C

a
l
c
u
l
o
I
.
G
r
a
o
s
e
n
E
n
x
e
n
a
r

a
I
n
d
u
s
t
r
i
a
l
.
G
r
u
p
o
s
A
e
B
TEMA 1
Introduci on aos n umeros reais. Valor absoluto.
O espazo euclidiano R
n
1.1. Introducion
Comezamos a materia de C alculo I cun breve repaso do conxunto dos n umeros reais
e as s uas propiedades mais importantes. Analizaremos con detalle o valor absoluto dun
n umero real e as s uas propiedades. Ademais, tamen repasaremos o espazo euclidiano
R
n
.
1.2. Introducion aos n umeros reais
1. N e o conxunto dos n umeros naturais N = 0, 1, 2, 3 . . . . Neste conxunto hai
ecuaci ons que non se poden resolver, por exemplo, x + 5 = 2.
2. Z e o conxunto dos n umeros enteiros Z = . . . , 3, 2, 1, 0, 1, 2, 3 . . . . Como e
ben co necido, todo n umero natural tamen e un n umero enteiro ou se preferimos
N Z, e dicir, o conxunto dos n umeros naturais e un subconxunto do conxunto
dos n umeros enteiros. No conxunto dos n umeros enteiros non podemos resolver
ecuaci ons do tipo 2x = 1.
3. Q e o conxunto dos n umeros racionais,
Q =
_
p
q
[ p, q Z, q ,= 0
_
.
Con outras palabras, o conxunto dos n umeros racionais conten as fracci ons en que
o numerador e o denominador son n umeros enteiros e o denominador non e cero.
Se empregamos notacion de conxuntos, Z Q, e dicir, todo n umero enteiro e
un n umero racional (con denominador 1). Neste conxunto non e posible resolver
todas as ecuacions polinomicas. Por exemplo, as solucions de x
2
= 2 non son
n umeros racionais (e por tanto, tampouco enteiros nen naturais).
Nos conxuntos de n umeros naturais, enteiros e racionais podemos denir as operaci ons
suma e produto, que verican, cando existen en cada un dos conxuntos, as seguintes
propiedades:
1. Operaci on suma
(a) Elemento neutro, que e o cero pois a + 0 = a.
(b) Propiedade asociativa: a + (b + c) = (a + b) + c.
(c) Propiedade conmutativa: a + b = b + a.
1
C
a
l
c
u
l
o
I
.
G
r
a
o
s
e
n
E
n
x
e
n
a
r

a
I
n
d
u
s
t
r
i
a
l
.
G
r
u
p
o
s
A
e
B
1.2. INTRODUCI

ON AOS N

UMEROS REAIS 2
(d) Elemento oposto. O elemento oposto de a e a (non existe nos n umeros
naturais distintos de cero).
2. Operaci on produto
(a) Elemento unidade, que e o 1 pois a 1 = a.
(b) Propiedade asociativa: a(bc) = (ab)c.
(c) Propiedade conmutativa: ab = ba.
(d) Elemento inverso. O elemento inverso de a ,= 0 e 1/a pois a (1/a) = 1. O
elemento inverso non existe se s o traballamos en N ou Z. O n umero 0 non
ten inverso.
3. Ademais, nos tres conxuntos numericos (naturais, enteiros e racionais) verifcase
a propiedade distributiva do produto respecto da suma: a(b + c) = ab + ac.
1.2.1. Principio de induci on. O principio de induci on permite demostrar unha
certa propiedade P que vara segundo os n umeros naturais. A idea e probar que a
propiedade que queremos demostrar e v alida para o primeiro valor de n e que se e certa
para un valor n, ent on e certa para o valor seguinte n+1. Se estas d uas armacions son
certas, ent on a propiedade e certa para todo valor de n, pois xa que e certa para n = 1
e xa que verica a segunda condici on (se e valido para un valor e certo para o seguinte),
ent on a propiedade tamen e certa para n = 2. Se repetimos o proceso, posto que e
v alida para n = 2, empregando a segunda propiedade, tamen se verica para n = 3. Se
continuamos o proceso, temos que a propiedade e certa para todo valor n N.
Exercicio 1.1. Proba, empregando o principio de inducion, que
1 + 2 + + n =
n(n + 1)
2
, n N,
e dicir
n

j=1
j =
n(n + 1)
2
, n N.
Exercicio 1.2. Proba, empregando o principio de induci on, que se r e un n umero
real, r ,= 1, e n e un n umero natural calquera, ent on
1 + r + r
2
+ + r
n
=
1 r
n+1
1 r
, n N,
e dicir
n

j=0
r
j
=
1 r
n+1
1 r
, n N.
Exercicio 1.3. Proba, empregando o principio de inducion,
1 + 2
2
+ 3
2
+ + n
2
=
n(n + 1)(2n + 1)
6
, n N.
Expresa a igualdade anterior empregando

