.

Bi ton Steiner

1. Lch s bi ton Steiner Vn sau y c Fermat, nh ton hc Php ni ting, ra trong cun sch Treatise on Minima and Maximal [2, trang 1], c th l nh sau: Cho trc ba im trong mt phng. Hy tm im th t sao cho tng khong cch t im ny ti ba im cho trc nh nht c th. Bi ton ca Fermat c Torricelli, hc tr cui cng ca Galileo, gii vo qung nm 1640 [2, trang 2]. im ny c mang tn l im Torricelli ca tam gic to bi ba im cho. l im nhn ba cnh ca tam gic to bi 3 im cho di cng mt gc 120 nu nh tam gic to thnh c ba gc nh hn 120, v l nh gc t nu nh tam gic c mt gc khng nh hn 120. Sau nhiu th k, bi ton ca Fermat li c pht hin li trong mt kha cnh mi bi nhiu nh ton hc khc. Ngi ta tng qut bi ton Fermat nh sau: Bi ton Fermat: Cho trc mt tp hp hu hn n im trong mt phng. Hy tm mt im sao cho tng khong cch t im ny ti cc im cho trc nh nht c th. im cn tm c gi l im Torricelli cho h n im cho trc. Boltyanski, Scriba, Schreiber und Wesolowsky [2, trang 2] vit v lch s ca bi ton Fermat. Vo th k th 19, Steiner tng qut bi ton

ca Fermat bng cch khng hn ch s im cn tm. Qung 100 nm sau, Courant v Robin ghi ch v bi ton tng qut ny nh sau: Mt vn rt gin n nhng li rt c tnh kin thit l vn c nu ra bi Jacob Steiner, mt i din ni ting ca trng phi hnh hc Berlin, vo u th k 19. Ba lng A, B v C phi c ni vi nhau bi mt h thng ng giao thng vi tng di nh nht c th.

Hnh 31

Thc ra, ngay t thi Gau, ngi ta bit ti nhng loi bi ton kiu nh th ny. Trong mt bc th gi cho mt ngi bn ca mnh tn l Schumacher, Gau c vit:

Nu cp ti vn thit k mt mng giao thng ti u cho cc nh mt t gic, th ta gp phi mt bi ton tht s th v, m ti bit ti n khi phi thit k cc tuyn ng st ni cc thnh ph Harburg, Bremen, Hannover v Braunschweig...

Trong cun sch What is Mathematics ca Robbins v Courant xut bn nm 1941, bi ton ca Gau c cng b di tn ca Steiner: Bi ton Steiner: Cho trc mt tp hp hu hn n im trn mt phng (hoc trong khng gian metric no ), hy tm mng giao thng vi tng di nh nht ni cc im ny vi nhau. Bi ton ca Steiner cho tp hp gm 3 im cho trc chnh l mt trng hp ring ca bi ton Fermat. Th nhng, vi tp hp c 4 im, ta thy rng bi ton Steiner khng cn l bi ton ca Fermat na, v n hon ton c mt mu sc khc. Tuy vy, chnh Robbins v Courant cng khng h cp ti bi ton Fermat trong trng hp ring ca bi ton Steiner cho n = 3, cng nh khng cp g ti bi ton ca Gau khi n = 4. Cng do s hp dn v s ph cp ca cun sch ca h, m bi ton c t ra tht s tr thnh vn Steiner v mi quan tm ti bi ton ny c thi bng ln. Bi ton m Gau t ra cho h thng cc ng tu ni cc thnh ph Harburg, Bremen, Hannover v Braunschweig c Bopp gii quyt mt

cch trit [2]. Trong hnh 31, chng ta thy m t li gii ca bi ton ny. H thng ng st ti u c b sung thm mt im, im Torricelli ca tam gic vi ba nh l ba thnh ph Harburg, Bremen, Hannover, v Braunschweig c ni vi Hannover bi mt tuyn ng st chy thng. Melzak [2], vo nm 1961, l ngi u tin nu ln nhng tnh cht c s xc nh mng giao thng ti u cho bi ton Steiner n im bt k. Mt tng quan v bi ton Steiner trn mt phng clit c a ra bi Gilbert v Pollak trong nm 1968. V l do ti u, cho nn chng ta nhn thy ngay l mng ti u cho bi ton Steiner ch bao gm cc on thng ni m khng c ng cong no c. Mng ny phi lin thng v khng c chu trnh (do iu kin ti u ca n, nu c chu trnh ta c b bt mt cnh trn chu trnh m khng nh hng ti s lin thng ca th). Nh vy, mng ti u ca bi ton Steiner phi l mt cy m cnh ca n l cc on thng. Ta gi mng ti u trong bi ton Steiner l cy Steiner.

