen ilersen mal iler, insa-
nn ii yle geniler; yuvarlanan ta yosun tutmaz ata-
szleri en iyi rneklerdir. almakla en olumsuz ilerin,
en kt yerlerin bile dzeleceini tleyen atasz-
mz bakarsan ba olur, bakmazsan da olur biimin-
dedir. grecek ada almann yallkta, zor gnler-
de rahat bir hayat srmeye yarayacan, emek harca-
madan rahat bir hayat salanamayacan tlemek
iin de ekmeden biilmez; ii olmayann a olmaz; lok-
ma inenmeden yutulmaz; yazn ba pienin kn a
pier; yazn glge ho, kn uval bo; yokuta akmayan
ter, inite gz ya olur; zahirenin ambar sabann ucun-
dadr, baa bak zm olsun, yemeye yzn olsun ata-
szlerimizi rnek verebiliriz. Konumunu ve gcn kul-
lanarak almaktan kanan ancak yaplmas gereken
ileri bir dierinden bekleyen insanlarn bulunduu top-
luluu eletirmek iin de sen aa, ben aa, bu inei kim
saa atasz arpc bir rnek olacaktr.
Sra Sizde 2
Uzakdouda yaanan deprem felaketlerinden sonra de-
nizde oluan dev dalgalar ifade eden Japonca tsunami
szc yakn zamanda Trkede kullanlr olmutur.
Arada binlerce kilometre mesafe bulunsa da kitle ileti-
im aralarnn yaygnlk kazanmas olaylarn annda b-
tn dnyaya ulamasn salamakta, bu arada kimi dil-
lerdeki szckler baka dillere gemektedir. Salgn has-
talklar sonucu da terim iken genel dile giren szckler
bulunmaktadr. Bunlardan kimileri Trke karlklaryla
kullanm alanna kmtr: Deli dana, ku gribi.
Sra Sizde 3
Gnmzde marka ad iken tr ad zellii kazanan ve
giderek szckleme eilimi gsteren rnekler bulun-
maktadr. Bunlarn bir blm trnn ilk rnei olma-
s, bir blm de yrtlen yaygn tantm almalar
nedenleriyle marka ad iken tr ad durumuna gelmitir.
Kt mendil demek yerine bilinen bir marka adnn
kullanlmas, Trkesi hazr kahve olan tr iin marka
ad sylenmesi, amar suyu asl karl iken marka
adyla istenmesi gnmzdeki rneklerden yalnzca
birkadr.
Sra Sizde 4
Szcn ngilizce szlklerde yogurt, yoghurt, yogho-
urt biimlerinde getiini grrz. Yar youn mayho
bir yiyecek olduu, ste bakteri eklenmesiyle mayala-
narak elde edildii, souk yenildii, sklkla meyve par-
acklar ile kartrlarak sunulduu belirtilmektedir.
Szcn Trkeden bir alnt olduu byk szlkler-
de gsterilmektedir. rnein Oxford English Dictionary
(Second Edition, Oxford University Press, 2003, s. 2044)
szcn 17. yzyl balarnda Trke yourt biimin-
den getii bilgisini yle vermektedir: ORIGIN early
17th cent.: from Turkish yourt.
Akaln, . H. (2009). Trk Dili: Dnya Dili, Trk Dili,
687, s. 195-204.
Aksan, D. (1972). Trk Dili Zengin Bir Dil midir?, Trk
Dili, 248, s. 119-123.
Aksan, D. (2004). Trkenin Szvarl, Ankara: En-
gin Yaynevi.
Aksan, D. (2008). Trkeye Yansyan Trk Kltr,
Ankara: Bilgi Yaynevi.
Aydoan, B. (2004). zentinin Yaygnlatrd Yaban-
c Bir Szck: Trend, Trk Dili, Trk Dil Kurumu
Yaynlar, 628, s. 303-313.
Etnologue (2005). Ethnologue, Language of the
World, Editor Raymond G. Gordon, Dallas, Texas.
Gabain, A. von (2007). Eski Trkenin Grameri, e-
viren: Mehmet Akaln, Ankara: Trk Dil Kurumu Ya-
ynlar,
Karaaa, G. (2008). Trke Verintiler Szl, An-
TDK (2011). Trke Szlk, Ankara: Trk Dil Kurumu
Yaynlar.
Tekin, T. (2010). Orhon Yaztlar, Ankara: Trk Dil
Kurumu Yaynlar.
207
Aksan, D. (2000). Trkiye Trkesinin Dn, Bug-
n, Yarn. Ankara: Bilgi Yaynevi.
Atalay, B. (1985). Divan Lgatit-Trk Tercmesi-1.
Ankara: Trk Dili Kurumu Yaynlar.
Bakan, . (1983). Trkede Dil-i Dnya Gr,
Macit Gkberk Armaan. Ankara: Trk Dili Ku-
rumu Yaynlar.
Buran, A. (2008). Konuma Dili Yaz Dili likileri ve
Derleme Faaliyetleri, Makaleler. Ankara: Turkish
Studies Yaynlar.
Elin, . (1981). Halk Edebiyatna Giri. Ankara: Kl-
tr Bakanla Yaynlar.
Muallimolu, N. (1983). Deyimler, Ataszleri, Beyit-
ler ve Anlamda Kelimeler. stanbul: Muallimo-
lu Yaynlar.

Dilin kar karya bulunduu sorunlar ile konuurlarn sorunlarn ayrt ede-
bilecek,
Szck ve terim tretmenin nemini aklayabilecek,
Trkenin bilim dili olma uran deerlendirebilecek,
Dillerin yaad kresel etkileimi karlatrabilecek,
Szl ve yazl anlatm bozukluklarn belirleyebilecek bilgi ve beceriler
kazanabileceksiniz.
indekiler
Dil sorunu
Terim tretme
retim dili
Bilim dili
Yabanc dil
Diller aras etkileim
Kitle iletiiminde dil
Sosyal medyada dil
Syleyi bozukluklar
Yazm yanllar
Anahtar Kavramlar
Amalarmz
Trk Dili-I
DLN SORUNU MU
KONUURLARIN SORUNU MU?
SZCK VE TERM TRETME
BLM DL TRKE
KRESEL ETKLEM
SZL VE YAZILI ANLATIM
BOZUKLUKLARI
Trk Dilinin Kar
Karya Bulunduu
Sorunlar
8
TRK DL-I
DLN SORUNU MU KONUURLARIN SORUNU MU?
Dilin sz varlndaki szcklerin yanl sylenmesi ve yazlmas, yanl anlamda
kullanlmas; olur olmaz her yerde yabanc kkenli szcklere, terimlere yer veril-
mesi; cmlede geler arasnda uyumsuzluklar ve benzeri olumsuzluklar genellikle
dilin sorunu olarak grlr. zellikle kresel etkilenmenin bir sonucu olarak ya-
banc kkenli szck ve terimlerin kullanm sklnn art, bu younluun ticari
hayatta kendisini daha da gl bir biimde hissettirmesi dilde bir sorun olduu
dncesini uyandrr.
Bugn Trke iin de benzer dnceler dile getirilmektedir. Kimi szcklerin
yanl sylenmesi ve yazlmas, kimi szcklere yanl anlamlar yklenmesi; ko-
numa dilinde ve yaz dilinde cmledeki geler arasndaki uyumsuzluklarn yol
at anlatm bozukluklar; her cmlede birka yabanc kkenli szce yer veril-
mesi, i yerlerinde, rnlerde yabanc adlar kullanlmas Trkenin bir sorunu ola-
rak alglanr. Kiilerin sz varlnn snrl hatta ksr olmas da Trkenin bir ek-
siklii gibi grlr. Trkede karl bulunduunu bilmedii yabanc kkenli
szleri kullanan kiiler bu olumsuzluklara bakp Trkenin yok olma tehlikesiyle
kar karya bulunduunu syleyerek karamsar bir tablo da izerler.
Oysa bunlar Trkeden kaynaklanan sorunlar deildir. Trke gerek ses yap-
s ve ses uyumlar gerek biim zellikleri ve szck tretme yetenei gerek sz
varl ve anlatm gc ile yeryzndeki her dil gibi kendi kendisine yeten zellik-
lere ve i zenginlie sahiptir.
Trkenin kar karya bulunduu sorunlarn bir blm aslnda konuurlar-
nn yaad sorunlardr. Trkenin zelliklerini yeterince kavrayamam, sz var-
lnn anlatm gc ile donanamam, kendi yetersizliklerinin nedenini Trkeye
balayan, bu yzden de yabanc szcklerin cazibesine kaplm kullanclarn so-
runlar bulunmaktadr.
Bilimde yaanan gelimelerle ortaya kan kavramlar Trkenin sz varlyla
karlamak yerine yabanc kkenli szck ve terimleri olduu gibi kullanmak son
yllarda dilimizin kar karya bulunduu sorunlardan biri olarak grlmektedir.
Ama yabanc szcklere, terimlere kapy tamamen kapatmak deildir. Elbette
her dilin sz varlnda yabanc kkenli szckler bulunur. Hibir dil saf deildir.
Ancak Trkenin eklemeli bir dil olmas dolaysyla szcklerin ekim ekleri ara-
clyla cmlede ilerlik kazanmas, bu eklerin de szcklere bititirilmesi sonucu
ortaya kan yazm biimleri, yabanc szckler sorununda karmza kmaktadr.
Trk Dilinin Kar Karya
Bulunduu Sorunlar
Son yllarda ngilizce alnt szcklerde zgn yazl ve sylenie getirilen Trke
eklere ilikin sorun dikkat ekici boyutlara ulamtr.
te yandan her geen gn yeni bulularla, yeni uygulamalarla ve yeni kavram-
larla birlikte yabanc dillerde yeni szckler ve terimler ortaya kmaktadr. Bunla-
r karlayacak szck ve terimlerden Trkenin mahrum kalmas da doru deil-
dir. Sorunun zmnde Trke kklerden yapm ekleri araclyla szck ve te-
rim tretme en doru yol olarak grlmektedir.
SZCK VE TERM TRETME
Eklemeli bir dil olan Trkede yeni szckler ve terimler szck kkne veya
gvdesine getirilen ekler araclyla tretilir. Trkenin sz varlnn byk bir
blm bu yolla tretilmi szcklerden oluur: Tremi adlardan bakan, gz-
lk, konuk, sevgi, tuzlu, ttn, yolcu; tremi fiillerden adamak, aarmak, gez-
dirmek, iyilemek, yrtmek gibi szckler Trkenin derin tarihi ierisinde olu-
mu, eitli deiimlerden sonra gnmze ulam binlerce szckten yalnzca
birkadr.
Toplumla birlikte gelien, deien dil zamanla ortaya kan yeni kavramlar iin
de yeni tretilen szcklerle geliir, zenginleir. Trkenin sz varlnda yeni kav-
ramlar, aygtlar, aralar iin tretme yoluyla yakn zamanda nerilmi szckler de
vardr: balam, altay, ikilem, iletiim, gezegen, sanal, saya, uydu, yaltm, yan-
s, yerleke, yzey vb.
Ancak Trkede szck tretmenin tek yolu bu deildir. ki veya daha fazla
szc Trkenin sz dizimine uygun bir biimde belirli yollarla bir araya getirip
yeni yaplar oluturmak da mmkndr. Birleik szck olarak adlandrdmz bu
tr de szck ve terim retmenin bir baka yoludur. Trkenin tarihsel geliimi
ierisinde ayakkab, dedikodu, kahvalt, kaynana, pazartesi, stla gibi bitiik ya-
zlan birleik szckler tretildii gibi ate bcei, ba ars, akmak ta, kuyruk
ya, toplu ine, yzk parma gibi ayr yazlan ok sayda birleik szck de bu-
lunmaktadr. Birleik szck tretmek yeni kavramlara ad olacak szckleri olu-
turmada Trkede ska bavurulan bir yol durumuna gelmitir. Yakn dnemde
sz varlmza katlm birleik szcklerden ana kent, bilim kurgu, bilgi ilem,
derin dondurucu, gk ta, tanr bellek, uzay gemisi gibi ayr yazlanlar bulundu-
u gibi akaryakt, akyuvar, bilinalt, dizst, ekyat, ibkey, igd, tekel gibi
bitiik yazlanlar da vardr.
Kaynana ve stla szcklerinin yaplarn aratrnz. Hangi szcklerin birlemesinden
olutuunu ve yaad deiiklikleri inceleyiniz.
Birleik yapy kuran szcklerin ilk hecelerini birletirip szck tretme az da
olsa bavurulan yollardan bir dieridir. Bunlardan en yaygn bilineni aratrma ge-
litirme kurumlarn ifade etmek iin oluturulan ve bugn artk bir szck olarak
kullanlan argedir. Bu yolla yakn zamanda mortgage szne karlk olmak zere
tutulu sat birleiinden tutsat sz de tretilmitir.
Terimler
Dilin genel szcklerinin yan sra belirli uzmanlk alanlarnn zel szckleri olan
terimler de sz varlnn nemli bir blmn oluturur. Bir dilin bilim dili nite-
liini kazanmasnn koullarndan biri bilim terimlerine sahip olmasdr. Eklemeli
dil olmas dolaysyla Trkede tretme yeteneinden yararlanlarak bilim, sanat,
spor vb. alanlarda yeni terimler retilebilir.