.
C
a
l
c
u
l
o
I
.
G
r
a
o
s
e
n
E
n
x
e
n
a
r

a
I
n
d
u
s
t
r
i
a
l
.
G
r
u
p
o
s
A
e
B
1.2. INTRODUCI

ON AOS N

UMEROS REAIS 3
Exercicio 1.4. Proba, empregando o principio de inducion,
2
n
(n + 1)! n N.
Exercicio 1.5. Empregando o principio de induci on, demostra que
n

j=1
1
4j
2
1
=
1
2

1
4n + 2
, n N.
Exercicio 1.6. Sexa f : R R a funcion real dunha variable real denida por
f(x) =
_
_
_
1
1 x
, x ,= 1,
0, x = 1.
Para cada x ,= 1 demostra, empregando o principio de inducion, que a derivada nesima
de f ven dada por
f
(n)
(x) =
n!
(1 x)
n+1
.
1.2.2. Os n umeros reais. Tal e como sinalabamos, no conxunto Q dos n umeros
racionais non e posible resolver unha ecuaci on tan simple como x
2
= 2.
Chamaremoslle conxunto dos n umeros reais ao conxunto resultado de unir os n umeros
racionais Q cos irracionais I. Neste conxunto podemos denir as operaci ons suma e
produto que verican as seguintes propiedades:
1. Operaci on suma
(a) Elemento neutro, que e o cero pois a + 0 = a.
(b) Propiedade asociativa: a + (b + c) = (a + b) + c.
(c) Propiedade conmutativa: a + b = b + a.
(d) Elemento oposto. O elemento oposto de a e a.
2. Operaci on produto
(a) Elemento unidade, que e o 1 pois a 1 = a.
(b) Propiedade asociativa: a(bc) = (ab)c.
(c) Propiedade conmutativa: ab = ba.
(d) Elemento inverso. O elemento inverso de a ,= 0 e 1/a pois a
1
a
= 1. O n umero
0 non ten inverso.
3. Ademais, verifcase a propiedade distributiva do produto respecto da suma: a(b +
c) = ab + ac.
Ademais, o conxunto dos n umeros reais est a ordenado.

E dicir, dados dous n umeros
reais x e y tales que x y, ent on sempre existe un n umero real r > 0 tal que x + r = y.
Podemos denir enton os intervalos de n umeros reais:
1. [a, b] = x R[ a x b.
2. (a, b) = x R[ a < x < b.
3. [a, b) = x R[ a x < b.
4. (a, b] = x R[ a < x b.
C
a
l
c
u
l
o
I
.
G
r
a
o
s
e
n
E
n
x
e
n
a
r

a
I
n
d
u
s
t
r
i
a
l
.
G
r
u
p
o
s
A
e
B
1.2. INTRODUCI

ON AOS N

UMEROS REAIS 4
5. (a, +) = x R[ x > a.
6. [a, +) = x R[ x a.
7. (, b) = x R[ x < b.
8. (, b] = x R[ x b.
Exercicio 1.7. Sexan a, b, c e d n umeros reais, tales que b e d son positivos e ademais
a
b

