HE DEGGER N VAROLU U ONTOLOJ S yk H.

ERGL

Heidegger, Katolik bir ailedendir. Uzun bir sre Cizvitlerin manast"r"nda kalm"#, oradan "kt"ktan sonra Freiburgda felsefe )renimi grm#tr. Rickertin yan"nda doktoras"n" yapm"#, Marburgda profesr olmu#tur. 1928 de Husserlin yerine Freiburg niversitesine gemi#, 1945de politik nedenlerle yerinden uzakla#t"r"lm"#, ama o zamandan lmne de)in emeritus (emekli) olarak byk dinleyici kalabal")" kar#"s"nda dersler vermi#tir. Heidegger felsefenin temel sorunu olarak grd) varl"k felsefesine ynelir, ama varl")" varolu#ta arayarak. Varl")"n ara#t"r"lmas" gereken yer varolu#tur. Varolu#tan z "kar"lmal"d"r. 5nsan"n z varolu#undad"r. yleyse varolu#tan yola "karak varl"k sorunu yeniden dzenlenmelidir. Buna gre bu felsefe eski, z (essentia) felsefesine kar#"t olarak bir varolu# (existentia) felsefesidir. Bu felsefenin de byk bir gl) var: Varolu# bir ta# yada bir bitki gibi ele al"namaz, ayr"ca tan"mlanamaz da. Byle bir #eye giri#ilir giri#ilmez eski z felsefesine dnlm# olur. Ama Heidegger varl"k sorusunu yan"tlamadan nce bizi varl")"n evresinde varolan" grebilece)imiz yere gtrmek ister. Kendi de)i#iyle henz bir varl"k bilim yapmak istemez de, ilerideki varl"k bilimi olanakl" k"lacak, ona temel olacak bir temel varl"k bilim yazmak ister. Varl")"n" sormam"z gereken hangi varoland"r? sorusuyla ara#t"rmas"na ba#lar Heidegger. Varl")a hi olmazsa aral")"ndan bir gz atabilece)imiz kap" bize nerede a"l"yor? 5nsan"n bir #eye eri#ebilece)i delik nerede bulunabilir? Varl")a a"lan bu deli)i insanda grr, yaln"z insan varl")"n" sorabilir. Yaln"z insan, varolandan, ki o kendisidir varl")a do)ru ad"m atabilir. Yaln"z insan varolan"n s"n"rlar"n" a#abilir. 5nsan yaln"zca varolan de)ildir, ayn" zamanda kendini varolan olarak anlayabilendir de. Btn teki nesneleri anlayabilmesinin de nedeni budur. Varl"k bilim de bylece btn teki bilimlerin n ko#ulu olur. 5nsan Heideggere gre varl")"n oban", varl"ktan bir rnek bir e# bask"d"r. Yaln"zca insan gerekten burada oland"r, gerek varoland"r. Bu varolana, her birimizin

oldu)u ve btn ba#ka varl"klar aras"nda varl")"n"n sorusunu soran bu varolana kendi sz da)arc")" iinde Dasein (burada olan) diyor Heidegger Almancada Dasein, genellikle varolu# kar#"l")" kullan"l"r, ya#am anlam"na da gelir. Ancak Heidegger bu terimlere ba#ka anlamlar vermi#tir. Szckleri somut anlamlar"na inerek kullanm"#t"r. Dasein insanla ayn" anlama gelir Heideggerin dilinde. 