LJUDSKA PRAVA I KONCEPT DRAVLJANSTVA I GRAANSTVA

Jovana Marovi

The author deals with a historical review of human rights and the emergence of the concept of nationality and citizenship. Starting from the ancient Greek society, the position of a citizen of Rome during the Middle Ages, and the achievement of the French Revolution, the author moves to the modern system of protection of human rights and freedoms and concludes with the issue of protection of human rights in the European Union.

Polazei od teze da gotovo sve nauke vuku svoje korijene iz antike Grke bilo bi nezahvalno zapoeti istorijski presjek nastanka graanstva bez grkog doprinosa i one gotovo neobjanjive darovitosti starih Helena da neposredno i sa nadahnuem trae velike istine o svetu i oveku koja im je zauvek osigurala prvo i najistaknutije mesto u istoriji filozofije i nauka.1 Istina, i prije Grke istorija pamti nekoliko velikih ciklusa u kojima su se razvijale civilizacije. Meutim, njihovi poreci poivaju na klasinom odnosu podanik - vladar, a mistine, ili najee boanske sile koje caru, kralju ili vladaru daju gotovo poedniki odnos prema ljudima, esto se srijeu kroz istoriju i u okviru filozofskih shvatanja. Kako je takav odnos suprotan
1 Kora dr Veljko Platonov ideal jedinstva filozofije i politike u Platon

Drava, Beogradski izdavako-grafiki zavod, Beograd, 1993, str. V

www. maticacrnogorska.me MATICA, zima 2009.

67

Jovana Marovi

dananjem, pa i izvornom znaenju graanstva za ovo istraivanje je nezanimljiv. Za razliku od kineske, egipatske, indijske ili persijske drave, u antiko doba ljudi se ponaaju i upravljaju po zakonima koji nijesu rezultat Boijeg provienja ve su produkt ljudskog djelovanja. Ukoliko neki zakon nije dobar, bie zamijenjen novim, ali do tada, svi ga se moraju pridravati. Pojam grkog graanina je najblii pojmu graanina koji danas poznajemo. Graanin je bila zakonski definisana kategorija koja se nasljeivala, pri emu su uslovi za dobijanje statusa graanina unaprijed bili odreeni. Ti kriterijumi su se vremenom sve vie pootravali da bi tokom klasinog perioda graanin mogao postati samo pojedinac koji je roen u braku izmeu graana iji su roditelji imali graanska prava. Ova izuzetno stroga odredba imala je za cilj da iskorijeni slobodnije vidove branih veza, kao i da sprijei sklapanje brakova sa strancima. Pootravanju uslova za dobijanje statusa graanina u velikoj mjeri je doprinio i Periklov zakon o graanstvu iz 451. godine prije nove ere po kojem graanin Atine moe postati samo osoba ija su oba roditelja Atinjani. Prije Periklovog zakona bilo je mogue da se graanstvo stekne i kada je majka bila neAtinjanka, to je bio sluaj i sa samim Periklom. Biti stanovnik Atine u tome periodu bio je gotovo ekskluzivitet.2 Osnova Grke civilizacije i drutva bio je polis (grad-drava), malena, nezavisna zajednica u kojoj je dominantno stanovnitvo bilo mukog pola, a svi su bili iste rase. lanstvo u polisu je bilo nasljednog karaktera i nije se moglo proslijediti nekome ko je izvan graanske porodice. Graani jednog polisa bili su elitna grupa ljudi, to znai da robovi, ene i rezidentni stanovnici nijesu bili ubrajani u tu kategoriju. Te tri kategorije nijesu imale
2 U staroj Grkoj graanstvo - graanski status se obiljeavao terminom

politea, polites koji se koristio za obiljeavanje graaninovog korienja politikih prava dok se status graanina po roenju oznaavao imenom astos. 68
MATICA, zima 2009. www. maticacrnogorska.me

Ljudska prava i koncept dravljanstva i graanstva

pravo na privatnu svojinu, nijesu mogle obavljati dunost u javnim slubama i nijesu imale pravo glasa. Nasuprot njima, sam status graanina je mukim lanovima polisa donosio izvjesne prednosti i to: uestvovanje u politikom ivotu; pravo da utiu na odluke koje imaju direktan znaaj na njih; pravo na jednak tretman pred zakonom; pravo na sopstvenu zemlju. U okviru gradova-drava nijesu se razvijali isti oblici drutvenog ureenja, svaki polis je bio drugaiji u odnosu na druge. Uzmimo za primjer Atinu i Spartu, dva veoma uticajna grada-drave u okviru kojih su razvijena dva potpuno razliita naina ivota. Sparta je bila vojna drava sa veoma rigidnim sistemom prava, dok je u okviru Atine uspostavljena ograniena demokratija. U okviru grkih polisa postojalo je vie oblika politikog ureenja, u zavisnosti od toga koliko pojedinaca, graana, uestvuje u vrenju vlasti. Aristotel prepoznaje sljedea ureenja unutar polisa: a) monarhiju, kao dobar oblik vladavine koja postoji ukoliko je na vlasti samo jedna osoba - monarh. Vlast monarha se moe preobratiti i u lo oblik vladavine ukoliko on ne djeluje u interesu pojedinaca. U tom sluaju radi se o tiraniji. b) aristokratiju, koja postoji kad se u okviru polisa na vlasti nalazi odabrana nekolicina. Lo oblik te vladavine jeste oligarhija. c) republiku, kao oblik vladavine kad je vlast u rukama veine i demokratiju kao njen lo vid. Na osnovu velikog broja grkih gradova-drava moe se zakljuiti da su bili mali po svojoj veliini (uostalom to se vidi i iz samog imena grad-drava), meutim to nije bila oteavajua okolnost za njihov razvoj, naprotiv. Jo je filozof Platon (427347 p. n. e.) govorio da je istinski kriterijum za odreivanje veliine polisa da se svi graani znaju izmeu sebe, a isto to ponovio je i Aristotel (384-322 p. n. e.) diskutujui o porijeklu polisa u svojoj knjizi Politika, pa je predlagao da je neophodno za graane da ih je toliko da se svi izmeu sebe poznaju i da svi
www. maticacrnogorska.me MATICA, zima 2009.

69

Jovana Marovi

znaju line kvalitete jedan drugog. Na taj nain, govorio je Aristotel, lake e birati svoje zvaninike. Ideal ivota u polisu je objedinjavanje privatnog i javnog ivota, pa je graanstvo podrazumijevalo aktivno uestvovanje svih graana u politikom ivotu polisa. Graani u polisu su bili upueni jedni na druge po krvi, a familijarne veze bile su veoma jake. U drutvu kao to je polis svi graani su bili direktno ukljueni u politiku, pravdu, vojne strukture, religiozne ceremonije, intelektualne diskusije, sportska takmienja i umjetnike performanse. Slobodan narod demos aktivno je uestvovao u radu Narodne skuptine koja je od 5. vijeka bila centralni organ grkog polisa. U Atini, graanin koji nije imao zvaninu poziciju i koji nije bio (habitual) govornik u Skuptini zvao se idiotai. Starim Grcima koji su iveli u demokratiji, sloboda i jednakost graanina bili su dragoceniji od svake druge politike vrednosti i zato su svakog ko je (kao npr. Temistokle) hteo da se uzdigne iznad ostalih graana podvrgavali ostrakizmu.3

Rim
Grad Rim je nastao 754. g. p. n. e, a njegovi osnivai su bili, na osnovu legende koja svoje uporite ima u Vergilijevom epu Eneida, Romul i Rem, sinovi Ree Silvije i boga Marsa, a po predanju - plemena: Ticiji, Luceri i Ramni. Rimska drava se razvijala preko hiljadu godina, a to vremensko razdoblje moe se podijeliti u etiri perioda, u zavisnosti od oblika dravnog ureenja. Tako se redom smjenjuju: period kraljeva; period republike; principat i dominat. Slino konceptu graanstva u Grkoj, i rimsko graanstvo je bilo ogranieno i iskljuivalo je pojedine kategorije ili slojeve
3 Tadi Ljubomir Tradicija, legitimnost i revolucija, Zavod za udbenike

Beograd, Slubeni glasnik, Beograd, 2007. str. 79 70

MATICA, zima 2009. www. maticacrnogorska.me

Ljudska prava i koncept dravljanstva i graanstva

drutva. Tako su i u rimskom drutvu ene bile potpuno obespravljene4 i tu injenicu slikovito prikazuje sljedei citat primjenjiv na situaciju u tadanjem Rimu: za vreme svog detinjstva ena zavisi od svoga oca; u svojoj mladosti od svog mua; po smrti mua od svojih sinova; ako nema sinova od bliskih srodnika svog mua; uopte ena nikada ne moe da upravlja sama sobom. (Zakon Manu, V, 147, 148).5 Meutim, ono to je kljuna razlika izmeu poloaja graanina u Grkoj i Rimu jeste to to se u Rimu pravila razlika izmeu onih pojedinaca kojima je status graanina bio priznat, pa tako postoje graani prvog i graani drugog reda. Od nastanka Rimske drave najvii sloj drutva ine patriciji.6 To su graani koji su svoj status stekli na osnovu porijekla, tzv. koljenovii, i na osnovu njega patriciji postaju lanovi rodova, bratstava i plemena. Plebejci su graani drugog reda, i oni nijesu lanovi navedenih kategorija, a graanski status su stekli prvenstveno na osnovu svog bogatstva. Razlika koja je ove samo grubo naznaena proizvodila je velike politike i ekonomske posljedice, jer je bila iskljuujueg karaktera za graane drugog reda, tj. plebejce. Jedan od primjera ekonomske diskriminacije je taj
4 Ipak, rimski zakoni su bili neto blagonakloniji prema enama od grkih.

