1.

PODELA MATERIJALA
metali keramika
VRSTE MATERIJALA

polimeri

kompoziti metal + keramika polimeri + keramika metal + polimeri Slika 1.1. etiri grupe materijala

Metalni materijali Keramiki materijali Polimeri Kompozitni materijali

Tabela 1.1: Osnovne karakteristike glavnih grupa materijala Osobine Metali Keramika Polimeri Gustina, g/cm3 2 20 1 - 14 1 2.5 Elektrina provodljivost visoka niska niska Toplotna provodljivost visoka niska niska Duktilnost visoka niska zadovoljavajua Zatezna vrstoa, MPa 100 1500 100 400 Pritisna vrstoa, MPa 100 1500 1000 5000 ilavost loma, MNm-3/2 10 30 1 10 28 Max. radna temperatura, oC 1000 1800 250 Otpornost prema koroziji niska superiorna srednja Vrsta veze metalna jonska - kovalentna kovalentna Struktura kristalna kompleksna kristalna amorfna

inenjerski materijali mainski materijali konstrukcioni materijali pomoni materijali pogonski materijali

Slika 1.2. Veza izmeu strukture, svojstava i deformisanja materijala 1

2. OSNOVNA SVOJSTVA MATERIJALA

2.1. FIZIKA SVOJSTVA MATERIJALA
Temperatura topljenja/kristalizacije omekavanje elektrina provodljivost magnetna svojstva Dijamagnetizam Paramagnetizam Feromagnetni materijali

2.2. MEHANIKA SVOJSTVA

vrstoa Tvrdoa Elastinost Plastinost ilavost

Tabela 2.1: Fizika i mehanika svojstva nekih metala simbol elementa procentualno izduenje , %
40 21-55 3 15 krt 60 40 40 50 20-28 krt 5-20

temperatura topljenja

specifina elektrina provodnost

g/cm3
2,7 19,3 7,87 8,9 1,74 7,44 8,94 8,9 7,3 11,34 4,5 7,1 7,14

T, C

10-6
24,0 4,0 11,9 12,08 25,7 23,0 16,42 13,7 22,4 29,5 7,14 8,1 32,6

, MSm/m2
37,0 18,1 11,0 10,2 23,0 22,7 64,0 8,5 8,5 4,9 38,4 17,4

HB
300 1600 500 1250 250 200 350 600 80 50 1000 350

Rm, MPa
100 1100 300 700 200 krt 220 450 300 18 40 krt 150

Al W Fe Co Mg Mn Cu Ni Sn Pb Ti Cr Zn

660 3370 1539 1490 651 1242 1083 1452 232 327 1812 1550 419

modul elastinosti E, GPa

80 400 210 200 45 krt 120 220 40 12 120 krt 100

koeficijent linearnog irenja

tvrdoa po Brinelu

gustina

zatezna vrstoa

2.3. HEMIJSKA SVOJSTVA MATERIJALA

Slika 2.1. ematski prikaz atoma

Metalna veza

Slika 2.2. Metalna veza

Jonska veza

Slika 2.3. Jonska veza

Kovalentna veza

Slika 2.4. Kovalentna veza - kiseonika (O2) 3

Van der Valsova veza

Slika 2.5. Van der Valsova veza - molekuli vode

IZBOR MATERIJALA

3. KRISTALNA STRUKTURA I GEOMETRIJA ELEMENTARNIH KRISTALNIH REETKI

kristalna struktura, monokristal, polikristal, kvazi izotropnost, amorfna struktura

Slika 3.1. Struktura vrstih materijala: (a) monokristal; (b) polikristal; (c) amorfni

Kristalna struktura kristalografske ravni, kristalna reetka, elementarna kristalna reetka, parametri elementarne kristalne reetke

Slika 3.2 (a) Prostorna kristalna reetka idealnog kristalnog tela; (b) Parametri elementarne kristalne reetke 4

Kristalni sistemi
Tabela 3.1. Podela kristalnih reetki po kristalnim sistemima Kristalni sistem Parametri reetke Prostorna reetka kubni a=b=c prosta kubna ===90 prostorno-centrirana povrinski-centrirana tetragonalni a=bc prosta tetragonalna ===90 prostorno-centrirana ortorombini abc prosta ortorombina ===90 prostorno-centrirana povrinski-centrirana bazno-centrirana romboedarski a=b=c prosta romboedarska ==90 heksagonalni a=bc prosta heksagonalna ==90 =120 monoklinini abc prosta monoklinina ==90 bazno-centrirana triklinini abc prosta triklinina 90

3.1 GEOMETRIJA ELEMENTARNIH KRISTALNIH REETKI 3.1.1. Poloaj atoma u kubnoj elementarnoj kristalnoj reetki 3.1.2 Pravci kod kubne elementarne kristalne reetke
kristalografski indeksi pravaca

Slika 3.2.1 (a) Dekartov koordinatni sistem za odreivanje poloaja atoma u elementarnoj reetki; (b) Poloaj atoma kod prostorno-centrirane reetke.