2. Phn tch bi ton Steiner cho n = 4 im Nghim ca bi ton Steiner l mt h thng cc on thng ni cc im cho vi cc im Steiner ta thm vo, cho nn chng ta khng th nu quy lut tng qut xc nh chnh xc l cc im no v cc on thng c ni nh th no. i ti phng php tng qut, ta gii bi ton cho trng hp n = 4 im. Hn th na, ta chn 4 im l 4 nh ca mt hnh vung cnh 1 d gii.

Bi ton 1: Hy dng mt mng li giao thng ni 4 nh ca mt hnh vung ABCD cnh 1 vi tng di nh nht, sao cho t mt nh ty ca hnh vung, ta c th i theo cc cnh ti cc nh cn li ca hnh vung. Trong qu trnh tm kim mng ti u, ta s s dng nh l 11 quen bit sau: nh l 1. Trn mt phng c mt tam gic u ABC v mt im M. Khi ta c bt ng thc MB + MC MA, vi ng thc ch khi M nm trn cung BC ca ng trn ngoi tip tam gic ABC. nh l 11 trn c th chng minh d dng nh nh l Prmt m rng, c pht biu nh sau: nh l 2. Cho trc 4 im ABCD, khi ta c bt ng thc AB.CD + AD.BC AC.BD,

ng thc xy ra ch khi ABCD l mt t gic ni tip. Ta thy rng mng ti u ca chng ta phi l mt cy cha cc nh ca hnh vung ABCD cho. By gi chng ta xem xt bi ton theo s cc im Steiner: Nu ch c khng c im Steiner no c:

Hnh 32 Nh vy, cy ca chng ta l cy vi bn nh l nh ca hnh vung. Do mt cy c 4 nh s c ng 3 cnh. R rng khong cch gia hai nh ca hnh vung khng nh hn 1, cho nn cy ti u (c tng di cc cnh nh nht) l c tng di cc cnh l 3 (trong hnh 32 l mt v d vi 3 cnh ca hnh vung n v ny). Nu c ng mt im Steiner:

Hnh 33 Ta thy rng do l do ti u, nn bc ca im Steiner thm vo (ta gi l im M) phi t nht bng 3. Nu khng, ta c th vt b n i (nu n l nh treo, hoc thay th hai cnh xut pht t n bi cnh ni 2 nh lng ging ca n trong trng hp bc ca n

bng 2). Nh vy ch c ng 2 trng hp phi kho st l hai trng hp trong hnh 33 ng vi trng hp bc ca nh M l 3 hay l 4. Ta xt hai trng hp: 2a) Bc ca M l 3. Dng thm mt tam gic u ADE ngoi hnh vung ABCD cho. p dng nh l 11, ta c MA + MD MA + MD + MB + BC ME, v suy ra EB + BC,

v thy rng di ca cy ti u khng nh hn EB + BC. Trong trng hp ny, cy ti u c c khi M l giao im ca DB vi ng trn ngoi tip tam gic ADE.

Hnh 34 D thy gc E ca tam gic ABE bng 15, cho nn BE = 2cos 15. Ta thy d dng l cy ti u trong trng hp bn phi c di bng 1 + 2cos 15. 2b) Bc ca M l 4.

Hnh 35 Trong trng hp ny ta c MA + MC AC v MB + MD BD.

Nh vy di ca mng giao thng ng vi trng hp ny khng nh hn 2 , v t c di ny khi M l giao im

hai ng cho ca hnh vung n v cho. Nu c ng hai im Steiner: Ta thy nh lp lun trn l bc ca cc im Steiner thm vo, m ta k hiu l M v N, phi t nht bng 3. Ta c th kim nghim thy rng mng c hnh dng nh trong hnh 34 (hoc tng t nh vy vi M ni vi A v B, cn N ni vi C v D v N c ni vi M). Ta dng hai hnh tam gic u ADQ v BCP ra pha ngoi hnh vung ABCD nh trong hnh v.

Hnh 36 p dng nh l 11, ta c th thy rng MA + MD t l NB + NC khng nh hn QM + MN + NP MQ v tng

NP. Do tng di cc cnh ca cy ca ta PQ, vi ng thc ch khi M v

N l giao im ca cc ng trn ngoi tip tam gic ADQ v BCP vi MN. Nh vy cy ti u trong trng hp ny c tng di l PQ = 1 + .