5nsan"n varl"k sorusunu sormakla do)rudan do)ruya #u veya bu #ekilde bir ba)lant" kurdu)u varl")"n kendisini de Existenz (varolu#) olarak adland"r"r. Demek ki varolu# (existentia), insan"n varl")" ile ba)lant" kurmas"nda belirir. Daha do)rusu yukar"daki deyi#le, insan"n ba)lant" kurdu)u varl")"n kendisi varolu# oluyor. Bundan dolay" yaln"zca insan burada oland"r, (Dasein), bylece de ancak insan varolu# (existenz) tur. Bundan byle varolu# felsefesinin "k"# noktas" insand"r Heidegger de. Heidegger insan szc)n kullanm"yor da onun yerine hep, o)u kez yanl"# da anla#"labilecek olan Dasein szc)n kullan"yor. Aundan dolay": 5nsan mant"ksal tr kavram" olarak anla#"labilir; oysa Heidegger do)rudan do)ruya tek insan"n bir defal"k varolu#unu (existenz) ele almak ister. Her insan zn ya#am"n kendisine verdi)i bir y")"n olanaklarla biimlendirir. Btn varl"k biimlerinin szn etmek olanaks"zd"r. Ama her insan"n zorunlu olarak iinde bulundu)u iki nemli varl"k biimi vard"r, Heideggere gre Dnyan"n iinde olmak ve Birlikte olmak. Her insan varolu#u, dnyan"n varolu#una bir gstergedir. Ben ve d"# dnya birbirinden ayr"lamaz. Felsefe dizgelerinin (sistem) d"# dnyan"n varolu#u iin kan"t aramalar"n" felsefenin skandal" olarak grr Heidegger. Onun iin d"# dnya sorunu diye bir #ey yoktur. nk insan varolu#u asl"nda bir dnya iinde olmad"r, dnya olmakt"r. 5nsan"n dnyada olu#u bir nesnenin ya da bir hayvan"n dnyada olu#u gibi de)ildir, bir dnyayla kar#"la#mad"r.Dnyayla nas"l kar#"la#"yoruz? Bilgi ile de)il eylemle; bir i# yaparak, kurarak, reterek, yenileyerek, kayg"lanarak dnyayla kar#"la#"yoruz. Eylem iinde ilgilendi)imiz kayg"land")"m"z #eye yneliyoruz. Yneldi)imiz #eyler birer aletirler, her alet de bir alet btnne yneliktir. Btn bir alet btnnn havale edildi)i en yksek doruk da insand"r.5nsan btn dnyan"n havale merkezidir. rne)in eki bir ivi akma aletidir, ivi bir tahta paras"n" sa)lamla#t"rma aletidir, bir kulbenin tahtas" ise insanlar"n ya)murdan korunmas" iin bir alettir. Aimdiye dek insan dnyan"n bir rnyd, art"k dnya insanin i#levi haline gelmi#tir. Dnya insan rndr, insan yaratmas"d"r. 5nsan ortadan kalkar kalkmaz , dnya da ortadan kalkar. Dnyan"n kendi ba#"na bir varl")" kendine zg bir de)eri olmad")" gibi,

aletin de kendine zg bir varl")" yoktur; tersine kendi elinin alt"nda olandir, insan iin burada oland"r. Bylece art"k bitkiler ve hayvanlar da yal"n birer alet haline gelirler. Dnyan"n bundan byle tmyle insan bak"m"ndan anla#"lmas" gerekir. 5nsan"n bu dnyas"n"n art"k #imdiye kadarki kategorilerle llemeyece)i a"kt"r. Eski ller benimizin i dnyas" de)il, yaln"zca nesneler dnyas"n" ler. 5nsan"n dnyas"n"n lek olarak itenlik yada varolu#a (Existential) lye gereksinmesi vard"r. Bir insan"n bize yak"n ya da uzak olu#u metre yada kilometrelerle llemez. Bir anne uzakta tehlike iinde oldu)unu bildi)i o)luna zerinde oturdu)u koltuktan daha yak"nd"r. Yre)in lleri varolu#ad"r, znel kategoriler ve niteliksel belirlenimler varolu#ad"rlar. Bylece z (essentia) felsefesinin kategorilerinin kar#"s"nda, varolu# felsefesinin varolu#a kategorileri yer al"r. Dnyan"n iinde olmak da uzayla ilgili bir belirlenim de)il varolu#a bir belirlenimdir. Her