Slika 3.2.2 Pravci kod kubne elementarne kristalne reetke

kristalografski ekvivalentni pravci, familija pravaca

3.1.3 Kristalografske ravni kubne elementarne kristalne reetke. Milerovi indeksi

Slika 3.2.3 Milerovi indeksi za neke vanije ravni kubne kristalne reetke

kristalografski ekvivalentne ravni, familija ravni

3.1.4 Kristalografske ravni i pravci kod heksagonalne kristalne reetke

Miler-Braveovi indeksi

Slika 3.2.4 etiri koordinatne ose kod heksagonalne kristalne reetke

Slika 3.2.5 Milerovi indeksi za neke ravni heksagonalne kristalne reetke.

3.2. Kristalna struktura metala kubnu prostorno centrirana reetka, kubna povrinski-centrirana reetka, heksagonalna gusto pakovana reetka

a) b) c) Slika 3.3. Elementarne kristalne reetke po kojima kristaliu metali: (a) kubna prostorno centrirana; (b) kubna povrinski centrirana; (c) heksagonalna gusto pakovana

Kubna prostorno-centrirana reetka koordinacioni broj

Slika 3.4. Kubna prostorno centrirana reetka metala

koeficijent ispunjenja reetke

Kubna povrinski centrirana kristalna reetka

Slika 3.5. Kubna povrinski centrirana reetka metala

koordinacioni broj, koeficijent ispunjenja reetke Heksagonalna gusto pakovana kristalna reetka

Slika 3.6. Heksagonalna gusto pakovana kristalna reetka metala

Polimorfija, Alotropija, Anizotropija

Tabela 3.2. Alotropske promene kristalne reetke nekih metala. Metal Kobalt (Co) Gvoe (Fe) Litijum (Li) Titan (Ti) Cirkonijum (Zr) Kristalna reetka na sobnoj temperaturi (HGP) (KZC) (KZC) (HGP) (HGP) Na drugoj temperaturi KPC (>427C) KPC (912-1394C); KZC (>1394C) HGP (<-193C) KZC (>883C) KZC (>872C)

3.3. STRUKTURA KERAMIKIH MATERIJALA

Slika 3.7 Prikaz kristalne strukture keramikih materijala: (a) BaTiO3. i (b) Al2O3 Tabela 3.3
Element

Elektronegativnost nekih elemenata

Si 1.8 C 2,5 Al 1,5 O 3,5 Zr 1.4 N 3,0 B 2,0

3.4. Struktura polimera

a b) (PE) mer c) d)

Slika 3.8. Osnovne strukture polimernih molekula: a) molekul etilena, b) polietilen, lanac sainjen od velikog broja molekula etilena, c), polistiren, d) PVC

Molekulska struktura
Linearni polimeri Razgranati polimeri Popreno povezani polimeri Umreeni polimeri
Slika. ematski prikaz: a) linearni polimer; b) razgranati polimer; c) popreno povezani polimer; d) umreeni polimer 9

4. PONAANJE MATERIJALA U USLOVIMA DELOVANJA MEHANIKOG OPTEREENJA

mehanika ispitivanja

4.1. Napon i deformacija

jedinino izduenje

Slika 4.1. Zatezno optereenje i rezultujue izduenje

elastina i plastina deformacija Napon, zatezni, pritisni, smicajni, deformacije

a)

b)

c)

d)

Slika 4.2. Deformacija kristalne reetke pri dejstvu razliitih vrsta sila; a) neoptereena; b) zatezanje; c) pritisak; d) smicanje

statiko optereenje, statike metode dinamiko optereenje, dinamike metode

10

Tabela 4.1. Vrste sila, osobine koje se odreuju i primena

Elastine deformacije Modul elastinosti

Slika 4.3. Krive zavisnosti modula elastinosti E - temperature T, za neke metale 11

