TEMEL KAYNAK YNTEMLER VE PLASTKLERN KAYNAI

*Hikmet Nazm EKC

Kaynak Nedir?
Kaynak belirli yntemler kullanlarak iki malzemenin birletirilmesi veya anm,atlam blgelerin doldurulmas ilemidir .Ancak Bu denli basit bir tanmdan hareketle kaynan basit bir ilem olduunu dnmek hatadr. Aksine imalat yntemleri ierisinde en kompleks, ve pek ok ynteminin otomatize edilememesi nedeniyle neredeyse tmyle ustala dayanan bir imalat ilemidir. Dzgn,gerekli mukavemete sahip bir kaynak dikiinin elde edilmesi pek ok faktre baldr. Kaynaklancak malzeme,dolgu maddesi,kaynak hz,kaynak ekipman,kullanlan yntem ve evre benzeri faktrler kaynak dikiinin kalitesine etkiyen faktrlerin balcalardr. Ve kaynak sklemeyen bir birletirmedir. Yeniden yaplmak istendiinde kaynak dikii kesilmelidir. Yazmzn ilk blmnde metallerin kaynandan ve kaynak yntemlerinden ksaca bahsedip bunun ardndan plastiklerin kayna zerinde duracaz.

Metallerin Kayna:
Piyasada kullanlan farkl karbon oranlarna sahip imalat eliklerinin kaynaklanabilirlii elik alamndaki karbon oranyla yakndan ilgilidir. Karbon orannn ykselmesi malzemenin kaynak kabiliyetini drr. Bu konuda esas alnmas gereken deer karbon edeeridir. ayet karbon edeeri 0.35 deeri ve altysa malzeme iyi bir kaynak kabiliyetine sahiptir. Eer 0.55 deerinin stndeyse kaynak ilemi glemektedir zellikle paslanmaz eliklerde ayn serinin karbon oran drlm eidi de yer almaktadr. rnein 316 serisi bir paslanmaz eliin, 316L kodlu bir tr de mevcuttur. Burada L harfi Low Karbon yani karbon orannn drld anlamna gelmektedir. Dayanm asndan bakldnda kaynak dikiinin mukavemeti kaynaklanan malzemelerin mukavemetinden daha az olmamaldr. rnein St 42 ile St 70 dayanmnda olan iki malzemenin kaynak edilmesi esnasnda kullanlacak elektrodun mukavemeti en az St 70 olmaldr. Yani kaynaklanacak malzemenin tr, ve fiziki yaps seilecek kaynak elektrodu ve yntemi iin asl belirleyici kriterdir. Bunlarn yansra kaynak yapabilmek iin dolgu maddesi olarak elektrod veya tel,kaynak makinesi, baz yntemlerde koruyucu gaz,bir kaynak masas,kaynak maskesi veya gzl ve koruyucu eldiven gereklidir. Kii kaynak yaparken kaynak esnasnda ortaya kan sdan, nmdan, zehirli gazlardan,ve kaynak makinesinden gelen yksek akmdan kendini korumaldr. Aada bir kaynak ilemi grlmektedir.

ekil 1: Elektrik Ark Kayna Yaplmas [1] Pekok tr olmakla birlikte (Diren,Punta,Srtnme kayna, vb..) birletirme kaynaklarnda 3 temel yntem kullanlmaktadr. Bunlar Elektrik ark kayna, Mig/Mag Kayna,Tig Kaynadr. Piyasada Mig/Mag kaynana gazalt, Tig kayanana ise argon kayna denmektedir. Bunlar hatal kavramlardr aslnda her Mig,Mag,Tig kaynak eitlerinin her biri birer gazalt kaynak yntemidir. Neden gazalt dendii kaynak dikiinin korunmasyla ilgilidir ve yazmzn ilerleyen blmlerinde aklanacaktr. Kaynak ilemi esnasnda erimi haldeki metalin bulunduu blgeye kaynak banyosu denir. Elektrod kaynak banyosunun iine daldrlmal ancak malzemeye temas etmemelidir. Bu yapmaya sebebiyet verir. Kaynak ekme esnasnda ok yksek s girdisi olmaktadr. Her kaynak ynteminin kaynak ekme hz farkldr ayn blgede ok beklemek malzemeyi yakar veya deler. Dolaysyla kaynak lineer bir hzda stabil bir ekilde kaynak atmaldr. Ark kaynanda ounlukla doru akm kullanlr. ebeke akm alternatif akm olduundan makinede bu akmn dorultulmas gerekmektedir. Doru akm, alternatif akma gre daha kararl ark oluturmakta dzenli bir yanma salamaktadr. Ancak bu alternatif akmla kaynak yaplmad anlamn tamamaktadr. rnein alminyum metalinin kayna pek ok ynyle dier metallerden ayrlmaktadr. Alminyum metalinin kaynak edilebilmesi iin ncelikle yzeydeki oksit tabakasnn krlmas gerekmektedir. Ve bunun iin alminyumun tig yntemiyle kaynanda alternatif akm kullanlmaktadr. Karbonlu eliklerin alternatif akmla kayna transformatr tr kaynak makineleriyle mmkndr. Ancak Transformatr tipi kaynak makinelerinde sadece rutil elektrod kullanlabilir. nk rutil elektrodun azami dayanm haddi St52dir. Aada transformatr tipi bir kaynak makinesi grlmektedir.