Od III v. n. e. rimske ene su se mogle udati za koga su htjele i imale su slobodu da sa sobom ponesu sve svoje lino vlasnitvo, ak i da ga zadre nakon vjenanja.
5 Vid. Tomaevski K, Poloaj ene u rimskom pravu, Pravnik, Zagreb, VII,

6- 7, 1973; str. 72.

6 Ime im potie od rijei patres - oevi, pa to terminoloko objanjenje u veli-

koj mjeri objanjava i porodine odnose Rima. Otac je glava porodice i odgovoran je za svoju familiju, a njegova odgovornost je potpuna. Muki potomci imaju pravo da ga naslijede, ali o tome odluuje otac, koji, takoe, moe na njih da prenese i neke poslove, ali je odgovornost i dalje na njemu samom.
www. maticacrnogorska.me MATICA, zima 2009.

71

Jovana Marovi

to su patriciji imali pravo da koriste zajednike ume i panjake i na taj nain stiu veliku materijalnu korist, dok su plebejci bili prinueni da se bave drugim poslovima, u prvom redu zanatima i trgovinom. Takva podjela zanimanja doprinosila je jo veim razlikama, budui da su se plebejci bavili zanimanjima koja nijesu uivala veliki ugled u drutvu. Ipak, trgovina je donosila pojedinim plebejcima, veliku materijalnu korist, ali to bogaenje nije bilo praeno poboljavanjem pozicije u drutvu i izjednaavanjem sa patricijima. Takoe, duniko ropstvo je dodatno diskriminisalo plebejce, pa su zbog dugova vrlo esto proganjani i prodavani u ropstvo. Zakon ide i korak dalje. Pored nejednakog tretmana za sve graane, rimski zakoni u potpunosti zabranjuju mijeanje plebejaca i patricija, tj. zabranjuju brakove izmeu ta dva sloja drutva. Tek je Kanulejev zakon iz 445. godine ukinuo zabranu sklapanja brakova izmeu patricija i plebejaca. Cjelokupno postojanje rimske drave bilo je obiljeeno sukobom izmeu patricija i plebejaca. Period o kome smo do sad govorili naziva se periodom kraljeva, trajao je 200 godina, a u tome periodu ukupno se na vlasti smijenilo sedam kraljeva.7 Poloaj rimskih graana u periodu Republike (509-27. g. p. n. e.) Od perioda uspostavljanja Rimske republike 509. g. p. n. e. pa sve do dolaska Avgusta na vlast 27. g. p. n. e. drutvo je bilo podijeljeno u vie kategorija i sainjavali su ga: nobili, plebejci, ekvestri i seljaci. Takoe, i meu narodom se pravila razlika izmeu Rimljana i Latina, koji nijesu bili ravnopravni ni u
7 Romulus (753-715 p. n. e.), Numa Pompilius (715-673 p. n. e.), Tullius

Hositilius (673-642 p. n. e.), Ancus Marcius (642-617 p. n. e.), Tarquinius Priscus (617-579 p. n. e.), Servius Tullius (579-535 p. n. e.), Tarquinius Superbus (534-510 p. n. e.). 72
MATICA, zima 2009. www. maticacrnogorska.me

Ljudska prava i koncept dravljanstva i graanstva

podjeli politikih prava, ni u podjeli ratnog plijena. Latini su imali pravo da sklapaju ugovore i brakove sa Rimljanima. Takva situacija doprinosila je brojnim pobunama pa je nakon Saveznikog rata, 89. g. p. n. e. Latinima dodijeljeno rimsko graanstvo. Jo prije Saveznikog rata, pojedinano ili grupno, Latini su dobijali pravo graanstva za odreene zasluge. Pored etiri navedene kategorije postojala je jo jedna - kategorija peregrina (tuina) koji su bili stanovnici osvojenih rimskih teritorija. I njima se, kao i Latinima, za posebne zasluge, dodjeljivalo rimsko graanstvo. Te posebne zasluge kod peregrina najee su izjednaavane sa izdajnikim ponaanjem prema sopstvenom narodu. Poloaj meu peregrinima se razlikovao od mjesta do mjesta, tj. od provincije do provincije. Najgori poloaj imali su oni peregrini koji su se predali nakon borbe. Njihovo ime je bilo peregrini dediciji, a njihov lo poloaj nastavio se i nakon 212. g. kada je Constitutio Antoninianom dodijeljeno rimsko graanstvo svim slobodnim stanovnicima Carstva, osim samim peregrinima. Rimsko graanstvo dodjeljivalo je za to vrijeme dosta irok spektar prava u okviru kojih su: politika prava - koja ukljuuju pravo na glasanje (ius suffragii), kao i pravo na poedovanje sopstvene kancelarije (ius honorum); graanska prava - posebno obezbjeivanje linih sloboda preko prava na apel (ius provocationis) itd. Rimski graani su poedovali i pravo da trguju (ius commercii), da meusobno zakljuuju brakove (ius connubii) i da slobodno izraavaju volju (ius testamenti). Unutar Rimske republike pravo se dijelilo u tri kategorije: ius civile, ius honorarium i ius gentium. Ius civile je pravo koje se primjenjivalo na rimske graane i njegovo ime potie od cives to znai graanin. Ius honorarium je pravo koje je primjenjivao gradski pretor, a ius gentium je primjenjivao peregrinski pretor.

www. maticacrnogorska.me

MATICA, zima 2009.

73

Jovana Marovi

Poloaj graana u Rimu u doba principata (27. g. p. n. e. - 284. g. n. e.) Doba Principata u Rimu bilo je obiljeeno stalnim pobunama. Ve je na samom poetku istaknuto da su robovi bili izvan kategorije slobodnih graana, bez ikakvih prava, potpuno u vlasnitvu svojih gazda. Njihov poloaj, koji je bio sve loiji iz godine u godinu, doprinosio je sve veem nezadovoljstvu i sve otvorenijim pobunama. Od masovnih ustanaka najvei su bili onaj na Siciliji (138. i 104. g. p. n. e.) i Spartakov ustanak (74-71. g. p. n. e.). Ustanci su slabili rimsku dravu iznutra, ali su i bili prvi pokuaji dizanja glasa za ljudska prava, pokuaja pozivanja na prirodna prava koja ovjeku pripadaju samim njegovim roenjem. Rimljani su, slijedei stoiko nauavanje o jednakosti svih ljudi i naroda, doputali mogunost da postoji prethodni, prirodni poredak i tzv. prirodno pravo. Gaj u tom smislu pravi poznatu razliku u odnosu na graansko pravo kao jedinstveno pravo jedne posebne drave, na jednoj, i na pravo iji je prirodni razlog postavljen za oveanstvo u celini i koje je jednako za sve ljude (ius gentium), i pravo kojim se slue svi narodi, na drugoj strani.8 U tome periodu dolazi do promjena u drutvu, krug slobodnih graana je proiren na sve slobodne stanovnike Imperije. Meutim, broj robova i dalje je ogroman.9

8 Simi Dragan, navedeno djelo, str. 53. 9 Po podacima koji su dati u udbeniku prof. Stanojevi Obrada Rimsko

pravo, Slubeni list SCG, Beograd, 2003, str. 76, 91. g. p. n. e. broj rimskih graana je bio 4. 233. 000, a sto godina kasnije 4. 937. 000. Na osnovu tih podataka procjena je da je broj stanovnika Carstva bio izmeu 50 i 60 miliona. 74
MATICA, zima 2009. www. maticacrnogorska.me

Ljudska prava i koncept dravljanstva i graanstva

Poloaj graana u periodu dominata (284-565. g. p. n. e.) Period Dominata karakteristian je po donoenju status civitatis-a na osnovu kojeg status slobodnog graana u Rimu imaju: cives, Latini i peregrini. Po njemu, status rimskog graanina moe se dobiti na tri naina: roenjem - od roditelja koji su Rimljani; oslobaanjem iz ropstva i dodjeljivanjem graanstva, a izgubiti: progonstvom - zabranom upotrebe vode i vatre; preseljenjem iz Rima u neku od provincija i sticanjem graanstva u nekom drugom gradu.10 Isto tako, pravna sposobnost je mogla biti i ograniena i to kao posljedica cenzorske beleke (nota cenzoria), koja je onog koji se ogrijeio o moral liavala jednog ili vie prava: prava da svjedoi; da se kandiduje na neki poloaj i da vri odreene poslove civilnog prava. Bilo je i ogranienja koja su posljedica vjerske pripadnosti, pa odreena prava nijesu mogli da koriste Jevreji, hriani i jeretici.

Srednji vijek
Srednji vijek obuhvata period od V do XV vijeka. Kao granina godina za poetak srednjeg vijeka uzima se 476. godina kada je palo Rimsko carstvo, tj. kada je germanski kralj Odoakar zbacio sa prijestola posljednjeg rimskog cara Romula Avgustina. Meutim, postoje dvojaka miljenja o tome koja se godina uzima kao zavrna za srednji vijek. Jedni smatraju da je to 1492. godina u kojoj je otkriven ameriki kontinent, dok drugi kao kraj srednjeg vijeka oznaavaju 1453. godinu i propast Vizantijskog carstva.
10 Stanojevi Obrad, navedeno djelo, str. 160. www. maticacrnogorska.me MATICA, zima 2009.