210
Tr k Di l i -I
Tremi ad: Adlarn, fiillerin
kklerine veya gvdelerine
getirilen yapm ekleriyle
kurulmu ad trnden
szck.
Tremi fiil: Fiillerin, adlarn
kklerine veya gvdelerine
getirilen yapm ekleriyle
kurulmu fiil trnden
szck.
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
1
Terim: Bilim, teknik, sanat,
spor, zanaat gibi eitli
uzmanlk alanlarnn
kavramlarna verilen snrl
ve zel anlamdaki ad.
Trk dilinin ilk szl Divan Lugatit-Trkte iktisat terimi olarak rehin iin
tutug, alacak, bor karlnda alm, borluyu borcundan dolay sorgulama kar-
lnda al; tp terimi olarak neter karlnda kanagu, belin i yanndaki da-
mar iin zek szlerinin kullanld grlmektedir (Aksan, 2004: 395). Trke
kklerden Trkenin ekleriyle tretilmi bu szler en eski dnemlerden bu yana
Trkenin terim tretme yeteneini gstermektedir.
Trk dilinin kaynaklaryla bilinli bir biimde terim tretme yoluna giden ilk
Trk toplumu ise Uygurlar olmutur. eitli bilim dallarnda eserler ortaya koyan,
baka dillerden eviriler yapan Uygurlar, karlatklar yabanc kkenli terimleri
de ana dillerinden yararlanarak trettikleri terimlerle karlamlardr: yer tebreme-
ki deprem, krm bak as, tt gzel koku, Trkiye Trkesinin kurulu d-
neminde Trke kkenli pek ok terim kullanlmtr: sknd z su, usare, kavuk
mesane, kaynt temayl (Aksan, 2004: 394 vd.) Vergi terimlerinin de dikkat ek-
tii Uygur Trkesinde alm vergi, basg tanmazlardan alnan vergi, berimi
ykml, mkellef, borla tamgas ba vergisi, k masraf, gider gibi (zyet-
gin, 2004: 51 vd.) kavramlarn bulunmas, yerleik bir iktisadi hayatn yan sra ik-
tisat terimlerinin de tretildiini ve kullanldn gstermektedir.
Uygurlarn trettii krm bak as ile tt gzel koku szcklerinin kkenini ve
tretilme biimini inceleyiniz.
Zamanla Arapa ve Farsann etkisinin artmasyla Trke terimlerin kullanm
skl azalrken Arapa, Farsa terimler kullanlr olmutur. Daha nce Trke tp
yazmalarnda da geen kuyruksokumu, bngldak, aln gibi Trke terimler yerine
zamanla Arapa szcklerle tretilen ve Farsa tamlamalarla ifade edilen azm-i
usus, yafuh, azm-i cebhi szleri kullanlr olmutur (Levend, 1972: 102). Yeni bir
terim tretmek gerektiinde ise bu dillerde bile bulunmayan terimlerin Arapann,
Farsann kuralna gre tretildii grlmtr. rnein yabanc grlen azot ve
oksijen terimleri iin karlk tretilmek istenildiinde Trke szlere ve kurallara
gre deil de Arapa szlere ve kurallara dayal olarak mvellidl-ma ve mvel-
lidl-humuza tretilmitir.
Osmanl Trkesinin son dnemlerinde, Bat dillerinden geme bir terime kar-
lk bulmak gerektiinde Trkenin sz varlndan yararlanmak ou aydnm-
zn aklna bile gelmemitir. Bu konuda en ilgi ekici rnek nl romancmz Ah-
met Midhat Efendinin gen bir evirmenin yazs zerine Tercman- Hakikat ve
Servet-i Fnunun Girit muhtalar iin yaymladklar zel sayda yazd aklama-
da grlr. Gen evirmen Franszca dorer sz yerine tezhip kullandn ancak
argenter karlnda ayn sz kullanamayaca iin Ahmet Midhatn bu konuda-
ki nerisini almak ister. Ahmet Midhat, Arapa fidde gm kknden tefdid g-
mleme, gmle kaplama terimini tretmesini ve bunu kullanmasn syler.
Arapada bile olmayan bir szn uydurulmas karsnda akna dnen gen e-
virmene Ahmet Midhat yle der: Olum, ite dilin gelimesi byle olur. stersen
bakrlamak anlamnda tenhis diyebilirsin. Hatta Bat kaynakl nikel szn bile
ayn ekilde Arapa vezinde tretebilirsin. Yalnz bu durumda ortaya kan sz
tenkil biiminde olacaktr. Bu sz de zaten mevcut olduundan buna izin verile-
mez. (Ahmet Midhat, 1897: 30).
Anlamn da verirken and Trke bakrlamak szn nermek yerine Arap-
a kkten tenhis szn uyduran Ahmet Midhat, Franszca nikel sznden de
Arapann kuralna gre tenkil szn tretmekte saknca grmemektedir. Tek so-
211
8. ni t e - Tr k Di l i ni n Kar Kar ya Bul unduu Sor unl ar
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
2
run, Arapada zaten tenkil uzaklatrma, tepeleme sznn bulunmasdr. Byle
bir szck mevcut olmasa Franszca nikel sznden Arapann kuralna gre ten-
kil nikellemek sznn tretilmesi iten bile deildir.
O dnemde Trkenin sz varlnda bulunmayan Arapa, Farsa terimlerin
tercih edilmesi ise bir baka sorundur. Herkes tarafndan ak ve anlalr terim ye-
rine anlalmaz terimlerin kullanlmas yaknma konusuydu. Muhbir gazetesinde
yaymlanan yazda bir tarm kitabnn dili ele alnrken Arapa telkih alama s-
zne deiniliyor: Ne olur telkihin yerine a yazlsayd. Trke okuyabilen ve ta-
rm ileriyle uraan bir kii de okuyup yararlanrd. imdi bir bahvan bu kitab
okuyup anlayaym diye on be yl renim mi grecek? renim grsn denilirse,
peki bu srede bahvanl kim yapacak?.. (Levend, 1972: 116).
Terimler, retim dilini ve bilim dilini etkileyen nemli sorun hline gelmiti.
Bir yanda edebiyat dili dier yanda bilim ve retim dili te yanda ise halkn ko-
numa dili gittike birbirinden ayrlmaya, farkl diller olarak gelimeye balamt.
zellikle bilim ve retim dilindeki anlalmaz terimler, bilgiye dorudan ulama-
y engelliyor, bilgiyi renmeden nce ayr bir retim dilini edinmeyi gerekli k-
lyordu.
Trk Dil Kurumunun kurulmasyla birlikte terimler sorunu da ele alnmtr.
Ak ve anlalr terimlerle retim yapmann, bilgiye dorudan ulamay ve bilgi-
yi edinmeyi kolaylatraca dnlmtr. Bu amala ilk uygulama Atatrkn
geometri terimleri zerine yapt alma oldu. Atatrk, yazd Geometri kitabn-
da yeni trettii ve tanmn verdii a, aortay, altgen, begen, ap, dar a, d
tersa, dikey, dey izgi, ekenar drtgen, ikizkenar gen, teet, yamuk, yzey
gibi yz yirmi dokuz geometri terimini kullanarak Trke terimlerle retim ve bi-
lim yapmann rneini de gzler nne sermiti. Atatrkn mselles yerine -
gen, zeviyetan- mtekabiletan- dahiletan karlnda i ters alar, mselles-i
mtesaviyl-adla iin ekenar gen vb. terimleri tretmesiyle geometri dili ak
ve anlalr bir nitelik kazanmt. Bylece Bir msellesin mesaha-i sathiyyesi, ka-
idesiyle irtifann hsl- darbnn nsfna msavidir biiminde yaplan ve anlal-
mas iin birka kez szle baklmas gereken tanm Bir genin alan, taban ile
yksekliinin arpmnn yarsna eittir biimine dnt.
Bu ilk rnekten sonra Trk Dil Kurumunda yrtlen terim almalar sonu-
cunda bilim, sanat, spor dallarnda sekseni akn terim szl yaymland. Hazr-
lanan bu szlklerde terimler ilgili bilim dalndan bilim insanlar tarafndan tanm-
lanrken yabanc kkenli pek ok terime de Trke karlk nerildi. Yrtlen bu
almalarla bugn eitli bilim ve sanat dallarnda Trkenin sz varlna katlan
binlerce terim bulunmaktadr: akm, akkan, alyuvar, atardamar, bakml, ba-
sn, bilgisayar, bilin, biliim, bilirkii, birim, bulgu, bbrek st bezi, arpan, i-
zelge, zelti, damtma, deiken, denklem, dbkey, dinleti, donanm, duyu yiti-
mi, eitsizlik, eriyik, etken, genleme, gerekst, gerilim, kaltmsal, kapsam, kav-
ram, kzltesi, nicelik, nitelik, olumlama, lt, rtme, saysal, sezgi, srngen,
tpkbasm, tmevarm, tmdengelim, tzel kiilik, varsaym, vurgu, yazlm, yer
ekimi, ynerge, yneylem, yumuaka, zaman am vb.
Yetmi yl nceki szlklere baktnzda yukarda birka rnei verilen terim-
leri gremezsiniz. Bilinenlerle birlikte bilimde, teknolojide yaanan gelimelerle
ortaya kan yeni kavramlar iin tretilen terimler, Trkenin de kazanc olmutur.
Trkenin Cumhuriyet dnemindeki kazanmlar olan bu rneklere eklenecek ok
sayda terim Trkede tretme yeteneinin gcn gstermektedir. Nitekim son
212
Tr k Di l i -I
yllarda tretilen ve hzla kullanm alann genileten eytiim, youma, ynetiim
gibi yzlerce yeni terim de bunlara eklenebilir. te yandan balangta bilim teri-
mi olarak tretilmesine karn mecaz kullanmlar sonucunda genel dilin sz varl-
na da geen gerilim, sanal, uydu gibi szckler, baarl tretmelerin yalnzca bi-
lim evrelerince deil dilin btn konuurlarnca da benimsenebildiini gster-
mektedir.
Balangta terim olarak tretilen gerilim, sanal, uydu szcklerinin genel dilde kulla-
nm biimlerini inceleyiniz.
Gnmzdeki terim almalaryla da yeni nerilen karlklarn bulunduunu,
terim tretiminin srdn de belirtmek gerekir. rnein iktisat, bankaclk, bor-
sa alannda tekel sz rnek alnarak oligopol karlnda azel, polyopoly karl-
nda ise okel; parity iin deerdelik; convertibile yerine evrilgen, dead cat bo-
unce iin ise son rpn gibi terimler tretilmitir (Ylmaz, 2011).
Btn bu almalar dnyada bilimde, teknikte, sanatta, kltrde ksacas her
alanda ortaya kan yeni kavramlar Trkenin z kaynaklaryla, ak ve anlalr
terimlerle karlamak ve bu terimler sayesinde sz konusu yeni kavramlarn Trk
milletinin btn bireylerince renilmesine, zmsenmesine katkda bulunmak
amacyla yaplmaktadr. Tpk yzyllar nce k Paann Garibnameyi Trke
yazmasnn sebebini u dizelerde aklad gibi...
Geri kim sylendi bunda Trk dili
lla malm old mn menzili
T ki mahrm kalmaya Trkler dah
Trk dilinde anlayalar ol Hak
Terim almalarnn yrtlmesinin bir baka amac ise Trkenin bilim dili
olarak daha da gelimesi, yaygnlamasdr.
BLM DL TRKE
Yeyznde 6.912 dil olmasna karn bu dillerin hepsi retim dili olarak kullan-
lamamakta, btn dillerde radyo ve televizyon yayn bulunmamakta, gazete ve
dergi karlamamaktadr. Yine bu dillerin hepsi ile bilimsel aratrma ve alma
etkinlikleri yrtlememekte, bilimsel yayn yaplamamaktadr. Bunun bir nedeni,
dillerin konuulduu lkelerdeki yasal durumlar ve konumlardr. Dier bir neden
ise dillerin bilim dili olma niteliini tayp tamamas ile ilgilidir.
Bilimi oluturan verilerin ve bilgilerin szl, yazl, grsel, iitsel ve deneysel
olarak ilenmesini, retilmesini, gelitirilmesini, aktarlmasn srekli bir biimde
salayan diller bilim dili olarak adlandrlr.
Bir lkede dnrler, bilim adamlar, sanatlar, hukukular ana diliyle yeti-
mise ve yine ana diliyle rnler vermise, lkede bir eitim, retim dili olumu-
sa bu dilin sz varl ok eitli konularla, alanlarla ilgili yeni yeni kavramlar ka-
zanr. zellikle soyut kavramlar bakmndan zenginleen dil, tretmelerle, baka
dillerden evrilen kavramlarla bilim ve kltr diline dnr (Aksan, 2004: 397).
Trkenin bilim dili olup olmad kimi zaman tartma konusu bile olmutur.
Asl ilgi ekici olan, bu tartmann lkemiz aydnlar arasnda yaplmasdr. Oysa
Trke daha 10. yzylda bilim dili olarak kullanlmaya balanmtr. Uygurlarn
eitli bilim dallarnda yazdklar eserlerde trettikleri bilim terimlerini kullandkla-
r gibi baka dillerden yaptklar evirilerde de yabanc kkenli terimleri, kavram-
213
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
3
lar kendi dillerinden trettikleri terimlerle karlamalar, Trk dilinin bin yl nce-
sinden bilim dili niteliini kazandn ortaya koymaktadr.