ekil 2: Transformatr tipi bir kaynak makinesi

Gnlk alelade iler iin kullanlan transformatr tr makinalarn yan sra piyasada anta kaynak makinesi olarak tabir edilen inverter tr kaynak makineleri vardr. Ebatlarnn kk olmasndan tr anta kayna denmektedir. Aada inverter tr bir kaynak makinesi grlmektedir.

ekil 3: Inverter tip bir kaynak makinesi [2] Bunlarn yan sra redresr tipi kaynak makineleri sanayinin asl ihtiyacn karlamaktadr. Yksek devrede kala oran, her eit elektordu yakabilme zellii sayesinde kullanm alan genilemitir. Bir kaynak makinesinin yksek akm deerleri verebilmesi phesiz nemlidir. Kaln malzemelerde birden fazla paso gereken kaynaklarda makinenin uzun sre yksek akmlarda almas gerekir. Bu yzden bir kaynak makinesinin hangi akm deerlerine ktndan ok hengi akm deerini ne kadar sreyle kesintisiz olarak verebildii nemlidir. Biz bu kavrama devrede kalma oran diyoruz. Akm deeri ykseldike devrede kalma oran der. Aada redresr tipi bir kaynak makinesi grlmektedir.

ekil 4: Redresr tip bir kaynak makinesi Makine zerinde + ve kutuplar bulunmaktadr. asi ve Pense kablosunun hangi kutba balanaca kullanlan elektroda baldr. Her elektrod kutusunun zerinde bir elektrod etiketi bulunur bu etiket elektrodun kimliidir. Bu kimlikte elektrodun cinsi ap,dayanm deerleri,hangi akm trnde yanabildii gibi bilgiler yer alr. ESR kodlamas elektrodun rutil karakterli,ESB kodlamas elektrodun bazik karakterli, ESC kodlamas ise sellozik karakterli bir elektrod olduunu gsterir.

Her aptaki elektrotun yanabilecei alt akm deerleri etikette verilmitir.Elektrot ap arttka elektrotun yanmas iin gerekli akm deeride artmaktadr. Gene AC,DC (-) eklindeki bir iaret bu elektrodun hem alternatif hemde doru akmda yanabildiini; - iareti ise pensenin eksi kutba taklmas gerektiini gsterir. Burada belirtilen iaret daima pensenin taklmas gereken kutbu gsterir. ase ise genellikle ya kaynaklanan paraya yada kaynak masasna taklr. Elektrodun paraya temas etmesiyle de devre tamamlanmaktadr. Bylece bu yazdklarmzdan kaynan aslnda bir kontroll ksa devre olduu sonucu kar. Tekrar etikete dncek olursak; Bunun yan sra etikette ekme ve akma dayanm deerleri ve tahribatl muayene test deerleri (rnein entik darbe dayanm) verilmitir.Farkl elektrod kalnlklar ve uzunluklar bulunmaktadr. 2.50,3.25,4,5 mm aplarnda elektrodlar en ok tketilen elektrodlardr. Bunlarn ierisindede 2.5 ve 3.25lik aptaki elektrodlar ok kullanlmaktadr. Bu deerlerin dnda da rnein 2 mm lik elektrodlar bulunmakla birlikte zel olarak sipari edilmektedir. Bir elektrodun ap ifade edilirken ekirdek ap ifade edilir. Yani plak telin ap elektrod ap olarak anlr rt hesaba katlmaz. rt kalnl ise ayrca ele alnr. nce,orta ve kaln rtl elektrodlar bulunmaktadr. Bir elektrodun ekirdek zellii ayn olsa bile rtnn kimyasal bileimi ve kalnl diki kalitesini etkiler. eitli kaynak ekme pozisyonlar vardr. Balcalar aln,bindirme,i-d ke, panel,korni,ve tavan kaynadr. Aada baz kaynak pozisyonlar grlmektedir.