c
d
.
Demostra que nestas condici ons
a
b

a + c
b + d

c
d
,
e ademais no caso de vericarse unha igualdade verifcanse todas.
Exercicio 1.8. Sexan a e b dous n umeros reais distintos tales que a+b = 1 e ab = 1.
Para cada n umero natural positivo n denimos
x
n
=
a
n
b
n
a b
.
1. Demostra que x
1
= 1, x
2
= 1 e ademais x
n+1
= x
n
+ x
n1
.
2. Determina a e b.
Denici on 1.2.1. Sexa A R un conxunto de n umeros reais. Diremos que
1. s R e un lmite superior de A se todos os n umeros a A verican que a s.
2. i R e un lmite inferior de A se todos os n umeros a A verican que a i.
Exemplo 1.1. Se consideramos o conxunto A = (2, ] temos moitas superiores de
A, p. ex. , 10, . . . e tamen moitos lmites inferiores, 2, 1, 0, , . . . .
Denici on 1.2.2. Se un conxunto de n umeros reais A ten un lmite superior, diremos
que est a limitado superiormente. Ademais, se un conxunto de n umeros reais A ten un
lmite inferior, diremos que est a limitado inferiormente. Finalmente, se A ten lmite
superior e inferior diremos que e un conxunto limitado.
Exemplo 1.2. O conxunto A = (2, ] ten lmites superiores e inferiores. Xa que
logo, e un conxunto limitado.
Denici on 1.2.3. Chamaremos supremo dun conxunto A de n umeros reais ao menor
dos lmites superiores. Chamaremos nmo dun conxunto de n umeros reais A ao maior
dos lmites inferiores.
Exemplo 1.3. O conxunto A = (2, ] ten lmites superiores e inferiores. Xa que
logo, e un conxunto limitado. Ademais, temos que o seu supremo e A e o seu nmo
e 2 , A.
C
a
l
c
u
l
o
I
.
G
r
a
o
s
e
n
E
n
x
e
n
a
r

a
I
n
d
u
s
t
r
i
a
l
.
G
r
u
p
o
s
A
e
B
1.3. VALOR ABSOLUTO DUN N

UMERO REAL 5
Denici on 1.2.4. Se o supremo s dun conxunto A de n umeros reais pertence ao
conxunto diremos que s e o m aximo do conxunto A. Se o nmo i dun conxunto A de
n umeros reais pertence ao conxunto diremos que i e o mnimo do conxunto A.
Exemplo 1.4. No conxunto A = (2, ] temos que o nmo e 2 , A. Polo tanto o
conxunto A non ten mnimo. Ademais, o seu supremo e A polo que o seu m aximo
e .
Exercicio 1.9. Para os seguintes conxuntos estuda se son limitados superior e infe-
riormente, se te nen supremo ou nmo e se te nen m aximo ou mnimo:
1. A = [1, 1].
2. B = 2 (1, 0].
3. C = 0 3 [5, +).
4. D = (, 7] 0 8 [7, 10).
Exercicio 1.10. Para cada un dos seguintes conxuntos de n umeros reais sinala se
ten maximo, mnimo, supremo e nmo, e en caso armativo indica o seu valor:
A = x R[ (x a)(x b)(x c)(x d) < 0, onde a < b < c < d son n umeros reais,
B = x R[ 3x
2
10x + 3 < 0,
C = x R[ [x] = 0
1
n
[ n Z

.
Exercicio 1.11. Determina, se existen, o m aximo, o mnimo, o supremo e o nmo
do conxunto de n umeros reais x soluci on da ecuaci on
x
2

n + 3
2n
x +
n + 1
4n
2
= 0,
onde n e un n umero natural positivo.
1.3. Valor absoluto dun n umero real
Denici on 1.3.1. Dado un n umero real x denimos o seu valor absoluto [x[ do
seguinte xeito:
[ [ : x R [x[ =
_
_
_
x, x 0,
x, x < 0.
Podemos empregar o valor absoluto para calcular distancias entre dous n umeros reais;
se x, y R ent on a distancia entre os n umeros x e y e d(x, y) = [x y[.
Exercicio 1.12. Determina os n umeros reais x que verican:
(a) [x[ = 5, (b) [x 1[ = 2, (c) [x[ = ,
(d) [2x[ = 22, (e)

x
3

= 2.
O valor absoluto verica as seguintes importantes propiedades:
C
a
l
c
u
l
o
I
.
G
r
a
o
s
e
n
E
n
x
e
n
a
r

a
I
n
d
u
s
t
r
i
a
l
.
G
r
u
p
o
s
A
e
B
1.3. VALOR ABSOLUTO DUN N

UMERO REAL 6
1. [x[ 0 calquera que sexa o n umero real x. Con outras palabras, o valor absoluto
dun n umero real sempre e maior que ou igual a cero. Ademais, [x[ = 0 se e s o se
x = 0.
2. [xy[ = [x[ [y[.

