I HC HU TRUNG TM O TO T XA

HONG TT THNG (Ch bin) NGUYN TH BCH NHN NGUYN QUC DNG L TH HOI NAM TRN TH QUNH NGA

TI LIU HNG DN N TP V THI TT NGHIP

Mn

TING VIT V PHNG PHP GING DY TING VIT TIU HC

HU - 2013

LI GII THIU phc v tt cho vic n tp v thi tt nghip mn Ting Vit v phng php ging dy ting Vit ca cc hc vin ngnh Gio dc tiu hc, h i hc t xa, nhm bin son xin gii thiu ti liu Hng dn n tp v thi tt nghip mn Ting Vit v phng php ging dy ting Vit Tiu hc. bin san ti liu ny, nhm bin son da vo ni dung chng trnh ca cc gio trnh Ting Vit v Phng php ging dy ting Vit tiu hc dnh cho hc vin h o to t xa, i hc Hu, cng cc gio trnh khc c lu hnh trong c nc. c bit, trong ln ti bn ny, nhm bin son c b sung, chnh sa mt s ni dung trong ti liu cho ph hp vi chng trnh o to mi v ni dung cc gio trnh mi bin son. Ni dung c bn ca ti liu ny gm hai phn chnh: a. H thng ha nhng kin thc c bn trong tng phn mn. b. H thng cu hi, bi tp v gi tr li cc cu hi, bi tp thuc phn kin thc c bn ca tng phn mn. Ti liu ny c phn cng bin son nh sau: Phn C s ngn ng hc PGS.TS Hong Tt Thng Phn Ng m ting Vit TS. Nguyn Th Bch Nhn Phn T vng ting Vit TS. Nguyn Th Bch Nhn Phn Ng php ting Vit ThS. Nguyn Quc Dng Phn Phng php ging dy ting Vit ThS Trn Th Qunh Nga Tiu hc Ths. Nguyn Th Hoi Nam Chng ti hi vng rng ti liu Hng dn n tp v thi tt nghip mn Ting Vit v Phng php ging dy Ting Vit Tiu hc s c tc dng tt i vi hc vin ngnh Gio dc tiu hc, h o to t xa, v mong mun nhn c nhiu kin ng gp qu bu ca c gi xa gn. Nhm bin son

PHN I C S NGN NG HC V TING VIT

A. C S NGN NG HC
I. NHNG KIN THC C BN HC VIN CN NM VNG

1. Nhng vn chung - Trn c s phn bit gia ngn ng v li ni, cn nm vng khi nim ngn ng. - Nm vng i tng, nhim v v ng dng ca ngn ng hc, c bit l nhng ng dng ca ngn ng hc trong vic dy v hc ting m . - Hiu c ngha ca vic nghin cu nhng vn i cng v ngn ng hc v ngn ng hc trong vic ging dy ting Vit ni chung v ging dy ting Vit trng tiu hc ni ring. 2. Bn cht ca ngn ng - Nhn thc ng v phn tch, l gii bn cht x hi ca ngn ng. Ngn ng khng phi l mt hin tng t nhin. Ngn ng cng khng phi l mt hin tng tm l c nhn. Ngn ng l mt hin tng x hi. Ngn ng l sn phm ca mt cng ng ngi c hnh thnh mt cch lch s t lu i. - Mc d ngn ng l mt hin tng x hi nhng n khng ging vi cc hin tng x hi thuc kin trc thng tng nh vn hc, chnh tr, o c, php lut Ngn ng khng thuc kin trc thng tng cng khng thuc c s h tng. Ngn ng khng mang tnh giai cp. Ngn ng l phng tin giao tip chung ca ton x hi, khng phn bit tng lp, giai cp, a v x hi. V vy, ngn ng l mt hin tng x hi c bit. - Ngn ng mang bn cht tn hiu. Do c bn cht tn hiu m ngn ng mi tr thnh mt phng tin giao tip truyn t thng tin. Mun hiu r bn cht tn hiu ca ngn ng cn nm vng khi nim tn hiu (l mt hnh thc vt cht c mang ni dung thng tin). ng thi, cn nm vng cc c im chung ca tn hiu (tnh vt cht, tnh hai mt, tnh quy c, tnh h thng v tnh khi qut). - Khc vi cc h thng tn hiu thng thng, ngn ng l mt h thng tn hiu c bit. Tnh cht c bit ca tn hiu ngn ng th hin tnh v on, tnh hnh tuyn, tnh phc tp, nhiu tng bc, tnh a tr v tnh nng sn. 3. Chc nng ca ngn ng - Nm vng chc nng giao tip ca ngn ng. Cn nhn mnh vai tr ca ngn ng trong giao tip, cc chc nng ca ngn ng th hin trong giao tip v v sao ngi ta coi ngn ng l phng tin giao tip quan trng nht ca con ngi.
4

- Nm vng chc nng t duy ca ngn ng. Ngn ng l cng c hnh thnh v biu t sn phm ca t duy. Ngn ng va l phng tin ghi li sn phm kt qu ca qu trnh t duy, va tham gia vo qu trnh t duy, to iu kin cho t duy pht trin. 4. H thng v kt cu ca ngn ng - Nm vng cc khi nim h thng v kt cu. Ngn ng cng l mt h thng kt cu. - H thng kt cu ca ngn ng th hin trc ht s tn ti cc n v ng loi v khc loi. Cc n v ng loi l nhng n v trong cng mt cp , cng mt chc nng nh cc m v, cc hnh v, cc t, cc cu trc cu . Cc n v khc loi l nhng n v khc nhau v cp v chc nng nh m v - hnh v - t - cu. - H thng kt cu ca ngn ng cn th hin cc mi quan h tn ti gia cc n v trong cng mt cp hoc gia cc cp , c bit l nhng mi quan h chung nht, bao trm ln ton b h thng kt cu ca ngn ng: quan h lin tng (quan h h hnh, quan h dc, quan h la chn, quan h i v), quan h ng on (quan h tuyn tnh, quan h ngang, quan h kt hp, quan h c on) v quan h tn ti (quan h cp bc, quan h n v). 5. Ngun gc v s pht trin ca ngn ng - Cn phn bit s khc nhau gia vic nghin cu ngun gc ca ngn ng loi ngi ni chung v nghin cu ngun gc ca cc ngn ng c th. - Nm vng ni dung c bn ca mt s gi thuyt v ngun gc ca ngn ng: thuyt tng thanh, thuyt cm thn, thuyt ting ku trong lao ng, thuyt ngn ng c ch v thuyt kh c x hi. - Nm vng quan im ca ch ngha duy vt bin chng v ngun gc ca ngn ng. Quan im y phn tch v l gii mt cch khoa hc v nhng tin t nhin v tin x hi cho s hnh thnh ngn ng thnh ting con ngi. 6. V ngun gc v s pht trin ca ting Vit v ch quc ng - V ngun gc ting Vit, cn nm vng ni dung ca vic phn loi cc ngn ng theo ngun gc v phng php so snh lch s, cn c bit lu n ng h ca ting Vit: ng h Mn Khmer v cc du tch thi k vit Mng trong ting Vit hin nay. - Nm vng qu trnh pht trin ca ting Vit qua cc thi k, c bit l thi k phong kin, thi k thuc Php v t sau Cch mng Thng Tm n nay. - Nm vng s hnh thnh v pht trin ca ch quc ng? c im ca ch quc ng, nhng u im v hn ch ca n?
5

- Nm vng nhng ni dung c bn v chnh sch ngn ng ca ng v Nh nc ta v vn gi gn v pht trin ting Vit hin nay (nht l vn gi gn s trong sng ca ting Vit). 7. Phn loi cc ngn ng Hc vin cn nm vng hai phng php phn loi cc ngn ng. - Phn loi theo ngun gc l cch phn loi s dng phng php so snh lch s, ngha l so snh cc ngn ng trong qu trnh pht trin lch s ca n da trn ng liu hin ti, cc ng liu trn cc vn bia v cc th tch c. ngi ta so snh vn t vng c bn tm ra s tng ng v ng m, v ngha, t xc nh cc h, cc dng, cc nhnh ngn ng. - Phn loi theo loi hnh l cch phn loi s dng phng php so snh loi hnh, tc l so snh ngn ng trn din ng i v c cu ca chng. Ngi ta so snh cu to t v cc phng thc hin th ngha ng php ca t tm ra cc ph nim, cc c trng loi hnh, t xc nh cc loi hnh ngn ng. 8. Mt s vn v ng dng hc - Nm vng ni dung cc khi nim ngha tng minh, ngha hm n, hm ngn v tin gi nh. - Khi tm hiu ngha hm n, cn phi phn bit s ging nhay v khc nhau gia hm ngn v tin gi nh. Hai loi ngha ny u khng c bc l trc tip bng cu ch m l kt qu ca mt qu trnh suy lun. - Cch ni c hm ngn l cch ni kh phc tp, b chi phi bi nhiu yu t, nhng c bit l cc nhn t nh vi phm quy tc chiu vt, dng cu phn loi theo mc ch giao tip, vi phm nguyn tc lp lun, vi phm quy tc hi thoi.

II. CU HI V GI TR LI CU HI

Cu 01: Phn tch s khc nhau gia ngn ng v li ni. Gi : - V bn th, ngn ng l mt h thng cc n v t thp n cao (m v, hnh v, t v cu) v mt h thng cc quy tc ng php. - Li ni l nhng pht ngn c th, do tng c nhn c th ni ra hoc vit ra, mang mt ni dung t tng, tnh cm c th v c th biu th nhng c im tm sinh l ca c nhn ngi ni. - S khc nhau gia ngn ng v li ni th hin ch: + Ngn ng l mt thc th tru tng, khi qut. Tri li, li ni l nhng pht ngn c th, vt cht.
6

+ Ngn ng l mt hin tng mang bn cht x hi, v n l sn phm ca tp th, c tp th ngi ni sng to t lu i. Tri li li ni l hin tng mang tnh cht c nhn, v n l sn phm ca tng c nhn. + Ngn ng l mt hin tng c tnh n nh, bt bin. Tri li, li ni l hin tng mang tnh lm thi. + Ngn ng l mt h thng cc n v hu hn, tri li, li ni l nhng pht ngn v hn. Cu 02: Mt s ngi nu ra nhng bng chng chng minh rng ngn ng l mt hin tng t nhin (nh ng nht ngn ng vi c th sinh vt, vi bn nng sinh vt ca con ngi, vi nhng nt c trng v chng tc v vi ting ku ca loi vt) c ng khng? Gi : - Nu nhn b ngoi, dng nh ngn ng c lin quan vi cc hin tng ni trn, bi v, cng nh ngn ng, cc hin tng y u gn lin vi con ngi (c th sinh vt, c trng bn nng, c trng chng tc) hoc lin quan n ngn ng m thanh ca con ngi (ting ku ca loi vt) . Nhng xt v bn cht th ngn ng khng c mi lin h g vi chng. - C th sinh vt (cc loi thc vt, ng vt) cng c qu trnh hnh thnh, tn ti, pht trin, hng thnh v mt i tng t nh ngn ng. Nhng cc c th sinh vt khi cht i, l mt i hon ton, khng li du vt g trong cc c th mi. Trong khi , cc ngn ng c (cc t ng) cho d ngy nay khng c dng na, nhng n cn li nhiu du vt trong cc ngn ng mi, nht l v c cu ng m, t vng (nh ting Latin, ting Phn). - Cc c trng bn nng sinh vt ca con ngi (nh i, ng, n ung, khc, ci) cng c mt qu trnh hnh thnh ng thi vi s hnh thnh v pht trin ngn ng mi ngi. Nhng cc c trng bn nng l nhng hin tng c th ny sinh v tn ti ngay c trng thi n lp (bn ngoi x hi loi ngi). Trong khi ngn ng khng ny sinh v tn ti trng thi y. Ngn ng hnh thnh trong mi c nhn ch trong cng ng x hi, do s tc ng ca ngn ng cng ng. - Nhng nt c trng chng tc (nh mu da, mu tc, mu mt, kch thc xng s,..) v hnh thc dng nh c lin quan vi cng ng ngn ng (dng nh mi chng tc u ni cc th ting ging nhau). Nhng, v bn cht, cc c trng chng tc lun lun mang tnh di truyn. Tri li, ngn ng khng mang tnh di truyn. Mt khc, c nhng ngn ng c nhiu chng tc