ekil 5: Kaynak Pozisyonlar

Her elektrodla her pozisyonda kaynak atlamamaktadr. Bir elektrodun hangi pozisyonlar kaynak ekebildii etiketinde gsterilir. zellikle tavan ,korni ve panel kaynaklarnda yerekimine kar kaynak atlmaktadr. Eriyik ark kaynak azn doldurmak yerine yerekimi etkisi altnda akp gidecektir. Burada en byk grev cruf a dmektedir. Eriyik metalin akmamas iin crufun hemen oluup kaynak banyosunun stn rterek akp gitmesine engel olmas gerekir. Kaynak dikiinin ktlesini elektrodun ekirdei oluturur; cruf ise rtnn yanmasyla oluur. Kaynak esnasnda kaynak banyosunun soluduumuz havayla temas dikii rtr. rtnn yanmas esnasnda ortaya kan gazlar kaynak dikiini d ortamdan izole eder, hava almasn engeller. te yazmzn banda belirtmi olduumuz mig/mag ve tig kaynaklarnn gazalt kaynaklar snfna girmesinin sebebi budur. Bu kaynak trlerinde kullanlan tel ve elektrodlar plak olduu iin kaynak dikiini koruycak olan gaz dardan verilir. Gazalt kayna denmesinin sebebi kaynak dikiinin gazla korunmasdr. Gaz olarak soygazlar zelliklede argon ve helyum kullanlr. Bu noktaya ayrntl olarak deinicez. sonunda dikiin katlamas beklenerek kaynak ekiciyle cruf temizlenir. Bildiimiz heryerde kullanlan elektrodlar rutil elektrotlardr ve bu elektrotlarn crufu kendiliinden kalkar. Bazik elektrodlarda ise bu durum tersine dner crufun krlmas gerekir. Kaynak dikiinin gzle muayenesi yapldnda en temel kriterler,srekli bir diki oluup olumad,atlaklar ve hava boluklardr ki bunlar hi istenmeyen eylerdir. Eer gzle grlr miktarda hava boluu varsa bu diki kabul edilebilir bir diki deildir. Baka bir deerlendirme kriteri olarak renk de kullanlabilir. Gm rengi en salkl renktir,bunu ardndan saman sars, gvercin gs mavisi, ve siyan renk gelir.Gvercin gs mavisi iin niteliine gre kabul veya red alabilir.Kaynak dikii renginin siyah olmas ise dikiin rd anlamna gelir. Gene atlaklarn tespitinde kullanlan yntemlerden biri dikiin rntgeninin ekilmesi dier yntem sv penetrant testinin uygulanmasdr. Rntgen ekimi neticesinde atlaklar aka grlrken,sv penetrant testinde ise kaynak dikiine dklen renkli sv bir sre sonra atlaklara nfuz eder para yzeyi silindiinde ise atlaklar grnr hale gelir. Kaynak dikiine zarar vermeden yaplan tm bu ilemlere tahribatsz muayene yntemleri denir. Kaynan tahribatl muayenesi ise kaynak dikiinin mukavemetini lmeye dnk testlerdir.

entik darbe testi bir sarka mekanizmasna bal bir ktlenin serbest braklarak kaynak dikiine arpmasdr. Dikiin belirlenen deerlere dayanmas gerekir.Tm bu testler aslnda kaynak dikiini deil kaynaknn kalifikasyonunu ler ve kaynaklar belirli srelerle bu testlerden gemek durumundadrlar. Bazen kaynaknn ustaln lmek iin testler esnasnda plak telle kaynak ekmesi istenir. Aada bir entik darbe test cihaz grlmektedir.