E dicir, o valor absoluto dun produto de n umeros reais e igual ao
produto dos valores absolutos.
3. [x + y[ [x[ +[y[. Con outras palabras, o valor absoluto dunha suma e menor ou
igual que a suma dos valores absolutos. Debemos ter en conta que para o produto
temos a igualdade mentres que para a suma non sempre se verica.
4. [x[ c se e s o se c x c.

E dicir, se o valor absoluto dun n umero x e menor
cunha constante c, enton o n umero x est a comprendido entre c e c.
Outras propiedades importantes son as que enunciamos de seguido:
1. [x[
2
= x
2
.
2. [x[ = [ x[.
3. x [x[ x.
4.

x
y

=
[x[
[y[
.
Exercicio 1.13. No seguinte exercicio podes comprobar se dominas as distintas
propiedades do valor absoluto ao resolver as ecuacions e inecuacions propostas:
1.

x
2
1

3,
2. [5x 7[ 4,
3. [5 2x[ 7,
4. [x 3[ 2x 5,
5. [13x 15[ > 0,
6. 2 [3 x[ + 3x > 3,
7.

x
2
x

< 2,
8.

x + 2
x 1

= 2,
9. [x 3[ [x + 3[,
10.

x
x + 2

3,
11.

x
2
+ x + 1
4

< 0.
Exercicio 1.14. Representa gracamente cada un dos seguintes conxuntos de n umeros
reais:
1. x
2
2x + 2 > 0,
2. x
2
x + 10 16,
3.
1
x
+
1
1 x
> 0,
4. [2x + 1[ > 5,
5.

7 3x
2

< 5,
6. [2 x
2
[ < 1,
7. (x + 1)(x 2) 0,
8. x
2
x 1 < 5,
9. x
2
+ 2x + 4 > 0,
10. [x + 2[ [x 4[ < 1,
11.
x 2
x + 3
0,
12.
x + 1
x + 2
< 1,
13.
1
x
2
+
1
2x + 1
< 0,
14. [x(x 2)[ = 1,
15. x

x = 2,
16. [x[ +[x 1[ = 1,
17. x +[x 2[ 2,
18. [x + 1[x 1,
19. [x + 1[ [x 1[ > 0,
20. [3 2x[ < x + 4,
21. [x(1 x)[ <
1
2
.
C
a
l
c
u
l
o
I
.
G
r
a
o
s
e
n
E
n
x
e
n
a
r

a
I
n
d
u
s
t
r
i
a
l
.
G
r
u
p
o
s
A
e
B
1.4. O ESPAZO EUCLIDIANO R
n
7
1.4. O espazo euclidiano R
n
Denici on 1.4.1. Denimos o espazo euclidiano de d uas dimensions como o produto
cartesiano de R por R
R
2
= RR = (a, b) [ a, b R,
que serve para representar os puntos do plano, e o espazo euclidiano tridimensional
mediante
R
3
= RRR = (a, b, c) [ a, b, c R,
que serve para representar os puntos do espazo.
1.4.1. Operaci ons con vectores. Tanto en R
2
como en R
3
podemos realizar al-
gunhas operacions entre vectores que escribimos s o no caso tridimensional:
1. Suma: (a, b, c) + (x, y, z) = (a + x, b + y, c + z). Esta operaci on ten un elemento
neutro, o vector (0, 0, 0) de R
3
. Ademais, cada vector (a, b, c) ten elemento oposto
(a, b, c) e tamen se verican as propiedades asociativa e conmutativa.
2. Produto por un escalar: dado un n umero real podemos denir (x, y, z) =
(x, y, z) R
3
.
3. Produto escalar: dados dous vectores (a, b, c) e (x, y, z) denimos o produto escalar
mediante
(x, y, z), (a, b, c) = (x, y, z) (a, b, c) = ax + by + cz R.
Exercicio 1.15. Realiza as seguintes operaci ons, no caso de ser posible facelas e
sinala se o resultado e un vector ou un n umero real:
1. (2, 3) + (3, 2).
2. 3(1, 0, 1).
3. (2, 3, 2) + (1, 3).
4. (1, 0, 1) (0, 1, 0).
5. (1, 0, 1) (0, 1).
Denotaremos por x = (x
1
, x
2
, x
3
) R
3
un vector. Deste xeito, o produto escalar de
x = (x
1
, x
2
, x
3
) R
3
por y = (y
1
, y
2
, y
3
) R
3
e
x y = (x
1
, x
2
, x
3
) (y
1
, y
2
, y
3
) = x
1
y
1
+ x
2
y
2
+ x
3
y
3
=
3