75

Jovana Marovi

Srednji vijek je u velikoj mjeri bio obiljeen jaanjem katolike crkve i njenim uplitanjem u svjetovne poslove, kao i borbom crkve sa narastajuim graanstvom oko prevlasti. Katolika crkva je zagovarala teoriju da svaka vlast na zemlji potie direktno od Boga, pa su zato sva prava koja pojedinci poeduju rezultat Boije volje i milosti. Stav je zasnovan na Novom zavjetu po kome je svaka vlast od Boga i zato je moralna obaveza ovjeka da d Bogu boije, a caru carevo. I istaknuti mislioci srednjeg vijeka zagovarali su isto stanovite. Tako je, npr, Viljem Okam (1285-1347) u XIV vijeku tvrdio da se volja Boija ne moe promijeniti - ono to je rezultat Boijeg provienja ne moe biti promijenjeno od strane zemaljskog bia. Zbog toga se pokornost Crkvi i njenom vrhovnom poglavaru podrazumijeva. I ne samo to: Boija drava koja je rezultat ovjekove ljubavi prema Bogu, suprotstavljena je svjetovnoj dravi, i zato upravljajui se Boijim zakonima pojedinac obuzdava strasti i sputava poroke11. Borba izmeu kraljevske i papske vlasti okonana je zakonom kralja Ludviga Bavarskog Licet iuris 1338. godine, po kojem Bog posredstvom kralja i cara omoguava ljudima sva prava. Istina, u srednjem vijeku poinju da se javljaju shvatanja da pojedinac zapravo ne mora nuno vjerovati u postojanje Boga, pa otuda ni u njegovu milost i njegove zakone. To stanovite zagovara Marsilije Padovanski (1278-1342) u svom djelu Defensor pacis (Branilac mira) obrazlaui tu poetnu ideju stavom da je individualno pravo pojedinca hoe li biti vjernik ili jeretik i da taj njegov stav ne moe biti osuivan ni od koga, pa ni od same crkve. Padovanski smatra da crkva nema ingerencije da sudi o tome da li je ispravno miljenje koje se obrazuje u ovjekovom umu. Padovanski, dalje, tvrdi da je papska vlast glavni izvor nemira i da crkva mora biti u vlasti drave.
11 Aurelije Augustin (354-430. godina), upor: Pei Mihailo Socioloke teo-

rije, Institut za politike studije, Beograd, 1995, str 11. 76

MATICA, zima 2009. www. maticacrnogorska.me

Ljudska prava i koncept dravljanstva i graanstva

Pravedan vladar uvijek vodi rauna o interesima naroda i o tome da se zakoni izvravaju. Sa Marsilijem Padovanskim, Danteom Aligijerijem (1265-1321) i drugim misliocima u tome periodu poinju teorije koje negiraju prevlast crkve i istiu znaaj naroda i narodnog suvereniteta. Grupi tih mislilaca pripada i Nikola Kuzanski (1401-1464) tvrdei da su zemaljski zakoni rezultat volje i saglasnosti veine lanova drutva i da pokoravanje takvim zakonima omoguava slobodu pojedincima. Te teorije bile su uvod u cjelokupnu transformaciju drutva, tj. u stvaranje graanskog drutva i nacionalnih drava. Srednji vijek je znaajno promijenio i strukturu tadanjeg graanstva. Naime, dok su u antikom gradu znatan dio graanstva inili poednici koji su obraivali okolno zemljite, u srednjovjekovnom gradu postoji otra razlika izmeu seoskog ivlja kojeg ine seljaci i gradskog ivlja koje se bavi zanatima i trgovinom. Pritom, iako je u srednjem vijeku sve podreeno crkvi javnost, a samim tim i politika sloboda, jednostavno ne postoje, kao to ne postoje ni graani, slobodni pojedinci, ipak se graansko drutvo razvilo u okviru feudalnog poretka, ali nasuprot njemu. Govorei o obiljejima srednjeg vijeka, u ovom sluaju ranog i razvijenog srednjeg vijeka, treba objasniti feudalizam kao dominantan drutveni odnos. Feudalizam je karakteristian po odnosu feudalac-kmet koji je bio vazalskog karaktera, a poloaj seljaka-kmeta je bio nalik robovskom u klasinom periodu. Dakle, veina stanovnitva je bila bez ikakvih prava. Feudalizam zapada u krizu razvojem slobodnih kraljevskih gradova i kraljevskog apsolutizma, da bi konano bio ukinut 1848. godine revolucijama koje su zahvatile cijelu teritoriju Evrope. Stvaranje gradova i, dananjim rjenikom reeno, naselja urbanog tipa koja su se u znaajnoj mjeri razlikovala od naselja seoskog tipa, zapoelo je ve sa raspadom Rimskog carstva. Meutim, njihovo jaanje poinje tek oko 1000. godine, i to najwww. maticacrnogorska.me MATICA, zima 2009.

77

Jovana Marovi

prije u Italiji pa u ostalim krajevima Evrope, da bi svoj procvat doivjeli tek u XIV, XV i XVI vijeku. Gradovi su se najprije poeli stvarati oko rimskih utvrenja, pri emu je stanovnitvo postepeno zauzimalo sve iri i iri pojas i teritoriju u odnosu na zidine i utvrenja. Kao to je reeno, obnova gradova naprije je poela na Apeninskom poluostrvu, pri emu je dominantan element ujedinjavanja i okupljanja bio vjerske prirode. Talas obnove brzo je zahvatao i ostale zemlje Evrope, a u prvom redu Francusku i Njemaku. U tome periodu jaaju episkopski gradovi-centri, kao to su Milano, Keln i dr, ali i trgovaki: Venecija, Napulj, enova. Trgovake veze stvaraju se sa Vizantijom i istonim zemljama i krajevima. Razvijena trgovina vodila je otvaranju pijaca (trnica), a preko njih, postepeno i stvaranju velikih sajmova. Razvoj gradova uticao je na sloenije graevinske, ekonomske, pomorske i ostale aktivnosti njenih graana. Ekonomski stabilni gradovi nastojali su da osiguraju svoju teritoriju i u bezbjednosnom smislu gradei jae zidine i utvrenja. Sve te aktivnosti i poslovi uticali su na jaanje same svijesti graana. Naime, stanovnici koji su ivjeli u utvrenim gradovima poeli su da se diferenciraju u odnosu na one koji su ivjeli na otvorenom. Takoe su se oeali slobodnije u odnosu na seosko stanovnitvo. Klasna struktura gradova srednjeg vijeka obuhvatala je tri sloja: plemie; klerikance, pripadnike crkve i seljake i radnike. Prvi i drugi sloj zaista je bio slobodan, meutim, samo manji dio seljaka i radnika inio je slobodne stanovnike grada. Taj neslobodni poloaj ogledao se u nemogunosti da se slobodno kreu i da prelaze iz jedne klase u drugu. Ve je istaknuto da je feudalizam bio kljuno obiljeje velikog dijela srednjeg vijeka. Otuda i ne udi to su velepoednici, zajedno sa pripadnicima crkve, uivali veliki ugled i imali ogroman uticaj u drutvu. Isto tako, veliina zemljita kojim je jedno lice
78
MATICA, zima 2009. www. maticacrnogorska.me

Ljudska prava i koncept dravljanstva i graanstva

raspolagalo bila je dugo odluujui kriterijum za odreivanje prava glasa. Vei dio stanovnitva, stoga, nije ni uivao to pravo. tavie, i oni koji su uivali birako pravo nijesu ga imali u jednakoj mjeri, jer su pojedini dobijali onoliko glasova koliko je njihova klasa vrijeela. Meutim, razvoj gradova uticao je da veliki broj plemia ostane na selu, tako da u gradovima posebno mjesto poinje da zauzima novi sloj bogatih trgovaca i zanatlija koji obrazuju novi drutveni oblik - graanstvo. Kao to je reeno, unutar graanstva vremenom su razvijene veoma iroke ekonomske aktivnosti kojima se moralo upravljati iz odreenog centra. Zbog toga je najistaknutije stanovnitvo gradova obrazovalo gradsku upravu12. Poseban dio gradske uprave inili su esnafi ili udruenja zanatlija koji na samom poetku nijesu imali pravo glasa, ali su ga vremenom dobili.

Novovjekovni mislioci
Raspad feudalizma oznaio je nastanak graanskog drutva (societas civilis), kao i prelazak sa feudalnih stalekih monarhija kao dominantnog oblika ureenja na apsolutistike monarhije. Apsolutizam se obino odreuje kao prelazni politiki oblik iz stalekog u buroasko drutvo,13 a tek sa nastankom aspolutistike monarhije kao moderne drave i sa svesnim formulisanjem njenog osnovnog pojma, mogao je, u krilu racionalnog prirodnog prava, da se formulie i pojam narodnog suvereniteta.14
12 Npr. takva uprava je u belgijskom gradu Briu formirana krajem XII vije-

ka.
13 Tadi Ljubomir Tradicija, legitimnost i revolucija, Zavod za udbenike,

Slubeni glasnik, Beograd, 2007, str. 26.