Trkenin bir dnem mekteplerde ve medreselerde, retim dili olarak kullanl-
mamas gibi bir olumsuzluk yaanmtr. Dil retimi denilince Arapann, Farsann
retiminin anlald, retimin ise Arapa yapld dnemler olmutur. Modern
anlamda tp retiminin balangcnda ise bu kez de bir Bat diliyle, Franszca ile -
retim yaplacaktr. II. Mahmut, 1827de Mekteb-i Tbbiye-i ahaneyi kurduunda, tp
alannda Trke kaynak bulunmamas yznden Franszca retim dili olarak kabul
edilmi ve Avrupadan Franszca bilen doktorlar retim yesi olarak getirilmiti.
Ancak II. Mahmut, rencilere yapt konumada, bu durumun geici olduunu,
tp bilimini renip yava yava kendi dilimize almak ve sonra da memleketin her
yanna Trke olarak yaymak dncesinde olduunu belirtmiti (Karal, 1994: 70).
Abdlmecit dneminde kurulan devlet okullarnda Arapa, Farsa ve Fransz-
cadan sonra Trkeye de yer verilmeye baland. Abdlaziz dneminde ise bilim
dili olarak Trkenin de kullanlmas istekleri gelmeye balaynca ortaretimde
ve meslek okullarnda Trke de retim dili hline geldi. Ancak Trkenin okul-
larda zorunlu ders hline getirilmesi II. Merutiyet (1908) ile birlikte gereklee-
cektir. Bu dnemde Trkenin retimi iin eitli dzeylerde pek ok dil bilgisi
kitab yazlmaya balanr. Dier ders kitaplarnn Trke olarak yazlmalar da art-
maya balaynca Trkenin bilim dili olmasnn nndeki en nemli sorun ortaya
kar: Pek ok bilim dalnda Arapa szlerden tretilmi terimler kullanlyordu.
Halkn dorudan doruya etkilendii alan olan hukuktaki terimler ise ok zor an-
lalmaktayd. Terimler alannda sorunlar srmekle birlikte Osmanl Devletinin
son yzylnda Trke bilim dili zelliini yeniden kazanmt.
Cumhuriyet dneminde yaplan niversite reformu (1933) ile Trkenin bilim
dili olarak gelimesi urunda nemli kararlar uygulama alanna sokulmutur. ni-
versite reformu ierisinde dorudan doruya retim ve bilim dilini konu alan h-
kmler dikkati eker. retim yelerinin rencilere Trke ders malzemesi sa-
lama zorunluluu getirilmitir. Bir baka hkm ise retim yelerinin Trke ki-
taplar, makaleler yazmasdr. Bu hkm, bilimin Trke yaplmas anlamna gel-
mektedir. Aratrmalarn sonucunda bilim adamlar elde ettikleri sonular yaza-
caklar Trke kitaplar ve makalelerle bilim dnyasnn yararlanmasna sunacaklar-
dr. En ilgi ekici hkm ise Trkiyeye davet edilen yabanc uyruklu retim ye-
leri ile ilgilidir. Yabanc uyruklu retim yeleri Trkiyede almaya devam ede-
ceklerse yl ierisinde Trkeyi renmek zorundadrlar.
Bu uygulamalarla Trkenin ilkretimden yksekretime kadar btn aa-
malarda retim dili olarak yaygnlamas ve yerlemesi mmkn olduu gibi bi-
limsel aratrmalarn ve almalarn, bunlara dayal yaynlarn dili de Trke ol-
mutur. Trk Dil Kurumunun kuruluu ile terimler alannda balatlan almalar
da Trkenin bilim dili olarak ilenmesine katkda bulunmutur.
KRESEL ETKLEM
Snrlarn ortadan kalkmas, kitle iletiim aralarnn uydular araclyla dnyann
her yerini kapsama alanlarna almas, sanal ortamda snrsz eriim dnyadaki pek
ok lkeyi, kurumu, dnceyi etkiledii gibi dilleri de etkilemitir. Bir lkede
gsterime giren bir film, bir dizi ksa srede baka lkelerde de seyirciye ulamak-
ta, bir lkede yaymlanan bir kitap piyasaya kt gnlerde dier lkelerde de sa-
ta sunulabilmekte, sanal ortamdaki gazetelere ve dergilere dnyann her yerin-
den eriilebilmekte, herhangi bir lkede yaanan olaylar televizyon yaynlar ara-
214
Tr k Di l i -I
clyla baka lkeleri de etkileyebilmektedir. Son yllarda ise sosyal medya di-
ye de adlandrlan toplumsal iletiim ortam kullanlarak kitleler harekete geirile-
bilmekte, dnya siyasetine yn verilebilmektedir.
Btn bunlar, hi kukusuz, nce dili etkilemektedir. Dnceler, grler dil
araclyla biimlenirken, aktarlrken yeni szckler ve sylemler de dillere ge-
mektedir. Gemite bir yabanc szcn bir dile yerlemesi yllar, yzyllar alr-
ken bugn artk bir yabanc szck birka dakika iinde kullanm alan kazanmak-
ta, kitle iletiim aralar ve basn yayn organlar sayesinde de birka gn iinde di-
le yerlemektedir. Bu etkilenmeyi yalnzca szck veya terim leinde dnme-
mek gerekir. ou zaman dnce kalplar; sylemler hlinde bir dilden bir ba-
ka dile gemektedir. Bu durum yalnzca Trke iin deil dnyadaki btn diller
iin sz konusudur.
Gnmzde en geerli ve yaygn yabanc dil niteliini kazanm olan ngilizce,
pek ok dili etkilemektedir. ngilizce szckler dillere gemekte, onlarn sz var-
lna yerlemektedir. ngilizcenin dnya pazarnda kendisini kabul ettirmesi sonu-
cunda baka lkeler de rettikleri rnlere ngilizce adlar vermektedir. yerleri,
iletmeler, daha kaliteli rnler sattklarn, evrensel olduklarn gstermek iin ya-
banc adlar almakta tereddt gstermemektedir.
Kresel etkilenmenin yalnzca ngilizcenin dier dilleri etkilemesiyle kalmad-
n da belirtmek gerekir. Dnya dillerini etkileyen ngilizce, zellikle Amerikan
ngilizcesi, spanyolcadan etkilenmektedir. Amerika Birleik Devletlerinin daha
ok gney blgelerinde grlen ve Spanglish olarak adlandrlan dil, ngilizce ve
spanyolca szcklerden olumaktadr.
Trkiyede dil etkileimi yalnzca szck almyla snrl kalmamaktadr. Dil ile
birlikte yaam tarzlar, ticari hayat, beslenme alkanlklar da etkilenmektedir. Ye-
ni ina edilen ve her birine tuhaf yabanc adlar verilen yerleim birimleri rsiden-
ce olarak nitelenmekte, sunulan yksek gvenlik ile toplumdan kopuk, komu-
luk ilikilerinden uzak yeni bir yaam tarz oluturulmaktadr. Ticari hayatta ise
Trke ihmal edilen dil durumuna drlmektedir. Yurt dndan getirilen pek
ok rnn, aygtn kullanm klavuzunda hemen her dil yer alrken Trke kulla-
nm klavuzu bulunmamas veya kk bir kartma zerinde minicik harflerle
zet bilgi verilmesi, ticari hayatta Trkenin durumunu ortaya koymaktadr. Yasal
hkmler gerei Trke kullanm klavuzu verilmesi bir gereklilik iken aykr dav-
ranlmas ayn zamanda tketici haklarnn da ihlal edilmesidir. Trk mutfann
besleyici, salkl yemekleri dururken btn dnyada ar imanla yol at bi-
linen ve kimi lkelerde yasaklanan ayakst (fastfood) yiyecekler, yabanc adl
menlerle sunulmakta, beslenme alkanlklarmz deimektedir. Ksacas, dilde
yaanan bu etkilenme, buzulun suyun zerinde kalan ksm gibidir. Asl byk et-
kilenme hayatn dier alanlarnda kendisini gstermektedir.
Dildeki etkilenmenin bir baka boyutu da eitim ve retim dilinin yabancla-
trlmasdr. Trkenin bilim dili olarak macerasnda geen yzyln ikinci yarsyla
birlikte yabanc dille retimin yaygnlamas nemli bir sorun olarak ortaya k-
mtr. kinci Dnya Savann ardndan ngilizcenin yaygnlk alann gittike ge-
niletmesi, uluslararas bir iletiim diline olan gereksinim, Trkiyede ngilizce -
renmenin yan sra ngilizce ile retim yaplmas yolunu amtr.
Yabanc dille retim sorununu btn ynleriyle deerlendirebilmek iin Yabanc Dille
retim Trkiyenin Byk Yanlgs adl kitaba bakabilirsiniz. (Kksal, A., Ankara: -
retmen Dnyas Yaynlar, 2006)
215
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
SZL VE YAZILI ANLATIM BOZUKLUKLARI
Dilde doru biim, gzel kullanm aslnda greceli ve tartmal kavramlardr. Bu-
nunla birlikte, dil bilgisi kitaplar, szlkler, yazm ve syleyi klavuzlar, hatta
ska yaplan yanllar trnden yardmc kaynaklar pek ok dil iin hazrlan-
maktadr. Kimileri ana dili kimileri de yabanc dil iin hazrlanan sz konusu kitap-
lar, klavuzlar ve yazlmlar aslnda dili kurallarna uygun bir biimde kullanmann
yan sra btn zellikleriyle ve etkili bir biimde kullanmaya yardmc olabilecek
kaynaklardr.
Her dilin yazl ve szl olarak kullanmnda genel syleyi ve yazlna aykr
biimler grlebilir. Bunlar iyi bir dil renimi grlmemesinden, yresel kullan-
lardan etkilenmekten, zensizlik ve dikkatsizlikten kaynaklanabilir. Szcklerin
yanl anlamda kullanlmas, genel syleyi ve yazm biimleri dnda yazlp sy-
lenmesi; cmlede geler arasndaki uyumsuzluk gibi olumsuzluklar anlatm bo-
zukluu olarak adlandrlr. Dili genel kullanm biimlerine uygun bir biimde ko-
nuan, yazan kiiler; duygularn, dncelerini, grlerini etkili bir biimde ifade
edebilirler. Dili etkili bir biimde kullananlar, renimlerinde, i hayatnda baar-
l olduklar gibi aile iinde, toplumsal yaamda da baarl bir iletiim salarlar.
Trkeyi szl ve yazl olarak hakkyla kullanmak, yalnzca Trk Dili dersi iin
deil btn dersler iin gereklidir. Szckleri, terimleri yerli yerinde kullanmamz,
cmlede geler arasndaki uyuma dikkat etmemiz sahip olduumuz bilgileri do-
ru ve anlalr bir biimde aktarmamz salayacak, btn derslerimizi baarmam-
za yardmc olacaktr. Salam bir dil bilgisi ve etkili anlatm, bizi alma ve toplum
yaamnda da baarl klacaktr. Kurallara uygun ve gzel konumamz, yazmamz
Trkenin gelecek kuaklara btn anlatm gc ve i zenginlikleriyle aktarlma-
sn salayacaktr.
Kitle letiim Aralarnda Trkenin Kullanm
Radyo ve televizyon yaynlarnn yaygnlamas, dinleme ve izleme oranlarnn
ykselmesi Trke asndan olumlu ve yararl bir gelime olmas gerekirken yeni
sorunlar ortaya karmtr. Syleyi bozukluklar, cmle dklkleri, yanl sz-
ck kullanma, Trkenin sz varlnda bulunmayan yabanc szcklere yer ver-
me gibi olumsuzluklar radyo ve televizyon yaynlarnda snrszca yaplnca bu
yanllar toplumun, zellikle de gen kuaklarn diline yerlemitir. Yaymcln
ksr bir sz varlyla yaplmas ise bir baka sorundur.
Trkiyede kitle iletiiminin kamu yaymcl tekelinde olduu dnemlerde su-
nucularn ve yapmclarn seiminde Trkeyi doru ve gzel konuma, yazma ni-
telii aranrken 1990 ylnda balayan zel yaymclkta bu nitelik gz ard edilmeye
balanmtr. Bunun sonucunda da zel radyo ve televizyonlarda Trkenin bozuk
bir biimde kullanldna, yabanc kkenli szcklere ve kaba szlere yer verildii-
ne tank olunmutur. Dizilerin, filmlerin, haber ve magazin programlarnn dilinde-
ki yozlamann yan sra mzik ve reklam dili de benzer biimde deiime uram-
tr. Ksa srede kitle iletiim aralarnda kullanlan dil, toplumun btn kesimlerini
etkilemitir. Kii ba gnlk televizyon izleme orannn ortalama be saati at l-
kemizde bu etkilenme en youn bir biimde ocuklarn ve gen kuaklarn dilinde
grlmektedir. Szl ve yazl anlatm bozukluklarnn ilendii blmde verilen r-
nekler de radyo ve televizyon yaynlarnda belirlenen yanllardan olumaktadr.
Yaymc kurulularn Trke konusunda duyarl davranmas, sunucu ve muhabir
seiminde Trkeyi kurall ve etkili bir biimde kullanma ltnn gzetilmesi, za-
216
Tr k Di l i -I
man zaman yaymclara ynelik olarak hizmet ii eitim kurslar dzenlenmesi, her
yaymc kuruluun z denetimini salamas, sorunun zmne ynelik nlemlerdir.