ekil 6: entik darbe test cihaz Her elektrod her pozisyonda kaynak ekemedii gibi her elektrod her ilemde ve malzemede de kullanlamamaktadr. Farkl elektrod trleri bulunmaktadr. Asidik,Rutil,Bazik,ve Sellozik elektrodlar bulunmaktadr. Asidik elektrodlar pek kullanlmamaktadr. En ok kullanlan ise gnlk hayatta ska grdmz rutil elektrodlardr. Ak gri renklidirler. Kolay yanmas crufunun kendinden kalkmas ucuz olmas ve malzeme cinsi bilinmese bile uygulanabiliyor olmas nedeniyle gnlk ilerde enok kullanlan elektrodur. Ancak kaynak dikiinin pek mukavim olduu sylenemez,titreime maruz kalan makine aksamlarnda,gemi sanayinde kesinlikle kullanlmaz. Vibrasyon dikii atlatr.Gene hava deiimlerinin sert olduu blgelerde kurulacak kaynakl konstrksiyonlu yaplarda kullanlmas da tavsiye edilmez. St 52 zeri malzemelere kullanlmamaldr. Bazik elektrodlar ise yukarda saydmz rutil elektrodun kullanlamayaca yerlerde kullanlrlar. Renkleri koyu gridir. Derin nfuziyet ve metal yma orannn yksek olmas gereken titreimli ve hava muhalafeti olan yerlerde kullanlrlar. Ancak bazik elektrodlar zor yanar, crufuda kendiliinden kalkmaz. En nemli sorunlarndan biride bazik elektrodlarn bekleme esnasnda youn bir nem almasdr. Elektrodun bnyesindeki bu nem kaynak esnasnda hava boluklarna sebep olur.Bunun nne gemek iin bazik elektrodlarn frnlanmas gerekir. Bunun iin elektrod kurutma frn kullanlr. Dikkat edilmesi gereken bir husus bu ilem esnasnda elektrodlar yakmamaktr. Elektrodlar scak haldeki frna atlmamaldr.Oda scaklndaki frna konulan elektrodlar 250-300 dereceye kadar stlmal ve bu scaklklarda 3 saate yakn beklemelidir. Isl ilem frnlarnn kaynaklkta ki rol bu kadarla kalmamaktadr. Alminyum ve dkme demirlerin kaynanda n tav uygulanmas gerekir ve gene kaynak sonras malzeme zerinde oluan gerilmeyi almak iin gerilim giderme ve normalizasyon tav yaplmaldr. Sellozik elektrodlar ise arlkl olarak yerekimi etkisi altnda kaynak yaplmas gereken yerlerde ve boru kaynaklarnda kullanlr. rtleri kiremit rengindedir. Her pozisyonda kaynak ekebilirler. Hatta rutil elektrodlarnda her pozisyonda kaynak ekebilmesi iin baz tip rutil elektrotlarn rtleri rutil-sellozik karakterlidir.Bir elektrot temel olarak blmden oluur. ekirdek,rt, ve koan.Dier ksmlar anlattmzdan geriye sadece koan kalmaktadr.Koa arkada elektrotun penseye takld plak ksmdr. Dolaysyla her elektrotun tketimi esnasnda en az koan kadarlk bir blm heba olmaktadr.Her elektrot da koan kayb olduu dnldnde bu kayp ciddi boyutlara ulamaktadr. Elektrotlarn ucu kapaldr. Kaynaa balamadan nce elektrot ucunun almas gerekir kibrit akar gibi elektrot malzemeye srtldnde kolay bir yanma gerekleir.

Bu ilk ark ou kii aseden almaktadr bu durum asenin topaklanmasna sebep olmakta bir sre sonrada ase kesilerek bu ilevi grmesi iin alelade bir metal taklmaktadr. Oysa ase elektrik iletkenlii ok iyi olan bakrdan yaplmtr buraya taklacak alelade bir metal ark almay zorlatracaktr. Gene ska yaplan hatalardan biri kaynaa balamadan nce elektrodun bklmesidir. Bu durum pek ok kiide alkanlk haline gelmitir. Oysa elektrot bkldnde rtde atlaklar meydana gelir ve bu akm dzensizliklerine ve dolaysyla yanma dzensizliine yol aar. Aada baz elektrod tipleri grlmektedir.