14 Ibid, str. 27. www. maticacrnogorska.me MATICA, zima 2009.

79

Jovana Marovi

Same rasprave o civilnom drutvu postale su sve uestalije od XVI do XIX vijeka. U vremenu kada je apsolutistika drava eljela da podredi sve sebi, kao i da potini svakog pojedinca, u intelektualnim krugovima se javlja ideja da postoji oblast u drutvu koja je iznad same drave, koja djeluje i razvija se izvan nje, a postoji da bi uticala na samu dravu i ograniavala je. U literaturi se vrlo esto susrijee miljenje da su teorije drutvenog ugovora prve demokratske teorije, ali ono to je izvjesno jeste da u njima moemo prepoznati ideju civilnog drutva, onu klicu iz koje se kasnije zaista i razvio ovaj koncept u savremenom obliku. Izrazom civilno drutvo, kao teorijskom kategorijom, sluili su se mislioci, kao D. Lok (Locke, 1632-1704), Hegel (Hegel, 1770-1831) i drugi da bi izrazili svoje koncepcije i poglede na karakter i razvitak drutva kao neeg to se razlikuje od drave, kao i za oznaavanje jednog novog tipa drutva kao nastale, ili nastajue istorijske i drutvene injenice.15 Istina, samo ime civilno drutvo nije tekovina novog vijeka, Rim je poznavao ideju o civilnom drutvu, ali kod Rimljana izmeu drave i drutva je postojao znak jednakosti.16 Nakon Rima ista ideja o societas civilis-u, sa istim znaenjem, javlja se u zapadnoj Evropi tokom srednjeg vijeka. Dakle, iako se po imenu razlikuju, drava i civilno drutvo su jedno isto. Prvi je pojmove graanskog drutva i drave razdvojio njemaki filozof Georg Vilhelm Fridrih Hegel (1770-1831), koji je primat dao dravi. Iako je, po njemu, neophodno da civilno drutvo bude odvojeno od drave, ipak, jedino je drava sposobna da tome civilnom drutvu nametne ispravan poredak. Miljenja da je jaka, suverena, drava iznad drutva i da postoji da bi drutvo drala pod kontrolom esto se srijeu na poetku novog vijeka. Tako, npr. Nikolo Makijaveli (1469-1527) u
15 Stanovi Vojislav Civilno drutvo u Enciklopedija politike kulture,

Savremena administracija, Beograd, 1993, str. 175.

16 Takav stav je zagovarao Marko Tulije Ciceron (106-43 p. n. e).

80

MATICA, zima 2009.

www. maticacrnogorska.me

Ljudska prava i koncept dravljanstva i graanstva

svom najpoznatijem djelu Vladalac istie da je najbolje kada narodom-drutvom upravlja pojedinac-monarh. S obzirom na to da je drutvo iskvareno i ne rukovodi se moralnim niti bilo kakvim drugim vrijednosnim kodeksom, jedino vladar na pravi nain moe da usmjeri masu. Na tom putu mora da se slui svakakvim lukavstvima i da se dovija svakakvim vjetinama da bi svoj zadatak uspjeno obavio, ali su mu i sva sredstva dozvoljena. Vladar mora u potpunosti i preuzeti odgovornost. Prednost suverenu dao je i Tomas Hobs (1588-1679). Drava se, po njegovom miljenju, stvara dogovorom izmeu graana i suverena. Trenutkom zakljuenja dravotvornog ugovora pojedinci sva svoja prirodna prava prenose na vladara i njihovo dalje uivanje zavisi iskljuivo od njega. Od tog momenta svjetina vie nije mnotvo, ona postaje narod. Dakle, sva prava su u rukama suverena, ak i ona prava koja se nazivaju narodna ostaju takva samo ako se vladar sa tim sloi. U tom smislu, civilno drutvo kod Hobsa se svodi na minimum, sva vlast i mo su u rukama vladara (drave). Za razliku od Makijavelija i Hobsa Don Lok u Dvije rasprave o vladi u odnosu drutvo - drava prioritet daje drutvu. Budui da nauka svrstava Loka, zajedno sa Hobsom i an ak Rusoom (1712-1778), u okviru kole koja se naziva Teorije drutvenog ugovora, poput navedene dvojice mislilaca Lok je smatrao da odnosi u dravi postoje i baziraju se na ugovoru koji se zakljuuje izmeu pojedinaca i vlasti koja postoji iznad njih. Meutim, Lok zagovara shvatanje da su neophodna dva ugovora: prvim ugovorom stvara se drutvo; drugim se formira vlada, pri emu je drutvo primarno, a vlada je tek drutvena agencija kojoj je poveren jedan broj poslova u ijem vrenju se mora pridravati pravila (zakona) i podlee kontroli.17 Drutvo je iznad vlade (drave), i vlada je strogo ograniena interesima pojedinaca. Lok smatra da su svi ljudi jednaki i da
17 Stanovi Vojislav, navedeno djelo, str. 176. www. maticacrnogorska.me MATICA, zima 2009.

81

Jovana Marovi

u drutvu niko ne moe imati vie vlasti i bolji poloaj od drugoga. To je mogue samo ukoliko se pojedinci dogovorom ugovorom sloe da nekome daju vie moi i bolji poloaj u odnosu na druge, ali i to kao i sve ostalo zavisi iskljuivo od volje pojedinaca. Don Lok je zagovarao stav da sudbina pojedinca ne zavisi od teritorije na kojoj se rodio ve da on navravanjem odreenih godina moe da bira e e da ivi i kojim e se zakonima pokoravati. To zapravo znai da pojedinac ne postoji zbog zajednice, nego da zajednica postoji zbog interesa pojedinca. an ak Ruso se smatra najuticajnijim filozofom prosvjetiteljstva. Njegovo uenje imalo je velikog uticaja na Francusku buroasku revoluciju18 i na stavove njemakih klasinih filozofa. Ruso se slae sa Lokom da su svi ljudi roeni jednaki, ali iako je roen slobodan, ovjek je posvuda u okovima. ovjek je po prirodi dobar, ali ga sredina u kojoj ivi mijenja. Razlog tome treba traiti u iskvarenom drutvu i savremenoj kulturi koja se jako udaljila od prirode i zato je neophodan povratak prirodi. Poput Loka i Hobsa, i Ruso smatra da drava nastaje drutvenim ugovorom. Opta karakteristika novog vijeka, a posebno prosvjetiteljstva kao pravca, jeste samospoznaja ovjeka - pojedinca, ili, rjenikom Imanuela Kanta izlazak oveka iz njegove nepunoletnosti (za koju je sam kriv). Nepunoletnost je nemo da se sluimo svojim vlastitim razumom bez vostva nekog drugog.19 Naela za koja su se zalagali i koja su isticana od strane najistaknutijih mislilaca s poetka novog vijeka pomogla su pojedincima da samostalno donose svoje odluke, bez tueg uticaja, na osnovu sopstvenog razuma.
18 Posebno ideja o uspostavljanju drutva u kome e narod biti nosilac suve-

reniteta i u takvom drutvu e mu biti garantovana prava na slobodu, jednakost i ravnopravnost.

19 Tadi Ljubomir, navedeno djelo, str. 18.

82

MATICA, zima 2009.

www. maticacrnogorska.me

Ljudska prava i koncept dravljanstva i graanstva

Razvoj ljudskih prava u novom vijeku - Deklaracije i povelje o ljudskim pravima i slobodama
Jaanje statusa pojedinca u drutvu bilo je praeno garantovanjem prava, a osnov za njihovo garantovanje je postojao u okviru zvaninih dokumenata. Tradicija garantovanja ljudskih prava najprije je poela u zemljama koje se danas nazivaju zemljama zapadnog nasljea, ali su ih vrlo brzo poele pratiti i ostale. Poetni (prvi) korak nainila je Engleska i to Velikom poveljom o slobodama - Magna Charta Libertatum - iz 1215. godine koju je donio kralj Jovan bez zemlje (John Lackland) na instistiranje engleskih feudalaca. Ta povelja oznaava sam poetak u razvoju ljudskih prava, i prvi ustavni akt uopte poznat u svijetu, a nastala je u pokuaju da se ogranii samovolja kralja, kao i da se stvori pogodno tlo za ideju da postoji neto to je iznad kraljeve moi, a to je zakon. U Povelji se kae: Nijedan slobodan ovek nee biti ubijen ili zatvoren, ili lien svojih prava ili imovine, ili stavljen van zakona ili prognan, ili na bilo koji nain lien svog poloaja, niti emo mi protiv njega upotrijebiti silu ili uputiti druge da to uine, osim na osnovi zakonite presude njemu jednakih ili prava zemlje. Pravo i pravdu neemo nikom prodati, uskratiti ili odgoditi.20 Na osnovu Magna Charte u Engleskoj je bilo zabranjeno nezakonito liavanje slobode, bilo kakva vrsta muenja i torture kako bi se na taj nain dobilo neko priznanje, a tako je napravljen prvi korak u pravcu zatite ljudskog dostojanstva i njegove linosti.
20 Dimitrijevi Vojin (prireiva) Temelji moderne demokratije, Izbor

deklaracija i povelja o ljudskim pravima (1215-1989), IRO Nova knjiga, Beograd, 1989, str. 41.
www. maticacrnogorska.me MATICA, zima 2009.

83

Jovana Marovi

Meutim, ak ni Velika povelja o slobodama nije otklonila kljuni nedostatak koji je bio dotadanja praksa - garantovanje prava i sloboda samo pojedinim slojevima drutva, pojedinim kategorijama. Otklon u tom smjeru napravile su graanske revolucije, iji je ideal i smisao bilo definisanje svih ljudi jednakim pred zakonom, sa istim pravima i obavezama. Tako se u Deklaraciji o nezavisnosti (The Declaration of Independence) Sjedinjenih Amerikih Drava iz 1776. godine kae: Mi smatramo oiglednim istinama da su ljudi stvoreni jednaki, i da ih je njihov Tvorac obdario neotuivim pravima meu koje spadaju ivot, sloboda i pravo na traenje sree.21 Nekoliko godina kasnije, po uzoru na ameriki rat za nezavisnost, slian talas zahvatio je i evropske zemlje. Najpoznatija u nizu revolucija, i prva meu njima, bila je Francuska buroska revolucija (1789.) koja je iznjedrila Deklaraciju o pravima ovjeka i graanina (La Dclaration des droits de lHomme et du citoyen). Francuska revolucija na velika vrata ponovo uvodi i samu rije graanin, i mada ta rije nailazi i na pogrdna shvatanja i poistovjeivanje sa razbojnikim krugovima, ona je ipak prava demokratska tekovina Revolucije i upravo ona oznaava brisanje rijei i uloge podanika. Geslom Il ny a plus de sujets (Nema vie podanika) Francuska buroaska revolucija je i konano oznaila kraj feudalnih odnosa u Evropi. U Deklaraciji o pravima ovjeka i graanina se kao osnovna prirodna ljudska prava istiu prava na: slobodu svojinu sigurnost suprotstavljanje nasilju.
21 Dimitrijevi Vojin, navedeno djelo, str. 107.