Sosyal Medyada Trkenin Kullanm
A ortamnda gelitirilen uygulamalar gnmzde yeni bir iletiim ortamn dour-
mutur. Haberlerin, grlerin, dncelerin yayld; ses ve grnt dosyalarnn
paylald bu yeni ortam sosyal medya olarak adlandrlmaktadr. Kurumsal veya
kiisel a sayfalaryla balayan, sayfalarca bilginin paylama sunulduu uygulama-
lar yerini giderek snrl sayda karakterle ifade edilen dncelerin, grlerin or-
taya atld anlk iletilere brakmaktadr. nsanlar yaadklar bir olay veya bir olay
karsndaki grlerini ksa cmlelerle takipilerine duyurmakta, bu duyurular ay-
n anda yzlerce, binlerce kiiye ulamaktadr. Gazetelerin ancak bir gn sonra ya-
zabilecei bu olaylar sosyal medyada bir anda yayld gibi farkl ynleriyle de-
erlendirilmekte, yeni grlerin ortaya atlmasn salamaktadr. Olay televizyon
haberlerine yansyncaya kadar da yeni yeni yorumlara konu olmakta, yaanan ye-
ni gelimelerle farkl boyuta tanabilmektedir. Takipiler bylece hem olaylarla il-
gili bilgileri hem de yorumlar ksa srede edinebilmekte, kendi grlerini de or-
tama aktarabilmektedir.
Ses dosyalar ile konumalar, mzik paralar; grnt dosyalar ile de filmler,
eitli ekimler, haberler ksa srede paylalmaktadr. Bylece yazl, sesli, grn-
tl yeni bir iletiim ortam giderek yaylmakta, etki alann geniletmektedir. Gn-
derilen iletilerin btn takipilere annda ulamasnn yannda bu takipilerin de
iletileri kendi takipileriyle paylamas hzl bir ak ve etkileim salamaktadr.
Trkiyedeki kullanclarnn dnya ortalamasna gre st sralarda bulunduu
gz nne alndnda sosyal medya, Trkenin kullanm asndan yeni ve yay-
gn bir ortam olarak ne kmaktadr. Snrl sayda harfin kullanlabildii ortam-
larda szcklerde nl harfleri yazmadan yalnzca nszlerle yazma, byk harf
ile ilgili kurallara aykrlk, szcklerin yazmnda zensizlik gibi olumsuzluklar
dikkat ekmektedir. Cep telefonlarndan ksa mesaj gnderirken, sanal ortamdaki
sylei programlarn kullanrken bavurulan aykr yazma biimleri sosyal med-
yada daha hzl yaylmaktadr. Sanal syleide iki kii arasnda kalan yazma, sos-
yal medyada paylamla yzlerce, binlerce kiiye ulamaktadr. Bu da, sosyal med-
yann dilin kullanlmas asndan zen gsterilmesi gereken yeni ve nemli bir ile-
tiim ortam olduunu gstermektedir.
Sosyal medyadaki yazmalarn, ses ve grnt paylamnn Trkenin kulla-
nmn etkileyecei gz nnde bulundurulmal ve bu yeni ortamda yazm ve sy-
leyi kurallarna uyulmaldr.
Gndelik dilde, retim hayatnda, kitle iletiim aralarnda ve sosyal medyada
Trkenin kullanmnda gzlenen olumsuzluklar gidermek asndan dil bilgisinin
yazm, syleyi, sz dizimi gibi eitli konularnn kavranlmasnn yan sra ska
yaplan dil yanllarna dikkat ekilmesi yararl olacaktr.
Gndelik hayatta ska kullandmz sanal ortamdaki ve sosyal medyadaki yazl bi-
imleri zamanla alkanla dnebilir ve okul, i, kamu yazmalarna da yansyabi-
lir. Bu bakmdan her ortamda Trkeyi kurallarna uygun bir biimde kullanmaya zen
gstermeliyiz.
217
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Szl Anlatm Bozukluklar
ncelikle, Trkenin syleyi zellii ile ilgili olarak ska tekrarlanan bir yanla
deinmek gerekiyor. Trkenin yazld gibi okunan, okunduu gibi de yazlan
bir dil olduu sylenir ska. Oysa bu, yanl bir bilgidir. Her dilde olduu gibi
Trkede de yazlla syleyi arasnda ayrlklar, deiiklikler bulunabilir. Bu du-
rum yaz dilinin daha duraan, konuma dilinin ise gelimeye ve deimeye ak
olmas sonucundadr. Kimi dillerde yaz ile syleyi arasnda ayrlklar dikkat eki-
ci boyuttadr ve bir kurala balanamaz. Trkede ise kimi seslerin bulunduu sz-
cklerde grlen ses olaylar sonucunda yaz dili ile konuma dili arasnda ayrlk-
lar grlr: aabey biiminde yazlan szck a:bi olarak sylenir. Zonguldak ya-
zmnn sylenii Zongulda biimindedir. Deil szc ise deil biiminde syle-
nir. Syleyeyim olarak yazarz ancak azmzdan syli:m biimi kar.
Dikkat edilirse // ve /y/ nszlerinin bulunduu szcklerde birtakm ses
olaylar sonucunda syleyite grlen bu ayrlklar Trkenin her zaman yazld
gibi okunan bir dil olmad gereini ortaya koyar. Ses olaylar sonucunda yaa-
nan bu deiikliklerin seslendirilmesinde de farkl tutumlar bulunmaktadr. Tiyat-
ro kkenli kimi diksiyon uzmanlar deil sznn di:l, ar sznn a:r biimle-
rinde sylenmesi gerektii grndedir. Oysa // sesinin erimesiyle ortaya ikiz
nl kar. //nin erimesi sonucunda /e/ ve /i/ sesleri birleir ancak ses yolunda
/e/ olarak balayan sesin oluumu /i/ olarak sonlanr. Bu nedenle deil, ar biim-
lerindeki syleyiler esastr. Aksi takdirde
Paket ok ard.
Salarm erken aard.
cmlelerindeki ard ve aard szckleri ayn biimde sylenmi olur ve anlam
ayrl kaybolur. Bu nedenle ard sz ard, aard sz ise a:rd biimlerinde
seslendirilmelidir.
Bir szcn lnl sylenii, genel kabul grm, yaygnlam biimidir.
Ancak bunun iin de zamana gereksinim vardr. ln d kullanmlar hemen
kula trmalar. Bununla birlikte szcklerin yazmlarnda zamanla deiiklikler
olduu gibi sylenilerinde de deiiklikler yaanabilir. rnein yakn zamana
kadar meyda:na gelen biiminde sylenen szcn ikinci hecesindeki nl hz-
la uzunluunu yitirmekte ve meydana gelen biimine dnmektedir. Eski kulla-
nmn izi Dk zlfn meyda:ne gel... biiminde arkda yaarken stanbulda
meydana gelen kazada... cmlesinde ise szckteki orta hece ksa nll olarak
sylenmektedir.
Ska yaplan syleyi yanllar zelliklerine gre aada sralanmtr:
Ksa nllerin Uzun Sylenmesi
nllerin ksa veya uzun olarak syleni sreleri, szcklerde farkllk gsterir.
Szl anlatmda nllerin syleni srelerine dikkat etmek gerekir. Kimi szck-
lerde nllerden biri veya hepsi yanllkla uzun sylenmektedir. rnein bile an-
lamndaki dahi balacnn ilk hecesi ksa, ikinci hecesi hafife uzundur. Ancak ilk
hece yanllkla uzun sylenirse olaanst yetenei olan kimse anlamndaki bir
baka szck ortaya kar:
...bunu yapan kardeim dahi olsa balamam.
...konumasndan dahi bir ey anlalmyor...
Bunu sokaktaki ocuklar dahi biliyor.
218
Tr k Di l i -I
kiz nl: Ayn nefes basks
altnda boumlanan ve tek
bir nl deerinde olan ift
nl. ngilizcede dipthong
biiminde olan bu terimi
Trk dil bilgisinde diftong
olarak kullananlar da
bulunmaktadr.
Yanllkla uzun sylenen hecelerin nlleri zerine konulan izgi ile iaretlen-
mi, szcn kurall biimi ise yannda gsterilmitir:
...bize nasip olacak... kurall biimi nasip
konuklar makam odasnda kabul etti kurall biimi makam
...vahim bir durum... kurall biimi vahim
...Trkenin alfabesini renmeye balad. kurall biimi alfabesini
Yasann ivedmlikle karlmas gerekiyor. kurall biimi ivedilikle
...Ankarada yaplacak mmtingde... kurall biimi mitingde
Lmsanslar iptal edilmi. kurall biimi lisanslar
Grme takvmmini aklad. kurall biimi takvimini
...sava uaklar resmm geit treni yaparak... kurall biimi resmigeittir.
Arapa resm tren anlamndadr ve ilk hecesi vurguludur. Bu rnekte bir ba-
ka yanl da tren szne yer verilmesidir. Resmigeit sz kullanldktan sonra
ayrca tren denilmesine de gerek yoktur. Bu yanllklar yapmamak iin resmige-
it yerine geit treni demek daha uygundur.
Cann yaktklarnn gazabna urad. kurall biimi gazabna
Trkiyeye mteekkmriz derken... kurall biimi mteekkiriz
katil zanls kurall biimi katil zanlsdr.
lk hecesi ksa sylenen Arapa kkenli katil sz, mastardr ve ldrme an-
lamndadr. Katil zanls ldrme eyleminin phelisi karlnda kullanlmakta-
dr. lk hecesi uzun olan katil ise ldren demektir. ada hukukta, herkes su-
luluu kantlanana kadar masumdur. Ancak olaylarn phelileri olabilir. Bu du-
rumda henz yarglama yaplmadan pheli olarak yakalanan kiiye katil zanls
demek hem dil yanldr hem de hukuka aykrdr.
Man kaderini hakem belirledi. kurall biimi hakem
...yksek lmsans program... kurall biimi lisans
Rakip sznn syleni biiminin gsteriliini, rkip sznn de yazln ve her iki sz-
cn de anlamn karlatrnz.
Uzun nllerin Ksa Sylenmesi
Gnmz Trkesinde birincil (asli) nl uzunluuna sahip Trke szck bulun-
mamaktadr. Eski Trkedeki birincil nl uzunluklar bugn ksalm, birka sz-
ckte ise bu ses olaynn izi kalmtr. Uzun nll rnekler Trkedeki alnt sz-
cklerdir. Alnt szcklerde bulunan uzunluklar da Trkede kimi zaman ksaltl-
m, kimi zaman da korunmutur. Bu trden szcklerin lnl Trkedeki kul-
lanmlar esastr. Alnd dilde uzun diye Trkenin ksaltt nller uzun syle-
nemeyecei gibi, Trkede uzun nl yoktur. gerekesiyle de uzunluklar ksal-
tlamaz. rnein vakf ile vkf, varis ile vris konumada nl uzunluklaryla an-
lam ayrlklar ortaya konulabilen birbirinden farkl szcklerdir. Son hecelerinde-
ki uzunluklar ksalan kimi alnt szckler tek balarna ksa nll olarak kulla-
nlrken ek almalar durumunda ak hece uzunluklar ortaya kar: iptal ama
iptaline... Bu trden szcklerde de nl uzunluuna dikkat etmek gerekir. l-
nl dilde uzun olduu hlde bilgisizlikten, dikkatsizlikten veya az zelliklerin-
den kaynaklanan yanl ksaltmalar aada dorular ile birlikte gsterilmitir:
219
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
4
...yksek rakml tepelerde... kurall biimi rakml
iftira etmek kurall biimi iftira
...kararn iptal edilmesi gerekecek. kurall biimi iptal edilmesi
...edebiyatmza kazandrd eserlerle... kurall biimi edebiyatmza
...alan davann esasna ilikin grn... kurall biimi esasna
...yiyeceklerdeki kimyasal maddeler yznden... kurall biimi kimyasal
nce Sylenmesi Gereken Seslerin Kaln Sylenmesi
Yeni Trk yazsnda yalnzca bir k harfi vardr. Ancak syleyite birbirinden farkl
iki /k/ bulunmaktadr. Biri ince, dieri ise kalndr. Trke kkenli szcklerde in-
ce /k/ ile kaln nller ayn hecede bulunamaz. Kaln /k/ ise ince nllerle ayn
hecede olamaz. Ancak alnt szcklerde bu kurala uymayanlar sz konusudur.
rnein hikye sznde /a/ kaln olduu hlde /k/ ince sylenir. Aadaki r-
neklerde ince okunmas gereken /k/ler kaln okunmutur. Doru biimleri gste-
rirken kullanlan dzeltme iaretine (^) yazda da yer vermek gerekir: istihkam
kurall biimi istihkm, Hakkari kurall biimi Hakkri, vekalet kurall biimi
veklet, malikane kurall biimi malikne, katip kurall biimi ktip
Alfabemizde bir l harfine karlk syleyite ince ve kaln olmak zere iki /l/
vardr. Yayla, Ayla, boylamak, soylu, tayl gibi Trke kkenli szlerde, /y/ ns-
z yannda ince /l/ kaln nllerle ayn hecede bulunabilir. Bu durum dnda
Trke kkenli szcklerde kaln nllerle ince /l/ ayn hecede bulunmaz. Alnt-
larda ise durum farkldr. rnein alkol sznde /a/ ve /o/ kaln nl olduu hl-
de /l/ incedir. u rneklerde /l/ ince sylenmelidir: laiklik kurall biimi liklik,
kontrolu kurall biimi kontrol, enerji santrallaryla kurall biimi santralle-
riyle, halbuki kurall biimi hlbuki.