ekil 7: eitli tipte elektrotlar Gvenlik tedbirleri olarak mutlaka eldiven ve maske kullanlmaldr.Hi bir ekilde kaynaa plak gzle baklmamal,zehirli gazlar dorudan solunmamaldr. Bu durum ciltte tahri yapar ve gzlerde iddetli yanmaya sebep olur. Kaynaktaki byk sorunlardan biride yksek s girdisidir. Malzeme ar snmaktadr. Kaynaknn kendini bundan korumas bir yana bu durum malzemede tahribat yapmakta delinme ve yrtlmalara sebep olmaktadr. Kaynakta s girdisinin azaltlmas iin kaynan tek bir anma akmnda deil farkl iki akm deeri arasnda belirli bir frekansla yaplmas bilinen en etkin zmdr. Buna kaynak makinelerinde pulse denmektedir. Kaynak makinesinde iki farkl akm deeri (alt ve st limit) ayarlanarak bu akm deerleri arasnda kaynak yaplmakta ve bu s girdisini nemli lde azaltmaktadr. Pulse zellii kullanlarak kaynak yaplrken czrtl bir ses kar. Dier yandan bilinmesi gereken nemli bir husus da udur: Bir elektrot sadece kaynak yapmak iin kullanlmaz; Elektrotlar kesme,kanal ve oyuk ama ve dolgu yapmak iinde kullanlr. Bu ilemler iin zel elektrotlar vardr. Elektrik ark kaynayla ilgili bu aklamalardan sonra mig/mag ve tig kayna hakknda bilgi verilecektir.

Gazalt Kaynak Yntemleri:

Mig/Mag Kayna: Metal inert gas (Mig) ve Metal aktif gas (Mag) kayna ayn makineyle yaplmaktadr. Mig kayna ince metaller-saclar iin uygunken, Mag kayna daha kaln ve derin nfuziyet gerektiren malzemelerde kulanlr. Kaynak dikiinin korunmas iin gaz kullanlmaktadr. Saf argon veya karbondioksit karml argon gaz yada helyum kullanlmaktadr. Gaz normalde reaksiyona girmez sadece kaynak dikiini korumak iindir. Ancak Mag kaynanda karbondioksit karml gaz kullanlr ve gazn reaksiyona girmesi sz konusudur. Argon tpndeki karbondioksidin oran malzemeye gre deiir. Karbondioksit orannn %40 lara kaca kaca durumlar vardr. rnein HB 205 olarak kodlanan bir argon tpnde karbondioksit oran %5 tir. Karbondioksit asal gazla kartrlabilecei gibi tek bana da mag kaynanda kullanlabilir.

Ancak bu durumda or gazn fazla srama olur ve agresif bir yanma szkonusudur. Karbondioksitin donmas sk rastlanan bir durumdur ve uygun scaklkta karbondioksit verilmesi iin gaz reglatr kna stc taklr. Reglatrler Gazn basncn ayarlamaya yarar gaz basnc duruma gre 6-12 bar aras deiir ve her gazn reglatr farkldr; oksijen, asetilen,argon reglatrleri ayrdr. Argon tpnn rengi ak mavidir,oksijen tp koyu mavi,asetilen ise ak sardr.Kaynak telleri makaralanmtr (gazalt makaras) ve motor hareketiyle torch dan geirilerek kaynak banyosuna verilir. Gazalt makaralar genellikle 1-5-15-50-60-250 kglktr. Bunlarn iinde en yaygn kullanlan 15 kg olandr. Makaralarn kullanm esnasnda dikkat edilmesi gereken husus tel ucu makaraya balanmadan serbest braklmamaldr. Eer serbest braklrsa makaradaki tel yaylanma yaparak makaradan kmaktadr. Aada bir gazalt makaras grlmektedir.