khc nhau cng s dng; li c nhng chng tc s dng nhiu ngn ng khc nhau. - Ting ku ca loi vt hon ton khc v cht so vi ting ni ca loi ngi. Ting ku ca cc loi vt l nhng m thanh c tnh cht bn nng , v ngha thuc h thng tn hiu th nht; ting ni ca loi ngi l mt h thng m thanh c ngha, c hnh thnh mt cch c thc, l sn phm ca t duy v mang tnh x hi. Cu 03: Chng minh rng ngn ng l mt hin tng x hi, n tn ti v pht trin theo quy lut khch quan, khng ph thuc vo ch v nguyn vng c nhn. Gi : - Nh c bit, ngn ng do chnh con ngi sng to ra, n ny sinh, tn ti v pht trin lun lun ph thuc vo con ngi v x hi loi ngi. Mi bin ng trong x hi d ln hay nh u tc ng trc tip n ngn ng v lm cho ngn ng vn ng, bin i (nht l b phn t vng). Ly ting Vit v thc tin x hi Vit Nam chng minh. - Ngn ng do con ngi sng to ra l lm phng tin giao tip gia cc thnh vin trong x hi. V th ngn ng l ti sn chung ca cng ng, l mt h thng tru tng tn ti tim tng trong k c ca cc thnh vin trong cng ng. - Ngn ng khng phi l hin tng t nhin. Ngn ng khc v cht so vi cc hin tng t nhin gn lin hoc lin quan n con ngi nh c th sinh vt, c trng bn nng, c trng chng tc, m thanh ca tr s sinh v m thanh cc loi vt, - S hnh thnh v pht trin ca ngn ng mi c nhn l hon ton mang tnh khch quan, chu nh hng cc quy lut ca x hi, v khng phi l mt hin tng c tnh cht bm sinh, bn nng. Cu 04: Ti sao ni ngn ng l mt hin tng x hi c bit? Gi : Khi so snh ngn ng vi cc hin tng x hi thuc kin trc thng tng nh php lut, vn hc, chnh tr, o c, ta thy: - Cc hin tng x hi thuc kin trc thng tng lun lun ph thuc vo c s h tng, do c s h tng sinh ra. V vy cc hin tng x hi ni trn s b mt i hoc b thay th khi c s h tng tng ng b mt i hoc b thay th. Tri li, ngn ng khng thuc kin trc thng tng, cng khng thuc c s
8

h tng, v vy, khi c s h tng sp , ngn ng cng khng b mt i hoc thay th ngn ng ny bng ngn ng khc. Thc tin lch s x hi Vit Nam v ting Vit l mt minh chng. - Cc hin tng x hi thuc kin trc thng tng lun lun mang tnh giai cp, lun lun phc v cho mt giai cp nht nh trong x hi. Tri li, ngn ng khng mang tnh giai cp. Ngn ng l ti sn chung ca cng ng, ca mi giai cp trong x hi. Ngn ng l ting ni chung ca mi giai cp, mi tng lp, mi thnh vin trong mt cng ng. - Cng cn lu rng: + Mc d ngn ng khng mt i hoc khng b thay th ngn ng ny bng ngn ng khc khi c s h tng b thay th, nhng trong ni b ngn ng (nht l b phn t vng) vn lun lun din ra mt qu trnh vn ng, bin i v pht trin nhm p ng vi nhu cu giao tip ca x hi trong tng giai on lch s nht nh. Ly lch s ting Vit chng minh. + Mc d ngn ng khng mang tnh giai cp v ngn ng l phng tin giao tip chung ca ton x hi, nhng mi giai cp, mi tng lp trong x hi khi s dng ngn ng khng t ra v can i vi n, lun lun c thc th hin quan im, lp trng giai cp ca mnh; lun lun li dng ngn ng phc v cho mc ch c nhn ca mnh. Ly thc tin vn dng ting Vit chng minh. Cu 05: Phn tch v chng minh rng ngn ng l mt phng tin giao tip . Gi : - Trc ht, ngn ng l mt h thng tn hiu v chc nng c bn ca cc tn hiu l chc nng giao tip. - Chc nng giao tip ca ngn ng c th hin trc ht, ngn ng l phng tin con ngi truyn t nhng t tng, tnh cm, ch, nguyn vng ca mnh i vi cng ng mt cch nhanh nht, chnh xc nht v trc tip nht. - Ngn ng cn l phng tin con ngi thit lp v th hin mt cch chnh xc cc mi quan h gia con ngi vi con ngi. - Ngn ng cn l phng tin con ngi thc hin chc nng qun l x hi, iu hnh v pht trin x hi. - Ly thc tin vn dng ting Vit chng minh. Cu 06: V sao ni ngn ng l phng tin giao tip quan trng v u vit nht ca con ngi?
9

Gi : - Lnin nh ngha rng ngn ng l phng tin giao tip trong yu nht ca con ngi. Trc ht, ngn ng l mt phng tin giao tip. Bi v, ngn ng l mt h thng tn hiu c con ngi dng truyn t t tng, tnh cm, ch, nguyn vng ca mnh n ngi khc. Ngn ng cn l phng tin to lp v th hin cc mi quan h. ng thi, ngn ng l phng tin t chc, qun l x hi, pht trin x hi. - Nu so snh ngn ng vi cc phng tin giao tip b sung khc nh: ng tc, c ch, cng thc, k hiu, biu , cc mn ngh thut n lp (m nhc, hi ha, iu khc, ma) th ta thy ngn ng l mt phng tin giao tip c bit, v: a. Ni dung biu t ca cc phng tin giao tip b sung ni chung l ngho nn, t i, n ngha. Tri li, ni dung biu t ca phng tin giao tip ngn ng ht sc phong ph v su sc. Bi v, mi quan h gia hai mt trong cc phng tin giao tip b sung l quan h 1/1. Trong khi , mi quan h gia hai mt trong phng tin giao tip ngn ng l quan h 1/n v n/1, v vy, ngn ng lun lun tn ti cc hin tng a ngha, ng ngha, tri ngha, ng m b. Ni dung ca cc phng tin giao tip b sung ni chung l kh hiu, khng quen thuc i vi tt c mi thnh vin trong cng ng. tri li, ngha ca cc n v ngn ng rt quen thuc v d hiu i vi mi ngi, i vi mi la tui, thnh phn, tng lp trong x hi. c. Ngoi tr cc mn ngh thut n lp, cc phng tin giao tip b sung khc khng c kh nng biu th cm xc. Tri li, ngn ng lun lun c kh nng biu th mi cm xc, trng thi tm l tinh t v su kn nht ca con ngi. C th ni, ngn ng khng bao gi chu b tay trc bt k mt nhu cu biu t no ca con ngi. Ly cc dn chng phn tch, minh ha cho cc lun im a,b,c.

Cu 07: Phn tch chc nng t duy ca ngn ng. Gi : a) Trc ht phi gii thch r khi nim t duy: - T duy biu th qu trnh nhn thc (qu trnh hnh thnh tng). - T duy cn th hin kt qu ca nhn thc (biu th tng hnh thnh) b) Vai tr ca ngn ng i vi t duy:
10

- D t duy c hiu theo ngha no th ngn ng vn lun lun l v vt cht din t t duy, tham gia vo qu trnh hnh thnh tng, ng thi nh hnh cc tng. - Nh ngn ng m cc tng ca t duy tr nn r rng hn. Nu khng c ngn ng th cc tng cng ch nh l nhng m my ng sc. Cu 08: Gii thch v chng minh cu ni ca Mc:Ngn ng l hin thc trc tip ca t tng? Gi : Cu ni ny khng nh vai tr v mi quan h ca ngn ng i vi t duy. - V vai tr ca ngn ng: ngn ng nh l mt hnh thc, l ci v vt cht ca t duy. N va l phng tin ghi li sn phm, kt qu ca qu trnh t duy, va to iu kin cho t duy pht trin. Ni cch khc, d t duy c theo ngha no th ngn ng lun lun l phng tin va tham gia vo qu trnh hnh thnh tng, va nh hnh cc tng hnh thnh. - V quan h gia ngn ng v t duy: l mi quan h c tnh bin chng, thng nht v hu c. Quan h gia ngn ng v t duy c v nh hai mt ca mt t giy, khng th ct b mt ny m khng ng thi ct b c mt bn kia. u c ngn ng th c t duy, v ngc li, u c t duy th phi c ngn ng din t. Ngn ng v t duy l hai i tng tn ti khch quan, chng thng nht nhng khng ng nht v chng khc nhau nhng khng tch ri. Cc n v ca t duy c din t bi cc n v ca ngn ng (ly v d phn tch v minh ha). Cu 09: Trnh by ni dung mt s gi thuyt v ngun gc ca ngn ng. Gi : - Cc gi thuyt v ngun gc ca ngn ng (thuyt tng thanh, thuyt cm thn, thuyt ting ku trong lao ng, thuyt ngn ng c ch v thuyt kh c x hi) l nhng gi thuyt th hin quan im ca cc nh duy vt siu hnh : ly ci hin tng quy thnh ci bn cht, ly ci c bit quy thnh ci ph bin, phi l v mu thun. - Thuyt tng thanh cho rng ngn ng ra i l do con ngi dng c quan pht m ca mnh m phng nhng m thanh ca t nhin nh ting chim ku, ting gi thi, ting nc chy, hoc dng c im ca t th b my pht m m phng c im ca s vt khch quan. C s ca gi thuyt trn l s tn ti ca cc t tng thanh v t m phng trong cc ngn ng (ly v d minh ha, phn tch).
11

- Thuyt cm thn cho rng ngn ng loi ngi bt ngun t nhng m thanh biu th cm xc nh mng, gin, vui, bun, au n C s ca gi thuyt ny l s tn ti trong cc ngn ng nhng thn t v nhng t pht sinh thn t (ly v d minh ha, phn tch). - Thuyt ting ku trong lao ng cho rng ngn ng xut hin t nhng ting ku trong lao ng tp th theo nhp lao ng. Nhng m thanh ny v sau tr thnh tn gi ca ng tc lao ng. C s ca gi thuyt ny l s tn ti ca mt s t c dng thng nht hnh ng chung trong cc ngn ng (ly v d minh ha). - Thuyt kh c x hi cho rng, ngn ng ra i l do con ngi tha thun vi nhau m quy nh ra (ly v d minh ha). - Thuyt ngn ng c ch cho rng ban u con ngi cha c ngn ng thnh ting. giao tip vi nhau, ngi ta dng t th mt s b phn ca thn th nh u, lng v tay truyn t thng tin (ly v d minh ha). Cu 10: Trnh by quan im ca ng ghen v ngun gc ca ngn ng. Gi : - Khc vi cc nh duy vt siu hnh, cc nh duy vt bin chng da vo nhng thnh tu ca cc khoa hc t nhin cng nh khoa hc x hi nhn vn phn tch v chng minh qu trnh hnh thnh ngn ng thnh ting con ngi. Mt trong nhng i biu xut sc ca ch ngha duy vt bin chng chng minh mt cch duy nht ng s hnh thnh ngn ng con ngi l Ph. ng ghen vi lun vn khoa hc Tc dng ca lao ng trong qu trnh chuyn bin t vn thnh ngi. - Trong tc phm Tc dng ca lao ng trong qu trnh chuyn bin t vn thnh ngi, khi phn tch qu trnh tin ha t nhin tr thnh con ngi trn tri t, ng ghen ng thi phn tch v l gii mt cch khoa hc iu kin t nhin v iu kin x hi cho s hnh thnh ngn ng m thanh con ngi. - V iu kin t nhin, ng ghen ch r bc quyt nh trong qu trnh chuyn bin t vn thnh ngi l s kin chuyn t dng i khom sang dng i thng ng cng vi i tay c gii phng. Nh c dng i thng ng m kh qun ca b my pht m c hnh thnh v hon thin dn. Nh c i tay c gii phng, con ngi c th to ra cng c lao ng, iu m bt c mt loi vn no cng khng th lm c. Nh cng c lao ng m lao ng ca con ngi tr nn c sng to, khc hn vi lao ng bn nng ca loi vt. Nh lao ng m b c con ngi c hnh thnh v pht trin, t duy tru tng ra
12

i. Dn dn vi s pht trin ca bn tay v vi qu trnh lao ng, con ngi bt u thng tr gii t nhin v s thng tr , c mi ln tin ln mt bc v n m rng thm tm mt ca con ngi [3,60]. Nh vy, theo ng ghen, s pht trin ca lao ng a n kt qu tt yu l tht cht thm nhng mi quan h gia cc thnh vin ca x hi, bng cch to ra rt nhiu trng hp con ngi gip ln nhau, hp tc vi nhau v lm cho mi c nhn ngy cng c thc r rt i vi li ch ca s hp tc y. Tm li, nhng con ngi ang c hnh thnh t n mc vi nhau l h c nhng iu kin cn phi ni mi c. Nh vy, ngn ng ch sinh ra do nhu cu, do s cn thit phi giao tip. Nhng nhu cu giao tip y ca con ngi cng li do lao ng quyt nh. Cu 11: Hy phn tch v chng minh: s pht trin khng ng u gia cc mt ng m, t vng, ng php ca ngn ng? Gi : - Trong ba b phn to thnh mt ngn ng (ng m, t vng, ng php) th b phn t vng bin i v pht trin nhanh nht v nhiu nht, sau b phn ng m v cui cng l b phn ng php. - B phn t vng bin i nhanh nht v nhiu nht v t vng trc tip phn nh i sng x hi. Mi bin i trong x hi u c ngn ng trc tip phn nh. Cng cn phn bit t vng ni chung v t vng c bn. T vng ni chung bin i khng ngng, ngy cng phong ph. Nhng t gc, t vng c bn n nh, c tnh bt bin. - B phn ng m ca ngn ng bin i chm v khng u v nu bin i nhanh s nh hng trc tip n vic giao tip bng ngn ng. Tuy nhin, ng m bin i dn n tn ti cc cch pht m a phng. - B phn ng php bin i chm nht, v cng vi b phn t vng c bn, ng php l c s ca ngn ng. S bin i nhanh ca quy tc ng php s dn n kh khn trong vic giao tip. Tuy nhin, trong thi gian di, h thng ng php cng c bin i, ci tin, b sung thm cc quy tc mi. Cu 12: Tm tt qu trnh pht trin ca ting Vit qua cc thi k: thi k phong kin, thi k thuc Php v t sau Cch mng thng Tm n nay. Gi : - Ting Vit thi phong kin: Do ting Vit v ting Hn gn nhau v mt loi hnh, ngha l c hai u thuc loi ngn ng n lp m tit tnh, nn ting Vit vay mn rt nhiu t ng ting Hn theo chiu hng ch o l Vit
13