Kaln Sylenmesi Gereken Seslerin nce Sylenmesi
Yeni Trk yazsndaki /k/, /g/, /l/ nszlerinin syleyite kaln ve ince olmak ze-
re ikier karlklar vardr. Figan, ikamet, rekabet, slah gibi szcklerde bulunan
/g/, /k/ ve /l/ nszleri kaln sylenmelidir:
...fignlar balyor. kurall biimi figanlar
...birinci kat ikmetgh mze olarak kullanlyor. kurall biimi ikametgh
(ka- kaln, -gh ince)
ikmet izni kurall biimi ikamet
rekbet kurall biimi rekabet
Eknomiden sorumlu Devlet Bakan kurall biimi ekonomiden (ko- kaln)
Dekan sznn syleni biimini dnnz. /kan/ hecesinin kaln m ince mi sylendiini
belirleyiniz.
Ses Dmeleri
Kurall, gzel ve etkili konumann bir koulu da szcklerin hakkn vermektir.
Pek ok kii, konumasnda belli ek ve szcklerde kimi sesleri drmeyi al-
kanlk hline getirmitir. Eitimsizlik dnda ses drmenin balca sebepleri a-
buk konumak ve yanl syleyileri rnek almaktr.
En ok rastlanan ses dmesi olay, imdiki zaman ekindeki r sesinin drl-
mesidir. Birinci ve ikinci kiilerde /r/nin dmesi daha fazla kulak trmalamakta-
dr. Ancak nc kiilerde de /r/yi drmemek gerekir: seviyom, geliyom, bili-
yosun, glyosun kurall biimleri seviyorum, geliyorum, biliyorsun, glyorsun.
220
Tr k Di l i -I
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
5
Beni duyabiliyo musun? kurall biimi duyabiliyor musun
...kanlmaz olduunu dnyoz. kurall biimi dnyoruz
Biz o arklar zaten biliyomuuz. kurall biimi biliyormuuz
Bunun dnda ses dmesi sonucu ortaya kan syleyi bozukluklar ile ilgili
rnekler unlardr:
Daha ne kadar surat yapacan? kurall biimi yapacaksn
Yaknda balcak olan festivalde... kurall syleyi biimi balycak
ilek tutkunlarna sorun, size sylicekler. kurall syleyi biimi sylmcekler
Elimden geleni yapam. kurall syleyi biimi yapcam
Bugn bebek eyalarn deniceksin. kurall syleyi biimi deniyceksin
Bu geceden grntler izlicez. kurall syleyi biimi izliycdz
Harika yazmn! kurall biimi yazmsn
Bugn erken kapanmnz. kurall biimi kapanmsnz
Balycak, sylmcekler, yapcam gibi rneklerin syleyite kurall, ancak
yazda yazm yanl olduuna dikkat ediniz.
Ses Fazlal
Ses dmesinin yan sra kimi zaman gereksiz ses fazlalklarna rastlanr. Bunun
balca nedeni yerel syleyilerin etkisidir. Bat kkenli szcklerde grlen fazla-
lklar ise daha ok eitimsizliin sonucudur.
Galatasaray bu hafta Ankaragcylen oynuyor kurall biimi Ankaragcyle
Darda aktif biriykene... kurall biimi biriyken
Konuyu iyicene ele alalm. kurall biimi iyice
kompile kurall biimi komple, teksitil kurall biimi tekstil, enfilasyon ku-
rall biimi enflasyon, poroce kurall biimi proje, iddiya kurall biimi iddia,
teamml kurall biimi teaml, parlatcynan kurall biimi parlatcyla, rak-
kamlar kurall biimi rakamlar
Ulama Eksiklii
Sonunda nsz bulunan szcklerle, banda nl bulunan szckler bir sz be-
i iinde arka arkaya geldii zaman ulama yaplr. Ulama, konumada akcl sa-
layan bir unsurdur. Aada kurall biimi olarak gsterilen rnekler, yazm de-
il okunuu yanstmaktadr:
...fel etti kurall biimi felcetti
...kat etmeye kurall syleyi ve yazl biimi katetmeye
Doksan sekiz yldr insanla hizmet eden kiileri dllendiren Alfred Nobel
icat ettii dinamitin savalarda insanlar katlettiini dnm mdr? kurall bi-
imi icadettii
/e/ nlsnn Ak Sylenmesi
Kimi szcklerin ilk hecelerindeki /e/ sesinin zaman zaman gereinden fazla ak
sylendii iitilir. Bu szcklerin kimilerinde /e/ normaldir kimilerinde ise kapal
/e/ olarak kullanlmaktadr. Aadaki rneklerde koyu ve eik yazlarak gsterilen
seslerin ak /e/ biiminde sylenii yanltr:
mensup, temsil, dervi, temkinli, ender, genlik, kendi, sendika,
tencere, zengin.
221
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Yumuatlmas Gereken Seslerin Sert Sylenmesi
zel adlara gelen eklerin kesme iaretiyle ayrlmas, sonunda sert nszler bulu-
nan szcklerde yanl syleyie yol aabilmektedir. Sinopun, Zonguldaka gibi
yazllar yalnzca yazm ilgilendirir; ek alan bu rneklerde sondaki sert nszler
sylerken yumuatlmaldr. Sinopun yazlr fakat Sinobun okunur; Zonguldaka
yazlr fakat Zonguldaa okunur. Aadaki rneklerde sert nszler yumuatlma-
s gerekirken yumuatlmamtr. rneklerin gsterilii ile kurall biimi olarak
adlandrlan doru biimler, yazm deil syleyi iindir.
Bir Srpn daha ldrld... kurall biimi Srbn
Ferzan zpetekin filmi... kurall biimi zpetein
Geldikleri dilde yumuak nszlerle biten baz szckler Trkeye girerken
sese deiiklie urar; sondaki yumuak nsz sertleir: renk, Ahmet, metot,
bant... Ancak bu tr szckler nlyle balayan bir ek alrlarsa sert nszlerini yu-
muatrlar: renge, Ahmedi, metodun, band...
Hatal Yumuatma
Alntland dilde sert nszle biten kimi szckler Trkede de sert nszlerle
kullanlr. nlyle balayan ek almas durumunda da bu sesler yumuamaz. rne-
in kaset, paket gibi szcklerde son ses /t/ aslidir; Trkeye girerken sertletiril-
memitir. Dolaysyla bu tr szckler nlyle balayan ek aldnda /t/ sesi yumu-
atlmaz: pakedinden deil paketinden, kasedi deil kaseti, blounda deil
blokunda.
Yer Deitirme
Kimi szcklerde yanl olarak seslerin yerleri deitirilmektedir. Bu trden yan-
llarda az zelliklerinin ve alkanlklarn etkisi vardr: yanlz deil yalnz,
yaln deil yanl, kirbit deil kibrit, kipri deil kirpi, melmeket deil
memleket.
Vurgu Yanllar
Trkede szcklerde vurgu genellikle son hecede bulunur. Vurguyu zerilerin-
de bulunduran ekler olduu gibi kendinden nceki heceye vurguyu atan ekler de
vardr. Kimi szcklerde ise vurgu ilk hece zerindedir. Konuma srasnda yanl
hece zerindeki vurgu, uyumu bozar, kula trmalar, kimi zaman da anlam kay-
masna yol aar.
Anlam kaymasna yol amasa da yanl vurgu ho grlemez. nk vurgu dilin
ayrt edici zelliklerinden biridir. Hafif vurgulu bir dil olan Trkede zellikle yer ad-
larnda vurgu anlam ayrt edicidir. rnein aydn, ordu, bodrum, demi, kartal
gibi szcklerde vurgu son hece zerindedir. Yer ad olarak kullanlmas durumun-
da ise vurgu ilk hece zerine geer: Aydn, Ordu, Bodrum, demi, Kartal.
Ses Uyumsuzluu
Bat dillerinden geme kakofoni karlnda kullandmz ses uyumsuzluu da
kimi zaman syleyi bozukluuna yol aar. Kimi zaman dil, ses uyumsuzluunu
giderecek bir biimde szcklerin yapsnda deiiklik yapar. rnein eski d-
nemlerde asl biimleri bykcek, kkk, ufakk, yalnz gibi olan szcklerin
syleniinde grlen ses uyumsuzluu sonucunda bu szckler genel dilde by-
cek, kck, ufack, yalnz biimlerine dnmtr.
222
Tr k Di l i -I
Vurgu: Konuma srasnda
szckteki bir heceyi
dierlerine gre daha yksek
bir ses tonuyla, daha baskl
bir biimde syleme.
Ses uyumsuzluu: Kimi
szcklerde veya sz
beklerinde, boumlanma
noktalar ayn veya birbirine
yakn seslerin
tekrarlanmasndan doan
uyumsuzluk. ngilizcede
cacophony, Franszcada
cacophonie biimlerinde
kullanlmakta olan bu terim
kakofoni biimiyle de
Trkenin sz varlnda
bulunmaktadr.
eitli szcklere gelen ekler ister istemez ses uyumsuzluuna yol aar. Yaz
dilinde tam olarak yazlmas gereken bu szcklerin sylenii ses uyumsuzluu
yznden konumacy zor durumda brakr, dinleyicinin kulan trmalar: Tunce-
lililere, Salihlililerle, Kocaelililerin... Konumada bu trden szcklerin yol aaca-
ses uyumsuzluunu nlemek iin ekler yerine e deer anlam verecek szck-
leri kullanmak bir zm yoludur: Tuncelide yaayan yurttalarmza, Salihli hal-
kyla, Kocaelidekilerin vb.
Szcklerin kurall sylenileri iin Trk Dil Kurumunun genel a sayfasndaki
http://www.tdkterim.gov.tr/seslisozluk/ adresinden yararlanabilirsiniz. TRT sunucular-
nn seslendirdii Sesli Trke Szlkte madde ba her scn kurall sylenii yer al-
maktadr.
Yazm Yanllar
Yazm (imla), dilin yazya yansyan boyutudur. Szcklerin, zel adlarn, eklerin
yazya geirilmesi srasnda kuralszlk egemen olursa yazl anlatm bozukluuna
yol alaca gibi yaznn okunuunda da szl anlatm bozukluklarnn ortaya k-
mas kanlmazdr. Bu bakmdan yazlan her malzemenin geerli yazm kurallar-
na uygun olmas gerekir. Yazm kurallar, uzun aratrmalardan sonra gelenekle-
mi ve lnlenmi (standartlam) biimlerin belirlenmesi ile oluur. lkemizde
yazm kurallarn belirleme ve yazm klavuzu hazrlama grevi yasa ile Trk Dil
Kurumuna verilmitir. Yazm kurallarn ve szcklerin, zel adlarn, ksaltmalarn
bu kurallara gre yazl biimlerini alfabetik bir sra ierisinde veren, noktalama
iaretlerinin kullanm alanlarn gsteren kaynak eser Yazm Klavuzu olarak ad-
landrlr. Gnmzde biliim uygulamalarnn gelimesi sonucunda bilgisayarlar-
da yazm denetleyen yazlmlar da gelitirilmitir. Kelime ilemci programlarda yer
alan bu yazlmlarn TDK Klavuzunu Esas Al seeneinin etkinletirilmesi duru-
munda yazlan her szck yazm kurallarna uygun bir biimde denetimden gei-
rilmektedir.
Trkenin gnmzdeki yazm kurallar ile ilgili bilgileri ve szcklerin yazl-
larn TDK Yazm Klavuzundan ve bu klavuzun sanal ortamdaki srmnden
edinebilirsiniz. Bu blmde btn yazm kurallarn ve yazm biimlerini vermek
yerine ska rastlanlan yazm yanllarna deinilecektir.
Szcklerin Yanl Yazlmas
Szcklerin yanl yazlmas anlatlmak istenilen dncenin, duygunun aktarlma-
sna engel oluturur. Bir ses deiikliiyle farkl anlamlara gelen iki szcn bir-
biriyle kartrlmas yazm yanl olmann da tesinde anlam karmaas ortaya -
karr, yanl anlamalara yol aar. rnein mtehasss ile mtehassis bir ses farkl-
lyla tamamen farkl anlamlara gelen szcklerdir. Mahkeme ile muhakeme ayn
kkten gelmesine karn ince anlam ayrlklar tar. Szcklerin yanl yazlmas-
nn asl nedeni bilgisizliktir. nsanlar, anlamn bilmedii, az kulland szlerin ya-
zmnda yanllk yapabilir. Yazm Klavuzu ve szlk kullanma alkanl bulun-
mayan kiilerde bu tr yazm yanllar daha oktur. Szcklerin yanl yazlmas-
nn bir baka nedeni de dikkatsizlik ve aceleciliktir. Szcklerdeki yazm yanlla-
r zerine bir deerlendirme yapldnda alnt szcklerde daha sk yanl yapl-
d grlmektedir. Trkenin ses zelliklerine aykrlk gsteren alnt szler yeri-
ne Trke karlklarnn kullanlmas, bu sorunun zmnde yardmc olacaktr.
rnein yazmnda mtahit, mtayit, mtaahit gibi eitli biimlerde yanllk ya-
223
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Yazm: Bir dilin belli
kurallarla yazya geirilmesi;
sz varlnn yrrlkte
olan ses, biim, kken
bakmndan kurallara uygun
olarak yazlmas, noktalama
iaretlerinin yerli yerinde
kullanlmas.
pld gzlenen mteahhit sz yerine yklenici kullanlabilir. Muhakeme gider-
leri yazlmas gerekirken mahkeme giderleri biimindeki yanl kullanm yaygn-
lamtr. Bu yanln nne de yarglama giderleri kullanm ile geilebilir. En
dorusu, yazm bilinmeyen btn szcklerin yazl biimleri ve kurallar iin Ya-
zm Klavuzuna bavurmaktr. Bu blmde yazmnda ska yanl yaplan sz-
ckler rnek olarak verilmitir:
mdail avukat kurall biimi mdahil, sivil insiyatif kurall biimi inisiya-
tif, kurdela~ kordale kurall biimi kurdele, kltr ateesi kurall biimi atae,
insanlar iki guruptadr kurall biimi grup, meyva ve sebze kurall biimi mey-
ve, aksi taktirde kurall biimi takdir, msade etmek kurall biimi msaade.