84

MATICA, zima 2009.

www. maticacrnogorska.me

Ljudska prava i koncept dravljanstva i graanstva

Stoga: Ljudi se raaju i ive slobodni i jednaki u pravima. Drutvene razlike mogu biti zasnovane samo na zajednikoj koristi.22 Upravo je Francuska revolucija dala najvei doprinos borbi za prava ovjeka, a ono po emu se ona razlikuje od borbe za nezavisnost SAD-a i Deklaracije o nezavisnosti te drave (iako i jedna i druga imaju isti cilj) je to to je Amerika revolucija postavila ljudska prava kao filosofiju svoje nezavisnosti i opravdanje za borbu; drugim reima vezala ih je za nacionalni teren. Francuska revolucija dala je ljudskim pravima internacionalnu dimenzijum postavljajui ih erga omnes.23 Takoe, kad govorimo o graanstvu u modernom smislu rijei onda se uvijek misli na graanstvo koje je nastalo tokom Francuske revolucije. U periodu Francuske buroaske revolucije koncept graanstva se razvio oko Rusoove ideje o samoodreenju ovjeka i prirodnom pravu po kojem slobodno drutvo ne postoji bez jednakosti svih njegovih graana. Graanin ne moe biti vezan za dravu jer njegovo pravo dolazi prije prava drave, prije same drave i, stoga, ne moe biti ogranieno bilo ijom voljom (samovoljom), pa ni samog vladara. Istina, Ruso je sa gnuanjem gledao na graansko drutvo, jer je po njegovom miljenju, daleko ispod antikog grada-drave i vrline graanina koja se u njemu njegovala. Zato je Ruso ideal traio u naciji. Pravei jo jednu paralelu izmeu antike i Francuske revolucije neophodno je istai da u demokratskoj i republikanskoj Antici, u sreditu prava nije bio ovek, ve graanin. U modernom prirodnom pravu ovek postaje istinski medijum pravnosti pored graanina.24
22 Ibid, str. 137 23

Avramov Dr Smilja, Krea Dr Milenko Meunarodno javno pravo,

Savremena administracija, Beograd, 2003. strana 314.

24 Ljubomir Tadi, navedeno djelo, str. 166. www. maticacrnogorska.me MATICA, zima 2009.

85

Jovana Marovi

Francuski graanin je bio vezan za dravu, a ne za etniki i vjerski identitet, te se stoga moe rei da je i sam koncept dravljanstva nastao u tome periodu jer u tome znaenju ranije nije postojao. Takoe, posebna zanimljivost vezana za francusku republiku je ta da su njeni graani bili oni koji su joj doprinosili, a ne samo Francuzi. Meutum, kako Leopold fon Vize primjeuje, voe Francuske revolucije bile su podijeljene oko miljenja koja prava bi graanima trebala biti garantovana.25 Tako je, po miljenju fon Vizea, pravo na slobodu zaista i postavljeno 1785. godine, a pravo na jednakost tek etrdeset godina kasnije.

Sistem zatite ljudskih prava u okviru meunarodnih organizacija

Drugi svjetski rat je razdoblje sistematskog i stalnog krenja i nepotovanja ljudskih prava. Otuda su logian slijed dogaaja bile stalne inicijative, koje su jo u toku trajanja estogodinjeg rata bile pokrenute od strane saveznikih snaga, za stvaranjem sveobuhvatnog dokumenta o ljudskim pravima (npr. Atlantska povelja, Deklaracija Ujedinjenih nacija). Vrhunac u tom pravcu bilo je usvajanje Povelje Ujedinjenih nacija na konferenciji Ujedinjenih nacija o meunarodnim organizacijama u San Francisku 26. juna 1945. godine od strane 50 zemalja osnivaa UN-a. Meutim, Povelja je imala brojne nedostatke koji su uspjeno otklonjeni upotpunjavanjem ovog dokumenta Univerzalnom deklaracijom o pravima ovjeka (usvojena u Generalnoj skuptini UN-a, 10. decembra 1948. godine). Kao i to joj samo ime kae, Deklaracija je vie preporuka dravama lanicama o ponaanju koje je poeljno, a ne i obavezno, zato to ona nema obavezujuu pravnu snagu. Uprkos tome, ta
25 Ibid, str. 157.

86

MATICA, zima 2009.

www. maticacrnogorska.me

Ljudska prava i koncept dravljanstva i graanstva

Deklaracija je bila prvi meunarodni sveopti dokument o ljudskim pravima.26 U njoj se sveano proglaava: Sva ljudska bia raaju se slobodna i jednaka u dostojanstvu i pravima. Ona su obdarena razumom i sveu i treba jedni prema drugima da postupaju u duhu bratstva. (lan 1) Svi su pred zakonom jednaki i imaju pravo bez ikakve razlike, da ih zakon jednako titi. Svi imaju pravo na jednaku zatitu protiv bilo kakve diskriminacije kojom se kri ova Deklaracija i protiv svakog podsticaja na ovakvu diskriminaciju. (lan 7)27 Takoe, u Univerzalnoj deklaraciji se u lanu 15, taki 1 kae da svako ima pravo na dravljanstvo.28 Ta odredba je na presudan nain uticala na promjenu dotadanjeg regulisanja ove pravne oblasti u meunarodnom pravu. Sistem garantovanja ljudskih prava uao je u novu etapu usvajanjem meunarodnih konvencija i deklaracija jer je, na taj nain, zatita prava podignuta na vii nivo. Najrazvijeniji sistem zatite ljudskih prava razvio se u okviru najstarije evropske meunarodne organizacije, Savjeta Evrope. Savjet Evrope je evropska regionalna organizacija nastala 1949. godine. Kao jedan, ako ne i najvaniji, uslov za prijem u lanstvo te organizacije, u njenom statutu (lanovi 3 i 4) istaknut je princip potovanja ljudskih prava i sloboda.
26 Pored Univerzalne deklaracije o ljudskim pravima u okviru Ujedinjenih

nacija usvojene su jo i Konvencija o uklanjanju svih oblika rasne diskriminacije (1965.); Meunarodni pakt o ekonomskim, socijalnim i kulturnim pravima i Meunarodni pakt o graanskim i politikim pravima (1966).
27 Dimitrijevi Vojin, navedeno djelo, str. 188. 28 Izvorno Everyone has the right to nationality - Universal Declaration

on Human Rights, General Assembly Resolution 217 A/III, 10. XII 1948. CIIUN.
www. maticacrnogorska.me MATICA, zima 2009.

87

Jovana Marovi

Evropska konvencija za zatitu ljudskih prava i osnovnih sloboda (European Convention for the Protection of Human Rights and Fundamental Freedoms)
Ubrzo nakon osnivanja Savjeta Evrope pripremljen je nacrt konvencije koja je usvojena 4. novembra 1950. godine u Rimu, od strane trinaest drava lanica. Evropska konvencija za zatitu ljudskih prava je nakon procesa ratifikacije, u skladu sa ratifikacionim instrumentima drava lanica, stupila na snagu 1953. godine. U periodu poslije 1953. godine, uz ovu konvenciju usvojeno je jo 11 protokola. Evropska konvencija je postala najrazvijeniji meunarodni instrument za zatitu ljudskih prava u prvom redu zahvaljujui tome to su samim stupanjem na snagu Konvencije osnovani organi za njeno adekvatno sprovoenje: Evropska komisija za ljudska prava i Evropski sud za ljudska prava. Evropski sud za ljudska prava, smjeten u Strazburu, ustanovljen je 21. januara 1959. godine, a njegov legitimitet zasniva se na injenici da su sve zemlje lanice Savjeta Evrope priznale njegovu obaveznu nadlenost. U radu Suda uestvuje 47 sudija, koliko danas Savjet Evrope ima lanica, dakle, svaka zemlja lanica je predstavljena sa po jednim sudijom. Sudije su u svom radu nezavisne, nepristrasne, to je glavni uslov u njihovom odabiru. Protokolom 11 koji je usvojen 1994. godine, uspostavljen je novi Evropski sud za zatitu ljudskih prava, ija nadlenost vie nije fakultativna, a tim protokolom ukinuta je Komisija. S obzirom da je nastala ubrzo poslije Univerzalne deklaracije o ljudskim pravima, Evropska konvencija se u mnogome u oda29 Osnovna prava koja se garantuju Konvencijom o zatiti ljudskih prava su:

1. pravo na ivot (lan 2) 2. pravo na slobodu i bezbjednost linosti (lan 5) 88

MATICA, zima 2009. www. maticacrnogorska.me

Ljudska prava i koncept dravljanstva i graanstva

biru prava rukovodila ovom Deklaracijom.29 Drave lanice Savjeta Evrope usvajanjem Evropske socijalne povelje 1961. godine, doprinijele su i zatiti i ekonomskih i socijalnih prava na evropskom nivou. Znaajan doprinos zatiti prava napravljen je i u okviru Organizacije za evropsku bezbjednost i saradnju (Organization for European Security and Cooperation, izvorno Konferencija o evropskoj bezbjednosti i saradnji) dokumentima koji su temelji ove organizacije: Helsinkim zavrnim aktom (Helsinki Final Act, 1975.) i Pariskom poveljom za novu Evropu iz 1990. godi3. pravo na pravino suenje u graanskim i krivinim postupcima (lan 6) 4. pravo na potovanje privatnog i porodinog ivota, doma i line prepiske (lan 8) 5. pravo na slobodu misli, savjesti i vjeroispovjesti (lan 9) 6. pravo na slobodu izraavanja (lan 10) 7. sloboda mirnog okupljanja i udruivanja (lan 11) 8. pravo na stupanje u brak i zasnivanje porodice (lan 12) 9. pravo na jednaka prava i odgovornost branih drugova (lan 5 protokola 7) 10. pravo na mirno uivanje imovine (lan 1 Protokola 1) 11. pravo na obrazovanje (lan 2 Protokola 1) 12. pravo na slobodne izbore (lan 3 Protokola 1) 13. pravo na slobodu kretanja i slobodu izbora prebivalita (lan 2 Protokola 4). U grupu prava ili ponaanja koja su Konvencijom o zatiti ljudskih prava zabranjeni spadaju: 1. muenje i neovjeno ponaanje (lan 3) 2. ropstvo ili ropski poloaj i prinudni rad (lan 4) 3. diksriminacija u uivanju prava i sloboda zajemenih Konvencijom (lan 12) 4. protjerivanje sopstvenih dravljana ili spreavanje ulaska na teritoriju matine drave (lan 3 Protokola 4) 5. protjerivanje stranaca (lan 4 Protokola 4)
www. maticacrnogorska.me MATICA, zima 2009.