ekil 8: Gazalt Makaralar Tel makaraya sarld iin koan kayb sz konusu deildir. Masif (zsz) ve zl teller mevcuttur. zl teller kullanlrken gaz kullanmaya gerek yoktur. nk bu tellerde telin iine rt maddesi konmutur ve bu madde yanarak kard gazla kaynak dikiini korur. Ak havada mig/mag kayna yaplmamaldr hava akmndan ok olumsuz etkilenmektedir. Yaplacaksa dahi kaynak perdesi kullanlmaldr. Mig/Mag torcuna gazalt tabancas da denmektedir. Tel srme nitesi makaralardan olumaktadr. Burada dikkat edilmesi gereken en nemli husus tele nekadar bask uygulanacadr. Eer yetersiz bask uygulanrsa bu durumda tel torcha salkl ekilde srlemeyecektir;Eer gereinden fazla bask uygulanrsa bu durumda tel skcak ve gene torcha srlemeyecektir. Her iki durumda salksz olup kanal iinde skm teli karmak iin torchu skmek gerekir. Aada bir tel srme nitesi grlyor.

ekil 9: Tel srme nitesi

Telin hangi hzla srld dorudan akmla alakaldr. Mig/Mag kaynak makinelerinde tel srme hz akm iddetine eittir. Kaynak makinesinin stnde bulunan kaba ve ince ayar kademe butonlar akm deil gerilimi (voltaj) ifade eder. Makine zerinde bulunan diyagramda malzeme kalnl ,tel kalnl, ve tel srme hz arasndaki balantlar ifade edilmitir. Bu diyagram kullanlarak uygun ayarlar yaplabilir. Son zamanlarda kan sinerjik kaynak makinelerinde malzeme cinsi ve kalnl benzeri baz parametreler girildiinde makine otomatik bu zellikler iin ideal olan imalat parametreleri otomatik ayarlanmaktadr . Ve tel srme hz sabit olduu halde sinerjik makinalarda kaynak esnasndan tel srme hz deiebilmektedir. Her ne kadar dier kaynak yntemlerine gre kompleks de olsa mig/mag kayna en hzl kaynak trdr. Kaynak hz rtl elektrodun 3-4 katdr. Kompakt ve anta tipi mig/mag kaynak makineleri bulunmaktadr. Kompakt tipte tel srme nitesi gvdeye bal olup, anta tipinde ise tel srme nitesi gvdeden ayrlabilmektedir. Bylece makinann bulunduu yerden uzak bir blgede kaynak yaplabilmektedir Ka metre ara kablo istendii satn alma esnasnda mteriye sorulur. Soutma iin hava veya su kullanlmaktadr. Aslnda burada ska bilinen bir yanl vardr. Hava veya su makineyi soutmak iin kullanlmaz torcu soutmak iin kullanlr; nk torch kaynak esnasnda ok snmaktadr. Ar hizmet tipi antiye vb.. yerlerde kullanlan makinalarda soutma iin su kullanlr. Su burada gazalt tabancasnn deveboynu denilen blmne gelip makinaya geri dnerek devr-i daim yapar. Mig/Mag kayna otomasyonu yaplabilen bir kaynak trdr. Kaynak robotlar vastasyla kullanlabilmektedir. zellikle otomotiv sanayinde retim hatlarnda ok youn ekilde kullanlmaktadr. Gazalt kaynak yntemlerinden bir dieri ise tig kaynadr.