Eklerin Yanl veya Eksik Yazlmas
Trkede sert ve yumuak biimleri bulunan eklerin szcklerle birlemeleri ku-
rallara baldr. Sert nszlerle biten szckler bu eklerin sert; nllerle veya yu-
muak nszlerle biten szckler ise bu eklerin yumuak biimleriyle birleir. Ki-
mi eklerin yanl syleyilerinin yazya geirilmesi de doru deildir: minibsde
kurall biimi minibste, aada kurall biimi aata, balyacam kurall ya-
zl biimi balayacam, gelmiyeceksin kurall yazl biimi gelmeyeceksin,
okumuya kurall yazl biimi okumaya.
Kimi eklerin yanl kullanlmas, yklemle durum eki alm genin badama-
mas, gereksiz iyelik ekine yer verme, eksik veya fazla ekleri iletme gibi hususlar
anlatm bozukluuna yol amaktadr: ...kurulu yldnmne cokuyla kutlad
dorusu yl dnmn, ...alevler binann st katlarna sard dorusu katlarn.
Dzeltme areti Eksiklii
Halk arasnda apka diye adlandrlan dzeltme iaretinin gerektii yerde kullanl-
mamas bir yazm yanl olduu gibi syleyi bozukluuna da yol aan bir eksik-
liktir. Kimi durumlarda anlam karklna da yol aar: Hala cesetler kayp. ku-
rall biimi hl, Hayvanlar alemi kart. kurall biimi lemi, imkan kurall bi-
imi imkn, bekar kurall biimi bekr, Hakkari kurall biimi Hakkri, tari-
hi film kurall biimi tarih, hikaye kurall biimi hikye, kabus kurall biimi
kbus, rzgar kurall biimi rzgr.
Dzeltme iaretinin kullanlmasnn gerekli olduu yerleri aratrnz.
Kesme areti Eksiklii veya Yanl Kullanm
Kesme iareti, anlam karmasn nlemek zere daha ok zel adlara getirilen hl
ve iyelik eklerini ayrmakta kullanlr. Trkiyeden rneinde bu iaret zel ad ile
eki birbirinden ayrmaktadr. Kesme iaretinin kullanlmad Gkenin rneinde
adn Gke mi yoksa Gken mi olduu anlalamaz. Bu bakmdan zel adlara ge-
len hl ve iyelik eklerinin kesme iareti ile ayrlmas gerekmektedir. Buna karn
zel adlara getirilen yapm ekleri ve okluk eki, kesmeyle ayrlmaz. Konyal, Ada-
nallar rneklerinde olduu gibi:
Elazl bir grup gen... kurall biimi Elzl.
Kesme iareti, ksaltmalara ve saylara getirilen ekleri ayrmak iin de kullanlr:
TDKden, 2005ten, 10 Nisan 2012 Saldan itibaren...
224
Tr k Di l i -I
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
6
ki Balacnn Yazm
ki cmleyi birbirine balayan veya cmlede bir geyi aklamak zere kullanlan
ki balac szcklerden ayr olarak yazlr: demek ki, ben ki, diyor ki, sanma ki,
yoktu ki, neyse ki... Ancak yedi szckte ki balacnn bitiik yazm kalplamtr:
belki, nk, hlbuki, mademki, meerki, oysaki, sanki.
Baktkki gelmiyorsun... kurall biimi baktk ki.
Ayr yazlan ki balacna karlk, aitlik anlam tayan +ki eki ise bitiik yazlr.
nk +ki bala deildir; yalnzca aitlik bildiren bir ektir. Aadaki rnekte g-
rlen +ki, sermayenin geen yla ait olduunu bildirdii iin bitiik yazlmal-
dr: Geen yl ki sermayemiz kurall biimi ylki.
da, de Balacnn Yazm
Dahi, bile anlamlarnda kullanlmakta olan da, de balac daima szcklerden
ayr yazlr. Bulunma durumu eki +da, +de / +ta, +te ile kartrlmas yznden
yanllkla szcklere bitiik olarak yazld grlr: Zaten cevabda verildi. ku-
rall biimi cevab da, Seninde derdin okmu. kurall biimi senin de, sonrada
kurall biimi sonra da, hemde kurall biimi hem de, yada kurall biimi ya da,
...yakalanmadan ncede vard kurall biimi nce de vb.
Ayr yazlmas gerekirken bitiik yazlmas syleyite vurgu yanlna da yol
aar. nk bala da, de vurgusuzdur, vurguyu nndeki szce atar; bulunma
durumu eki +da, +de / +ta, +te ise vurguludur ve vurguyu zerine eker:
Yol da grdm sokak da... / Yolda grdm, sokakta grdm.
Balacn szcklerden kesme iareti ile ayrlmas, nsz benzemesi kuralna
uydurulmas da yanllktr: ...blge mdrnnde... kurall biimi mdrnn
de, gelipte grmemek olmaz kurall biimi gelip de vb.
Buna karlk bulunma durumu eki +da, +de / +ta, +te szcklere bitiik ola-
rak yazlr ve ses uyumlarna uyar. Bulunma durumu ekinin szcklerden ayr ya-
zlmas da bir yazm yanldr. Bu yanl, okuyucuyu da yanltacandan syleyi
ve anlam bozukluklarna yol aar: Moda da erkek dnyas kurall biimi moda-
da, Saldr da bir kii ld kurall biimi saldrda, Bol bol atf da bulunan...
kurall biimi atfta.
Ska yaplan bu yanla dmemek iin ncelikle anlama baklmaldr. Bala
olan da, de dahi, bile anlamlarndadr. Bala kaldrld zaman cmlede bozuk-
luk meydana gelmez. Szce bitiik yazlan +da, +de / +ta, +te ise cmlenin ku-
ruluunda rol oynayan bir ektir. Ek kaldrldnda cmlenin yaps bozulur. rne-
in Evde oturuyorum. cmlesindeki +deyi kaldrdmzda Ev oturuyorum bi-
imine dner. Bunun bozuk bir cmle olduu aktr. O hlde buradaki +de, cm-
lenin kuruluunda rol alan ektir ve bitiik yazlmaldr. Ev de benim deil. rne-
inde ise deyi kaldrrsak cmle bozulmaz. Ev benim deil. cmlesi, anlam de-
ise de dzgn bir cmledir. u hlde buradaki de balatr ve ayr yazlmaldr.
Soru Ekinin Yazm
Szcklerden ayr olarak yazlmas gereken m, mi, mu, m soru ekinin bitiik ya-
zlmas da ska karlalan bir yazm yanldr: Kaldm? kurall biimi kald m,
Senmi geldin? kurall biimi sen mi, Olurmu? kurall biimi olur mu, nsanlk
ldm? kurall biimi ld m vb.
225
Sorudan baka grevlerde kullanldnda da ayr yazlr: Gzel mi gzel! Ya-
mur yad m dar kamayz.
Soru ekinden sonra gelen ekler, bu eke bitiik olarak yazlr: Verecek misin?
Okuyor muyuz? ocuk muyum? Gelecek miydi? Gler misin, alar msn?
Senatoda saldrya urayan Sezarn, manevi evlad Brutusn de saldrganlar arasnda ol-
duunu grnce syledii nl szdeki eklerin yazl biimlerini aratrnz.
Yazm kurallar ve szcklerin kurall yazl biimleri ile ilgili bilgileri www.tdk.gov.tr
adresindeki Yazm Klavuzunda bulabilirsiniz.
Szcklerin ve Deyimlerin Yanl Anlamda Kullanlmalar
Bir dilin sz varlndaki szckler kimi zaman ok ince anlam ve kullanm fark-
laryla birbirlerinden ayrlrlar. Anlamlarnn ayn olduu sanlan szcklerin ok
defa kullanm yerleri farkl olabilir. Deyimler de szckleri deitirilemeyen, azal-
tlp artrlamayan hazr sz kalplardr.
Szckleri ve deyimleri yerli yerinde, asllarna uygun bir biimde kullanmak
gerekir. Sz gelii yrek, kalp, gnl szleri yakn anlamldr, kimi zaman biri di-
erinin yerine kullanlabilir. Ancak yreksiz ile kalpsiz farkl anlamlardadr. Yrek-
siz korkak, kalpsiz ise merhametsiz karlndadr. Gnlsz ise isteksiz de-
mektir. nsan insana yaklarken gemi limana yanar. Be adet sandalye, be ta-
ne sandalye denir fakat be tane renci denmez. Yamur yznden cadde ve so-
kaklar berbat olur fakat yamur sayesinde bol rn alnr.
Biraz daha rafineri bir ekilde sylyoruz. dorusu rafine, Trkesi ince
Toplumdaki bozumann sebebi... dorusu bozulmann
Baz fikir ayrntlar olacak. dorusu ayrlklar
...hatta estetik ameliyat olduu sylencesi bile haber kayna oluyor. dorusu
sylentisi. Sylence efsane anlamndadr.
Atyorum on tane albm vardr ama on birinci albmle daha byk kitleye
ular Yaklak bir say vermek gerektiinde, bir kestirimde bulunulacanda at-
yorum sznn kullanlmas ne yazk ki gittike yaygnlamaktadr. Bu anlamda-
ki kullanm argodur ve palavra atmak, desteksiz atmak szlerinden eksilti yo-
luyla ortaya kmtr. Atyorum argo szc yerine diyelim~rnein~sz geli-
i~mesela karlklar kullanlmaldr.
Bir baka yanl szck kullanm ise gereklemek sz ile ilgilidir. Son yl-
larda olur olmaz her yerde kullanlan gereklemek; olmak, meydana gelmek, yap-
mak yerine kullanlmaktadr. Gereklemek, gerekletirmek szlerinde nceden
tasarlayp uygulamak anlam bulunmaktadr. Kaza gerekleti biimindeki bir
kullanm sanki tasarlama sonucunda kazann meydana geldii dncesini uyan-
drmaktadr. Gerekletirmek szn doru yerde ve anlamda kullanmaya dikkat
etmeliyiz. Aadakiler bu szn kullanmna kt rneklerdir:
Yangn saat 04.00 sularnda gerekleti. dorusu oldu~balad
Yol zerinde 60 m
2
tahribat gerekleti. dorusu meydana geldi
Olay ...eitim uann ...dkm fabrikasna dmesiyle gerekleti. dorusu
meydana geldi
Deyimlerin de yazl ve szl anlatmda yerli yerinde kullanlmas ve zellikle-
rinin korunmas gerekir. Alaca iin btn gcn kullanan ve kimsede parasn
226
Tr k Di l i -I
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
7
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
brakmayan bir kiinin borcunu vermemek iin abalamas durumunu ifade eden
alacana ahin vereceine karga deyimini alacana kartal borcuna sere biimi-
ne dntremeyiz. En g durumdan bile zarar grmeden kurtulma durumunu
anlatan kedi gibi drt ayak stne dmek deyiminde kedi yerine tavan, dmek
yerine yklmak szlerini kullanamayz.
Yaka yrtk cep delik dorusu cep delik cepken delik
...bilmesi gereken bir ey var; o da uvaldz kendine, ineyi bakasna batr-
mak. dorusu ineyi kendine, uvaldz bakasna batrmak
Yamur kovadan boanrcasna yayordu deta. dorusu bardaktan boa-
nrcasna
Sylenenlere kulak kapayabilmek gcnzle alakal dorusu kulak tkayabilmek
Szcklerde Fazlalk
Cmlede bir veya birka szcn gereksiz yere kullanlmas da anlatm bozuklu-
una yol aar. E anlaml szckleri yan yana kullanmak da doru deildir. Kimi-
leri, konuma srasnda, kullandklar bir szcn, dinleyenlerce ok iyi anlal-
madn dnerek ayn anlamda baka bir szckle aklamaya alr. Bunun
iin ok defa aklama szlerine bavurulur veya ksa bir duraklamadan sonra e
anlaml szckle konumaya devam edilir. Ancak hi ara vermeden ve herhangi
bir aklama yapmadan e anlaml szleri arka arkaya kullanmak anlatm bozuklu-
udur: Bir rnek vereyim, mesela..., Burada ince bir nans fark var..., Ola-
naklar imkn tanmyor... vb.
...bunun yeri ve mekn ynetim kurullardr.
Kasetin satlar nasl, ilgi, alaka nasl?