89

Jovana Marovi

ne. Posebno znaajna novina jeste uvoenje nove dimenzije u rad organizacije koja je i danas kljuna u njenom radu. Ljudska dimenzija uvedena je na Konferenciji u Beu 1986. godine, a i danas je jedan od tri pravca djelovanja OEBS-a.

Zatita ljudskih prava u okviru Evropske unije

U pokuaju opte kodifikacije i pribliavanja Unije svojim graanima, Evropska unija je 2000. godine usvojila Povelju o osnovnim pravima i slobodama.30 Meutim, i prije ove godine u Evropskoj uniji je postojala stalna potreba da se Zajednica pone baviti ljudskim pravima. Tako, Sud pravde Evropskih zajednica u sluaju Hojer je ocijenio: Osnovna prava ine integralni dio optih pravnih principa, ije praenje obezbjeuju; u zatiti ovih prava Sud je obavezan da se inspirie ustavnim tradicijama koje su zajednike dravama lanicama u smislu da mere koje nisu kompatibilne sa osnovnim pravima, a kao takve ih priznaju ustavi ovih drava, nisu prihvatljive ni u Zajednici; i da slino tome, meunarodni sporazumi o zatiti ljudskih prava na kojima su drave lanice saraivale ili su njihove potpisnice, mogu pruiti smernice koje bi trebalo slediti u okviru prava Zajednice.31 Govorei o definisanju ljudskih prava potrebno je istai da se njihovo definisanje razlikuje od drave do drave, a upravo tim definicijama, i opredjeljujui se koja e se prava istai u relevantnim dokumentima, drave se opredjeljuju i za osnovne vrijednosti u drutvu. Najee se u garantovanju ljudskih prava najprije polazi od najvieg pravnog akta, u najveem broju sluajeva ustava, a potom se obezbjeuje jak sistem sudske zatite koji je pravi
30 O Povelji o osnovnim pravima i slobodama graana Evropske unije u

ovom radu e biti rijei kasnije.

31 Dosef Vajler, navedeno djelo, str. 133.

90

MATICA, zima 2009.

www. maticacrnogorska.me

Ljudska prava i koncept dravljanstva i graanstva

garant da su prava pojedinaca neprikosnovena. Stoga, osnovna prava su izraz vizije ovenosti koja ini najdublje vrednosti individue i koju, stoga, niko ne moe dovesti u pitanje.32 U prilog prii o definisanju vrijednosti i osnovnih prava drava, a rukovodei se temom ovog rada, treba spomenuti i to da je Evropska unija ustvari politika cjelina sa specifinim identitetom koji se ne moe poistovjetiti sa identitetom bilo koje drave lanice, i polazei od toga, ona poeduje i svoje sopstvene vrijednosti.

Definicija dravljanstva
Dravljanstvo se najee definie kao skup normi koje ureuju odnos izmeu pojedinca - graanina i drave. Dravljanstvo je, u stvari, skup obaveza koje pojedinac mora ispuniti da bi mu, sa druge strane, drava pruila i garantovala odreena prava. To je dvostrani, meuzavisan, odnos javnopravnog karaktera, po kojem se pojedincu garantuju izvjesna prava, ali se zauzvrat od njega oekuje ispunjavanje odreenih obaveza. Pod obavezama se ove podrazumijeva pored finansijskih - u vidu plaanja poreza i taksi, i lojalnost matinoj dravi. Ako su drave suverene na svojoj teritoriji i ako je suverenost najvia i nezavisna politika mo koja je utvrena jo od Bodina, onda osnovna politika jedinica naroda mora biti definisana kao ona koja ivi na osnovu pravila drave.33 Dakle, drava na osnovu najvieg pravnog akta odreuje pravila kojih se pojedinac mora pridravati, ali isto tako, koncept dravljanstva je dvosmjeran odnos: pojedinac - drava, iz kojeg proizilaze brojna prava i obaveze kako za dravu tako i za pojedinca.
32 Ibid, str. 126 33 Baubck Rainer Citizenship and national identities in the European

union Eugen Antalosvky, Josef Melchoir and Sonja Puntscher-Riekmann (eds.) Integration durch Demokratie. Neue Impulse fr die Europische Union, Metropolis, Marburg, 1997.
www. maticacrnogorska.me MATICA, zima 2009.

91

Jovana Marovi

Pojam subjektivnih i objektivnih prava

Prava koja se dodjeljuju pojedincima mogu biti subjektivna i objektivna. Zapravo, ove bi bilo preciznije istai da se radi o pojmovima subjektivnog i objektivnog prava. Objektivno pravo podrazumijeva propisani nain ponaanja od strane drave koji je obavezan za sve. Taj skup normi stvoren je od strane zakonodavnog organa jedne drave, a pravi garant da e one i biti ispotovane jeste sama drava, njen autoritet i aparat prinude kojim ona raspolae. U nekim jezicima postoji i terminoloka razlika za pojmove objektivnog prava (npr. engleski law) i za pojam subjektivnog prava (right) u crnogorskome jeziku (kao i npr. u njemakom - das recht) pravo je pravo. Subjektivna prava poivaju na normama objektivnog prava na osnovu objektivnog prava se i garantuju. Subjektivna prava mogu biti razliita od drave do drave. Ta prava su zapravo objektivnim pravom data ovlaenja da se neto ini, ili, pak, ne ini. Ili drugaije, to je pravo odreenog subjekta da se ponaa na odreeni nain, titei time uspostavljeni pravni poredak. Prirodna prava se dobijaju samim roenjem, a za pojedina prava je neophodno ispuniti odreeni uslov (npr. za dobijanje birakog prava neophodno je ispuniti starosni uslov - tj. imati navrenih 18 godina ivota, ili drugaije, onoliko godina koliko je zakonom predvieno za punoljetstvo). Nesumnjivo je da se na osnovu svega navedenog moe zakljuiti da pojedinac u potpunosti zavisi od matine drave, ak i u pogledu definisanja osnovnih prava. Ipak, takva konstatacija bi mogla biti problematina i nehumana. Stoga, postoji odreen korpus prava koji pojedinci uivaju nezavisno od volje drave. Ta prava se ovjeku garantuju samim tim to je on ljudsko bie i ona su iznad suvereniteta nacionalnih drava. Time smo zakoraili u oblast ljudskih prava. Samim tim to se garantuju svim
92
MATICA, zima 2009. www. maticacrnogorska.me

Ljudska prava i koncept dravljanstva i graanstva

ljudima, bez obzira na pol, vjeru, rasu, itd. korpus ovih prava je najmanji.

Korpus prava koja se graanima dodjeljuju na osnovu dravljanstva

Korpus prava kojima graani raspolau na osnovu dravljanstva moe se podijeliti na razliite naine, ali se u literaturi najee srijee podjela tih prava u tri kategorije: ljudska prava politika prava i socijalna (ekonomsko-socijalna) prava. Kad pojedinac jednom dobije sva ta prava, moe se smatrati graaninom u pravom smislu rijei.34

Kriterijumi za dodjeljivanje dravljanstva

Ve je istaknuto da graanin, da bi uopte mogao da uiva i koristi prava, mora ispuniti odreene kriterijume koji se najee definiu zakonom o dravljanstvu ili nekim drugim visokim pravnim aktom. Uslovi za dravljanstvo oduvijek su postojali, nekad su se mjerili poedovanjem privatne svojine - zemlje, danas se uslovi razlikuju od zemlje do zemlje, zapravo razlikuje se obim, ali ne i sutina uslova. Po vaeem crnogorskom Zakonu o dravljanstvu status dravljanina Crne Gore moe se dobiti na osnovu: porijekla roenjem na teritoriji Crne Gore, prijemom na osnovu meunarodnih ugovora.35
34 Upor: Marshall T, Citizenship and Social Class, Cambridge University

Press, Camridge, 1950.