Tig Kayna:
Tig yani Tungsten inert gas kayna zellikle ince malzemelerin,alminyumun,ve kk paso kaynaklarnda ideal dir. Burada rtl elektrod ve mig/mag kaynann aksine kullanlan elektrotlar tkenmemektedir. Tig kaynanda elektrotu tketen ey kaynaknn acemilii elektrodun topaklanmas sonucu bilenmesi zorunluluudur. Elektrodun malzemeye temas etmesi elektrodu kreltmektedir. Tig elektrodlar 175 mmlik boylar halinde ve farkl aplarda satlmaktadr. (1.6,2,2.4 mm) Elektrodun ana malzemesi tungstendir. Piyasada krmz ve yeil etiketlerle satlmaktadr. Krmz etiketli genel amal kullanm iindir ve alaml tungstendir; yeil etiketli olanlar ise saf tungstendir ve alminyumun kaynanda kullanlrlar; alminyumun kaynanda topaklanma fazla olduu iin bu elektrodlar bilenmezler. Krmz etiketli elektrotlarda ise bileme esnasnda bileme izleri elektrik akm ynne paralel olmaldr. Yani elektrot zmparann yan deil n yznde ve zmparaya dik olarak bilenmelidir. Mig/mag ve tig kaynanda tel ve elektrodun takld ksma torch denir. Bir tig torcu seramik nozul, gaz difzr,ve elektrot kskacndan olumaktadr ve nozullarn numaralar vardr. Tig kaynak makineleri DC olduu gibi AC-DC de olabilmektedir. AC akm tig kaynak makinesinde alminyum kayna iin kullanlmaktadr. Ve Tig kaynak makinesi ayn zamanda rtl elektrotla kaynak iinde kullanlabilmektedir. Bota torch tetiine basldnda iki sesin duyulmas gerekir; ilki tetik sesi,dieri gaz ak sesidir. lk ark alma esnasnda elektrod malzemeye temas etmemelidir. Tig kaynak makinelerinde bulunan yksek frekans zellii sayesinde elektrot malzemeye temas etmeden ark alabilmektedir. Burda akla u soru gelebilir her ikisi de doru akm verdiine gre ve tig kaynak makinesi rtl elektrot kaynanda kullanlabildiine gre bunun tersi mmknmdr? Yani Redresr tipi makinalar tig kayna iin kullanlabilirmi? Evet kullanlabilir ancak bunun iin musluklu torch gereklidir. Gazn verilmesi iin bir musluk gereklidir. Ayrca Redresrlerde yksek frekans nitesi olmad iin ilk ark almak ancak elektrodun malzemeye temas etmesiyle mmkndr. Buda elektrodun ucunu bozmaktadr. lk ark aldktan sonra oluan kaynak banyosu belli bir hzda tanmaldr. Bu yntem ince malzemeler iin kullanldndan malzemeyi delmemeye dikkat edilmelidir. Tig kaynann bir dier kullanm alan kk pasolarn doldurulmasdr. Birden fazla paso ekilmesi gereken kaynak azlarnda kk paso tig kaynayla atlr ardndan rtl elektrotla scak

paso, dolgu pasolar ve en sonunda kapak pasosunun atlmasyla ilem tamamlanr. Aada tig kaynak ekipman grlmektedir.

ekil 10: Tig Kaynak makinesi ve torch

Kaynak ncesi Hazrlk:

Kaynak yaplacak paralar zel olarak da kaynaklanacak blge kaynaklanacak blge temizlenmelidir. Boyal,yal,pasl yzeyler ta motoruyla temizlenmeli gerektiinde tiner ve alkolde kullanlmaldr. zellikle boyal yzeylerde elektrod ark almamaktadr. Kalnl 5 mmye kadar olan paralarda kaynak az almasna gerek duyulmamaktadr.Kalnl 5 mmden fazla olan paralarda ise kaynak az ama gerei ortaya kmaktadr nk kaynak dikii ktlesini sadece para st yzeyini deil paralar arasndaki boluun tmn doldurmas ve arka tarafada belli bir orann dnda tamamas gerekir. Kaynak dikii paralarn altndan 1 mm den fazla knt yapmamaldr. Daha fazla yapmas durumunda buna kaynan sakal yapmas denir. Boru vb.. kaynaklarda kaynak dikiinin st tarafnn korunmas kadar boru iindeki ksmnda havadan korunmas gerekir. Bunun iin boru kaynaklarnda borunun iine gaz verme ilemi uygulanr. Tekrar kaynak azlarna dnecek olursak : Pek ok trde kaynak az vardr. Bunlarn iinde en ok kullanlanlar V ,X tipi kaynak azlardr. Kaynak az as ideal olarak 60 derece olarak alr. Daha byk bir kaynak az as fazla paso gerektirdiinden tercih edilmez. Aada bir V kaynak az grlmektedir.

ekil 11: V tipi kaynak az Yukardaki ekilde 0-1 mm aralk olarak gsterilen blge kk olarak anlmakta buraya atlan kaynak ise kk paso olmaktadr.