i=1
x
i
y
i
.
O produto escalar verica as seguintes catro propiedades fundamentais:
1. x x = x
2
1
+ x
2
2
+ x
2
3
0 por ser unha suma de n umeros non negativos.
2. x y = y x.
3. x (y + z) = x y + x z.
4. Se R ent on (x y) = (x) y = x (y).
C
a
l
c
u
l
o
I
.
G
r
a
o
s
e
n
E
n
x
e
n
a
r

a
I
n
d
u
s
t
r
i
a
l
.
G
r
u
p
o
s
A
e
B
1.4. O ESPAZO EUCLIDIANO R
n
8
Exercicio 1.16. Comproba que se verican as catro propiedades anteriores para os
valores:
x = (1, 2, 3), y = (0, 3, 1), z = (1, 2, 0), = 2.
1.4.2. Norma dun vector.
Denici on 1.4.2. Chamaremos norma dun vector x R
3
ao n umero real
|x| = +
_
x
2
1
+ x
2
2
+ x
2
3
,
que da informaci on da distancia do punto (x
1
, x
2
, x
3
) ao (0, 0, 0).
Exercicio 1.17. Calcula a norma dos seguintes vectores:
x = (0, 3, 4), y = (3, 0, 4), z = (1, 1, 1).
A norma verica as seguintes propiedades:
1. |x| 0 e ademais |x| = 0 se e s o se x = (0, 0, 0).
2. Se R ent on |x| = [[|x|, onde [[ denota o valor absoluto de .
3. |x + y| |x| +|y|.
Exercicio 1.18. Comproba as propiedades anteriores para
x = (0, 3, 4), y = (3, 0, 4), = .
Nota 1.4.1. O produto escalar dos vectores x e y ten a seguinte interpretacion en
termos das normas dos vectores e do angulo que forman x e y:
x y = |x||y| cos(xy).
1.4.3. Distancia euclidiana.
Denici on 1.4.3. Se x = (x
1
, x
2
, x
3
) e y = (y
1
, y
2
, y
3
) son dous vectores de R
3
denimos a distancia euclidiana entre x e y como o seguinte n umero real
d(x, y) = +
_
(x
1
y
1
)
2
+ (x
2
y
2
)
2
+ (x
3
y
3
)
2
que coincide coa norma do vector diferenza x y, e dicir
d(x, y) = |x y|.
Exercicio 1.19. Calcula a distancia euclidiana entre os seguintes pares de vectores:
1. x = (0, 0, 0) e y = (0, 3, 4).
2. x = (1, 0, 0) e y = (0, 0, 1).
3. x = (5, 4, 3) e y = (5, 0, 0).
A distancia euclidiana verica as seguintes propiedades fundamentais:
1. d(x, y) 0 e ademais d(x, y) = 0 se e s o se x = y.
2. d(x, y) = d(y, x).
3. d(x, y) d(x, z) + d(z, y).
C
a
l
c
u
l
o
I
.
G
r
a
o
s
e
n
E
n
x
e
n
a
r

a
I
n
d
u
s
t
r
i
a
l
.
G
r
u
p
o
s
A
e
B
1.5. TOPOLOX

IA 9
Exercicio 1.20. Comproba as propiedades anteriores para
x = (0, 3, 4), y = (5, 3, 4), z = (0, 1, 0).
1.4.4. Bolas abertas e pechadas. No c alculo diferencial de funci ons dunha varia-
ble os intervalos abertos e pechados desempe nan un papel fundamental. Podemos denir
intervalos abertos e pechados centrados nun punto x
0
e dun certo radio r como:
1. (x
0
r, x
0
+r) son os n umeros reais que distan do centro x
0
menos que o radio r.