ha trc ht v mt m c, sau v mt ngha v phm vi s dng. C mt s t Hn vo ting Vit qua con ng khu ng mt thi im xa xa, di cc v ng m c v dn dn ha ng vo vn t vng ting Vit khin ngi ta kh nhn ra l t Vit gc Hn nh: u, gan, gh, ci T th k XI v sau, Nho hc dn dn c cao v gi v tr c tn. Mt nn vn chng ch Hn mang sc thi Vit Nam hnh thnh v pht trin. Nh vy, con ng Vit ha vn t Hn c y mnh v ting Vit ngy cng thm phong ph, a dng, tinh t, uyn chuyn. Ch Nm ra i bng cch vay mn mt s yu t vn t Hn (hoc tng b phn ch, hoc c ch trn vn) ghi li ting Vit theo nguyn tc ghi m tit. Ch Nm gp phn phn nh din mo h thng ngn ng vn hc ca ting Vit lc by gi (qua nhng bi ph Nm thi Trn, th Nm v truyn Nm thi L, Nguyn). - Ting Vit thi thuc Php: Thi k ny, ch quc ng tr nn thng dng cng vi s nh hng ca ngn ng - vn ha Php, lm cho ting Vit c pht trin thm mt bc. Bo ch, sch v ting Vit (ch quc ng) ra i ngy cng nhiu. Nhiu t ng, thut ng mi c s dng, tuy ch yu vn l t Hn Vit. Nhiu hot ng vn chng, bo ch si ni cng vi s hnh thnh nhiu th loi mi lm cho ting Vit ngy cng thm phong ph, tinh t, a dng. - Ting Vit t sau Cch mng Thng Tm n nay: Vi bn Tuyn ngn c lp do Ch tch H Ch Minh c trc ng bo c nc v nhn dn ton th gii vo ngy 2.9.1945, ting Vit thc s ginh li a v c tn. Chc nng x hi ca ting Vit ngy cng c m rng, c s dng trong cc lnh vc giao tip khc nhau ca x hi (t sng tc vn hc n giao son tho cng vn hnh chnh; t lnh vc nghin cu khoa hc, gio dc n giao tip thng tin i chng). Ting Vit cn c vai tr l ngn ng quc gia, dng chung cho c khi cng ng nhiu dn tc trn t nc Vit Nam.

Cu 13: Ti sao ni ngn ng l mt h thng cu trc? Gi : - Cng nh mi i tng trong hin thc, ngn ng l mt thc th bao gm cc yu t, cc b phn bn trong v cc mi quan h gia cc yu t, cc b phn y. Ch c iu cc i tng trong hin thc l cc i tng vt cht, c

14

th; tri li, ngn ng l mt thc th tru tng khi qut, l sn phm ca nhn thc, c tru tng ha khi cc i tng vt cht, c th (li ni). - Cc yu t trong h thng cu trc ngn ng chnh l cc loi n v c bn ca ngn ng (m v, hnh v, t v cu). Bn cnh cc loi n v c bn l mt tp hp gm nhiu n v ng loi (cng cp , cng chc nng) to thnh mt h thng. Chng hn: h thng m v, h thng hnh v, h thng t vng, h thng c php. Cc n v trong cng mt h thng to thnh mt cp (bc), chng hn: cp ng m, cp t vng, cp c php Cc n v trong cng mt cp hoc gia cc cp lun lun nm trong cc mi quan h chng cht, rng buc, chi phi ln nhau. Trong h thng cu trc ngn ng va tn ti cc quan h chung nht, bao trm nh quan h lin tng, quan h ng on, quan h tn ti; va tn ti cc quan h ring, c th nh quan h ng php (quan h ng lp, quan h chnh ph, quan h ch v), quan h ng ngha (quan h ng ngha, quan h a ngha, quan h tri ngha) Hc vin ly v d ting Vit phn tch v chng minh. Cu 14: Phn tch cc n v ng loi v khc loi trong h thng cu trc ca ngn ng. Gi : a) Cc n v ng loi l nhng n v ging nhau v cp v chc nng. Chng hn, cc m v u cng cp ng m v u c cng chc nng phn bit ngha, cu to hnh v, cc hnh v u cng cp hnh thi v cng chc nng biu th ngha v cu to t, cc t u cng cp t vng v cng chc nng nh danh, biu th khi nim v cu to cu, cc cu u cng cp c php v cng chc nng thng bo, cu to on. b) Cc n v khc loi l nhng n v khc nhau v cp v chc nng. l cc loi n v t thp n cao: m v, hnh v, t v cu. Hc vin ly v d ting Vit phn tch v chng minh. Cu 15. Phn tch ni dung, vai tr v tc dng ca hai quan h - quan h ng on v quan h lin tng trong h thng cu trc ca ngn ng. Gi : a) V quan h lin tng - Quan h lin tng l mi quan h gia cc n v ng loi, tn ti tim tng trong k c ca ngi ni v c th thay th cho nhau cng mt v tr trong chui li ni.
15

- Quan h lin tng lin quan trc tip n vn ngn ng ca ngi ni, l tin , c s cho thao tc la chn ca t duy. - Quan h lin tng c tc dng gip ngi ni to lp c nhng li ni sinh ng, gi cm, chnh xc, giu hnh nh v hm sc v ngha. - Hc vin cn nu ra cc dn chng phn tch v chng minh. b) V quan h ng on - Quan h ng on l mi quan h gia cc n v cng tn ti hin thc trn li ni, c sp xp theo mt trt t nht nh, ph hp vi cc quy tc v l gch, ng php v ng ngha ca ngn ng. - Quan h ng on lin quan trc tip n nng lc ngn ng ca ngi ni, l tin , c s cho thao tc kt hp ca t duy. - Quan h lin tng c tc dng gip ngi ni to lp c nhng li ni r rng, l gch v d hiu. - Hc vin cn nu ra cc dn chng phn tch v chng minh. Cu 16: Hy phn tch v chng minh ngn ng mang bn cht tn hiu? Gi : Cng nh mi tn hiu thng thng trong cuc sng quanh ta, ngn ng cng mang nhng c im c bn ca tn hiu nh sau: - Ngn ng cng c hai mt mt biu t v mt c biu t (cn gi l ci biu t v ci c biu t). Mt biu t l v vt cht m thanh, mt c biu t l ni dung s vt, hin tng. Hai mt ny lun tn ti trong mi quan h thng nht. - Ngn ng cng mang tnh vt cht, v c tnh vt cht th con ngi mi tip nhn trc tip bng gic quan ca mnh. Mc d ngn ng l mt thc t tru tng, khi qut, nhng ngn ng phi tn ti trong mt i tng c th vt cht l li ni th chng ta mi nhn bit c ngn ng. - Ngn ng cng mang tnh h thng. Mi tn hiu ngn ng ch c gi tr nht nh khi nm trong cng mt h thng ngn ng no . - Ngn ng bao gi cng mang tnh khi qut. Chng hn, mi t ca ngn ng khng biu th mt i tng vt cht c th no trong hin thc m biu th mt lp s vt c nhng c im chung no . Hc vin ly v d ting Vit phn tch. Cu 17: Ti sao ni ngn ng l mt h thng tn hiu c bit? Gi : Tnh cht c bit ca h thng ngn ng th hin cc c trng sau:
16

- Tnh v on. i vi cc tn hin thng thng, mi quan h gia hnh thc vt cht v ni dung thng tin mang tnh quy c. Tn hiu ngn ng cng c ngun gc quy c, nhng v qu lu i nn mang tnh v on. Tnh v on ca tn hiu ngn ng th hin ch mi quan h gia CB v CB l khng c l do, khng gii thch c. - Tnh hnh tuyn. Cc tn hiu ngn ng khi hot ng giao tip khng bao gi xut hin ti mt thi im hoc mt v tr t hai tn hiu tr ln m xut hin k tip nhau theo mt trt t nht nh. Nh tnh hnh tuyn m ngi ta c th phn tch v nhn din c cc quy tc kt hp vi cc yu t to thnh cc n v ngn ng khc nhau. - Tnh phc tp, nhiu tng bc. Trc ht, h thng tn hiu ngn ng bao gm mt s lng n v rt ln, kh c th thng k ht s lng t, cu trong mt ngn ng. Mt khc, bn cnh cc tn hiu ngn ng ng loi cn tn ti cc tn hiu ngn ng khc loi, l cc n v ca ngn ng thuc nhiu cp khc nhau c quan h cp bc (tc l cc n v bc thp nm trong cc n v bc cao hn, cc n v bc cao, bao hm cc n v bc thp hn). Do vy, h thng tn hiu ngn ng l mt h thng ca nhiu h thng (h thng m v, h thng hnh v, h thng t vng, h thng cu). - Tnh a tr. Trong h thng tn hiu ngn ng, mi quan h gia CB v CB khng phi bao gi cng tng ng 1/1; m cng mt CB c th tng ng vi nhiu CB nh hin tng ng m, a ngha, hoc cng mt CB c th tng ng vi nhiu CB nh hin tng ng ngha ng thi, ngoi chc nng truyn tin, tn hiu ngn ng cn c nhiu chc nng nh biu th khi nim, biu cm - Tnh nng sn. Cc tn hiu ngn ng lun lun tim tng kh nng sn sinh cc tn hiu mi t nhng tn hiu ban u. Hc vin t ly dn chng phn tch, minh ha.

Cu 18: Phn tch s khc nhau gia phng php so snh lch s v phng php so snh loi hnh? Gi : S khc nhau gia hai phng php ny th hin cc mt sau y: - Nu phng php so snh lch s hng vo s so snh cc ngn ng trong lch s pht trin ca n th phng php so snh loi hnh li hng vo tnh trng hin c ca ngn ng. - Nu ni dung ca phng php so snh lch s l so snh cc t, cc dng thc ca t tng t nhau v ngha v m thanh trong cc ngn ng khc
17

nhau da vo t liu ngn ng sng cng nh nhng ti liu c ghi trn vn bia v th tch c th ni dung ca phng php so snh loi hnh l so snh ng i gia cc ngn ng v kt cu (c th v mt ng m, t vng, hnh thi, c php hoc ng ngha) ca chng tm ra nhng im ging nhau v khc nhau gia chng. T nhng im ging nhau, ngi ta rt ra cc ph nim, tp hp mt s ph nim cho ta mt loi hnh ngn ng. - Nu kt qu ca phng php so snh lch s l xc nh ngun gc lch s cc ngn ng (hnh thnh cc ng h (h), cc dng, cc nhnh ngn ng) th kt qu ca phng php so snh loi hnh l khi qut thnh cc ph nim v cc loi hnh ngn ng. Hc vin t ly dn chng phn tch, minh ha. Cu 19: V tr ca ting Vit trong kt qu phn loi cc ngn ng theo ngun gc v theo loi hnh? Tm tt gi thuyt v ngun gc ca ting Vit? Gi : - Khi phn loi cc ngn ng v ngun gc, ting Vit thuc h Mn Khmer, gn gi vi cc ngn ng Mng, Khmer, Bana, Ktu. - Khi phn loi cc ngn ng v loi hnh, ting Vit thuc loi hnh ngn ng n lp, gn gi vi cc ngn ng Hn, Thi, Mng, Khmer. - Gi thuyt c nhiu sc thuyt phc v ngun gc ca ting Vit: ting Vit bt ngun t mt ng h ln sinh thnh trong khung cnh ng Nam thi tin s (gi l ng h Nam ) t b sng Dng T (Trung Quc) cho ti vng Atsam (Mianma), bao gm c Thi, Lo, Vit Nam, Campuchia v lan ta ti cc bn o, o pha Nam gip Chu i Dng. V sau, ng h ny phn chia thnh nhiu dng, trong c dng Mn Khmer phn b vng Nam ng Dng v vng ph cn vng ni Bc ng Dng. Ting Vit t ch l mt ngn ng thuc dng Mn Khmer (gi l ngn ng tin Vit Mng), chuyn thnh ting Vit Mng chung (hoc ting Vit c) v cui cng tch thnh ting Vit v ting Mng. Cu 20: Phn tch cc khi nim ngha tng minh, ngha hm n, tin gi nh, hm ngn. Gi : - ngha tng minh l phn ngha ca cu ni c bc l mt cch trc tip do cc yu t ngn ng em li. - ngha hm n l phn ngha khng bc l trc tip do cc yu t ngn ng em li m nh suy mi nm bt c.
18

- Tin gi nh l nhng cn c cn thit ngi ni to ra ngha tng minh trong cu ni ca mnh. - Hm ngn l nhng ni dung c th suy ra t mt cu ni c th no y t ngha tng minh v tin gi nh. Hc vin t tm dn chng phn tch v chng minh.