So snh p s ca ba trng hp ta xt trn, ta thy gi tr nh nht ca ba trng hp ny l 1 + tr tm ra 1 + . Ci iu ngn cn chng ta chp nhn gi

ny lm gi tr ti u l quan st thy cng thm

nhiu im Steiner, th tng di cc cnh ca mng ti u tng ng cng nh. Trong sut qu trnh lp lun trn, chng ta cha c mt c s no t chn chng t c rng ch c th thm ti a 2 im Steiner thit k c mng giao thng ti u cho h 4 im cho. thy rng qu tht mng ti u vi bi ton n = 4 im ch c khng qu 2 im Steiner, ta buc phi s dng cc kin thc v cy. Trong phn

tip, ta s chng t rng cy ti u ca bi ton Steiner vi n im ch c khng qu n-2 im Steiner. Vi nh l 13 c chng minh trong mc sau, bi ton tm cy Steiner cho tp nh hnh vung n v mi c th gii quyt trit , v di ca cy ti u cn tm l 1 + .

3. Phng php gii bi ton Steiner tng qut Nh trong mc trn phn tch, chng ta thy hnh hc thun ty khng th gii quyt c bi ton Steiner. Vi hnh hc thun ty, chng ta ch tnh ton c di ti u khi hnh dng ca mng giao thng c hnh thnh. Vn ht sc quan trng trong vic xc nh c hnh dng ca cy ti u l xc nh c s im Steiner ca cy ti u. Mt kt qu bit c nu trong [2] m khng c chng minh i km l mt cy ti u ca bi ton Steiner n im ch c khng qu n-2 im Steiner. Ta chng minh khng nh trong nh l sau y: nh l 3. Cy ti u t nh nht ca bi ton Steiner n im c khng qu n - 2 im Steiner. Chng minh. Ta k hiu x l s im Steiner ca cy ti u G ca bi ton Steiner n im. Khi G l mt cy c x + n nh, v do n c x + n 1 cnh. Ta c nhng nhn xt sau: Nhn xt 1. Nhng im cho trc c bc trong G t nht l 1. Chng minh: Do G l mng li ni cc im cho, nn khng c im no cho l nh c lp trong G c. Nhn xt 2. im Steiner c bc trong G t nht l 3. Chng minh: Do s G l cy t nh nht, cho nn cc im Steiner phi

10

c bc t nht l 3, bng khng, hoc ta c th vt b n i (nu bc ca nh l 0 hoc 1) hoc l ta c th b n i thay th 2 cnh xut pht t n bi mt cnh duy nht ni 2 nh lng ging ca n v cy thu c G s c t nh hn G v c tng di cc cnh khng ln hn tng di cc cnh ca G, l iu mu thun vi gi thit G t nh nht c th. Nhn xt c chng minh. p dng nh l 1, ta c

2(x + n 1) = Theo nhn xt 1 v nhn xt 2, tng cc bc ca G khng nh hn 3x + n, t ta c bt phng trnh 2(x + n - 1) c n-2 x. .p.c.m xc nh c hnh dng ca cy ti u, ta phi thm nhiu nht l x n-2 im Steiner v dng mt m hnh cy c x + n nh ri xc nh c th v tr hnh hc ca cc im Steiner nh lm trong bi ton 1 mc trn. Nhng ta thy rng ta lun c th gi s rng cy Steiner c ng x + n nh qua cc nhn xt sau: Nhn xt 1: Nu cy ti u G c mt im Steiner M c bc dG(M) > 3 th ta c th coi n l trng hp suy bin ca th G c thm im Steiner N vi bc dG(N) = 3 v dG(M)=dG(M)-1 (hnh di) trong di on thng MN l 0. 3x + n. T bt phng trnh, ta

11

Hnh 37 Nhn xt 2: Nu cy ti u G c mt im cho trc A c bc dG(A) > 1 th ta c th coi n l trng hp suy bin ca th G c thm im Steiner M vi bc dG(A) = 1 v dG(M)= dG(A)+1 (hnh 38), trong di on thng MN l 0.

