Dinamika stiljivog fluida

Brzina zvuka
Neka se promatra zvuni val koji se iri kroz plin brzinom a kao to je prikazano na Slici 1.a.

a) zvuni val se kree kroz mirujui zrak; b) mirujui zvuni val u struji zraka

 Zvuni val se kree kroz mirujui plin ije su karakteristike temperatura T, pritisak p i gustina . Iza zvunog vala, karakteristike plina se razlikuju za beskonano male razlike: temperatura T + dT, pritisak p +dp i gustina + d . Prema naelu relativnosti kretanja, moe se zamisliti da zvuni val miruje, a da se kree zrak oko njega (Slika 1.b). Takvu sliku kretanja vidio bi promatra koji bi se kretao zajedno sa zvunim valom. Prema njemu bi dolazio zrak relativnom brzinom a, a iza njega bi odlazio zrak relativnom brzinom a + da. Razlika brzine da posljedica je razlike u pritisku dp ispred i iza zvunog vala.

 Strujanje kroz zvuni val prema Slici 1. moe se smatrati jednodimenzionalnim. Ono je i adijabatsko, jer ne postoji nikakav mehanizam prijenosa topline prema valu ili od njega. Gradijenti promjene veliina stanja i brzine (dT, dp, d r i da) su beskonano mali. Zbog toga su uticaji disipativnih pojava (viskoznost, provoenje topline) zanemarivi. Sve navedeno pokazuje da je strujanje kroz zvuni val i adijabatsko i reverzibilno, odnosno strujanje je izentropsko. Na jednodimenzionalno i izentropsko strujanje mogu se primjeniti jednaina kontinuiteta i jednaina odranja koliine kretanja.

 Iz jednaine kontinuiteta

Proizvod dviju beskonano malih vrijednosti moe se zanemariti u odnosu na ostale vrijednosti, pa se dobija

Primjenom jednaine odranja koliine kretanja prema Slici 1.b dobija se:

ili

Nadalje se dobija

Kao to je prije reeno, strujanje kroz zvuni val je izentropsko, tako da je promjena pritiska s obzirom na gustinu dp/d izentropska promjena, pa se moe napisati osnovni izraz za brzinu zvuka u plinu

 Ako se radi o kalorino idealnom plinu (idealan plin za koji su cv i cp konstante naziva se kalorino idealan plin), jednaina izentropskog strujanja moe se napisati u obliku:
ili

Derivirajui pritisak po gustini

dobija se

 pa je izraz za brzinu zvuka u kalorino idealnom plinu

Ona jasno pokazuje da je brzina zvuka u kalorino idealnom plinu zavisna jedino o temperaturi plina.

Za neki plin, specifine topline cv i cp su povezane kroz jednakost:

Ako se gornja jednakost podijeli s cp, dobija se:

Omjer specifinih toplina

, pa je

Analogno, dijeljenjem jednakosti sa cv, dobija se:

Pokazalo se da Machov broj moe biti pogodan kriterij za odreivanje stilijivost strujanja.
Machov broj se definie kao odnos lokalne brzine strujanja v i lokalne brzine zvuka a:

Podruja strujanja prema Machovom broju

Ako je Ma lokalni Machov broj u proizvoljnoj taki u strujnom polju, tada je prema definiciji strujanje u toj taki: podzvuno (subsonic) za Ma < 1 zvuno (sonic) za Ma = 1 nadzvuno (supersonic) za Ma > 1

Detaljnija podjela dana je na slici

Podzvuno strujanje. Strujano polje definira se kao podzvuno ukoliko je Machov broj u svakoj taki manji od 1 (Ma < 1). Podzvuna strujanja imaju glatke strujnice, bez skokovitih promjena u nagibu (Slika a). Budui da je brzina strujanja u svakoj taki manja od brzine zvuka, poremeaji u struji (npr. skretanje struje ispred prednjeg brida ili iza izlaznog brida, koji se ire brzinom zvuka) ire se u svim smijerovima i utiu na cijelo strujno polje. Machov broj slobodne struje zraka Ma manji od 1, ne mora znaiti i potpuno podzvuno strujanje preko cijelog aeroprofila. Pri prolasku preko aeroprofila, brzina strujanja se poveava iznad brzine slobodne struje, i ako je Ma dovoljno blizu 1, lokalni Machov broj moe narasti iznad 1 u odreenim podrujima struje. Openito se uzima da Ma<0,8 osigurava podzvuno strujanje preko tankih, zaobljenih tijela. Za debela, tupa tijela Ma mora biti jo manji da bi se osiguralo potpuno podzvuno strujanje. Nestlaivo strujanje moe se prikazati kao specijalni granini sluaj podzvunog strujanja kada Machov broj tei 0.