TI LIU THAM KHO 1. Hu Chu, C s ng ngha hc t vng, Nxb i hc v Trung hc chuyn nghip, H Ni, 1987. 2. Mai Ngc Ch, V c Nghiu, Hong Trng Phin, C s ngn ng hc v ting Vit, Nxb i hc v Trung hc chuyn nghip, H Ni, 1992. 3. Nguyn Thin Gip, on Thin Thut, Nguyn Minh Thuyt, Dn lun ngn ng hc, Nxb Gio dc, H Ni, 1995. 4. Cao Xun Ho, Ting Vit s tho ng php chc nng Quyn I, Nxb KHXH, H Ni, 1991. 5. Hong Tt Thng, Gio trnh C s ngn ng hc, Nxb Gio dc, H Ni, 2003. 6. L Quang Thim, Nghin cu i chiu cc ngn ng, Nxb i hc v Trung hc chuyn nghip, H Ni, 1989. 7. N. V. Xtankvich, Loi hnh ngn ng, Nxb i hc v Trung hc chuyn nghip, H Ni, 1982. 8. L A, Xun Tho, Gio trnh ting Vit 1, Nxb Gio dc, H Ni, 2002.

19

B. NG M TING VIT
I. NHNG KIN THC C BN HC VIN CN NM VNG

1. C s ng m 1.1. C s t nhin: C s cu m bao gm hot ng ca b my cu m sn sinh cc m thanh ngn ng v c s m hc bao gm nhng c s m thanh m tai ngi c th phn bit c trong m thanh ngn ng nh s phn bit gia ting thanh v ting ng, cao, mnh, di v m sc ca m thanh ngn ng. 1.2. C s x hi: Cch t chc h thng ng m ca cc ngn ng c th, cch x l ng m v cch phi hp cc n v ng m. 2. n v ng m 2.1. n v on tnh: - m tit (khi nim, phn loi) - m t (khi nim, phn loi m t: nguyn m - ph m, cc tiu ch phn loi nguyn m, cc tiu ch phn loi ph m) - m v (khi nim khu bit - khi nim m v - m v v bin th m v) 2.2. n v siu on tnh: - Thanh iu (khi nim, phn loi) - Trng m (khi nim, phn loi) - Ng iu (khi nim, phn loi) 3. Ng m ting Vit 3.1. m tit ting Vit - c im ng m - c im chc nng c im cu to. - Phn loi m tit (phn loi da vo s lng thnh t - phn loi da vo yu t kt thc) 3.2. H thng m v ting Vit. 3.2.1. H thng m u (c im, s hin th ch vit, bin th m u) 3.2.2. m m (c im, s th hin bng ch vit, quan h gia m u v m m, quan h gia m m v m chnh). 3.2.3. H thng m chnh (c im, s th hin ch vit, kh nng phn b ca m chnh, bin th ca m chnh). 3.2.4. H thng m cui (c im, s th hin ch vit, kh nng phn b ca m cui, bin th ca m cui).
20

3.2.5. H thng thanh iu ( kh nng phn b). 3.3. Ch vit v chnh t. 3.3.1. Ch vit ting Vit 3.3.2. Vn chnh t ting Vit.
II. CU HI V GI

Cu 1: Trnh by v tnh n lp ca m tit ting Vit. Gi : + Ranh gii m tit r rng: - Cc m tit tch bit nhau rt r - m tit ting Vit khng c hnh thc c ni nh trong cc ngn ng n u. (c th dn mt s v d so snh) - Lu mt s trng hp 2 m tit ting Vit nhp li thnh mt m tit. + Ranh gii m tit trng vi ranh gii hnh v: - m tit ting Vit c vai tr quan trng v ranh gii m tit trng vi ranh gii hnh v (n v nh nht c ngha) cn lu trong ngn ng n u n v hnh v c th th hin cc loi n v ng m khc nhau hoc bng mt m v hoc mt s tp hp m v (nh hn m tit), mt m tit hoc mt t hp m tit (ln hn m tit). Trong ting Vit n v c ngha nh nht l mt m tit. Trong ngn ng n u c trng hp hnh v trng vi m tit nhng khng phi l hnh thc in hnh. Ngc li trong ting Vit cng c mt s hnh v gm nhiu m tit nhng y l hin tng l t. V c bn mt m tit ting Vit ng thi cng l n v nh nht c ngha v l n v c bn cu to t ting Vit. Hn th na, trong ting Vit cn c s trng hp mt cch ph bin 3 n v: m tit hnh v - t. y l c ch n tit v l c im c bn ting Vit c xp vo loi hnh ngn ng n lp. Cu 2: Trnh by v c im cu to ca m tit ting Vit. Gi : - c im c bn ca ngn ng n tit tnh in hnh nh ting Vit l cu to m tit ht sc cht ch. - Da vo thc t s dng ting Vit (nh cu to t ly, cu to t theo phng thc ic ha, ni li, hip vn th) c th phn xut m tit ting Vit thnh 5 thnh t cu to nh hn. - Mi thnh t trong cu to m tit ting Vit c c im ring v gi chc nng ring khng th thay th cho nhau. 1. Thanh iu: l thnh phn siu on tnh, gi chc nng khu bit da vo s thay i cao ca m tit.
21

2. m u: tt c u l ph m n, gi chc nng m u m tit 3. m m: khu bit da vo s thay i m sc ca m tit (trm ha/ khng c hin tng trm ha) 4. m chnh: gi chc nng quy nh m sc ca m tit. y l m v m tit tnh. 5. m cui: gi chc nng kt thc m tit. S cu to m tit ting Vit Thanh iu F1 w Vn NA

F2

Cn lu n vai tr quan trng ca nguyn m chnh v thanh iu trong cu to m tit ting Vit v y l 2 yu t khng th thiu trong cu to m tit ting Vit. Cc thnh t khc c th c, c th khng c. Hc vin c th v s cu to m tit v cc phn b thnh phn trong cu to d hnh dung hn. Cu 3: S phn bc trong cu to m tit ting Vit. Gi : - Cc thnh phn trong cu to m tit c t chc theo cc kiu quan h nht nh to thnh cc tng bc. - C th da vo 2 loi quan h phn bc: + Da vo kh nng phn tch cc thnh t ca m tit theo ranh gii hnh thi hc hay theo ranh gii ng m hc c th phn cu to m tit thanh hai bc: Bc I: l bc ca cc thnh t c ranh gii hnh thi hc (ng ranh gii lin quan n vn cu to t, cu to hnh thi ca t). l 3 thnh t: Ph m u/ vn/ thanh iu. Bc II: l bc ca cc thnh t c phn chia ra trong phn vn. i vi bc ny ranh gii gia cc thnh t m nht hn (ranh gii ng m hc). Ranh gii ny c xc inh da vo thc t ca mt s t ly, c bit da vo mt s hnh thc hip vn thng cng da vo cc cch ni li khng bnh thng tch phn vn ra thnh ba thnh t nh hn: m m/ m chnh/ v m cui. + Da vo quan h thun ty ng m hc theo hnh thc lng phn (mc cht ch v t cht ch) ngi ta chia cu to m tit thnh cc bc. Bc I: bc lng phn gia hai loi n v siu on v chit on.

22

Bc II: lng phn ln th hai trong thnh phn chit on gia m u v phn vn. Bc III: lng phn trong cu to phn vn gia m m v vn ci (vn cha m chnh v m cui) bc lng phn cui cng trong phn vn ci gia m chnh v m cui. C th hnh dung nh sau:

m tit Siu on chit on vn m iu vn ci m cui

m u

m chnh

bc u tin l bc quan h gia cc thnh t lng lo nht. bc lng phn cui cng l bc ca hai thnh t c quan h cht ch vi nhau. Cu 4: Da vo cch kt thc m tit c th phn loi m tit nh th no? Hy th phn loi cc m tit trong on th sau y: Nu nhm mt trong vn lng gi S c nghe nhiu ting chim hay Ting lch rch chim su trong l Con cha vi va ht va bay. (Trch Ni vi em-V Qun Phng) Gi : C 4 loi m tit: - m tit m: kt thc bng nguyn m (m tit khng c m cui). V d: l, nghe, va - m tit na m: kt thc bng cc bn m (-w v j). V d: nu, nhiu, hay, - m tit na khp: kt thc bng cc ph m vang (m, n, ). V d: nhm, vn, - m tit khp: kt thc bng ph m tc v thanh (p, t, k,). V d: mt, ht, lch rch, (cc v d ly t on th).

23

Cu 5: Trnh by s khc nhau gia ph m v nguyn m ting Vit v cu m v v chc nng cu to m tit. Gi : - S khc nhau gia ph m v nguyn m ting Vit v mt cu to m m hc. + V mt cu m: Khi pht m nguyn m lung hi that ra t do, khi pht m ph m lung hi b chn mt im no trong b my cu m. V vy ph m c tiu im cu m cn nguyn m th khng c. Khi pht ra nguyn m lung hi i ra yu cn khi pht ra ph m lungd hi i ra mnh. Khi pht m nguyn m b my cu m cng u cn khi pht m ph m cng thng tp trung tiu im cu m (im chn khi cu m). + V mt m hc: Nguyn m ch yu c to ra bi ting thanh cn ph m ch yu c t o ra bi ting ng. + V chc nng cu to m tit: Nguyn m g vai tr m chnh (m v m tit tnh) cn ph m vn gi vai tr m ph (cn lu trong cu to m tit ting Vit nguyn m lun lun gi vai tr m chnh (nh m tit), trong mt s ngn ng cc ph m vang / l, r / cng c th gi vai tr m chnh trong m tit). Nguyn m l yu t khng th thiu trong cu to m tit ting Vit (m tit n gin nht gm 2 thnh t nguyn m v thanh iu) cn ph m c th c hoc khng. Lu : Hc vin c th trnh by thm c im lng kh ca cc bn m (bn m m v bn m cui) trong ting Vit. Cu 6: Trnh by v s th hin ch vit cc m u ting Vit. Gi : - Nu nhn xt chung v nguyn tc ch vit ting Vit: ch vit ghi m t, mi m c th hin bng mt k hiu ch vit. - Tuy nhin trong thc t tnh hnh phc tp hn. Mt s m c th hin bng t hp con ch, v d: / t / - th; / c / - ch; mt s m khc c nhiu cch th hin bng ch vit khc nhau, v d: / k / th hin bng 3 hnh thc c , k , q , ngc li mt con ch c th li c nhiu m tr khc nhau, v d: con ch g ghi 2 m / j / v /z/

24

- Cn lu trong cc m v c nhiu hnh thc ch vit, tr trng hp ca m /z/ ra, cc trng hp cn li u c quy lut phn b cht ch. Cn phi gip hc sinh nm vng iu ny c th vit ng chnh t. Cu 7: Trnh by v quan h gia m chnh v m m / - w - / v hai bn nguyn m cui / -w - / v / -j / (trnh by kh nng phn b gia cc m chnh vi m m / - w - / v hai bn m cui / -w / v / -j / ) Gi : Gia m chnh vi m m v 2 bn m cui c nhng hn ch trong iu kin phn b nh sau: - Nguyn m dng sau trn mi / u, o, , uo/ khng kt hp vi m m / -w-/ v bn m cui / -w /. y l quy lut d ha trong phn b (cc nguyn m c tnh cht ging nhau (cng l dng sau trn mi) khng kt hp vi nhau) - Nguyn m / / v // khng kt hp vi m m. - Nguyn m / / t kt hp vi bn m cui / -w / - Nguyn m dng trc / i, e, , ie / khng kt hp vi bn m cui / -j / (cng theo quy lut d ha nh trn). - Cc nguyn m dng gia (tr / /v // nh trn) u c th kt hp vi m m v 2 bn m cui / -w /, / -j / Cu 8: Trnh by s th hin ch vit ca cc m chnh trong ting Vit. Gi : - Cng nh ph m, cc nguyn m ting Vit ngoi nhng trng hp tun th nguyn tc mt m mt ch cn c nhng trng hp phc tp khc nh : - Nguyn m i ie c 4 cch vit, i, y, ya, ia, nguyn m i /uo/ c 2 cch vit u v ua, // c 2 cch vit , a theo nhng iu kin phn b khc nhau. - Nguyn m / / c hai cch th hin bng ch vit e v a - Nguyn m /i/ c hai cch th hin bng ch vit : i v y - Nguyn m / / c hai cch th hin bng ch vit v a Cu 9: Trnh by nhng hiu bit ca anh ch v thanh iu v thanh iu ting Vit. Gi : - Nu khi nim thanh iu. - c im cu m ca thanh iu: S thay i tn s rung ng ca dy thanh.