35 Zakon o crnogorskom dravljanstvu, Objavljen u Sl. list RCG, br. 41/99. www. maticacrnogorska.me MATICA, zima 2009.

93

Jovana Marovi

Takoe, na osnovu toga zakona mogue je da dravljanin druge drave dobije crnogorsko dravljanstvo i to ako ima navrenih 18 godina ivota i ako ima prijavljeno prebivalite na teritoriji Crne Gore najmanje 10 godina prije podnoenja zahtjeva za dravljanstvo. Isti uslovi propisani su i na osnovu novog prijedloga Zakona o dravljanstvu Crne Gore. Slina situacija je i u drugim zemljama. Zapravo, nain sticanja dravljanstva jedne drave mogu je na osnovu porijekla krvnog srodstva ili veze - i ne zavisi od toga e se pojedinac rodio. Takav nain sticanja dravljanstva nastaje na osnovu principa ius sanguinis. Na osnovu ius sanguinis pravila dijete roenjem dobija dravljanstvo svojih roditelja, bez obzira na to da li se rodilo na teritoriji zemlje iji su njegovi roditelji dravljani ili na teritoriji neke tree drave. Pored sticanja dravljanstva na osnovu pravila ius sanguinis, dravljanstvo je mogue dobiti na osnovu mjesta roenja ili boravka - ius soli, to znai da dijete dobija dravljanstvo one zemlje u kojoj je roeno, bez obzira na to to mu roditelji imaju drugo/a dravljanstvo/a. Dravljanstvo je mogue stei i putem naturalizacije ili priroenja. Takav nain sticanja dravljanstva odnosi se na sluajeve kad pojedinac dugi niz godina (utvren zakonom) boravi na teritoriji drave koja nije njegova matina (zemlja njegovog porijekla ili zemlja njegovog roenja). Da bi se dravljanstvo ostvarilo na takav nain potrebno je da postoji saglasnost, volja sa obje strane - i od strane pojedinca koji podnosi zahtjev za dravljanstvo i od strane drave ije dravljanstvo trai, tj. nadlenog dravnog organa. Tokom ivota mogue je da se dravljanstvo stekne i na osnovu braka, pozakonjenja ili usvojenja. Upravo zbog razliitih naina za sticanje dravljanstva mogue je da jedno lice ima dva ili vie dravljanstva. Period koji je neophodan za dobijanje dravljanstva dravljanina strane zemlje razliit je od zemlje do zemlje. Tako npr.
94
MATICA, zima 2009. www. maticacrnogorska.me

Ljudska prava i koncept dravljanstva i graanstva

iznosi pet godina u Belgiji, Francuskoj, Irskoj, Holandiji i Velikoj Britaniji; est godina u Portugalu; sedam u Danskoj; deset u Italiji i paniji; petnaest u Saveznoj Republici Njemakoj. Evropski parlament je predloio da se harmonizuju periodi duine boravka u dravama lanicama i predloio da granica ne bude vea od pet godina.36 Upravo da bi se kodifikovala i uskladila ta oblast pod okriljem Savjeta Evrope 6. novembra 1997. godine usvojena je Evropska konvencija o dravljanstvu.37 Po toj Konvenciji, koju je potpisalo dvadeset sedam drava lanica Savjeta Evrope,38 period boravka koji je neophodan za dravljane treih zemalja da bi uopte imali pravo da trae dravljanstvo treba da bude deset godina. Nerijetko, osim uslova koji se ogleda u vidu boravka u unaprijed odreenom periodu, drave zahtijevaju i dodatne uslove za sticanje dravljanstva naturalizacijom. Pojedini autori kao uslove istiu: nacionalnu pripadnost, poznavanje zvaninog jezika drave ili veinskog naroda, pripadnost odreenoj vjeri, materijalni status. Ti dodatni uslovi su u direktnoj suprotnosti u odnosu na zabranu svakog oblika diskriminacije.39 Najzad, u savremenim zakonima drava sve ee je prihvaeno pravilo da je dravljanstvo mogue stei i na osnovu meunarodnih ugovora.
36 PE Doc. A 3-0248/92. 37 Council of Europe, European Treaties, ETS, No. 166, Strasbourg, 6.

november 1997.
38 Drave potpisnice ove Konvencije su: Albanija, Austrija, BiH, Bugarska,

Hrvatska, eka Republika, Danska, Finska, Francuska, Njemaka, Grka, Maarska, Island, Italija, Letonija, Malta, Moldavija, Holandija, Norveka, Poljska, Portugal, Rumunija, Rusija, Slovaka, vedska, Makedonija i Ukrajina. Meutim, svega 16 drava je Konvenciju o dravljanstvu i ratifikovalo, pa je u tim dravama Konvencija i stupila na snagu.
39 ok Vida Pravo na dravljanstvo, Beogradski centar za ljudska prava,

Dosije, Beograd, 1999, str. 54.

www. maticacrnogorska.me MATICA, zima 2009.

95

Jovana Marovi

Bipatridija - pojam i nastanak dvojnog dravljanstva

Kao to je ve istaknuto danas je mogue da jedno lice ima dva dravljanstva, koja je stekao po razliitom osnovu. To se u meunarodnom pravu naziva bipatridija ili dvojno dravljanstvo i nije novina, budui da Holandija primjenjuje pravila o dvojnom dravljanstvu ve od 1892. godine i to radi asimilacije potomaka (unuka) stranaca sa domicilom u Holandiji.40 Kao mogue razloge nastanka dvojnog dravljanstva mogli bismo istai: meunarodne migracije; nejedinstven pravni okvir u kome se stie dravljanstvo, itd.41 Dakle, kombinacija pravila o sticanju i prestanku dravljanstva i konkretnog faktikog sklopa injenica dovodi do toga da jedno lice ima dva ili vie dravljanstava. Od razliitih moguih situacija ini se da su za ovakvo stanje primarne tri situacije jer su najee: - u zemljama u kojima vai sistem ius sanguinis dravljanstvo se stie od oba roditelja to znai da deca iz meovitog braka mogu dobiti oba dravljanstva - dravljanstvo oca i dravljanstvo majke; - deca roena na teritoriji zemlje koja prihvata sistem ius soli od roditelja koji su dravljani zemlje u kojoj vai ius sanguinis sistem stiu dravljanstvo zemlje u kojoj su roeni i dravljanstvo roditelja; - kada god sticanje novog dravljanstva (npr. naturalizacija) nije uslovljeno otpustom iz ranijeg dravljanstva, pojedinac e imati vie od jednog dravljanstva.42
40 Ibid, 79. str. 41 Petrovi Milena Dvojno dravljanstvo - prednost ili problem u

Dravljanstvo i Meunarodno privatno pravo, zbornik radova, Centar za publikacije Pravnog fakulteta Univerziteta u Beogradu, JP Slubeni glasnik, Beograd, 2007, str. 85.
42 Ibid, str. 88.

96

MATICA, zima 2009.

www. maticacrnogorska.me

Ljudska prava i koncept dravljanstva i graanstva

Da bi se rijeio problem mogueg nastanka sukoba zakona u pogledu dvojnog dravljanstva pod okriljem Drutva naroda 1930. godine, usvojena je Haka konvencija o izvjesnim pitanjima koja se tiu sukoba zakona o dravljanstvu. Stanovite da je odreivanje kriterijuma za dravljanstvo pravo drava svoj osnov ima u lanu 1 Hake konvencije o izvjesnim pitanjiima koja se tiu sukoba zakona o dravljanstvu iz 1930. godine.43 U pomenutom lanu 1 se kae: Na svakoj je dravi da za sebe odredi na osnovu svoga prava ko su njeni dravljani. Ovo pravo bie prepoznato od strane drugih drava da li je u skladu sa meunarodnim konvencijama, meunarodnim obiajima, i principima prava uopteno priznatim, a u vezi sa dravljanstvom. Bilo koje pitanje u vezi sa tim da li odreeno lice posjeduje dravljanstvo zemlje u pitanju, bie rijeeno u skladu sa pravom te zemlje.44 Dakle, po toj Konvenciji svaka drava ponaosob i za sebe utvruje kriterijume koje je potrebno ispuniti da bi pojedinac mogao stei svojstvo i status njenog dravljana. Takvo stanovite potvrdio je i Evropski sud pravde 1992. godine, uz opasku da kad jednom osoba dobije jedan od dokumenata koji su navedeni u Direktivi 73/148 u cilju uspostavljanja statusa dravljana drave lanice, ostale drave lanice ne mogu osporavati taj status, bez obzira na to to to lice poeduje i dravljanstvo ne-drave lanice, a na osnovu zakonodavstva drave lanice domaina. Drava, osim neprikosnovenog prava da odreuje kriterijume za dobijanje dravljanstva, poeduje i ekskluzivno pravo da odredi i kriterijume za prestanak dravljanstva, tj. da definie uslove za oduzimanje i prestanak dravljanstva. Najee oduzimanje dravljanstva zavisi od diskrecione odluke vlasti drave.
43 Convention on Certain Questions Relating to the Conflict of Nationality

Laws, The Hague, 12. 4. 1930. - (179. LNTS, P. 89).

44 Ibid, article 1. www. maticacrnogorska.me MATICA, zima 2009.

97

Jovana Marovi

Da ova slika o odreivanju dravljanstva ne bi izgledala previe iskljuiva, ali i da bi se na neki nain ograniila uloga drave, ona prilikom formulisanja zakona o dravljanstvu mora voditi rauna o uporednom pravu, i rjeenjima drugih drava u toj oblasti.