 Krozzvuno strujanje. Ukoliko je Ma blizu 1, strujanje moe lokalno postati nadzvuno (Ma > 1), kao to se vidi na Slici b. Na gornjoj i donjoj povrini aeroprofila pojavljuju se "depovi" s nadzvunim strujanjem, koji prestaju kroz slabe udarne valove iza kojih strujanje opet postaje podzvuno. Ako se Ma povea malo iznad 1, nastaje zaobljeni normalni udarni val ispred aeroprofila; iza udarnog vala strujanje je lokalno podzvuno (Ma < 1), kao to je prikazano na Slici c. Ovo podzvuno strujanje potom ekspandira do niskih nadzvunih vrijednosti preko aeroprofila. Na izlaznom bridu profila nastaju slabi udarni valovi, najee u obliku "ribljeg repa". Strujna polja na Slikama b i c karakteriziraju mijeana podzvuno-nadzvuna podruja pa treba uzeti u obzir fizikalno ponaanje obadvije vrste strujanja. Ponovno se, openito, moe uzeti da se za tanka, vitka tijela krozzvuno strujanje dogaa pri Machovim brojevima slobodne struje u rasponu 0,8 < Ma< 1,2.

Nadzvuno strujanje. Strujno polje je nadzvuno ukoliko je Machov broj u svakoj taki vei od 1. Nadzvuna strujanja esto su karakterizirana pojavom udarnih valova kroz koje se svojstva strujanja i strujnica mijanjaju skokovito, diskontinuirano (nasuprot glatkim, kontinuiranim promjenama u podzvunom strujanju). To je prikazano na Slici d za nadzvuno strujanje preko otrokutnog profila; strujanje ostaje nadzvuno iza kosog udarnog vala koji nastaje na prednjem bridu profila. Prikazani su i ekspanzijski valovi koji se esto pojavljuju u nadzvunom strujanju. I ovdje je uvjet Ma > 1,2 isto kvalitativnog karaktera. Ako se, na primjer, prema Slici d, ugao profila dovoljno povea, kosi udarni val e se odvojiti od prednjeg brida profila, i oblikovat e se jaki zaobljeni normalni udarni val ispred profila, te podruje podzvunog strujanja iza udarnog vala. Dakle, potpuno nadzvuno strujanje je narueno ukoliko je ugao dovoljno velik pri odreenom Machovom broju Ma. Odvajanje udarnog vala moe se dogoditi pri bilo kojoj vrijednosti Machovog broja veoj od 1, a vrijednost ugla pri kojoj se to dogaa poveava se s poveanjem Ma. Nasuprot tome, ako se kut smanji do beskonano male vrijednosti, strujno polje sa Slike d vrijedit e za Ma 1, to takoer pokazuje da je uvjet Ma > 1,2 samo orijentacijska vrijednost. Kako je lokalna brzina u nadzvunom strujanju vea od brzine zvuka, poremeaji nastali u nekoj taki struje ne mogu se iriti uzstrujno (kao u podzvunom strujanju). Ova osobina je jedna od najvanijih fizikalnih razlika izmeu podzvunog i nadzvunog strujanja. To je i osnovni razlog zato se udarni valovi dogaaju u nadzvunom strujanju, a ne u podzvunom strujanju.

 Hiperzvuno strujanje. Ako se ponovno razmotri profil sa Slike d sa zadanim, konstantim uglom i pretpostavi daljnje poveavanje Machovog broja iznad 1, udarni valovi se pribliavaju povrini profila. Takoer, poveava se jakost udarnog vala, to dovodi do znaajnog poveanja temperature u podruju izmeu udarnog vala i povrine profila (udarni sloj). Ako je Ma dovoljno velik, udarni sloj postaje vrlo tanak pa dolazi do meudjelovanja izmeu udarnog vala I viskoznog graninog sloja na povrini profila. Temperatura u udarnom sloju postaje dovoljno visoka da omoguava razvoj hemijskih reakcija u zraku. Molekule kisika O2 i duika N2 se cijepaju, tj. dolazi do disocijacije molekula plina. Dakle, kad Machov broj Ma dovoljno naraste tako da viskozne interakcije i hemijske reakcije postaju dominantna pojava u strujanju, takvo strujno polje naziva se hiperzvunim. Ovdje je, takoer, vrijednost Ma> 5 orijentacijskog karaktera. Hiperzvuna aerodinamika naroito se prouavala u periodu od 1955. do 1970. jer se svemirska vozila vraaju u Zemljinu atmosferu s Machovim brojevima izmeu 25 i 36. Danas je hiperzvuna aerodinamika samo dio cijelog spektra stvarnih brzina leta.