Hnh 38 Nh vy, ta c th p dng nhn xt 1 v nhn xt 2 c th coi cy ti u Steiner l trng hp suy bin ca mt cy G c tnh cht l bc ca mi im cho trc ng bng 1 v bc ca mi im Steiner ng bng 3. Khi theo cng thc tng cc bc ca th gp i s cnh, ta thu c 2(n + x - 1) = 3x + n x = n - 2, trong x l s im Steiner ca cy thu c cui cng. iu c

12

ngha l cy ti u cho bi ton Steiner vi n im cho trc l mt trng hp suy bin ca cy G c cc tnh cht sau G c ng 2n 2 nh, trong c n im cho trc v n-2 im thm vo c th b trng vo cc nh cho trc ca bi ton. Bc ca mi im cho trc trong bi ton l 1, Bc ca mi im Steiner ca G (nh thm vo) l 3. tin, ta s gi G l cy thit k, dng tm cy Steiner ti u. Cy thit k c th khc vi cy Steiner tm c, v trong trng hp ti u, c th c nhng cnh ca cy thit k b co v di 0 lm cho nh ca chng c th trng nhau. V d sau y ch r cch dng cy thit k. Bi ton 2. Hy dng mt mng li giao thng ni 5 nh ca mt hnh ng gic u ABCDE cnh 1 vi tng di nh nht, sao cho t mt nh ty ca hnh ng gic u ny, ta c th i theo cc cnh ti cc nh cn li ca n. Li gii: Trc ht ta xc nh cy thit k G. Ta thy cy c 2.5-2 = 8 nh tt c, trong c 5 nh l A, B, C, D v E v ba nh l c thm vo m ta gi l M, N v P. Lu rng trong cy ny, cc nh A, B, C, D v E l cc nh treo, cho nn khi b cc nh ny ra khi G, ta thu c cy G vi ba nh M, N v P. R rng ch c mt cy duy nht c 3 nh l mt ng di 2 m thi, nn khng mt tng qut l ng H=(M, N, P). S kt ni cy H vi A, B, C, D v E thnh cy G khng k sai khc qua php ng cu c th hin trong hnh 39.

13

Hnh 39 By gi ta c th dng nh l 11 chng minh trn xc nh chnh xc v tr ca M, N v P cng nh tng di cc cnh ca cy ti u. Ta dng hnh tam gic u EDF, BCG v AFH pha ngoi ng gic u ABCDE (hnh 39). Theo nh l 11 p dng vi cc tam gic u c dng thm, ta c: ME + MD PB + PC NF + NA Mt khc theo bt ng thc tam gic, ta c NM + MF NP + PG NH + NG NF, NG, HG. MF, PG, v NH.

Cng theo v cc bt ng thc trn v gin c cc bin xut hin cng 2 v ca bt ng thc thu c, ta c bt ng thc sau: ME + MD + MN + NA + NP + PB + PC HG, ng thc xy ra khi N l giao im th hai ca ng thng FG vi

14

ng trn ngoi tip tam gic AFH, M l giao ca NF vi ng trn ngoi tip tam gic EFD v P l giao ca ng trn ngoi tip tam gic BCG vi NG. Vi v tr ca M, N v P c xc nh nh vy, tng di cc cnh ca cy ti u l HF. Trong hai bi ton trn, cy thit k v cy Steiner l ng cu vi nhau. Nhng cng c nhng trng hp khng phi nh vy. Li gii ca bi ton Steiner vi n = 4 cho cc thnh ph Harburg, Bremen, Hannover v Braunschweig (hnh 31) cho ta mt cy ti u khng ng cu vi cy thit k.

15

Ti liu tham kho

1. Claude Berge, Thorie des Graphes et ses applications, Dunod Paris (1967). Nguyn Hu Nguyn v Nguyn Vn V dch: L thuyt th v ng dng, NXB Khoa hc k thut, H ni (1971). 2. Dietmar Cieslik, The Steiner Ratio, Kluwer Academic Publisher (2001). 3. Reinhard Diestel, Graph Theory, Springer Verlag (2000). 4. Kenneth H.Rosen, Discrete Mathematics And Its Applications. Bn ting Vit: Ton hc ri rc ng dng trong Tin hc NXB Khoa Hc v K Thut, H Ni 1998. Ngi dch: Phm Vn Thiu - ng Hu Thnh. 6. Oystein Ore, Theory of Graphs. American Mathematical Society,

Providence Rhode Island, (1962). 7. V nh Ha, Mt s kin thc c s v Graph hu hn. Nh xut bn Gio dc, nng, (2002). 8. V nh Ha, nh l v vn ca th hu hn. Nh xut bn Gio dc, H ni, (2001). 9. V nh Ha, L thuyt t hp v bi tp ng dng. Nh xut bn Gio dc, H ni, 2002.

16