Spor salonu ful dolu. dorusu hncahn dolu, dopdolu
Bir anlamda prestij ve saygnlk kayb, uzun vadede mteri kayb anlamna da
gelecektir.
...yasalar, kanunlar rmcek ana benzer; gller deler geer; zayflar tak-
lr kalr.
Tam verimli randman salanamyor.
lginize ve alakanza yrekten teekkr ediyorum.
Etrafnzdaki yoksullar, fakirleri gzetiyorsunuz.
Sayglarm hrmetlerimle sunarm.
Kimi szckler, kavram ve anlam alannda bulunan szcklerle birlikte kulla-
nldnda da fazlalk meydana gelir ve anlatm bozukluu ortaya kar. rnein
mjde gzel haber, iyi haber anlamndadr. Kitle iletiim aralarnda da ska
rastlanan mjdeli haber yanl bir kullanmdr. Yalnzca mjde veya gzel haber
demek yeterlidir. Aralar sel sularna kapld cmlesinde de benzer durum sz
konusudur. Sel zaten sudan oluur, dolaysyla Aralar sele kapld demek yeter-
lidir. Maddi hasarl kaza biiminde ska tekrarlanan ifadede de fazlalk vardr.
Manevi hasarl kaza olamayacana gre yalnzca hasarl kaza demek yeterlidir.
Uzmanlam profesyoneller benzer yapdadr. Profesyonel zaten uzmanlam
demektir.
Btn bunlar sz varlndaki gelerin gerek ve yan anlamlarna dikkat ede-
rek her birinin yerli yerinde kullanlmas gerektiini gstermektedir.
227
Sz Diziminde Sraszlk
Cmle gelerinin ve szcklerin belli bir dzen iinde sralanmas anlamay kolay-
latrr. Szckleri en uygun yerde kullanmak bu bakmdan nemlidir. Kimi zaman
ba tarafa alnp dier gelerle karmasn diye virglle ayrlan bir ge, uygun ye-
re konulduunda virgle gerek kalmaz. Konumada duraklama veya vurguyla
geyi ayrarak sraszl gidermek isteriz. Szckler yerli yerinde kullanlrsa du-
raklamaya hi gerek yoktur. Sfatlar ve zarflar ounlukla kendilerinden sonraki
kelimeleri belirtir. Bu bakmdan belirtecekleri szcklerden nce yer alrlar. Yer-
leri deitirilirse baka szckleri belirtip yanl anlamaya da yol aabilirler. rnek
cmlelerde yanl yerde bulunup sraszla yol aan szckler eik dizilmi, do-
ru biim rnekten sonra gsterilmitir.
lk talyaya gittiinde... dorusu talyaya ilk gittiinde
Baka gzden kaan hususlar da var. dorusu Gzden kaan baka hususlar
da var.
Btn futbolu brakm eski oyuncular... dorusu Futbolu brakm btn es-
ki oyuncular...
En kk drt basamakl say nedir? dorusu Drt basamakl en kk say...
Belirtisiz isim tamlamalar, kavramlar karlayan kelime gruplardr. Bu tamla-
mada unsurlar arasnda araya baka bir unsur getirilemeyecek kadar sk bir ba
vardr. Buna ramen son zamanlarda belirtisiz isim tamlamalarnn arasna eski s-
fat sokularak bu yap bozulmaktadr. Oysa Devlet baarl Bakan, Bykehir
Belediyesi alkan Bakan demediimiz gibi eski sfat da tamlanann iine deil
nne getirilmelidir:
Bugne kadar adayln aklayan tek isim Dileri Eski Bakan... dorusu
eski Dileri Bakan
...Belediye Eski Bakan...tarafndan kurulan... dorusu: Eski Belediye Bakan
228
Tr k Di l i -I
KARITIRILAN SZCKLER
Aadaki tanmlar Trk Dil Kurumunun genel ada www.tdk.gov.tr adresindeki
Gncel Trke Szlkten alnmtr.
Ayrcalk 1. Bakalarndan ayr ve stn tutulma durumu, imtiyaz: lm
nnde herkes bir, ayrcalk yok kimseye. -T. Oflazolu.
Ayrm 1. Ayrma ii, tefrik: Kuvvetler ayrm. 2. Bir kimse veya nesnenin
bir bakasyla kartrlmamasn salayan ayrlk, benzer eyleri
birbirinden ayran zellik, bakalk, fark: Bu arada silinen
ayrmlar ve ayrmcklar, bulankl iyiden iyiye artryor. -T. Uyar.
3. Alt blm. 4. man. Cinsleri ve trleri birbirinden ayran ana
karakter, fark. 5. Ayrlma noktas: Yol ayrm. 6. sin. ve TV Bir veya
daha ok sahne iinde gelitirilip olayn tamamlanm bir parasn
veren film bl.
Azmsamak 1. Bir eyin umulduundan az olduu yargsna varmak, az
grmek, az bulmak.
Kmsemek 1. Deer ve nem vermemek, kk grmek: Alay m ediyorum,
onu kmsyor diye her an tetikte. -Y. Kemal.
Direk 1. Aatan veya demirden yaplan uzun ve kaln destek: Kayk
yelkeni amak iin ilkin direi yerine oturtmaldr. -S. Birsel. 2.
Stun. 3. Deerli, saygn, nde gelen kimse: Evin direi babamdr.
Direkt 1. Dolaysz, aracsz: ki devlet arasnda direkt iliki yok. 2. Doru
olarak, hibir yerde durmadan, duraksz, doruca: Bu otobs direkt
stanbul'a gider. 3. Dorudan, dorudan doruya: Snfn direkt
geen renci.
229
Dilin kar karya bulunduu sorunlar ile konu-
urlarn sorunlarn ayrt edebilmek
yerlerine, rnlere yabanc adlar verilmesi; kit-
le iletiim aralarnda syleyi bozukluklarna
rastlanmas, ksr bir sz varl kullanm; gen
kuaklarn dilinde grlen yabanclama genel-
likle Trkenin bir sorunu gibi grlr. Oysa
Trke gerek ses yaps gerek biim zellikleriy-
le ve sz varlyla gl bir dil konumundadr.
Btn bu olumsuzluklar Trkenin sorunu deil,
Trkeyi hakkyla kullanamayan, sz varlnn
anlatm gcyle donanamam, bu konuda gere-
i gibi eitilememi konuurlarn sorunudur. Bu
durumda, Trkenin sorunlarndan deil Trk-
enin kar karya bulunduu sorunlardan sz
edilebilir.
Szck ve terim tretmenin nemini aklaya-
bilmek
Trkenin gelitirilmesi ve zenginletirilmesi, ye-
ni kavramlar iin kendi kaynaklarndan yararla-
narak szck ve terim tretilmesi ile mmkn-
dr. Yaps gerei yeni szckler ve terimler t-
retmeye uygun bir dil olan Trkenin tarihsel
dnemlerinde eitli bilim alanlarnda terimlere
sahip olduu grlmektedir. zellikle Uygurlar,
eitli bilim dallarnda ortaya koyduklar eserler-
de bilinli bir biimde Trke terim kullanmlar,
yeni terimler tretmilerdir. Kimi zaman bu ko-
nuda duyarszlk yaansa da zellikle Trk Dil
Kurumunun kuruluuyla birlikte eitli bilim, sa-
nat ve spor alanlarnda terim tretme almalar
kurumsal lekte yrtlmtr. Bu terimlerin
sz varlna yansyan boyutu hi de azmsanma-
yacak younluktadr. Terimlerin bir blm gn-
delik dile de girmi, dilin genel sz varlnda
kendisine yer edinmitir.
Trkenin bilim dili olma uran deerlendire-
bilmek
Bilimi oluturan verilerin ve bilgilerin szl, yaz-
l, grsel, iitsel ve deneysel olarak ilenmesini,
retilmesini, gelitirilmesini, aktarlmasn srekli
bir biimde salayan diller, bilim dilidir. Eitim
ve retimin ilk aamasndan itibaren retim di-
li olarak kullanlan Trke, bilimsel aratrma ve
almalarn da dili olarak varln srdrmekte-
dir. Bilimsel aratrmalarn sonularnn yaym-
land yazlarn, sunulduu bildirilerin dilinin de
Trke olmas, bilim dilinin varl asndan ge-
rekli koullardan biridir. Bu alanda birtakm so-
runlar bulunsa da Trke bilim dili olma nitelii-
ni srdrmektedir. Trk Dil Kurumunun bilim te-
rimleri alannda yrtt almalar da Trke-
nin bilim dili olarak ilenmesi ve gelitirilmesi a-
sndan yararl sonular ortaya koymutur.
Dillerin yaad kresel etkileimi karlatra-
bilmek
21. yzylda bilimde, teknolojide yaanan geli-
meler, iletiimin hz kazanmasn ve yaygnla-
masn salamtr. Bu sayede kltrel snrlar or-
tadan kalkm, kresel bir etkileim a bala-
mtr. Artk, dnyann bir kesinde yaanan bir
olay, annda pek ok lkeyi etkilemektedir. Bir
lkede yaymlanan kitap, televizyon dizisi veya
gsterime kan bir film ksa srede pek ok l-
kede de etki brakmaktadr. Bu yaygn ve gl
etkileim, izlerini nce dilde kendisini gster-
mektedir. Gemite, bir yabanc kkenli szc-
n dile girmesi, yerlemesi ve yaygnlamas yl-
lar, hatta yzyllar alrken gnmzde artk ok
ksa bir sre ierisinde yabanc kkenli bir sz-
ck dillere geebilmektedir. ngilizcenin dnya-
daki pek ok dili etkilemesi Trkede de youn
bir biimde kendisini gstermitir. Bu etki yle
byk boyutlara ulamtr ki retim dili olarak
ngilizcenin kullanld farkl bir yap ortaya k-
mtr. Oysa bir yabanc dili renmek ile konu-
lar yabanc dilde retmek tamamen farkldr.
Szl ve yazl anlatm bozukluklarn belirleye-
bilmek
Dilin kitle iletiim aralarnda ve son zamanlarda
yaygnlaan sosyal medyada kurall bir biimde
kullanlmasnn salanmas nemli bir sorun ola-
rak varln korumaktadr. Kuralsz kullanmlar,
dilde yeni galatlarn, yaygn yanllarn ortaya
kmasna yol amaktadr. Trkede her szc-
n sylenii ve yazl kurala balanmtr.
Trkenin yazld gibi okunan, konuulduu
gibi de yazlan bir dil olduu dncesi doru
deildir. Her dilde olduu gibi Trkede de ya-
zlla syleyi arasnda farkllklar bulunmakta-
dr. Szcklerin kurall bir biimde yazlmas ve
sylenmesi esastr. Kural d syleyiler ve yaz-
llar birer anlatm bozukluudur. Szl ve yazl
anlatm bozukluklar etkili ve gl bir dil anla-
tmn engeller. Szcklerin syleyi ve yazl
kurallarna gre kullanlmas gerekmektedir.
zet
1
A M A
2
A M A
3
A M A
4
A M A
5
A M A
230
Tr k Di l i -I
1. Aadakilerden hangisi Trkenin deil konuurla-
rnn sorunlarndan biridir?
a. Yeni szck ve terim tretme
b. Ses uyumlar
c. Sz varlnn zenginlii
d. Syleyi bozukluu
e. Trkenin eklemeli dil oluu
2. Aadakilerden hangisi birleik szcktr?
a. ikilem
b. iletiim
c. saya
d. gezegen
e. tekel
3. Bir lkenin dilinin bilim dili olarak geliebilmesi iin
aadakilerden hangisi sylenemez?
a. Bilimi oluturan verilerin ve bilgilerin szl ola-
rak ilenebilme yetenei
b. Dnrlerin, bilim adamlarnn, sanatlarn,
hukukularn o dilde eser vermesi
c. retimin bir baka dille yaplmas
d. Sz varlna eitli alanlarla ilgili yeni kavram-
lar kazandrlmas
e. Bilimi oluturan verilerin ve bilgilerin yazl ola-
rak ilenebilme yetenei
4. Aadakilerden hangisi 1933 ylndaki niversite re-
formundaki uygulamalardan biri deildir?
a. Trkiyede almaya devam edecek yabanc -
retim yelerinin yl ierisinde Trkeyi -
renmesi
b. retimde yabanc kkenli terimlerin kullanl-
mas
c. retim yelerinin rencilere Trke ders mal-
zemesi salamas
d. Aratrmalarn sonularnn sunulaca makale
ve kitaplarn Trke yazlmas
e. retim yelerinin Trke kitaplar, makaleler
yazmas
5. Kresel etkileim sonucunda dillerin etkilenmesi bu-
zulun suyun zerinde kalan ksm ise aadakilerden han-
gisi etkileimin buzulun altnda kalan alann ifade eder?
a. yerlerine yabanc adlar verilmesi
b. Beslenme alkanlklarmzn deimesi
c. Yabanc kkenli terimlerin yaygnlamas
d. Syleyi bozukluklarnn yaygnlamas
e. rnlere yabanc adlar konulmas
6. Aadaki szcklerin hangisinde uzun nl bulu-
nur?
a. rakm
b. lisans
c. resmigeit
d. miting
e. ivedilik
7. Aadaki szcklerden hangisi nl ile balayan
bir ek aldnda son sesi yumuar?
a. kaset
b. paket
c. blok
d. metot
e. ceket
8. Aadakilerden hangisinde yazm yanl vardr?
a. mademki
b. oysaki
c. neyseki
d. meerki
e. hlbuki
9. Aadakilerden hangisinde da / de balac ile bu-
lunma durum eki kurala uygun bir biimde yazlmtr?
a. Depremde kprler de ykld.
b. Bunuda yapt sonunda.
c. Zaten cevabda ann da verildi.
d. Kitabna da atfda bulunmadm.
e. Soba da giysilerinide yakt.