insan"n zorunlu olarak iinde bulundu)u ikinci varl"k biimin de birlikle olmad"r. 5nsan varolu#u yaln"z dnyada gerekle#mez, ayn" zamanda teki insanlarla birlikte gerekle#ir. teki insanlar ayn" zamanda bizimle birlikte bulunurlar, bizim varl")"m"z yleyse teki insanlar"n varolu#una, birlikte olmaya da bir gstergedir. Ama teki insanlar bizim iin bir alet de)ildir; elimizin alt"nda olmakla ilgimizi eken bir alet de)ildir. teki insanlar kendileri iin kayg"land")"m"z, kendileri iin ilgilendi)imiz bir varolu#tur ancak bu kendileri iin kayg"lanma, iyilikseverlik, sevecenlik anlam"nda de)il, Heideggerde kay"ts"zl"k, ba#kalar"na kar#" sava#" dile getirir. Ba#kalar"na kar#" kurabilece)imiz olumlu yada olumsuz her trl ba)lant"y" anlar bu terimle Heidegger. Bu kayg", insan"n eylemleri iin bir kaynakt"r, bir temeldir. Herhangi bir kayg"s" olmazsa hibir eylemde bulunamaz insan. 5nsan, varl")" yap"s" gere)i hep birlikte ya#ad")" insanlar aras"nda bulunur. Birlikte ya#an"lan insanlar ancak bizim varl")"m"z"n birlikte olan bir varl"k olu#u ile olanakl"d"r. Birliktelik, insanlarla birlikte olma; bizim kendi olma benimizin toplumsal yndr ancak. Birlikte olma, her insan varolu#unun zorunlu bir varl"k biimidir. Bylece de ikinci bir varolu#ad"r, varolu# biimidir. Bizimle burada birlikte olan kimdir? Bu kim hemen kolayl"kla ele gememektedir, kolayl"kla kavranamamaktad"r. Bu kim #u yada bu kimse, birka ya da hepsinin toplam" de)ildir. Kim Neutrumdur (yans"z), belirsiz ad"ld"r. Bu belirsiz ki#ilerin olu#turdu)u alana Heidegger Man sferi diyor, (Trkeye onlar alan" diye evrilebilir. Almanca man Frans"zca on la belirtilen ad"l, Trkede eylem aras"nda belirtilir : yap"l"r, konu#ulur gibi.

Kimi zaman o)ul ad"l olarak da kullan"l"r: diyorlar ki.. gibi -kim diyor belli de)ildir burada). Ama i#te bu onlar (man) kavranamaz, alg"lanamaz oldu)undan her #eyin iine girer, her #eye egemen olur. Biz e)lenildi)i gibi e)leniriz; okunulan" okuruz; biz sanat zerinde yarg"lama yap"ld")" gibi yarg"lama yapar"z. fkelenildi)i gibi fkeleniriz. Byk bir kitle kar#"s"nda gerilendi)i gibi gerileriz. Bu onlar ola)and"#"na yer vermez. Direnmek isteyen herkesi durdurur. Ola)anst olmak isteyeni hizaya getirir, s"radan insan yapar onu da. Herkesi bir s"raya sokar. Onlar sorumsuzdur. Sorumluluk gerektiren yerde onlar s"yr"l"p gitmi#tir. Onlar vard", ama yine de hi kimse yoktu denebilir. Bylece onlar hi kimsedir, kitledir, publikum dur, kamusal yada kolektiftir, ortakla#ad"r. Onlar alan" da varolu#a (existential)d"r, Heideggere gre. Bu alan, insan varolu#unu gnlk durumu ve s"radan olu#u iinde bulundu)umuz varl"k biimidir. o)u insanlar kendi gerek varl"klar"na ynelerek ya#amazlar da, bundan ka"p kitle iinde saklan"rlar, kaybolurlar. Kendine ynelik ya#ayan bir insan kendi gerekli)i, kendine zg olu#u iinde ya#ar; bundan kaan insansa kendinin olmayan bir tutum iinde bulunur. Bu iki varl"k biimi de iki varolu#ad"r, iki varolu# biimidir. 