E dicir,
(x
0
r, x
0
+ r) = x R[ d(x, x
0
) < r.
2. [x
0
r, x
0
+ r] son os n umeros reais que distan do centro x
0
menos ou igual que o
radio r.

E dicir,
[x
0
r, x
0
+ r] = x R[ d(x, x
0
) r.
De igual xeito en R
2
e R
3
podemos denir as b olas abertas e pechadas que seran moi
importantes no calculo diferencial de funci ons de varias variables reais.
Denici on 1.4.4. Chamaremos b ola aberta de centro x
0
R
3
e radio r R aos
puntos x R
3
que distan de x
0
menos que o radio r:
B(x
0
, r) = x R
3
[ d(x, x
0
) < r.
Denici on 1.4.5. Chamaremos b ola pechada de centro x
0
R
3
e radio r R aos
puntos x R
3
que distan de x
0
menos ou igual que o radio r:
B[x
0
, r] = x R
3
[ d(x, x
0
) r.
Exercicio 1.21. Representa gracamente as seguintes bolas:
(a) B((0, 0), 1), (b) B((0, 0, 0), 2), (c) B[(1, 0), 1], (d) B[(0, 0, 1), 2].
1.5. Topoloxa
De seguido deniremos alg uns conceptos que ser an necesarios en distintas partes do
curso, p.ex. para o c alculo diferencial e, en particular para o calculo de extremos de
funci ons, e tamen en C alculo II.
Denici on 1.5.1. Sexa A R
n
e sexa a A. Diremos que a A e un punto
interior de A se existe unha bola aberta centrada no punto a completamente contida no
conxunto A:
r > 0 [ B(a, r) A.
Exemplo 1.5. Dado o intervalo A = (5, 5) R, ent on o punto a = 1 e interior xa
que, por exemplo, temos que B(1, 1) A. Poren, o punto a = 5 non e interior xa que
calquera bola que fagamos centrada no punto a ter a puntos que non estan no conxunto
A.
C
a
l
c
u
l
o
I
.
G
r
a
o
s
e
n
E
n
x
e
n
a
r

a
I
n
d
u
s
t
r
i
a
l
.
G
r
u
p
o
s
A
e
B
1.5. TOPOLOX

IA 10
Exercicio 1.22. Dado o conxunto
A =
_
(x, y) R
2
[ x
2
+ y
2
1
_
,
determina se o punto (0, 0) e interior.

E interior o punto (1, 0)? E o punto (2, 0)?
Denici on 1.5.2. Sexa A R
n
e sexa a R
n
. Diremos que a e un punto fronteira
de A se todas as b olas centradas en a te nen puntos de A e do seu complementario
A
c
= R
n
A, e dicir
r > 0 [ B(a, r) A ,= , e B(a, r) A
c
,= .
Exemplo 1.6. Dado o intervalo A = (5, 5) R, ent on o punto a = 1 non e un
punto fronteira xa que, por exemplo, temos que B(1, 1) A
c
= . Ademais, o punto
a = 5 si que e fronteira de A xa que calquera bola que fagamos centrada no punto a ter a
puntos que estan en A e puntos que non est an no conxunto A.
Exercicio 1.23. Dado o conxunto
A = (x, y) R
2
[ y x
2
, y 1 x,
determina os seus puntos interiores e os seus puntos fronteira.
Exercicio 1.24. Dado o conxunto
A = (x, y) R
2
[ x
2
+ y
2
1, y > 0,
determina os seus puntos interiores e os seus puntos fronteira.
Exercicio 1.25. Dado o conxunto
A = (x, y) R
2
[ y
2
x,
determina os seus puntos interiores e os seus puntos fronteira.
As seguintes denici ons serven para xeralizar os conceptos de intervalo aberto e
pechado en R a R
n
.
Denici on 1.5.3. Sexa A R
n
. Diremos que
1. A e un conxunto aberto se A non conten a ning un punto fronteira.
2. A e un conxunto pechado se A conten a todos os seus puntos fronteira.
3. A e un conjunto limitado se existe un radio r > 0 e un punto a R
n
tales que
A B(a, r).
4. A e un conxunto compacto se A e pechado e limitado.
Exercicio 1.26. Determina se os conxuntos denidos nos exercicios 1.22, 1.23, 1.24
e 1.25 son abertos, pechados, limitados e compactos.