4.1.1. Statike metode

Ispitivanje zatezanjem

a)

b)

Slika 4.5. Proporcionalna epruveta za ispitivanje zatezanjem a); Lokalizovanje deformacije na mestu loma b) Tabela 4.2. Podela i opte dimenzione karakteristike epruveta za ispitivanje zatezanjem Vrsta epruvete oblik poprenog povrina koeficijent merna preseka poprenog proporcionalnosti duina, preseka, So Lo prema So Lo proporcionalna kruni 10 10d (d)2 / 4 duga epruveta d proporcionalna kruni 5 5d (d)2 / 4 kratka epruveta d proporcionalna kvadratni, a2 11,3 11,3 So duga epruveta pravougaoni ab 2 proporcionalna kvadratni, a 5,65 5,65So ab kratka epruveta pravougaoni tehnike epruvete bez posebne pripreme, nema definisanih odnosa povrine i duine epruvete, ispitivanje gotovih elemenata: ica, cevi, lanaca

Slika 4.7. Dijagram napon deformacija za meki elik 12

Slika 4.8. Opti tipovi dijagrama napon-deformacija

zatezna vrstoa, granica (napon) teenja, granica elastinosti, granica proporcionalnosti, modul elastinosti, trenutno izduenje, jedinino izduenje, procentualno izduenje, procentualno suenje Ispitivanje na pritisak granica gnjeenja, pritisna vrstoa, skraenje, jedinino skraenje, rairenje

Slika 4.9. ematski prikaz loma epruveta pri ispitivanju na pritisak

Ispitivanje tvrdoe Brinelova, Vikersova, Rokvelova i Knupova metoda orova skleroskopska metoda, i Kirnerova duroskopska metoda

13

Tabela 4.3. Osnovne karakteristike metoda ispitivanje tvrdoe

Metoda po Brinelu

a) b) Slika 4.10. ematski prikaz utiskivanja (a) i povrinski izgled otiska (b) Tabela 4.4: Izbor veliina sile za Brinelovu metodu Vrsta materijala Sivi liv i elik Sivi liv i tvrde legure bakra Meke legure Cu, Al i legura za leita Beli metali i meke legure Olovo i meke legure Veliina sile 30 D2 10 D2 5 D2 2,5 D2 D2

14

Metoda po Vikersu

Slika 4.11. Utiskiva i otisak po Vikersovoj metodi

Slika 4.12. Faze utiskivanja kod Rokvel C metode

Metoda po Rokvelu 4.1.2. Dinamika ispitivanja, ilavost

Slika 4.14. Uticaj temperature na krive napon - izduenje Slika 4.13. ematski prikaz krivih napon izduenje za krti i plastian materijal

Ispitivanje udarne ilavosti

Slika 4.15. arpijevo klatno

15

Slika 4.16. Epruvete za ispitivanje ilavosti

Slika 4.17. Izgled prelomne povrine arpijeve epruvete a) krti lom; b) meovit lom; c) ilav lom

4.2. KRISTALIZACIJA METALA

kristalizacija kriva hlaenja temperatura kristalizacije

Slika 4.3. Kriva hlaenja istog metala

stepen pothlaenja

16

Slika 2.3.7 Kriva hlaenja pri kristalizaciji vrstog tela

granica zrna, polikristalna struktura

Slika 4.4. ematski prikaz procesa kristalizacije

Slika 4.5. Zavisnost veliine zrna od broja centara kristalizacije (N) i brzine rasta kristala (V)

17

a) b) Slika 4.6. Izgled kristalnih zrna: a) poligonalna zrna; b) dendrit

GREKE
Plastine deformacije kristala mehanizmi plastinog deformisanja kristalne strukture Plastina deformacija kristala klizanjem

Slika 2.3.14. Pretpostavljeni model plastine deformacije kristala klizanjem

Slika 2.3.15. Kretanje ivine dislokacije: (a) ematski prikaz kretanja dislokacije, (b) faze kretanja dislokacija i njihov izlaz na povrinu. 18

Sistemi klizanja

Slika 2.3.16. Sistemi klizanja kod KPC reetke

Plastina deformacija polikristalnih materijala

Slika 2.3.18 Uporeenje izgleda metalnog zrna polikristalnog materijala, pre i posle plastine deformacije

Slika 2.3.19. Izmena oblika metalnog zrna, kao rezultat klizanja

19