Nastanak graanskog drutva

Koncept graanstva, ili stanje koje mu je prethodilo, a bilo je veoma nalik dananjem pojmu graanstva, razvio se poetkom XIX vijeka. Pod njim se podrazumijeva stanje koje je izvan i iznad drave. Samo graansko drutvo mnogo ranije se razvilo u okviru zemalja koje se danas nazivaju zemljama zapadnog nasljea ili zemljama zapadne Evrope. Graansko drutvo je obuhvatalo itavu mreu slobodnih udruenja, asocijacija graana, a djelovale su nezavisno od drave i njenog uticaja. Predmet rada ili djelovanja tih asocijacija bile su oblasti koje su odraavale zajedniki interes za njene lanove, a mogao je da utie na promjenu dravne politike. Ove se pod dravom podrazumijeva klasian oblik zajednice koji raspolae monopolom na fiziku prinudu. Graansko drutvo na Zapadu je nastalo mnogo prije nego na Istoku, a zbog vjekovnog razlikovanja drutva i drave. U tom smislu, ako graani slobodno i samostalno formiraju zajednice koje na neposredan nain tite njihove interese i bore se za prava graana, a u isto vrijeme imaju mo da promijene dravnu politiku, tj. ono to u radu drave ne valja, graansko drutvo treba shvatiti kao cilj kome neizostavno treba teiti. Tako se i potvruje ona pria s poetka da je graanstvo iznad drave i dravne vlasti. Distinkciju izmeu drave i drutva arls Tejlor je pokuao da objasni ovako: 1. U minimalnom znaenju, graansko drutvo postoji tamo
98
MATICA, zima 2009. www. maticacrnogorska.me

Ljudska prava i koncept dravljanstva i graanstva

gde postoje slobodna udruenja koja nisu pod tutorstvom dravne vlasti. 2. U stroem znaenju, graansko drutvo postoji tamo gde drutvo kao celina moe samo sebe da struktuira i da koordinira svoje akcije kroz slobodna udruenja. 3. Kao alternativa ili dodatak drugom znaenju, o graanskom drutvu moemo govoriti tamo gde bi udruenja, u zajednikom nastupu, znaajno mogla da odrede dravnu politiku ili da utiu na njen smer.45 Tejlor ovo poimanje graanskog drutva u prvom sluaju prepoznaje na Zapadu. Graansko drutvo u zapadnom svijetu moe vrlo esto poprimiti oblike i drugog i treeg gore pojanjenog znaenja. Ta dva stanja inauguriu dimenziju javnosti koja je od velike vanosti za ideju graanstva. Za razliku od Antike, srednjovjekovno poimanje drutva se ne moe definisati u smislu svoje politike organizacije, a upravo politea u antiko vrijeme, na teritoriji drevne Grke odreivala je i identitet i politiko ureenje. Dakle, srednjem vijeku dugujemo razlikovanje politike organizacije i drutva.46 Korijen takve definicije, kao to je istaknuto, svakako je uenje o drutvenom ugovoru, prema kojem drutvo postoji prije vlasti. Ideja na kojima poiva veina tih teorija je da u prirodnom stanju, koje prethodi bilo kakvoj zajednici, pojedinci ive i uivaju odreena prava na osnovu Boijeg zakona, a uivanjem tih prava upravo se i stvara zajednica. Kad nije politiko ureenje ona specifinost koja graanstvu odreuje identitet postavlja se pitanje ta onda jeste? to odreuje javni karakter jedne zajednice/drutva?
45 Tejlor arls, navedeno djelo, str. 15. 46 Nijesu sve teorije XVIII vijeka bile jedinstvene u pogledu odvajanja dru-

tva i politike zajednice, tako je npr. Monteskje smatrao da je drutvo odreeno politikom zajednicom i da ono dijeli vlast na brojna nezavisna tijela.
www. maticacrnogorska.me MATICA, zima 2009.

99

Jovana Marovi

Element javnog treba traiti u neemu to je prihvaeno kao opte dobro i zajedniki interes od strane svih lanova jednog graanskog drutva. To je neki stav koji je razvijan u raspravi i razgovoru, i koji svi prihvataju kao neto zajedniko. Upravo taj element opteg prihvatanja jeste ono to ga u strogom smislu ini javnim.47 Graanstvo moe, ali i ne mora, proizilaziti iz dravljanstva. Kljuna distinkcija izmeu ta dva koncepta je ta to je dravljanstvo manje-vie pasivna kategorija dok graanstvo podrazumijeva aktivni status uestvovanja u oblikovanju politike. U tom smislu, pojedinac moe biti graanin jedne drave, ali ne mora biti i njen dravljanin. Teorijski stavovi koji se bave odnosom drava-graanin (graanstvo) vrlo esto istiu sumnju u pogledu sposobnosti drave da bude primarna jedinica koja garantuje graanstvo, tj. da upravlja onima koji ive u okviru njenih granica, a sve zbog smanjene drutvene solidarnosti. Razvoj graanstva, ba kao i dravljanstva pratio je razvoj poimanja linih prava. U zapadnim drutvima prava su shvatana kao uzajamni, dvostrani, meusobni odnos. Ono to je pravo jednoga istovremeno oznaava obavezu drugoga, ako jedan od njih svoju obavezu ne obavlja, to nije dobro ni za jednu stranu, stoga je neophodno da niko ne ini prestup. Na tome poiva poimanje prava u zapadnom civilizacijskom nasljeu.

Teorijsko odreenje graanstva

U svom originalnom znaenju koncept graanstva je drutvena tvorevina koja ne konstituie samo identitet posebne politike zajednice, ali koja, u isto vrijeme, definie drutveni identitet pojedinaca koji u svom kvalitetu kao lana zamjenjuje njegovu porodicu, klan, njegovim statusom u vie apstraktnoj zajednici, dravnoj zajednici. Tokom istorije civilno drutvo se shvatalo na razne naine, a to je svakako imalo uticaja na savremeni koncept pa se danas
47 Tejlor arls, navedeno djelo, str. 28.

100

MATICA, zima 2009.

www. maticacrnogorska.me

Ljudska prava i koncept dravljanstva i graanstva

pod njim podrazumijeva skup socijalnih veza i oblika, institucija i vrijednosti koje niu i proizilaze iz samog drutva, tj. iji je kreativni tvorac sam graanin. Sa civilnim drutvom javlja se ideja i potreba za demokratskim legitimitetom i demokratski izabranim institucijama koje e tititi interese graana, a ije e predstavnike graani, u protivnom, moi da smijene i zamijene boljima, kao i potreba za graanskim pravima. Ve je istaknuto da graanstvo poiva na pretpostavci da drutveno nije jednako dravnom. Drava nastoji da kontrolie sve i da upravlja svime, pa samim tim i svojim podanicima, a ta tendencija u velikoj mjeri sputava graane i onemoguava ih da slobodno djeluju i neposredno biraju svoje legitimne predstavnike. Da bi jedno drutvo slobodno i neposredno djelovalo, da bi moglo uopte sebe nazivati graanskim drutvom, neophodno je da poiva na odreenim postulatima. Ove se prije svega misli da matina drava poiva i funkcionie po principu pravne drave i da je na djelu princip vladavine prava. Takoe, u njemu mora postojati predstavniki sistem, reim utvrenih prava i sloboda. Te vrijednosti smatraju se temeljnim i ubrajaju se u bedeme slobode u liberalnim demokratskim sistemima. Ako drutvo poeduje te karakteristike, onda se ono ubraja u drutvo liberalnog tipa. U takvim drutvima neophodno je da postoji utvren sistem vrijednosti koji se na graane reflektuje, ako nikako drugaije, po uivanju odreenih prava i sloboda. Pritom treba imati u vidu da se prilikom odreivanja prava uvijek mora voditi rauna o uporednim normama i normama koje su garantovane u relevantnim meunarodnim dokumentima iz oblasti ljudskih prava. Dakle, postoji odreeni nivo ispod kojeg se ne smije ii u garantovanju prava. Drava u kojoj graanstvo postoji i djeluje kao takvo mora imati proceduralna demokratska pravila i institucije, zagarantovanu privatnu svojinu, demokratsku politiku kulturu, participativnu demokratiju i slobodu samoorganizovanja. Pored toga, u okviru takvih drava moraju postojati i samostalna dobrovoljna udruenja graana koja funkcioniu potpuno samostalno i nezavisno od drave. Drutvo se ne moe okarakterisati kao slobodno ako ne poeduje takav vid organizovanja.
www. maticacrnogorska.me MATICA, zima 2009.

101

Definicija graanstva
U osnovi graanstva je oeaj pripadanja odreenoj drutvenoj zajednici, kao i povezanosti sa ostalim lanovima tog drutva, koji proizilazi iz zajednikih religijskih, kulturnih, ekonomskih i ostalih vrijednosti. Prema D. Heldu, danas je graanstvo shvaeno kao puno lanstvo u zajednici, koje obuhvata pravo da se participacijom (aktivno) sudeluje u odreivanju uslova zajednice i osiguranju jednakog statusa pojedinaca i grupa, kroz meuzavisnost prava i dunosti, ovlaenja i ogranienja moi odgovornosti, i to na opti nain, kako prema dravi tako i prema drugim pripadnicima politike zajednice, lanovima graanskog (civilnog) drutva.48 Obiljeje graanstva nije samo i iskljuivo uivanje ljudskih prava - iako to treba da bude dio paketa graanstva. Najdublje i najlake uoljivo obiljeje graanstva u naim demokratijama je mo graanstva da stvori vezivne norme izmeu pojedinaca, da izgradi socioekonomski pravac zajednice. Graanstvo ini sr drutva, drutva koje samim sobom upravlja, koje samostalno obrazuje miljenje u cilju stvaranja uticaja na vlast i ije miljenje svaka odgovorna vlast mora slijediti. Ili jo preciznije, svaka odgovorna vlast u obavezi je da slua ono to joj njeni graani imaju poruiti, jer se na taj nain tite interesi samih graana, drutva i drave. Taj vid zahtjeva proizilazi iz neophodnosti da vlast bude kontrolisana, a ta kontrola dolazi izvan nje, od strane predstavnika koji su je na neposredan nain izabrali i koji je na isti takav nain mogu i smijeniti.49
48 Mati Milan Graanin u Enciklopedija politike kulture, Savremena

administracija Beograd, 1993, str. 348.

49 Ideja da vlast treba da bude kontrolisana neim to je iznad nje nije nika-

kva novina, promijenio se samo subjekt te kontrole, ranije je to bio Bog i Boiji zakon (zakone stvara istina, a ne vlast Veritas non auctoritas facit legem). Danas su to graani. 102
MATICA, zima 2009. www. maticacrnogorska.me