Altay Halk Edebiyat

Altay halk edebiyat btn trleriyle olduka zengin bir edebiyattr. Dorusu nfusun ok az olduu bir Trk boyunda bu kadar zengin bir szl edebiyatn olmas, hatta bu edebiyatn bugne kadar yaatlmas artcdr. Modern Altay edebiyatn besleyen ana kaynaklardan biri ite bu zengin szl edebiyat olmutur. Altay folkoruyla ilgili ilk almalar etnolog Nikolay vanovi ANANN yapmtr. Onun derledii malzemelerin Rusaya tercmesini modern Altay edebiyatnn da ilk temsilcisi olan Mihail Vasilyevi EVALKOV yapmtr. Ananinden sonra en nemli almalar yapan isim nl trkolog W. RADLOFF olmutur. lk kez 1960 ylnda Altaya gelen Radlof derledii malzemeleri 1866 ylnda Obrazts Narodnoy Literatur Tyurskh Plemen Yujnoy Sibiri, San Petersburg, 1866 adl eserinin birinci cildinde deerlendirmitir. Bu ciltte Altay folkloruna ait 8 masal, 6 destan, 6 efsane, 50den fazla trk, 4 tekerleme ve iki alk sz yer almtr. Daha sonra szl Altay edebiyat ve grameriyle ilgili en nemli almalar Vasili vanovi VERBTSKY yapmtr. Kendisi bir misyoner olan Verbitskiy 1853 ylnda geldii Altayda 1890 ylna kadar otuz yedi yl kalmtr. O bir taraftan misyonerlikle ilgili grevlerini yerine getirirken dier taraftan da Altay dili ve folkloruyla ilgilenmi, Altay Trkesini ok iyi renmitir. lk Altay gramerini de yazan odur. (Grammatika Altayskogo Yazka, Kazan, 1869) Bunun yannda Altay azlarnn szln Slovar Altayskogo i Aladagskogo Nareiy adyla Altayca-Rusa olarak hazrlamtr. Eser Kazanda 1884 ylnda yaymlanmtr. Verbitskiy Altay folkloruyla ilgili olarak evalkovla ortak almalar yapm, eitli folklor rnleri derlemi, iki de makale yazmtr. Onun bu

almalar lmnden sonra kendi adna 1893 ylnda Moskovada Altayskie norodts adyla yaymlanmtr. Bu eserde 29 hikye, alt masal, 28 trk, 139 atasz ve bilmeceler yer almtr. Verbitskiyin yazd folklorla ilgili iki makalesinin birincisi destanlardaki kahramanlarn fizik grnleri, ikincisi ise Altay trkleri hakkndadr. Verbitskiyden sonra konuyla ilgili almalar yapan isim nl etnolog Grigoriy Nikolayevi POTANN olmutur. Potann Oerki Severo-Zapadnoy Mongolii, San Petersburg, 1883 adl eserinde Altay boylar, inan ve gelenekleriyle birlikte Karat-Kaan ve Altay-Buuay gibi destanlara da yer vermitir. Ayrca Potanin 1916 ylnda Omskda yaymlad Annosskiy Sbornik adl eserinde baz destanclardan derledii destan ve masal metinlerine yer vermitir. Altay folkloruyla ilgili yukarda anlatlan kapsaml almalardan sonra A. Kalaev, V. Hvorov, etnograf ve mzikolog A.V. Anohin, Altay Trklerinin ilk ressam G.. Gurkin gibi aratrmaclar derleme ve yaymlama almalarn devam ettirmilerdir. A.L. Koptelov ise nl destan anlatcs N.U. Ulagaevden derledii destanlar Altay-Buuay adyla 1941 ylnda Novosibirskde yaymlamtr. 1930lu yllarn sonundan itibaren P.V. Kuiyakn bilhassa destanc N.U. Ulagaevden derlemeler yapmas, Altayda 1947 ylnda pedagoji enstitsnn kurulmas, 1952 ylnda tarih, dil ve edebiyat enstitsnn almas, bu derleme faaliyetlerini devletin desteklemesi folklor almalar iin ivme olmutur. Folklor malzemelerini ieren eserler bilhassa masal ve destan kitaplar pe pee neredilmeye balanmtr. Ulagaevden sonra yetien en nemli destan anlatclarndan A. Kalkinden nemli destanlar derlenmitir. Tarih, dil ve edebiyat enstitsnn bakan