25

- c im m hc ca thanh iu: s thay i cao ca m tit mang chc nng khu bit trong cc ngn ng c thanh iu. - S lng thanh iu ting Vit : 6 thanh iu Tiu ch khu bit ca thanh iu (ch n loi m tit c ph m cui tc v thanh cc thanh iu -,`, ?, ~ (ngang, huyn, hi, ng) khng phn b c) - Bin th ca thanh iu (ch bin th a phng) Cu 10: Da vo nhng hiu bit v Ng m hc hy gii thch hin tng bin m ca 2 nhm t ly hon ton sau y: 1) o tm tm tim tm v v v v 2) np np nm np st st san st hc hc hng hc Gi : - T ly hon ton 2 m tit l thanh trc bin i mt thanh trc thnh mt thanh bng cng m vc, to m hng hi ha. o tm tm tim tm Theo nhm thanh iu: ngang hi sc v v v v nh nh nh nh Theo nhm thanh iu: huyn ng nng. - Nhm 2 gm nhng t ly gm 2 m tit khp nn mun thay i bng mt thanh bng phi thay i ph m cui theo nguyn tc thay phng thc cu m. Tc v thanh mi - cng im cu m /p/ /m/ /t/ /n/ /k/ // Cu 11: Gii thch ti sao [ ][], khi ng u m tit c gii thuyt l 2 m v, nhng khi ng cui m tit c gii thuyt l 2 bin th ca mt m v. Gi : - [ ], [] khi ng u m tit nm trong iu kin phn b ng nht to ra nhiu cp t c ngha khc nhau. V d: nha / nga; nhi / nghi nn chng l 2 m v c lp (tha ng m v hc).
26

- [- ], [-] cui m tit xut hin trong iu kin phan b b sung - [- ] phn b sau nguyn m n dng trc cn [] phn b sau cc nguyn m khc (khng phi nguyn m dng trc) nn l 2 bin th ca mt m v. Cu 15: Nu ra mt s bin th a phng ca phn vn ting Vit a phng cc anh ch Gi : C th xc nh c nhng bin th a phng xy ra phn vn a phng ni anh ch sng v miu t r bng nhng k hiu ghi m.

TI LIU THAM KHO 1..Vng Hu L, Hong Dng, Gin yu ng m ting Vit, Ti liu TTTTX HH, 1995 2 Vng Hu L, Hong Dng, Ng m ting Vit, Nxb Gio dc,1994 3. on Thin Thut, Ng m ting Vit, Nxb H v THCN, 1986

27

C. T VNG TING VIT

I. NHNG NI DUNG C BN CN NM VNG

1. c th tip thu nhng kin thc v t vng ting Vit, hc vin cn nm vng nhng kin thc khi qut v ngn ng c cung cp trong hc phn ting Vit 1 (dn lun ngn ng), c th l nhng ni dung v tn hiu v h thng tn hiu ngn ng - cc quan h trong ngn ng (quan h ng on, quan h lin tng,) 2. Cc ni dung cn nm trong t vng hc ting Vit: 2.1. Cc khi nim: Khi nim t vng, khi nim t, khi nim cu to t, phn loi t theo c im cu to, v nhng khi nim t n, t ghp, t ly vi nhng tiu loi ca chng, khi nim ng c nh. 2.2. Phng php h thng khi nghin cu t vng. 2.3. Nm vng cc quan nim v yu t cu to t, phng thc cu to t v cc loi t phn theo c im cu to (t n, t phc (t ghp, t ly). 2.4. Cc thnh phn ngha trong ngha ca t: + Ngha biu vt + Ngha biu nim + Ngha biu thi + Ngha ng php + Ngha lin hi 2.5. Phng thc chuyn ngha ca t: n d - hon d 2.6. H thng ng ngha ca t (cc quan h ng ngha) + Quan h cng trng (cc trng ngha) + Quan h ng ngha + Quan h tri ngha + Quan h ng m + Vn dng l thuyt trng ngha v cc quan h ng ngha nghin cu ngha ca t trong tc phm vn chng. 2.7. Cc lp t vng: + Thut ng khoa hc t ngh nghip + T a phng 2.8. T vay mn v h thng t Hn Vit + Khi nim t vay mn- khi nim t Hn Vit + Vai tr ca t Hn Vit trong vn t ting Vit
28

+ Cc c im phn ha ng ngha v chc nng gia t Hn Vit v t thun Vit + Vn s dng t Hn Vit.

II. CU HI V GI

Cu 1: Trnh by v phng php h thng trong nghin cu T vng hc Gi : - Vn t ca mt ngn ng gm nhiu yu t nhng nhng yu t ny khng phi l s tp hp gin n m gia chng c mi quan h cht ch lm thnh mt chnh th. Nghin cu t vng theo phng php h thng l phi xt mt n v t vng trong mi quan h vi cc n v t khc ca h thng. Cn lm r cc mi quan h sau y: + Quan h ng nht / i lp: Mi t trong mt h thng lun lun c quan h ng nht v i lp vi t khc. Quan h ng nht xc lp nt c trng chung khng phi ch ring mt t m mt nhm t. Quan h i lp l quan h gip cho ngi ta nhn ra t ny khc vi t khc. Hai quan h ny gn b cht ch vi nhau. ng nht gi nh s i lp v ngc li i lp trn c s ng nht. C th dn ra mt s v d: Cc t tit kim, h tin, bn xn, ki bo, u c nt ngha ng nht l tnh cht ca ngi lun c thc hn ch s dng ca ci, tin bc. Nhng mi t li mang mt nt ngha ring khng hon ton ging nhau. Tit kin kim l hn ch vic s dng tin bc, ca ci. Ci g ng chi tiu th chi tiu, ci g khng cn thit th thi, khng phung ph ca ci. H tin l thc gim n mc ti thiu vic s dng ca ci hn ch di mc cn thit. Bn xn: h tin n mc khng dm chi tiu c khon ht sc nh nht. Ki bo: kh kh gi ly ca ci khng mun cho ai hoc xut ra cho ngi khc mt t g. Nh vy cc t trn pht trin ngha t tch cc (tt) n tiu cc (xu). + Quan h ngang (ng on) / quan h dc (lin tng): Cc t khi c s dng kt hp vi nhau theo nhng nguyn tc ng php nht nh ca mt ngn ng to thnh mt chui hnh tuyn. l quan h ngang (ng on). c im ca quan h ny l 2 yu t khng th cng xut hin m xut hin theo trnh t trc sau trn trc thi gian. Cc yu t trn trc ng on c quan h ph thuc chi phi ln nhau. Ly v d trong ting Vit: Ni thm - thm ni. Do trt t sp xp trc v sau t Ni ngha ca t Thm thay i v do ngha ca c t hp cng thay i.
29

Quan h dc hay quan h lin tng l quan h gia cc t c mt hay mt nt chung no do k c c th gi ln. V d: Bun c th gi ln cc t nh su, r, o no (lin tng quan h ng ngha) c th gi ln nhng t nh lun, chun, (lin tng do quan h ng m).. v trong t duy ca mi ngi u c nhng cch lin tng khc nhau lm c s cho s la chn s dng trong trc kt hp (quan h tuyn tnh) cho ph hp vi ngha, ph hp vi ng cnh v ph hp vi sc thi biu cm. V d cu th ca Nguyn Bnh: Dng chn trc ca nh nng Thy hoa vng vi bm vng hn nhau. v tr ca t hn c th la chn nhiu t khc nh, tru, gin, vn, Tp hp nhng t ny to thnh quan h lin tng. - Trn y l nhng mi quan h chung nht trong t chc h thng t vng ca mt ngn ng. Ngoi quan h chung nht ny mi phm vi cn c nhng mi quan h c th hn, chng hn v ng ngha c th c cc quan h ng ngha tri ngha, cng trng v.v. Nh vy nghin cu n v t trong h thng t vng lun lun phi ch y cc mi quan h ny. S dng phng php h thng trong nghin cu t vng cn ch n tiu ch cp . Vn t ting Vit l mt h thng cha trong lng n cc tiu h thng, mi tiu h thng nh vy c nhung mi quan h ring lm nn tnh phc tp cho ton b h thng t vng. - H thng t vng khng phi l h thng khp kn m l mt h thng c tnh sn sinh. N l mt h thng ng ch khng phi l mt h thng tnh. Cu 2: Trnh by c im cu to t ca ting Vit. Gi : - Cu to t l hot ng nhm sn sinh ra t mi cho ngn ng. Nghin cu cu to t cn ch 2 im sau y: a. Xc nh n v c s cu to t trong ting Vit: V vn ny hin nay ang c nhiu quan nim khc nhau, tiu biu l 2 quan nim sau: Quan nim 1: Xem yu t cu to t trong ting Vit l ting ( l m tit c dng lm n v cu to t trong ting Vit) v nghin cu cc quan h gia cc m tit kt hp vi nhau to ra n v hon chnh chnh l nghin cu cu to t. Quan nim 2: Xem yu t cu to t l t t (hnh v), l n v nh nht c ngha v n v ny c th trng vi m tit trong ting Vit ( m tit c ngha)

30

hoc c th do hai ba m tit to thnh (l nhng m tit khng c ngha trong cc t vay mn hoc trong cc t song tit c cn bo lu li trong ting Vit). T nhng quan nim v yu t cu to t nh trn, cc nh nghin cu c nhng quan nim khc nhau v cch phn bit t n, t ghp (t ly th khng c s khc nhau ng k). Gio trnh ca TTTTX theo quan nim th 2. Nhng hc vin cng c th trnh by theo quan nim th 1, bi v y l quan nim ang c dng trong sch Gio khoa bc tiu hc. Yu cu l cch trnh by phi cht ch c c s. b. Xc nh cc phng thc cu to t: + Phng thc c bn: Phng thc ghp, phng thc ly. + Phng thc th yu: Phng thc chuyn i ng ngha, phng thc rt gn. Lu : Hai loi phng thc th yu c th khng cn trnh by. 3. Phn loi t v mt cu to: Da theo mt quan nim v n v cu to t v phng thc cu to m bn chn v tin hnh phn tiu loi. a. T n: T c cu to t mt ting va c lp va c ngha (hoc do mt t hp m tit c to thnh t hin tng phin m t vay mn hoc do kt qu ca hin tng mt ngha hay m tit ha t hp ph m c, nu chp nhn quan nim th hai v cu to t th y gi l t n a m) i vi vic phn loi t ghp v t ly cn lu n c s phn loi v kt qu phn chia cc tiu loi. b. T ghp Phn loi t ghp da vo quan h chc nng gia cc yu t + T ghp -L : l nhng t ghp trong hai yu t c vai tr ngang nhau. V ng ngha, hai yu t trong t ghp ng lp c cc kiu quan h ng ngha hoc ngha ca hai yu t hon ton ging nhau (ng ngha) nh ging gii hoc ngha hai yu t gn nhau nh hc hnh, hoc nm trong mt trng ngha nh o qun. Ngha ca hai yu t cng c th tri ngc nhau v d nh mua bn, ra vo. + T ghp : C-P : T ghp C-P. V d: my bay, tu ha, hoa hng. T ghp P- C. V d: hc sinh, trng thn Phn loi t ghp da vo quan h ng ngha gia cc yu t + T ghp hp ngha: l loi t ghp m ngha ca t l ngha ca cc yu t kt hp li. C th c cc kiu t ghp hp ngha nh ghp hp ngha tng

31

loi, ghp hp ngha ch loi, ghp hp ngha bao gp ( hc vin c th trnh by cc tiu loi hoc khng). + T ghp phn ngha: yu t chnh l yu t ch loi, yu t ph l yu t c th ha ngha ca loi. V d: hoa hng, hoa phng (hoa l yu t ch loi; hng, phng l yu t c th ha loi c nu ra) Lu : T ghp phn ngha c 2 loi: phn ngha mt chiu, phn ngha 2 chiu. + T ghp phn ngha c bit. Loi 1: l loi t ghp m yu t ph khng mang ngha c th v xut hin trong h thng vn t ting Vit theo mt kiu kt hp. y l t ghp sc thi ha. Loi 2: l loi c ngha ca t ghp trng lm mt vi ngha ca yu t phn loi. Loi 3: t ghp ph gia ha. c. T ly - Cc tiu loi ca t ly: - T ly hon ton t ly b phn Ch : Ly l mt phng thc cu to t c cu to t mt t t c s do trong t ly nhiu nht ch c mt yu t c ngha (c th c hai yu t u khng mang ngha). iu c bn ca t ly l quan h ng m. l s lp li hoc ph m u hoc phn vn hoc lp li hon ton hnh thc ng m ca t t c s. Phn thanh iu ha phi theo 2 nhm: Ngang -hi-sc v huyn-ngnng. - i vi trng hp c 2 m tit c quan h ng m m c 2 u c ngha th phi xp vo loi t ghp. - Mt s trng hp t ly khng c hin tng ha phi thanh iu thnh 2 nhm nh ni trn. l nhng trng hp ngoi l. - Ngoi loi t ly i ph bin, cn c ly ba, ly t. y l nhng t ly giu sc thi biu cm v thng c dng trong khu ng hoc trong phong cch ngn ng sinh hot hng ngy. V d: Sch snh sanh, to to teo, nhp nha nhp nhm. - Ngha ca t ly: Cng nh t ghp ngha ca t ly pht trin theo hai hng: Khi qut ha: To ra t c ngha tng qut hn so vi ngha gc nh: rau rng, chim chc, tht th, sch sic, tic tng, ngi ngm C th ha (sc thi ha): To ra ngha c th, tinh t. V d: Nh nhoi, nh nhn, nh nhen, nh nht Nh vy, c im ng ngha ca cc t phn theo c im cu to ph hp vi s pht trin ca t duy con ngi theo hai hng khi qut ha v c th ha.