10. Aadakilerden hangisinde soru ekinin yazm ku-
ralldr?
a. Takm tutarmsnz?
b. Bu sorunun yantn bil miyormu?
c. almay sever mi siniz?
d. Ku mu konmu aaca?
e. Telefonu kapalm hl?
Kendimizi Snayalm
231
Kltr atmzn Yap Ta
Kimi kalplam szlerin ve deyimlerin radyo ve tele-
vizyonlarda ne hale geldiini oumuz ibretle izliyoruz.
Kalplam szler, ad stnde, kalptr; bu kalp bozu-
lursa yalnz kullanmn kula trmalamas sz konusu
olmaz; anlam da bulanr, bakalar. Deyimler de kalp-
lam szlerdir. Onlarn da bir szc bile deitirile-
mez, yerinden oynatlamaz.
imdi medyadan kimi rnekler: Reklam aras verile-
ceini her sunucu kendine gre bir yntemle duyuru-
yor. Bizden ayrlmayn. falan diye ricalarda bulunulu-
yor hani, nerdeyse yalvaryor ya, TV kanallarndan biri
de yle bir kibarlk yapyor: Lafmza balla ara veri-
yoruz. Ball bir ara ilgin; ama olanaksz! Onlar ora-
da, biz burada, bal nerede? Bu szn, imdiye kadar
bildiimiz kullanm nasld? ki kii karlkl konu-
maktadr, biri tekinin szn kesmek zorunda kald-
n hissettirmek iin Lafnz balla kesiyorum. der ve
srdrr konumasn; bu, arada sylenen bir neza-
ket szdr yalnzca, imdi reklamlara yer vermek
zorundayz. anlamnda kullanlmaz. stelik, reklamla-
rn bal tadnda olduunu da kimse iddia edemez.
Yakas almadk sz de byle bir eydir. Pek kim-
senin bilmedii argo szler ve sylenmesi ciddi bir ce-
saret gerektiren nadir kfrler iin kullanlr. ...fa-
lancann yakas almadk klibini ilk defa bu program
sunacak birazdan. biiminde deil.
Yaar'n PTT'den 200 bin liraya gelip ortaln ayyuka
kt bir zaman ... da da benzer bir yanllk var. Ay-
yuka kmak bilmediimiz bir deyim deil. Bir eyin
herkes tarafndan duyulmas, kt bir hretin yaygn-
lamas anlamnda kullanlr. Ortalk ayyuka kmaz.
O sz neyse, O kar ayyuka.
Hadi izleyelim ve hepimiz stmze den pay ka-
ralm olmaz m? Hepimiz stmze deni yapalm
denebilir. Paymza deni karalm/yapalm/anlaya-
lm. da denebilir; ama stmze den pay ne de-
mek? Burada kalp bozulduu iin bize de Pay neden
stmze dyor? diye sormak hakk doar.
----Trkler, kltr atmzn en stndeki bir yap
tadr. Yap ta gzel bir sz; ama atnn stnde-
ki yap ta o aty kertir bence. Yap tann ille de
kltr atmzn en stnde durma zorunluluu yok ki!
Trkler, kltr binamzn temelindeki bir yap ta
da olabilir. Hatta daha m yakk alyor ne?
----nsanlar ister istemeden konumak istiyorlar. s-
ter istemeden diye bir ikileme yok. Bunun dorusu
ister istemezdir. nsanlar ister istemez konuuyorlar.
denmeye allm besbelli. Szn dorusu anmsan-
saym, yeniden bir istemek kullanmna da gerek kal-
mazm. Tpk Geminin burdan tekrar Trabzon'a m
dnp dnmeyecei sorusuna ... da olduu gibi. D-
np dnmeyecei diye bir ikileme varsa mya gerek
yok.
Benim hayatta bir dikili ivim yok, ne kzmm ne be-
nim. Dikili ivi sz dndryor insan, deil mi?
ivi, belki akl olur da dikili olan aa. Herhan-
gi bir mal varlnn bulunmadn anlatmaya alan
bir babann szleri bunlar. Mal varl tanm dei-
ince szler de byle alabora oluyor demek ki! yle
ya, insanlar eskiden hibir eye sahip olmadklarn
anlatmak iin Hayatta bir dikili aacm yok. derlerdi;
imdi aa kimin umurunda? Varlk evlerle, apartman-
lar, katlarla llmeye balannca aacn yerini de i-
vi alm demek. Ama yle de olsa yanl, byle de ol-
sa yanl.
Feyza Hepilingirler
(Ksaltlmtr)
Kaynak: Hepilingirler, F. (1997). Trke Off. stan-
bul, Remzi Kitabevi.
Yaamn inden
232
Tr k Di l i -I
1. d Yantnz yanl ise, Dilin Sorunu mu Konuur-
larn Sorunu mu? konusunu yeniden gzden
geiriniz.
2. e Yantnz yanl ise, Szck ve Terim Tretme
3. c Yantnz yanl ise, Bilim Dili Trke konusu-
4. b Yantnz yanl ise, Bilim Dili Trke konusu-
5. b Yantnz yanl ise, Kresel Etkileim konu-
6. a Yantnz yanl ise, Szl Anlatm Bozuklukla-
r konusunu yeniden gzden geiriniz.
7. d Yantnz yanl ise, Szl Anlatm Bozuklukla-
r konusunu yeniden gzden geiriniz.
8. c Yantnz yanl ise, Yazm Yanllar konusu-
9. a Yantnz yanl ise, Yazm Yanllar konusu-
10. d Yantnz yanl ise, Yazm Yanllar konusu-
Sra Sizde 1
Evlenmekle kurulan akrabal bildiren Trke kayn
ile Trke ana szcklerinin birlemesi srasnda nce
ulama yaanm, kaynana biimi ortaya kmtr. Vur-
gusuz orta hece nlsnn dmesi sonucunda da sz-
ck, kaynana biimine dnmtr. Trke stl ve
a szckleri birletiinde // ve /a/ sesleri kaynar-
ken anlamca baskn olan a sznn nls, // sesini
kendisinde eritir. Son ses ise daha sreksiz olan //ye
dnr. Btn bu ses olaylar sonucunda ortaya kan
birleik szckler sese tam bir kaynama gsterdikle-
rinden stla olarak bitiik yazlrlar.
Sra Sizde 2
Bugn Trkiye Trkesinde gr- biiminde kulland-
mz szck eski Uygur Trkesinde kr- biiminde idi.
Fiilden ad yapan -m eki, kr- fiiline dorudan eklene-
meyecei iin yardmc ses // araclyla getirilmitir.
Bylece bugnk biimi grm olan szck tretilmi-
tir. Tt ise tt- fiiline getirilen - ekiyle yaplmtr.
Tts, ttn gibi szcklerin de kk olan tt-, gzel
koku anlamnn ortaya kmasn salamtr. Her iki
szck de fiil kknden tretilmi szcktr.
Sra Sizde 3
Fizik terimi olarak iki ucundan ters yanlara ekilen bir
telin her noktasnda, o iki gce kar koyan g anla-
mnda tretilen gerilim, genel dilde gerginlik, tansi-
yon anlamnda kullanlmaktadr. Sinema terimi olarak
da eitli yollara bavurularak filmde yaratlan skntl,
gergin hava, tansiyon anlamna gelmektedir. Biliim
terimi olarak tretilen sanal ise genel dilde gerekte
yeri olmayp zihinde tasarlanan anlamndadr. Sanal
gndem, sanal bte gibi siyasi sylemlerde kullanla-
bilmektedir. Gk bilimi terimi olarak tretilen uydu,
bugn mecaz olarak ilerini ve davranlarn daha g-
l birinin isteine uyduran (devlet, kurum, kimse) an-
lamn kazanmtr.
Sra Sizde 4
Arapa rakip sz herhangi bir ite, bir yarta, birbiri-
ni gemeye alan, ayn eyi elde etmeye uraan kim-
se anlamndadr ve her iki hecesi de Trkede normal
uzunlukta sylenmektedir. Szcn nlyle balayan
bir ek almas durumunda ikinci hecesinin uzun olarak
sylendii Trke Szlkte gsterilmektedir (raki:bi).
Gnmzde kullanmdan dm olan Arapa rkip
sz ise Osmanlca Szlkte binici, binen, binmi, bir
nakil vastasna binmi olan anlamlarndadr. Bu du-
rumda rakip sznn rkip biiminde sylenmesi bir
syleyi bozukluudur.
Sra Sizde 5
Trk Dil Kurumunun http://tdk.org.tr adresindeki Sesli
Trke Szlknde dekan sznn ikinci hecesi /kan/
kaln olarak sylenmektedir. Bu szcn dekn bii-
minde ince sylenmesi, bir syleyi yanldr.
Sra Sizde 6
Dzeltme iareti balca yerde kullanlr:
Yazllar bir, anlamlar ve sylenileri ayr olan sz-
ckleri ayrt etmek iin okunular uzun olan nllerin
zerine konur: adet (say), det (gelenek, alkanlk);
alem (bayrak), lem (dnya, evren); ak (eklem kemi-
i), k (vurgun, tutkun); hal (sebze, meyve vb. satlan
yer), hl (durum, vaziyet); hala (babann kz kardei),
hl (henz) vb.
Arapa ve Farsadan dilimize giren birtakm szckler-
le zel adlarda bulunan ince g, k nszlerinden sonra
gelen a ve u nlleri zerine konur: dergh, tezgh,
yadigr, dkkn, hikye, kt, Kzm, glgn; mah-
233
km, skn, skt vb. Kii ve yer adlarnda ince /l/ n-
sznden sonra gelen /a/ ve /u/ nlleri de dzeltme
iareti ile yazlr: Halk, Lle, Naln; Bal, Elz, sl-
hiye, Ldik, Lpseki, Selnik vb.
Nispet ekinin, belirtme durumu ve iyelik ekiyle kar-
masn nlemek iin kullanlr: (Trk) askeri ve asker
(okul), (slam) dini ve din (bilgiler), (Atatrkn) res-
mi ve resm (kurulular) vb. Nispet eki alan szckle-
re Trke ekler getirildiinde dzeltme iareti olduu
gibi kalr: millletirmek, milllik, resmletirmek, resm-
lik vb.
Sra Sizde 7
Sezar, kendisine saldranlarn ierisinde manevi evlad
Brts de grnce Sen de mi Brts? diye sitemini
haykrmt. Buradaki bala olan de bile anlamnda-
dr ve ayr yazlr. Ancak Sezar kayp bir eyasn, r-
nein klcn ararken Brtste olup olmadn -
renmek isteseydi (Klcm) Sende mi Brts? diye so-
racakt. Bu durumda +de bulunma durum eki szce
bitiik yazlmaldr. Soru eki ise her iki durumda da
ayr yazlr.
Ahmet Midhat (1897). Zeyl, Tercman- Hakikat ve
Servet-i Fnun tarafndan Girit Muhtacinine ane
Nsha-i Fevkaladesi, stanbul, s. 30.
Aksan, D. (2004). dil bilim ve Trke Yazlar. stan-
bul: Multilingual Yaynlar.
Karal, E. Z. (1994). Osmanl Tarihinde Trk Dili Soru-
nu, Bilim Kltr ve retim Dili Olarak Trk-
e. Ankara: Trk Tarih Kurumu Yayn.
Levend, A. S. (1972). Trk Dilinde Gelime ve Sadele-
me Evreleri. Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar.
zyetgin, A. M. (2004). Eski Trk Vergi Terimleri.
Ankara: KKSAV Yaynlar.
RTK- TDK (1999). Radyo ve Televizyonda Trke-
nin Kullanm. Rapor, http://www.rtuk.gov.tr
/sayfalar/IcerikGoster.aspx?icerik_id=11055d05
-bfa5-4780-b13f-59eb90335766 (Eriim tarihi 2
Nisan 2012).
Ylmaz, . vd. (2011). ktisat Terimleri Szl. An-
TDK (2011). Trke Szlk. Ankara: Trk Dil Kurumu
Yaynlar.
TDK (2005). Yazm Klavuzu. Ankara: Trk Dil Kuru-
mu Yaynlar.
Zlfikar, H. (2004). Doru Yazalm. Doru
Konualm. Trk Dili Dergisi Yazlar, TDK.
ahin, H. (2006). Yabanc Kelimelere Trke Karlklar
Bulma Sorunu inde Trkenin ada
Sorunlar (II. bask). Ankara: Gazi Kitabevi.
Yaln, . (1998). Doru Trke, stanbul: Metis Yay.
Hepilingirler, F. (2000). Dedim: Ah. stanbul: Remzi
Kitabevi.

Türk Dili

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Türk Dili

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2637

Trk Dili-I Dil Nedir?

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

Trk Dili-I Dil Kltr likisi

Trk Dili-I Ses Bilgisi

dem > adam, Ar. hev

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

Trk Dili-I Trkenin Sz Varl

You might also like