5nsan varl")"n"n daha derin katmanlar"n" gstermek iin ba#ka varolu# biimlerinin zmlenmesini de yapar Heidegger. Varl")"n ancak bilgide ortaya "kt")"n" sanmas" eski felsefenin bir yan"lmas"d"r ona gre. Varl"k daha ok ruh durumlar"nda ortaya "kar. Bu ruh durumlar"m"z" dinlersek yaln"z ne oldu)umuz de)il, ne olmakta oldu)umuz da kendini bize aar. Varl")"m"z"n (burada olu#umuzun) nereden gelip nereye gitti)i bize kapal" kalm"#t"r. Varl")"m"z (burada olma- Dasein) rastlant"sal olarak ve kopuk kopuk a"l"r bize ve burada olmam"z"n kendi kkenimiz olmad")"n" grrz. Bilinmeyen bir gce, tanr"ya, demona, al"n yaz"s"na ba)l"d"r bizim burada olmam"z (sein). Bu bilinmeyen g bizi buraya f"rlatm"#t"r. 5nsan"n b"rak"lm"#l")", at"lm"#l")", f"rlat"lm"#l")" burada bulunur. Burada iimizden her birinin ya#amakta oldu)u yer ve zamand"r, i durumlar ve d"# durumlard"r. yleyse her birimizin iinde bulundu)u durumlard"r. Burada olu#umuz (Dasein) bize yaln"zca zorlanm"#t"r. Bundan dolay" bizim iine kondu)umuz dnya bizim dnyam"z de)ildir. O bize yabanc"d"r, bizden uzak ve d#mancad"r. 5inde bulundu)umuz durum burada olu#umuzu f"rlat"lm"#b"rak"lm"# olma durumu olarak bize at")"na gre, #imdi anlama bu b"rak"lm"# varl")"n zelli)ini bize daha yak"ndan gstermelidir. Ancak anlama Heidegger felsefesinde anlama anlam"na gelmez, nde bulunan,

yneten anlam"na gelir; anlamak tan"mak, bilmek anlam"na gelmez, yapabilmek anlam"na gelir. Ki#i yapabildi)i i#i anlar varolu# (existenz) da bir yapabilmedir. Varl")"n kendi olanaklar"n" tasarlayabilen, yaratabilen ve gerekle#tirebilen kimse bununla anlad")"n" gsterir. Kendini tan"ma yleyse, kendi zerinde k"l" k"rk yararak d#nmekle olmaz, tam tersine kendi gcn deneyerek ne kadar ba#arabilece)ini anlamakla, denemekle olur. yleyse insan zgrlk iinde yaratt")" ve gerekle#tirdi)i kendi yap" plan"n"n kurucusudur. Kendinin yap" plan"n" insan kendisi kurar, bu plan" zgrlk iinde tasarlar ve gerekle#tirir. Bu tasarlamalar"n hepsi de gelece)e yneldi)inden, insan durmadan ileriye do)ru gider.Bu gelece)e ynelen erek ancak, insan varolu#unu anla#"l"r k"lar. 5nsan durmadan beni s"n"rlar" a#"p gerekle#tirebilecek olan tasar"lara at"l"r. Varolu# srekli bir a#mad"r. Anlamadan da bir nc varolu# biimini "kar"r Heidegger: sz. Ama bundan dil anla#"lmaz, her dilden nce gelen ve konu#may" olanakl" k"lan #ey anla#"l"r. Bunu meydana getiren de anl"kt"r(verstand). Sz henz kar"#"k ve dzensiz olan" dzene sokar, dile gelir duruma getirir. yleyse sz, eski felsefede anl")a d#en devi yerine getirir: ayr"mla#t"r"r, saptar, kavramlar kurar. Yaln"z insan"n anl")", d#nme yetisi oldu)undan yaln"z onun dili vard"r.Anl"k bu felsefede ortadan kald"r"lmam"#t"r, yaln"zca yeni bir biimde dile getirilmi#tir. Ama sz, iinde bulunulan durumdan ve anlamadan ayr"l"rsa salt bir lak"rd" olur. Nesnelere ili#mek yerine salt szcklerle yetinilir. 