32

Cu 3: Nu cc thnh phn trong ngha miu t ca t (thc t). Gi : a. Ngha ca t miu t bao gm nhiu thnh phn: + Ngha biu vt: l ngha biu th loi s vt m t gi tn. S phn chia cc phm tr s vt ty thuc vo tng ngn ng khc nhau. Ngha biu vt l kt qu ca s khi qut ha v phn tch th gii hin thc khch quan ca mi cng ng ngn ng. + Ngha biu nim: Thnh phn ngha lin quan n qu trnh nhn thc ca con ngi v loi s vt m t gi tn. Nhn thc ca con ngi l s phn xut cc thuc tnh ca s vt. Mi thuc tnh c xc nh i vo ngn ng tr thnh nt ngha ca t. Ngha biu nim l t chc cc nt ngha to thnh cu trc biu nim. S miu t ngha ca t bng cch cu trc ha cc ngha v gip cho chng ta xc lp cc quan h gia cc yu t t vng to ra mt chnh th thng nht. V d: Ngha ca cc t cao, thp; di, ngn c cu trc ha t cc ngha v sau: ++ c im kch thc ca vt. ++ Phng xc nh (nm ngang cho t di, ngn, hoc thng ng cho t cao, thp) ++ S nh gi (hn hay km so vi mc trung bnh) nh vy di: (tnh cht) (th hin c im kch thc ca vt) (theo phng nm ngang) (c nh gi vt qu chun) + Ngha ng php: L ngha quy nh loi (s vt, hot ng, tnh cht, v.v) ca tng nhm t. y l c s phn chia t loi trong mt ngn ng khng c bin i hnh thi ca t nh ting Vit. Ngha ng php lin quan cht ch n chc nng ng php ca cc thnh phn cu to cu. + Ngha biu thi: ngha th hin thi ca ngi ni. Thng thng ngha biu thi th hin r nht khi t i vo hot ng hnh chc. Nhng ngay trong h thng t vng cng c mt s t ng ngha nhng c s khc bit v sc thi biu cm. l phng tin ngi s dng ngn ng c th la chn th hin sc thi tnh cm khi ni. (V d: T cht v qua i hoc mt) + Ngha lin hi: y khng phi l thnh phn ngha thng trc trong ngha ca t v khng c tnh xc nh, nhng trong thc t s dng ngn ng t ng lun gi cho ta nhng kh nng lin tng, chnh s lin tng ny l c s cho nhng hin tng chuyn ngha n d hon d. Ngha lin hi ny c vai tr c bit quan trng trong hnh thc ngn ng ngh thut ( c hai bnh din to lp v tip nhn vn bn)

33

Cc thnh phn ngha trong ngha ca t c quan h gn b quy nh ln nhau. V chng ty thuc v tm l, iu kin hot ng v c bit l cch thc t chc ngn ng ca mt cng ng ngn ng. Cu 4: Th no l t nhiu ngha? Trnh by h thng ng ngha ca t nhiu ngha. Gi : a. Khi nim nhiu ngha (a ngha) : L mt t c th biu th nhiu ngha (biu vt hay biu nim) v nhng ngha ny c quan h cht ch vi nhau. b. Cc ngha khc nhau trong t nhiu ngha quan h vi nhau lm thnh mt h thng ng ngha. y l c s kh quan trng phn bit t ng m v t a ngha (mc d s phn bit ny khng phi khi no cng rch ri) - Gia cc ngha khc nhau ca mt t nhiu ngha c mt s thng nht no , da vo mt nt ngha chung trong cu trc biu nim ca ngha c bn. Mi nt ngha ny s tp trung chung quanh n mt nhm t l kt qu ca hin tng chuyn ngha. V d: Chn: chn bn, chn ni, chn tri c. Tnh nhiu ngha ca t bao gm hai loi: Nhiu ngha biu vt: l hin tng t chuyn i t nh danh loi s vt ny sang nh danh loi s vt khc. V d: Mi: mi dao, mi tu Nhiu ngha biu nim: t c th biu th nhiu cu trc biu nim. V d: I: - (hot ng)(di chuyn)(ca ngi v ng vt) V d Ngi i, nh ngi i tht - (hot ng) (di chuyn) (ri b ni ny n ni khc). i H Ni. - (hot ng) (lm cho mt vt di chuyn). i con c. Tnh thng nht ng ngha l c s phn bit hin tng nhiu ngha v hin tng ng m, ng thi l gii s khc nhau v hng pht trin ng ngha cho ph hp vi thc t s dng. Cu 5: Th no l phng thc chuyn ngha n d. Th no l phng thc chuyn ngha hon d. Cho v d c th minh ha. Gi : - Chuyn ngha l phng thc pht trin ngha ca t bng cch ly tn s vt ny gi tn s vt khc da vo quan h lin tng nht nh gia hai s vt. + Chuyn ngha n d: L phng thc ly tn s vt A gi tn s vt B da vo quan h lin tng tng ng gia 2 s vt. V d: Sng sng lng; Cy cam (ct) cy s; u( ngi) u (lng)
34

+ Chuyn ngha hon d: L phng thc chuyn ngha ly tn s vt A gi tn s vt B da vo mi quan h lin tng tng cn gia hai s vt. - Cn phn bit hai hin tng chuyn ngha : Chuyn ngha c t vng ha v chuyn ngha tu t. + Chuyn ngha t vng ha l nhng trng hp chuyn ngha c c nh trong h thng t vng v tr thnh cng c chung ca c cng ng. y l hnh thc pht trin ngha ca t t ngha gc n nga nhnh. Chuyn ngha t vng ha khng mang tnh sng to v khng c gi tr thm m. V d la gin( n d), c chn trong i bng (hon d) + Chuyn ngha tu t l nhng trng hp chuyn ngha c tnh nht thi do s sng to ca c nhn trong mt tnh hung s dng c th. Chuyn ngha tu t thng c gi tr thm m v sc thi biu cm cao. V d: Sng vng chi bn ngn nm sng sng Lng eo gm tay mm mi bt hoa. (Huy Cn) - Ti nh b tre gi lng Lng xui xm ngc mi r nh nhau C nng chiu t kch my hng cau C ting g gy sm. (Hng Nguyn) Nhng tra ng y nng Tru nm nhai bng rm Tre bn thn nh gi Cht v y ting chim (Nguyn Cng Dng) Cu 6: Hy miu t cu trc ngha biu nim ca cc t thng minh, ci. Gi : i vi loi cu hi thc hnh nh th ny yu cu hc vin phi bit vn dng nhng kin thc l thuyt c th thc hin. Bi tp ny yu cu hc vin phi bit phn tch v cu trc ha ngha ca cc t cho. V d c th sau: Thng minh: (tnh cht) (ca ngi) (xt v tr tu) (tip thu nhanh hoc c nng lc pht hin nhanh vn ang c quan tm) Ci: (hot ng) (t chc l chnh thc) (ly nhau lm v chng)

35

Cu 7: Th no l trng ngha? Phn loi cc trng ngha. Vn dng l thuyt trng ngha trong phn tch tc phm vn hc. Gi : - Khi nim Trng ngha l tp hp mt nhm t c mi quan h nht nh v ng ngha - Phn loi trng ngha : C 3 loi trng ngha: Trng ngha biu vt, trng ngha biu nim v trng ngha lin tng. mi loi, cn nu nhng v d c th minh ha. - i vi phn vn dng hc vin cn da vo yu cu c th gii quyt. Cn lu trng lin tng l c s to ra s lin tng i vi vic s dng t trong vn bn ngh thut, l c s ca cc bin php tu t so snh, n d, hon d, l c s rca vic to ra ngha hm n trong tc phm vn chng. Cu 8: Th no l hin tng ng ngha, tri ngha trong t vng? Gi : - Khi nim : t ng ngha l nhng t c ngha gn ging nhau hoc hon ton ging nhau - Lu cn phn bit hai loi hin tng ng ngha. a. T ng ngha hon ton l hin tng hai t hon ton ging nhau v ni dung ng ngha. y l hin tng rt t gp v lm cho h thng t vng tr nn cng knh phc tp. Ph bin hn l hin tng ng ngha khc sc thi. l nhng t gn ngha, v c hoc sc thi ngha khc nhau (v d: tit kim v h tin, p v xinh, nh nhoi v nh nhn) hoc l khc v sc thi biu cm (nh cht v hy sinh, cha v thn ph) hoc khc v sc thi a phng (nh ln v heo, mng cu v na). - T ng ngha khc sc thi l mt phng tin v cng phong ph la chn trong thc t s dng cho ph hp vi tnh hung v sc thi nghi tinh t cng nh sc thi biu cm. b. T tri ngha: L nhng t nm trong cng mt trng ngha c mt nt ngha no tri ngc nhau (v nhng nt ngha cn liging nhau) - Cn ch n 3 loi t tri ngha trong ngn ng: + Tri ngha i lp: (loi tr nhau): Cht sng; ging khc. + Tri ngha theo thang : y chng ta c 2 nhm t tri ngha bin i theo thang : Yu ght; p xu. + Tri ngha nghch chiu nhau: Ln xung; trong ngoi. Cn lu n hin tng a ngha khi xt cc quan h ng ngha tri ngha.

36

Cu 9: Thut ng khoa hc v t ngh nghip ging v khc nhau th no? Nu mt s v d c th v thut ng khoa hc v t ngh nghip. Gi : - Nu khi nim v thut ng khoa hc: l nhng t ng c s dng trong mt ngnh khoa hc. - c im ca thut ng khoa hc: + Tnh chnh xc : Mt thut ng khoa hc lun phi biu t mt ni dung nht nh. Thut ng khoa hc khng c hin tng nhiu ngha v khng mang sc thi biu cm nh vn t vng chung. + Tnh h thng : Thut ng khoa hc gm nhiu yu t c t chc cht ch thnh mt h thng. + Tnh quc t: Thut ng khoa hc c tnh quc t v tnh n nh cao. T ngh nghip: Vn t ng c s dng trong mt ngh th cng hoc cc hot ng sn xut truyn thng. - c im: + T ngh nghip c tnh chnh xc, khng chp nhn hin tng nhiu ngha v sc thi biu cm. + T ngh nghip c tnh h thng nhng khng i hi cht ch nh thut ng khoa hc. + T ngh nghip c tnh dn tc, thm ch cn mang sc thi a phng. Cu 10: Th no l t a phng? Nu ln mt s t a phng vng qu cc anh ch. Gi : - Nu khi nim t a phng: L vn t ng c s dng trong mt phm vi a l nht nh. - Tiu chun xc nh t a phng. + T ch nhng s vt hin tng ch ring c a phng + Nhng t c s khc bit v ng m (khng thuc v khc bit hon ton) v nhng khc bit v ng ngha hoc l nhng t hon ton khc nhau so vi ngn ng ton dn. - Nhng t ng cn lu li cch pht m c trong khi cc vng khc bin i. - Nhng t vay mn khc nhau cc a phng. Da vo nhng tiu chun ny c th nu ra mt s t a phng qu cc anh ch.