olan folklorist S.S. Surazakov nderliinde Altay destanlar Altay Baatrlar adyla 1958de neredilmeye balanmtr. Bu ilk ciltte Radloffun derledii destanlara yer verilmitir. Bugne kadar bu destan serisindeki cilt says on ikiye ulamtr. Tarih, dil ve folklor enstits alanlar bir taraftan derleme almalarn yrtp zengin bir ariv olutururken dier taraftan da trlerin hemen hepsiyle ilgili yaymlar yapmlardr. Altay folkloruyla ilgili almalar balangta destan ve masal trleri zerinde metin neri almalar olarak younlamsa da sonraki yollarda teorik almalar da yaplmtr. Bilhassa S.S. Surazakov Altay Folklor, Gorno Altaysk, 1975 adl eserinde Altay folkloruyla ilgili almalar yukardaki bilgiler eserin bu blmnden zetlenmitir trler hakknda bilgiler, bunlarla ilgili teorik deerlendirmeler ve ilgili kaynaklar konu sonunda vermek suretiyle sistemli ve kapsaml bir alma yapmtr. Surazakov Altay Albatn md Sstri, Gorno-Altaysk, 1961 adl almasnda ataszleri, bilmeceler, trkler, eski oyunlar ve efsanelerini, Altay Kep sstr l Ukaa Sstr, Gorno-Altaysk, 1956 adl eserinde ise 267 ataszn yaymlamtr. 1981 ylnda K.E. Ukaina Altay Tabkaktar adyla 753 Altay bilmecesini karlkl Altayca-Rusa olarak neretmitir. Eserde Altay boylarna ait 93 bilmece de ek olarak verilmitir. Bunun dnda Altayskiy Folklor adyla (Kandarakovoy, 1988) alkandulara ait destan, masal, efsane, alk ve inanlar Altayca ve Rusa olarak karlkl yaymlanmtr. Teletlere ait folklor malzemeleri ise Altay Folklor (Maksimovi, 1995) adyla yaymlanmtr. Eserde destanlar, inan ve gelenekler, sarnlar, sgtlar ve masal metinleriyle, aklamalar blm ve szlk yer almaktadr. Bunlara ek olarak Ak iek yaynevi Altay foklor trlerini bir dizi halinde yaymlamay dnm ilk olarak Altay Alktar (Ukaina, Yamayeva, 1993), ikinci kitap olarak da efsaneleri Altay-Kep-Kuundar (Yamayeva, incin, 1994) adyla neredilmitir. Altay Ca (Muytuyeva, okina, 1996) adl kitapta ise Altay inanlar yaymlanmtr. Bu kitapta deiik bir metot izlenerek okuyucunun eer bildii baka inanlar varsa tamamlayp gndermesi iin eksikleri tamamlayabilmek amacyla her blmn sonunda balkl birka kat bo braklmtr. Altay halk edebiyat trlerinden bazlar unlardr: Kay-rk ad verilen destanlar Altay szl edebiyatnn en zengin ve zerinde en ok allm trdr. Bugne kadar 80e yakn baslabilmitir. Altay destanlar kay ad verilen destan anlatclar tarafndan icr edilirler. Manzum olarak yaymlanm bu destanlarda dzenli olarak kafiye ve hece ls grlmez. ok uzun olmayan bu destanlarn en uzunu ve en bilineni destanc A.G. Kalkin tarafndan anlatlan ve Altay Trkesinin dnda, Rusa, ngilizce, talyanca ve Trkiye Trkesine de evrilmi olan Maaday-Kara destandr. Altay destanlarnn birounda eski Trk

inancnn izleri grlr. Altay kahramanlk destanlarnn balcalar unlardr: Maaday-Kara, Er-samr, AltayBuuay, Alp-Mana, Kzyke, Kozn-Erke... Altay Trkesinde masala rk ad verilir. Masal anlatclar ise daha ok kadnlar olmakla birlikte kay ad verilen destanclarn da masal anlatt bilinmektedir. Altay masallar iinde hayvan masallarnn says olduka fazladr. Bu masallarn ou hayvanlarn belirgin baz zelliklerini nasl kazand zerine kuruludur. Bu ynyle hayvan masallar miflerle i ie girmitir. Masallarda yedi bal dev karl olarak celbegen geer. Bunun yannda Ceek-Clan, Ker-Cutpa, Alms, Mous gibi korkun yaratklar da vardr. Destanlarda ve masallarda geen tastarakay tipi Anadoludaki kelolan tipiyle benzerlikler gsterir. Kep ss ad verilen ataszleri en ok drt msra uzunluundadrlar. Bu ataszlerinde ahenk asonans, alliterasyon ve kafiye ile salanmaktadr. Bu ataszleri pek tabii olarak hayatn her ynyle ilgilidir. Fakat kamlara ve zenginlere yergi tayanlarn sonradan ortaya karld kanaatindeyiz. Altay ataszleri ile Trkiye Trklerinin ataszleri arasnda benzer olanlar oktur. Bunlardan bazlar unlardr; Bal tutkan barmagn calar. Bal tutan parman yalar. Kp bolup p bolgono, as bolup on bolzn. ok olup p olacana, az olup iyi olsun. Altay bilmeceleri (tabkaktar) bazen birden fazla msraldr. Bunlarda kafiye ve l de mevcuttur. Altay bilmeceleriyle Anadolu bilmeceleri arasnda benzerlikler epey fazladr. Altaylar arasnda karlkl bilmece sorulurken bilmeceyi bilmesi gereken kii cevab bulamazsa soran kii onu kt veya yal birine satar. Satarken yle der: htiyar Kap, siz kzl tilki krk m istersiniz, yoksa bilmeceyi bilemeyen Mka m alrsnz? Kap yle der: Ben bir ihtiyarm tilki krkn ne yapaym? Mka alaym. Ban bakra, ellerini dirgen, ayaklarn baston yaparm, karnna ev kondururum, brn yastk yaparm. Veya: Kulandan tutka, gznden kadeh, dilinden yayg, diinden keski, burnundan musluk yaparm. Bilmeceyi soran kii Mka sattktan sonra yerine baka biri oturur. (Surazakov, 1975: 67) Alklarn Altaylarn gnlk hayatnda hl ok nemli bir yeri vardr. Altay alklar tamamen manzumdur. Altay Trkleri iin doumdan lme hayatn hemen her safhasyla ilgili sylenecek bir alk vardr: bayramlarda, dnde, ava karken, kuzuk ad verilen am fstn toplarken, yola karken... Fakat bunlar iinde phesiz en nemlileri kamlarn syledikleridir.