5nsanlar" sansasyon ve skandallara gtren de bu yal"n szlerin temelsizli)inden do)ar. Halisin sahteden, #arlatan"n dahiden, bo# laf"n, safsatan"n gerek ya#ant"dan ayr"lmas"n" olanaks"z k"lan ok anlaml"l"k ortaya "kar. Her#ey do)ru anla#"lm"#, kavranm"# gibi grnr, ama asl"nda anla#"lmam"#t"r. Bylece insan #yle bir tehlikeyle kar#" kar#"ya kal"r: temelsizlik tehlikesiyle. Varl")"n temelini btnl) iinde ortaya "karan aralar da, Heideggere gre, korku, vicdan ve lmdr. Durum bize varl")" b"rak"lm"#l"k, f"rlat"lm"#l"k olarak gstermi#ti. Bunun da rknt ya da i daralmas" diyebilece)imiz belirsiz bir korku (angst) do)ar. Bu i daralmas", bu kayg"l" korku s"radan korkuyla ayn" #ey de)ildir .Korkuda belli bir tehlike kar#"s"nda ekiniriz. 5 daralmas"nda ise belli bir #eyden dolay" de)il, kendi kendimiz iin ekiniriz: Bu, varl"k kar#"s"nda ve varl"k iin ekinmedir. Heideggere gre i daralmas", insan" hilik (nichts) uurumunun nne koymu#tur.5 daralmas" ile hilik birbirine

ba)l"d"r. Ancak hilik uurumu zerine sal"nm"# olan kimse, kendi varl")" iin kayg"lanm"# olan kimse varolan"n dar s"n"r"n" a#"p varl")a ad"m atabilir. Heideggere gre, varl"k temelini ortaya "karan bir ba#ka ara da vicdand"r. Ancak o bundan biyolojik anlamda bir do)a uyar"s" ya da dinsel anlamda bir Tanr" sesini kastetmez.Ona gre, ancak insanda kayg" var olduka vicdan da geli#ebilir. Bu ses bizi onlar alan"n"n gnlk i#lerine d#memek iin uyar"yor ve bizi yeniden kendi benli)imize, kendi zgrl)mze dnmeye a)"r"yor. Bu, insan"n zgr eylemidir. Vicdan"n derinli)i de, yksekli)i de buradad"r. Vicdan insana suunu bildirir. Bu su burada olan"n kendisindedir. Kant yapmam gerekir, nk yapabilirim diyordu. Heidegger ise yapabilirim,ama yapmam diyor. Heideggere gre varl"k temelini en derinden a")a vuran lmdr. lm, insan varl")"n"n btn olanaklar" aras"nda en gerek olan"d"r: lm bir ba#kas" taraf"ndan yerine getirilemez, bunu herkes kendisi ba#ar"r. lm a#"lamaz bir #eydir, nk lmle btn olanaklar biter. 5nsan lme giden bir varl"kt"r. lm varolur olmaz insan" a#an bir biim almaktad"r. Ancak bylece insan"n burada olu#unun her dakikas" lmle iten biim al"r. 5lkin lm, ya#am" bir btnlk, bir birlik haline getirir; ikinci olarak, ancak lm ya#ama anlam verir. lm olmasayd" hibir #eye ba#layamazd"k. Ama lmn ne zaman gelece)ini bilmiyoruz. Her an gelebilece)i iin ya#am"n anlam" her an gerekle#tirilmelidir. Herkes lecektir, bunu herkes bilir. Ama insan lm korkusunu gnlk i#ler aras"nda uzakla#t"rmaya al"#"r. Asl"nda btn bunlar kendi lm kar#"s"nda korkaka bir kamad"r. Ama kendi lmn gz nnde tutan ve yine de sa)lam kalan kendini sa)lam tutan, kendi varolu#una