37

Cu 11: Th no l t Hn Vit? T Hn Vit c vai tr nh th no trong t vng ting Vit? Theo anh ch cn s dng t Hn Vit th no gi gn v bo v s trong sng ca ting Vit. Gi : T Hn Vit l t ng c vay mn t ting Hn th k VIII - X v vn cn bo lu kh y cch pht m ting Hn i ng (l thi k t Hn Vit c vay mn vo vn t ting Vit) - T Hn Vit c vai tr rt quan trng trong vn t ting Vit khng phi ch v n chim mt s lng ln m cn v n to nn mt s phn ha ng ngha v chc nng kh c bit vi vn t ting Vit c (chn nhng t Hn Vit v thun Vit ng ngha phn tch s phn ha ng ngha ny, v d: Cht / hy sinh; c lp / ng mt mnh) - Vn s dng t Hn Vit (ni chung l t vay mn) cn trnh 2 quan nim: + Cho rng t vay mn l khng cn thit do tm mi cch thay th n. + Cho t vay mn l ti cn thit, nn vay mn ty tin khng chn lc. Cn phi s dng t Hn Vit ng ni, ng lc. Nh Bc H tng ni: Chng ta khng chng mn ting ngoi quc lm cho ting ta y thm. Nhng chng ta phi chng cch mn khng phi li, mn n ni b c ting ta, n ni qun chng khng hiu. TI LIU THAM KHO 1. Hu Chu, Gio trnh gin yu v T vng ng ngha ting Vit,Ti liu TTTTX HH,1995 2. Hu Chu, C s ng ngha hc T vng, Nxb Gio dc, 1998 3. Hu Chu, T vng ng ngha ting Vit, Nxb Gio dc, 1999 4. Nguyn Thin Gip, T vng hc ting Vit. Nxb Gio dc,1998 5.Nguyn Th Ly Kha, Gio trnh ting Vit II, Trung tm o to t xa, i hc Hu, 2004 6. Nguyn Vn Tu, Cc nhm t ng ngha trong ting Vit, Nxb H v THCN,1982

38

D. NG PHP TING VIT

I. NHNG KIN THC C BN CN NM VNG

1. T LOI 1.1 Khi nim t loi T loi l mt phm tr ng php. l nhng lp t c cng bn cht ng php, tc c chung nhng c im ng php ging nhau trong mt ngn ng nht nh. 1.2 Tiu chun phn nh t loi Ngi ta thng cn c vo 3 tiu chun sau: + ngha khi qut: y l ngha chung ca hng lot t, ca tng lp t nht nh. + Kh nng kt hp: Nhng t c cng kh nng kt hp ging nhau, tc c phn b cng v tr nh nhau th c th xp chung vo mt t loi. + Chc v c php: y l kh nng tham gia cu to cu , kh nng hot ng ca t trong cu vi t cch mt thnh phn chc nng. Trong ba tiu chun trn y th 2 tiu chun u c tc dng nhiu hn trong vic tp hp v quy loi cho t. 1.3 c im ca h thng t loi ting Vit + Danh t v cc tiu loi danh t. + ng t v cc tiu loi ng t. + Tnh t v cc tiu loi tnh t. + Ph t v cc tiu loi ph t. + Quan h t v cc tiu loi. + i t. + S t. + Tr t. + Thn t. + Tnh thi t.
2. CM T

2.1 Khi nim cm t Cm t l t hp t gm hai t tr ln, gia cc t tn ti cc mi quan h v ng ngha v ng php nhng cha thnh cu. 2.2 Cc loi cm t Ty theo mi quan h ng php gia cc thnh t trong cm t, ngi ta phn nh thnh:
39

- Cm ng lp: Cc thnh t trong cm t bnh ng v ng php. - Cm chnh ph: Thnh t trung tm quyt nh bn cht ng php ca ton b kt cu, cc thnh t cn li ph thuc vo n. - Cm ch v: Mi quan h gia hai thnh t trong cm t l quan h ch v 2.3 Cm t chnh ph 2.3.1 khi nim Cm t chnh ph l cm t trong c mt thnh t gi vai tr chnh, cc thnh t cn li gi vai tr ph, b sung. Mi quan h gia cc thnh t l quan h chnh ph. Vic m nhn vai tr chnh trong cm chnh ph l cc thc t: danh t, ng t, tnh t. 2.3.2 Cc loi cm chnh ph v c im cu to ca chng - Cm danh t: danh t l thnh t chinh. - Cm ng t: ng t l thnh t chinh. - Cm tnh t: tnh t l thnh t chnh.
3. CU TING VIT

3.1 Khi nim Cu l n v li ni c cu to ng php nht nh, mang mt ngha tng i trn vn, gip hnh thnh v biu hin, truyn t t tng, tnh cm. Cu l n v li ni nh nht c chc nng thng bo. 3.2 Cc bnh din nghin cu cu - Bnh din ngha hc - Bnh din kt hc - Bnh din dng hc 3.3 Thnh phn cu 3.3.1 Thnh phn nng ct (thnh phn chnh) - Khi nim: thnh phn nng ct l b khung ng php ca cu bo m cho cu c lp v ni dung v hon chnh v hnh thc. - Cc b phn ca thnh phn nng ct cu: + Ch ng l thnh phn chnh ca cu biu th th i tng m hnh ng, tnh cht, trng thi ca n c lp vi cc thnh phn khc ca cu v c xc nh bi v ng. + V ng l thnh phn chnh ca cu biu th hnh ng, tnh cht, trng thi, qu trnh hoc quan h ca s vt c th hin qua ch ng. 3.3.2 Thnh phn ph ca cu - Khi nim: Thnh phn ph ca cu l thnh phn ng php ph thuc vo ton b nng ct cu v c tc dng m rng nng ct cu b sung nhng chi
40

tit cn thit cho nng ct cu hoc b sung cho cu mt chc nng, mt ngha tnh thi no . - Cc thnh phn ph ca cu: + Trng ng l thnh phn ph b sung cc ngha v a im, thi gian, cch thc, phng tin, tnh hnh, nguyn nhn, mc ch,cho s tnh c cp trong cu. + B ng l thnh phn ph trong cm t v ng (cm ng t v cm tnh t), c vai tr b sung chi tit cho v ng + nh ng l thnh phn ph ca cu, tham gia cu to cu di hnh thc cc thnh t ph ca cm danh t, c vai tr xc nh, miu t cho s vt nu danh t - thnh t chnh. + Ph ng l thnh phn ph ca cu, nm ngoi nng ct cu, nhm b sung nhng ngha cn thit cho nong ct. 3.4 Cu trc c php ca cu 3.4.1 Cu n Cu n l cu ch c mt nng ct cu v khng cha hn mt kt cu ch v. Cu n gm cc loi: cu n hai thnh phn, cu n tnh lc v cu c bit. 3.4.2 Cu phc Cu phc l cu c mt nng ct cu nhng c hai hoc hn hai kt cu ch v. Trong ch c mt kt cu ch v lm nng ct cu, cc kt cu ch v cn li ch l mt thnh phn ca cu nh ch ng, v ng, trng ng, 3.4.3 Cu ghp Cu ghp l cu c t hai nng ct tr ln. C th phn chia cu ghp thnh cc loi sau y: cu ghp chui, cu ghp ng lp, cu ghp chnh ph v cu ghp qua li. 3.5 Cu xt theo mc ch giao tip 3.5.1 Cu trn thut (cu k, cu tng thut) Cu trn thut l cu dng miu t v s tnh hoc nu nhn nh, phn annhm thng bo v nhng s vt, hin tng, hot ng, trng thi,no . Cu trn thut c phn chia thnh nhiu loi: cu khng nh, cu ph nh, cu b ng, cu ch ng,.. 3.5.2 Cu nghi vn Cu nghi vn l cu c ni dung nu ln iu cha bit hay cn hoi nghi m ngi ni mun ngi nghe tr li, hoc gii thch cho r thm.

41

Cu nghi vn cn c phn loi thnh cu nghi vn chnh danh v cu nghi vn khng chnh danh. 3.5.3 Cu cu khin Cu cu khin l cu nhm mc ch yu cu ngi nghe thc hin ni dung c nu trong cu. N th hin mun, nguyn vng hay mnh lnh ca ngi ni i vi ngi nghe. 3.5.4 Cu cm thn Cu cm thn l cu dng trc tip bc l cm xc ca ngi ni, ngi vit.
II. CU HI V GI

Cu 1: T loi l g? Ngi ta cn c vo u phn nh t loi trong ting Vit? Gi : a) T loi l g? Ton b vn t ca mt ngn ng c th phn chia thnh nhiu lp t khc nhau. Nu s phn chia y cn c trn cu to ca t, ta c cc lp t c gi l t n, t ghp, t ly. Nu cn c trn c im t vng ng ngha ta c cc lp t nh ton dn, t a phng, t vay mn, v.v Cn nu cn c trn c s cc c im ng php, ta s c cc lp t c gi l t loi. Nh vy, t loi l mt phm tr ng php. l nhng lp t c cng bn cht ng php, tc c chung nhng c im ng php ging nhau trong mt ngn ng nht nh. Cc t c, xem, nghin cu phi c xp vo cng mt t loi, v chng c chung nhng c im ng php: ngha hot ng, thnh t chnh trong v ng b) Cc tiu chun phn nh t loi: Ting Vit l mt ngn ng n lp (n tit tnh, khng bin hnh). Do , phn nh cc t loi trong ting Vit, ngi ta thng cn c vo 3 tiu chun sau: + ngha khi qut: y l ngha chung ca hng lot t, ca tng lp t nht nh. Chng hn ngha s vt l ngha chung ca lp t c gi l danh t; ngha hot ng l ngha chung ca lp t c gi l ng t. Nh vy, nhng t cng c mt ngha khi qut ging nhau th thuc cng mt t loi. + Kh nng kt hp: y l kh nng tham gia cu to cm t ca t theo s phn b v tr nht nh ca n. Nhng t c cng kh nng kt hp ging nhau, tc c phn b cng v tr nh nhau th c th xp chung vo mt t loi.
42

Chng hn cc t nh, bn, gh, sng, ni,... c th xut hin trc cc t ch nh v tr ny, n, kia, y, hnh thnh cc cm t nh nh ny, nh n, bn ny, bn kia, sng y, ni kia nn chng thuc cng mt t loi (danh t). Kh nng kt hp c vai tr tch cc trong vic gip ta nhn ra c ngha khi qut ca t trng hp nhng t c v ng m ging nhau. So snh kh nng kt hp ca hai t gi trong cu sau: An gi ko thnh nhng gi ln nh khc nhau phn pht cho cc chu nhi ng. T gi th nht kt hp vi v mang ngha hot ng (thuc t loi ng t); t gi th hai kt hp vi nhng, do khng th c cng ngha khi qut nh t gi th nht; y n mang ngha s vt (thuc t loi danh t). + Chc v c php: y l kh nng tham gia cu to cu , kh nng hot ng ca t trong cu vi t cch mt thnh phn chc nng. Mt t nhng cu ni khc nhau c th m nhim nhng chc v c php khc nhau, nhng thng thng bao gi cng c mt chc v ch yu, ni bt. Chng hn, nhng t thuc t loi danh t thng lm ch ng; thuc ng t, tnh t thng lm v ng. Trong ba tiu chun trn y th 2 tiu chun u c tc dng nhiu hn trong vic tp hp v quy loi cho t. Cu 2: Th no l danh t? C th phn chia danh t thnh nhng tiu loi (danh t) no? Gi : a) Th no l danh t? Danh t l t c ngha s vt (dng ch ngi, ng vt, vt ), c th kt hp c vi t ch s lng trc v nhng t ch nh (ny, n, y, ) sau, thng t khi t mnh lm v ng. Danh t ni chung c nhng c im nh sau: - ngha khi qut: Biu th ngha s vt. V d: nh, sch, m - Kh nng kt hp: Danh t kt hp c vi nhng t ch nh v tr sau nh nh ny, sch kia, m n Danh t cng c th kt hp trc tip hoc gin tip trc n vi cc t ch s lng nh ba cy, su ngy, nhng t tng, my hc sinh, nm qu cam - Chc v c php: Danh t thng lm ch ng trong cu (V d: Hc sinh v ht). Khi lm v ng, danh t phi ng sau t l hoc nhng t tng ng ch quan h: ca, ti,do (V d: Ch y l k s) b) Cc tiu loi ca danh t:

43

Danh t c th phn chia thnh nhiu tiu loi (cc lp con danh t). Do tnh cht a dng v ngha khi qut, kh nng kt hp nn vic phn loi danh t kh phc tp. Ngi ta c th tin hnh phn loi tng bc v ln lt tch thnh cc lp con i lp nhau nh sau: + Danh t ring / danh t chung. + Danh t tng hp / danh t khng tng hp. + Danh t n v / danh t khng ch n v (DT vt th, Dt cht liu, DT tru tng). + Danh t m c / danh t khng m c. (Xem thm trong gio trnh bit r hn v c im ca cc tiu loi danh t nu trn). Cu 3: Th no l ng t? Gi : ng t l t biu th ngha hot ng, trng thi, c th kt hp c trc n vi cc t hy, ng, ch, v thng trc tip lm v ng trong cu. V d: Xe chy. Trng ln. T nh ngha trn c th rt ra cc c im ca ng t nh sau: + ngha khi qut: biu th ngha (hot ng), (trng thi). + Kh nng kt hp: ni chung l kt hp c vi cc t ri, xong, na, mi pha sau; vi cc t ang, s, , vn, c, c bit l vi cc t hy, ng, ch pha trc (v d: Ni xong; lm ri; ang tin hnh; hy tin tng; ng nghi ng). + Chc v c php: thng lm v ng hoc lm thnh t chnh trong v ng ca cu (v d: Em b ng; Nam i lm). Cu 4: Hy phn bit ng t ni ng vi ng t ngoi ng. Gi : ng t ni ng l ng t m hot ng hay trng thi do n biu th ch din ra hay tn ti chnh ch th ca hot ng, trng thi y, ch khng tc dng, nh hng n i tng bn ngoi n, nh ng, chy, ri, ngh ngi Cn ng t ngoi ng l ng t m hot ng do n biu th c tc dng, nh hng n i tng bn ngoi ch th ca hot ng y, nh c sch, dt xe, mc o, ng cc, xy nh Nh vy ng t ni ng v ng t ngoi ng c nhng im ging v khc nhau nh sau: + Ging nhau:
44

