Relativnost vremena i

prostora
S
x
y
z
S'
' x
' y
' z
v
M
Neka su S i S inercijalni sistemi i neka se S kree uniformno,
brzinom v, u odnosu na sistem S i to u pravcu njegove x ose.
Galilejeve transformacije klasine mehanike definiu vezu
koordinata take M u sistemima S i S.
S
x
y
z
S'
' x
' y
' z
v
M
v t
' x
x
Ako su u trenutku t koordinate take u nepokretnom sistemu x, y, z,
onda su njene odgovarajue koordinate u pokretnom sistemu x`, y`, z`.
'
'
y y
z z
=
=
t
' t
Veza izmeu koordinata i odgovarajuih vremena, prema klasinoj
mehanici:
'
'
'
'
x x vt
y y
z z
t t
= +
=
=
=
odnosno
'
'
'
'
x x vt
y y
z z
t t
=
=
=
=
Ove transformacije nisu u saglasnosti sa postavkama specijalne teorije
relativnosti. Pokazalo sa da ve ranije postavljene Lorencove
transformacije jesu.
2
2
2
2
2
' '
1
'
'
' '
1
x vt
x
v
c
y y
z z
v
t x
c
t
v
c
+
=

=
=
+
=

2
2
2
2
2
'
1
'
'
'
1
x vt
x
v
c
y y
z z
v
t x
c
t
v
c

=
=

Lorentz, Hendrik Antoon

(1853 1928)
Holandski teorijski fiziar; profesor Univerziteta u Lajdenu;
jedan od najveih teorijskih fiziara svog vremena.
Zajedno sa P. Zemanom dobio Nobelovu nagradu za fiziku 1902. godine.
U sluaju kada je
v c
odnosno
2
2
1
v
c
Lorencove transformacije se svode na Galilejeve,
to znai da su Lorencove transformacije optije.
Kada bi bilo v > c, imenilac za x i t bio bi imaginaran, to navodi na
zakljuak da tela ne mogu imati vee brzine od brzine svetlosti.
Dilatacija vremena

dilatacija (l. dilatatio) rastezanje, irenje, proirivanje
Neka se u referentnom sistemu S dva dogaaja dese na istom mestu.
Vreme trajanja dogaaja u pokretnom i u nepokretnom sistemu je:
S
x
y
z
S'
' x
' y
' z
v
' '
2 1
t t
2 1
t t
Sa t obeleimo vreme trajanja nekog dogaaja u nepokretnom sistemu,
a sa t
0
vreme trajanja istog dogaaja u sistemu koji se kree.
2 1
t t t A =
' '
0 2 1
t t t A =
Sopstveno vreme je vreme izmeu dva dogaaja u onom
referentnom sistemu u kojem se oni deavaju na istom mestu.
0
2
2
1
t
t
v
c
A
A =

Izraz za dilataciju vremena

Vreme t
0
naziva se sopstvenim vremenom.

Iz ove relacije se vidi da vreme sporije tee u sistemu koji se kree.
GPS

GPS - Global Positioning System
Zbog relativistike korekcije greka odreivanja pozicije na Zemljinoj
povrini je nekoliko metara. Da nema te korekcije greka bi bila oko
jednog kilometra.
Paradoks blizanaca

Paradoks blizanaca je esto eksploatisana tema, kako u popularnoj
literaturi, tako i u naunoj fantastici. Jedan od dva identina blizanca
odlazi u svemir letelicom koja se kree brzinom bliskom brzini svetlosti.
Mnogo godina kasnije brat na Zemlji je starac dok se drugi, koji je leteo,
vraa mnogo mlai od njega. ira javnost smatra da je ovo paradoks.
Pravi paradoks je sledei: ako su svi inercijalni sistemi ekvivalentni,
sa take gledita brata koji putuje letilicom Zemlja se od njega udaljava
brzinom bliskom brzini svetlosti u suprotnom smeru.

Prema tome, on bi trebao da ostari, a blizanac na Zemlji da ostane mlad.
Sutina paradoksa je u tome to ova dva sistema nisu ekvivalentna.
Naime, da bi se vratio na Zemlju, brat u letelici mora da koi ili da pravi
zaokret, u svakom sluaju da se kree ubrzano, tako da je ovaj sistem
neinercijalan!
Kontrakcija duina