do)ru a"labilir. Heideggere gre her alanda dnyaya a"lan yol bilmede olmay"p eylemde oldu)u gibi, do)rulu)un z de eylemde bulunur. Bu eylem de: Varolan"n bulgulanmas", rtsnn kald"r"lmas", a"lmas"d"r. Ona gre yaln"z, insan gerekten burada olan(Dasein) oldu)undan, burada oldu)unu alg"lay"p soru soran oldu)undan; olan"n rtsn kald"rabilir. Bundan dolay" do)ruluk da hep bulgulayan insan"n kendisindedir. yleyse ancak insan oldu)u srece do)ruluk vard"r, var olan bulgulanabilir. Epistemolojinin de)il de, ontolojinin temel oldu)unu ne sren Heidegger, bilimsel ak"l ve teknolojinin Bat" kltrne ok zarar veren yo)un etkisinden, Bat" metafiziksel d#ncesinin sorumlu oldu)unu d#nm#tr. Sz konusu metafizi)in temelinde ise, onun onto-teolojik tz dedi)i #eyle belirlenen bir varl"k anlay"#" bulunmaktad"r. Heideggere gre, Bat" metafizi)inin temelinde, tm di)er varl"klar"n nedensel olarak

kendisine ba)l" oldu)u, tm de)erlerin temelinde bulunan ve dolay"s"yla hem a"klay"c" ve hem de hakl" k"l"c" bir anlam iinde ilk olan varl"k ya da varl"klar"n varolmas" gerekti)i kanaatidir. Filozoflar, i#te bu kanaatle, mutlak bir biimde ko#ulsuz varl"k ya da varl"klar aram"#lard"r. Heidegger, Bat" kltrnn onun kendisine kar#" tav"r ald")" bilimsel akl"n"n, btn bu giri#imlerin ba#ar"s"zl")"n"n bir sonucu olarak ortaya "kt")"n" sylemi#tir. Bununla birlikte, ona gre, bilimsel ak"lda sz konusu temel metafiziksel inanc" korur: Mutlak ya da ko#ulsuz bir biimde gerek olan #eylerin nedensel temellerinden, zihinsel ba)"ms"z nesnelerin nedensel ili#kilerinden sz etmek anlaml"d"r. Bu bilimsel ontolojinin ayr"cal"kl" bir yere oturmas", Heideggere gre, Bat" kltrnn tek gerek bilgi tr olarak bilime ve dolays"yla bilimsel ynteme itibar etmesi sonucunu do)urmu#tur. yleyse, bilimsel akl"n egemenli)ine kar#" "kabilmek iin, ncelikle Bat" metafizi)inin temel kabullerini y"kmak gerekmektedir. Heidegger, modern felsefenin sylemlerine yapt")" bu ele#tirilerle felsefeye radikal bir bak"# a"s" kazand"rm"#t"r. O, varl")" farkl" bir erevede sorgulam"#t"r. Varl")"n ve varolman"n anlam" nedir? gibi sorular" 20.yy"n gndeminde en kararl" biimde dile getirerek a)"m"zda varl")" temele alan bir d#nme, felsefedeki metafizik gelene)in gzden kaybetti)i varl"k bilimsel bir sorgulama ba#lam"#t"r. Asl"nda Heideggerin bu ele#tirileri yersiz de de)ildir, Dasein aktiviteleriyle iicedir. Yani varl"k soyutta varolmaz. Varl"k insan eylemlerinin iinde zld) bir durumla ba)lant"l"d"r. Gerekten insanlar, varl")"n a"lmas"yla yak"ndan ilgilidir. Oysa pozitif, bilim olgu olma durumunun insani yan"n"n nemini yok etmi#tir. Bu ba)lamda; varl")" soyut olarak grmek, kesinlikle insan ihtiyalar"ndan kopar"lm"# moral, etik ve politik ilkelere yol aar. Ki#iler, insani ihtiyalara duyars"z bir sistemin fonksiyonel unsurlar" olarak ele al"n"r.