Plastiklerin Kayna :
Plastiklerin kayna metallerden byk lde farkllk gstermektedir. Hereyden nce her plastik kaynak edilemez. Yanlzca temoplastiklerin baz eitleri kaynaklanabilir.[3] Termosetlerse kaynak edilemezler. Bunun sebebi termosetler dahi nce ekillenirken bir defa kimyasal reaksiyona girerek sertletiinden ikinci kez kaynak iin stldklarnda yumuamaz ve yanarlar. Burada muflama,gene muflamaya ok benzer olan scak geme yntemi plastik borularda suka kullanlmaktadr. Scak geme birbiriyle sk geme l snrlar ierisinde bulunan iki paradan birinin stlarak tatl,veya boluklu geme tolerans aralna getirilmesi ve paralarn birletirilmesidir. Daha sonra paralar souduunda kolay kmayacak ekilde birlemi olur. Dier bir yntemse tangit vb.. yaptrclar kulalnlarak plasitik malzemelerin birletirilmesidir. Ancak plastiklerde bu ve benzeri birletirme yntemlerinin dnda baz trler tpk metallerde olduu gibi dolgu ubuu kullanlarak da kaynak edilebilir. Plastiklerin kaynanda kullanlan en temel 2 yntem -Scak Eleman Kayna -Scak gaz kayna dr. Scak Eleman Kayna: Bu kaynak metodunda s, elektrik yardmyla stlm bir scak eleman tarafndan salanr. Scak elemann malzemeye yapmasn scak eleman zerindeki PTFE katman nler.[3] Scak eleman kayna ikiye ayrlr: Direkt scak eleman ve indirekt scak eleman kayna. Direkt scak eleman kaynanda scak eleman birletirilecek paralarn arasna yerletirilirken, indirekt scak eleman kaynanda s paralarn dndan temas olmadan iletilir. Aadaki resimde bu durum sembolize edilmitir.

ekil 12: Scak eleman kayna Scak eleman aln kayna elle veya makineyle yaplabilirken, borularn birletirilmesinde sadece makine kullanlr. Buradaki temel mantk boru temas yzeyleri temizlendikten sonra iki boru arasna konan scak elemann skca bastrlmas, kaynak blgelerinin hamurlamasndan sonra scak elemann aradan ekilerek basnl temasn borular souyuncaya kadar devam ettirilmesidir. Aadaki ekilde bu proses grlmektedir.

ekil 12: Scak eleman boru kayna

Scak eleman kaynanda referans tekil edecek baz saysal deerler aadaki tabloda verilmitir. Istmadan itibaren uygulanan baskN/mm2 0.05 0.05 0.075 0.075

Malzeme

Scak eleman scakl-C

Istma sresi-sn

Kaynak basncN/mm2

Sert polietilen Yumuak polietilen (PE) Polipropilen(PP) PVC

200 180 210 225

30-60 20-60 3-120 20-60

0.15 0.10 0.15 0.20

Tablo 1: Scak eleman kayna referans deerleri Scak eleman kaynann yaplmasnda fzyon kaynak makinesinin kullanm ok yaygndr.

ekil 13: Fzyon kaynak makinesi [5] Scak Gaz Kayna:

Scak gaz kaynanda, scak eleman kaynann aksine dolgu malzemesi (elektrot) kullanlr. Dolgu malzemesi kaynaklanacak malzemeyle ayn cins olmaldr. Bu yntem zellikle byk ebatl paralarn kaynanda kullanlr. Malzemelere kaynak az alr.

ekil 13: Scak gaz kayna iin alabilecek kaynak azlar [4] Torch kullanm sz konusudur ve genellikle gaz torch da elektrik kullanlarak stlr. Gaz olarak da hava veya azot gaz kullanlr. Gaz scakl 250-300 derece, kaynatlacak malzemelerin scakl ise 120-180 derece aralndadr. Bu yntemle ekilen Kaynak dikiinin mukavemeti yaterli deildir. Bu nedenle bu yntem basnl borularn kaynanda kullanlmaz.

ekil 14: scak gaz kayna

ok uygulanan bu iki yntem dnda plastiklerin belli yntemlerle s oluturularak kaynaklanmas szkonusudur. Plastiklerin lazer vastasyla,yksek frekans (radyo frekanslar) kullanlarak,Elektrik kulanlarak diren kayna yoluyla,paralarn birbirine srtnmesi yoluyla ve ultrasonik vb.. yntemlerle de kaynaklamak mmkndr.

Kaynaklar :
1) www.tasarimveimalat.com, Hikmet Nazm EKC kiisel web sitesi 2) www.oerlikon.com.tr ,Eitim Notlar 3) Prof. Dr. rfan AY,Plastik Malzemeler 4) GSI,Plastik malzemelerin kayna notlar, 5) Megep plastik teknolojisi ders notlar