kontrakcija (l. contractio) stezanje, skupljanje, skraivanje
Neka se u odnosu na nepokretanog posmatraa tap kree u pravcu svoje
duine stalnom brinom v.
Duine tapa u pokretnom i u nepokretnom sistemu su:
S
x
y
z
S'
' x
' y
' z
v
2 1
x x
' '
2 1
x x
'
1
x
'
2
x
1
x
2
x
Duina tapa u sistemu koji se kree stalnom brzinom v jeste
' '
2 1 o
l x x =
a u sistemu koji miruje ona je
2 1
l x x =
Sopstvena duina tela je duina u onom referentnom sistemu u
kojem to telo miruje.
Dakle, ako se sa l
0
obelei sopstvena duina, tj. duina koju vidi
posmatra u pokretnom sistemu, onda se duina l koju vidi posmatra u
nepokretnom sistemu moe odrediti iz relacije:
2
0
2
1
v
l l
c
=
Iz relacije se vidi da tap ima najveu duinu u sistemu referencije u
odnosu na koga miruje.
Skrauju se samo dimenzije u pravcu kretanja.
Objasnite pojavu prikazanu na slici.
Crtei prikazuju Ajntajnov voz i peron onako kako ih vide posmatrai u
vozu i na stanici. Na desnom crteu peron je dui od voza, a na levom je
voz dui od perona.
Koji od posmatraa je u pravu?
Ako telo ima proizvoljan oblik skrauju se samo dimenzije u pravcu
kretanja. To znai da je i oblik tela relativan.
Na ovoj kompjuterskoj simulaciji sa leve strane je prikazan stojei tunel,
a sa desne isti tunel kako ga vidi posmatra koji se kree brzinom od
297000 km/s to je 99 % brzine svetlosti.
r 1 2
v v v = +
Slaganje brzina

Ako se jedno telo kree brzinom v
1
, a drugo brzinom v
2
po istoj
pravolinijskoj putanji, ali u suprotnim smerovima, onda je, prema
klasinoj mehanici, relativna brzina jednog tela u odnosu na drugo:
U teoriji relativnosti ne vai klasini zakon sabiranja brzina
(inae bi brzina svetlosti zavisila od kretanja izvora).
1 2
r
1 2
2
1
v v
v
v v
c
+
=
+
Zadaci
1. Kolikom brzinom treba da se kree tap, duine l
0
po pravcu svoje
due ose, da bi mu se duina smanjila za 50%?
0
0, 5
________
?
l
l
v
=
=
2
0
2
1
v
l l
c
=
2
2
0
1
l v
l
c
=
2
2
2
0
1
v l
l
c
| |
=
|
\
2
2
2
0
1
v l
l
c
| |
=
|
\
2
0
1
l
v c
l
| |
=
|
\
0,866 v c =
2. U nepokretnom referentom sistemu vremenski dogaaj traje t.
Kolikom brzinom treba da se kree drugi referentni sistem da bi isti
vremenski dogaaj u njemu trajao dva puta krae?
0
2
_________
?
t t
v
A = A
=
0
2
2
1
t
t
v
c
A
A =

0
2 t A
0
t A
=
2
2
1
v
c

2
2
2 1 1
v
c
=
2
2
4 1 1
v
c
| |
=
|
|
\
2 2
2 2
1 1
1 1
4 4
v v
c c
= =
2
2
3 3
0,866
4 2
v
v c c
c
= = =
3. Dve estice se kreu du istog pravca brzinama 0,9c i 0,8c. Kolika je
brzina jedne estice u odnosu na drugu ako se one kreu
a) u istom smeru;
b) u suprotnim smerovima?
1
2
0, 9
0, 8
__________
?
r
v c
v c
v
=
=
=
1 2
r
1 2
2
)
1
v v
a v
v v
c

r
0, 9 0,8
0, 9
1
c c
v
c

=

0,8 c
2
c
r
0, 357 v c =
1 2
r
1 2
2
)
1
v v
b v
v v
c
+
=
+
r
0, 9 0,8
0, 9
1
c c
v
c
+
=

+
0,8 c
2
c
r
0, 988 v c =
4. Dve estice se kreu du istog pravca jedna prema drugoj istim
brzinama. Nai tu brzinu, ako je brzina jedne estice u odnosu na drugu
0,5c.
1 2
0, 5
__________
?
r
v v u
v c
u
= =
=
=
1 2
r
1 2
2
1
v v
v
v v
c
+
=
+
r
2
1
u u
v
u u
c
+
=

+
r
2
2
2
1
u
v
u
c

=
+
2
2
2
0, 5
1
u
c
u
c

=
+
Sad formiramo kvadratnu jednainu.
2
2
1
1 2
2
u
c u
c
| |
+ =
|
|
\
1 1
2 2
c c +
2
2
u
c
2 u =
Pomnoimo celu jednainu sa 2c.
2 2
4 c u u c + =
2 2
4 0 u c u c + =
I konano dobijamo kvadratnu jednainu.
( )
1,2
2 3 u c =
Reenja kvadratne jednaine su
Reenje
( )
2 3 u c = +
nema fizikog smisla jer je brzina vea od c.
Dakle, ostaje
( )
2 3 u c =
5. Kolika greka nastaje ako se zbir brzina v
1
= 2/3c i v
2
= 1/3c, umesto
relativistiki, razmatra klasino?
1
2
2
3
1
3
__________
?
r
v c
v c
ov
=
=
=
kl
r 1 2
v v v = +
kl
r
2 1
3 3
v c c = +
kl
r
v c =
rel
1 2
r
1 2
2
1
v v
v
v v
c
+
=
+
rel
r
2 1
3 3
2
3
1
c c
v
c
+
=

+
1
3
c
2
c
rel
r
2
1
9
c
v =
+
rel
r
9
11
v c =
r
r
9
11
9 2
1
11 11
c c
v
c
v
o
o

=
= =
( )
r
r
0,1818
% 18,18%
v
v
o
o
=
=