- ng t ch hot ng. - c kh nng kt hp vi cc ph t hy, ng, ch - trc tip lm v ng hoc lm thnh t chnh trong v ng + Khc nhau: - ng t ni ng: biu th hot ng ca ch th khng c tc dng ln i tng bn ngoi ch th. Do , ng t ni ng khng c b ng i tng km theo sau. V d: chy; tri;ng - ng t ngoi ng: biu th hot ng ca ch th c tc dng ln i tng bn ngoi ch th. Do , ng t ngoi ng c b ng i tng km theo sau. V d: vit th; hc bi; mua sch Cu 5: Th no l tnh t? Gi : Tnh t l t biu th ngha tnh cht (c im ca s vt, hin tng), c th kt hp c vi cc t ch mc nh rt, kh, hi, v cng trc, v vi lm, qu, v cng sau. Tnh t ni chung c nhng c im sau: + ngha khi qut: biu th ngha tnh cht, c im ca s vt, hin tng. V d: Bin xanh; cy cao; chy nhanh + Kh nng kt hp: phn ln cc tnh t kt hp c vi t ch mc . V d: rt ngoan; hi xu; cc k p + Chc v c php: thng lm v ng trong cu nh ng t. Tnh t c th dng km vi danh t, ng t miu t c im cho s vt (nh ng), hot ng (b ng) do danh t, ng t biu th. Cu 6: Ti sao ng t v tnh t c th xp chung vo phm tr t loi v t? Gi : ng t v tnh t c xp chung vo phm tr t loi v t, v theo cc nh nghin cu chng c nhng c im tng ng: - V kh nng kt hp: ng t () v tnh t (T) u c c im kt hp gn gi nhau, nh kt hp c vi cc ph t vn, c, cng, cn Nht l i vi nhm ng t ch trng thi tm l nh yu, ght, gin, thng, mn, xc ng, bn khon, lo lng th kh nng kt hp ca chng vi cc ph t ch mc chng khc tnh t. V d: rt thng (thng: ), rt p (p: T). - V chc nng c php: ng t v tnh t u c kh nng m nhim mt chc v c php ph bin l lm v ng. V d: Hoa n; Bc tranh p lm.

45

Cu 7: ng t v tnh t, tuy c nhng c im tng ng vi nhau (xem cu 6), nhng chng vn c nhng im khc bit nhau. Vy, ng t v tnh t khc nhau nh th no? Gi : ng t v tnh t, tuy c nhng c im tng ng nhau (xem cu 6), chng vn c nhng im khc bit nhau nh sau: + V ngha khi qut: ng t biu th ngha hot ng, trng thi; cn tnh t biu th ngha tnh cht. + V kh nng kt hp: ni chung ng t kt hp c vi cc ph t mang ngha cu khin nh hy, ng, ch cn tnh t th khng. Tri li hu ht tnh t u c th kt hp c vi cc ph t ch mc (rt, hi, kh, lm, cc k); trong khi , ng t, tr nhm ng t ch trng thi tm l (yu, ght, gin, mn, lo lng), th khng th kt hp c. Cu 8: Th no l i t? Ti sao i t c th xp vo thc t, cng c th xp vo h t? Gi : i t l t dng thay th, ch tr. Xt v mt ng ngha, i t khng c ngha thc nh danh t, ng t v tnh t. Khi c dng thay th, i t mang ngha ca t hay ng on m n thay th. Cn khi c dng ch tr, i t thng trc tip ch ra i tng (ngi, vt) m ngi ni mun cp n. V d: Thnh l con ti. N hc rt gii. Trong v d trn, n l i t dng thay th cho Thnh. Trong ng cnh ny n lm thi biu th ngi c tn gi l Thnh. Cn ti l i t nhn xng trc tip ch ra ngi ni (ngi mt, s t). Do c im ng ngha nh vy, i t rt gn gi vi h t (l nhng t khng mang ngha t vng m ch c ngha ng php). Tuy vy, xt v kh nng kt hp v chc v c php, i t li gn gi vi thc t (nh danh t, ng t, tnh t). i t c th m nhim nhng chc v c php nh danh t, ng t, tnh t (lm ch ng, v ng, b ng hay nh ng). i t c th kt hp c vi cc ph t nh tt c chng ta, nhng ai, cng vy kh nng ny ni chung c hn ch. Cu 9: Danh t v ng t khc nhau th no? Gi : Danh t v ng t c nhng c im ging v khc nhau nh sau:
46

a) Ging nhau: - V ngha khi qut: u mang ngha thc. - V kh nng kt hp: c kh nng lm trung tm ca cm t. - V chc v c php: c kh nng lm thnh phn chnh (nng ct) trong cu. b) Khc nhau: - V ngha khi qut: Danh t mang ngha s vt, ng t mang ngha hot ng hoc trng thi. - V kh nng kt hp: Danh t c kh nng lm trung tm ca cm danh t (ng danh t), thng xut hin sau cc t ch s lng nh nhng, cc, mi, mt, my; cn ng t c kh nng lm trung tm ca ng t (ng ng t), thng xut hin sau cc t ch thi gian nh ang, s, , va, mi hay nhng t c ngha cu khin nh hy, ng, ch - V chc v c php: Danh t thng lm ch ng, cn ng t thng lm v ng. Cu 10: Danh t chung v danh t ring ging v khc nhau nh th no? Gi : Danh t chung v danh t ring ging v khc nh sau: a) Ging nhau: - u l danh t biu th ngha s vt. - Thng m nhim chc v ch ng trong cu. b) Khc nhau: - V ngha khi qut: Danh t chung l tn gi chung cho tng lp s vt ng cht v mt phng din no ; do vy, ngha ca danh t chu ng mang tnh khi nim. Danh t ring l tn gi ring ca tng s vt c bit, duy nht, c quan h mt mt gia tn gi v vt c gi tn; do vy, danh t ring khng mang tnh khi nim. - V kh nng kt hp: Danh t ring khng c kh nng kt hp rng ri nh danh t chung. Danh t chung c th xut hin sau cc t ch s lng nh cc, nhng, mi, tt c, c hoc trc cc t ch nh nh ny, kia, n, y (c nh ny, nhng chin s kia, mi gio vin). Danh t ring khng c kh nng ny. C bit, ngi ta c th t cc t ch nh sau danh t ring trong trng hp trng tn gi nhm phn bit c th ny vi c th khc. V d: Ha ny thng minh hn Ha kia. Danh t ring ch ngi thng i sau danh t chung ch chc v v / hoc danh t chung ch loi ( th hin s tn trng, cc danh t chung ny thng vit hoa) V d: Hiu trng Nguyn Vn An; ng ch tch Trn Thnh t.
47

Cu 11: Th no l quan h t? Quan h t gm nhng tiu loi t no? Gi : a) Th no l quan h t? Quan h t l nhng t khng c ngha thc (ngha t vng) m ch c ngha ng php, dng lin kt cc n v ng php (nh t, cm t, cu, on vn) vi nhau trong vn bn. Trong mt s sch ng php, quan h t cn c tn gi l kt t. b) Cc tiu loi quan h t: Hin nay, vic phn chia cc tiu loi trong quan h t cha c s thng nht v ni dung v tn gi. Chng hn, v tn gi, c tc gi chia quan h t thnh gii t v lin t; c tc gi chia thnh quan h t (kt t) ng lp hay lin hp v quan h t (kt t) chnh ph hay ph thuc. Nhng cch gi tn khc nhau hm cha nhng cch hiu khc nhau v cc tiu loi, ng thi cng cho thy vic phn chia quan h t trong ting Vit thnh cc tiu loi l mt vn phc tp. (Do vy, cho c n n gin, sinh vin c th cn c vo mt ti liu gio khoa nht nh trnh by v cc tiu loi ca quan h t). Cn c vo tnh cht quan h m cc quan h t biu th, c th chia quan h t thnh cc tiu loi sau: + Quan h ng lp: dng ni kt cc n v ng php c quan h bnh ng vi nhau: v, hay, hoc, cn, nhng, song + Quan h t ph thuc: dng ni cc n v ng php c quan h ph thuc bao gm quan h chnh ph (quan h ph thuc mt chiu) c th hin bng cc quan h t nh ca, v, do, ti, bng, , rng, v quan h qua li (quan h ph thuc hai chiu) c th hin bng cc cp quan h t nh: Tuy nhng; mc d nhng; nu / gi / h th; d th v.v Cu 12: Th no l ph t? Ph t gm nhng tiu loi no? Gi : a) Th no l ph t? Ph t l nhng h t chuyn i km danh t, ng t, tnh t b sung mt ngha ng php no ( ngha s lng, ngha tnh thi) cho chng. Ph t c nhng c im sau: + V ngha khi qut: ni chung ph t mang ngha ng php, ngha t vng ph t nu c thng m nht. + V kh nng kt hp: ph t khng c kh nng lm thnh t chnh trong cm t chnh ph, m thng lm thnh t ph cho cc t loi nng ct.
48

+ V chc v c php: ph t c chc nng ph ngha cho cc t loi nng ct m n i km. Lm nh ng khi n i km danh t; lm b ng khi n i km vi t. b) Cc tiu loi ca ph t: Khi nim ph t, ni chung, c th hiu nh trnh by trn. Th ra trn cc sch ng php hin nay cn c nhiu kin cha thng nht. C sch cho rng mi h t c kh nng kt hp c vi danh t, ng t, tnh t u thuc ph t. C sch gii hn ph t phm vi hp hn. Chng hn, cc t ch tng lng (c, tt c), cc t ch nh (ny, kia, n), cc t ch hng ng sau ng t, tnh t (ra, vo, ln, xung) v.v hoc c xp vo ph t hoc b loi tr ra. Sau y l mt cch phn loi; theo cch ny, ph t c hai tiu loi sau: + nh t: l ph t ch lng i km danh t nh nhng, cc, tng, my, mi, mt, mi V d: l mt hc sinh thng minh. + Ph t: l ph t ch tnh thi (ch quan, khch quan v thi gian, kt qu, khng nh, ph nh) nh: - ang, s, , sp, mi, tng - vn, c, cn, mi, cng, u - c, mt, ra, vo, phi (nh trong: nhn c, qun mt, p ra, ni ra ni vo, n phi t). - c, khng, chng, ch, cha - ng, ch, hy.

Cu 13: Th no l tr t? Gi : C th tr li cho cu hi trn vi cch hiu v tr t nh sau: Tr t l nhng h t c tc dng em n cho cu ni nhng sc thi tnh cm, thi ca ngi ni i vi ni dung hin thc c din t hay i vi ngi nghe. Nhng sc thi y c th l: knh trng, nghi ng, ngc nhin, nhc nh, nhn mnh c im ca tr t, v mt ng ngha, tr t biu th thi ca ngi ni; v mt ng php, tr t ch l nhng yu t h m thm, gia thm vo cho cu ni vi tc dng ng ngha ni trn. Tr t c th dng m cho t hoc cho cu. Tr t m cho t gm: ci, nhng, n, ti, ngay, c, chnh, ch th Tr t m cho cu gm: , , nh, nh, , no, i, vi, c

49

Cu 14: Hy cho bit cc t gch di trong on vn sau y thuc t loi no? Ti sao? Nam Cao hiu kh thu o, su xa cuc sng nhiu mt nng thn. Truyn Nam Cao dng li rt ng, ci khng kh, hng v quen thuc ca nng thng Bc B. Nhng iu Nam Cao quan tm su sc l s phn ca ngi nng dn ngho kh. Mi tc phm ca ng l mt li k chn thc, cm ng v cuc sng ti tm, th thm ca ngi nng dn (Nguyn Hong Khung) Gi : a) Thu o: thuc t loi tnh t, v: - V ngha khi qut: biu th ngha tnh cht. - V kh nng kt hp: kt hp vi t ch mc kh. - Chc v c php: b ng cch thc cho ng t hiu. b) Quen thuc: thuc t loi tnh t, v: - V ngha khi qut: biu th ngha tnh cht. - Kh nng kt hp: c th thm t ch mc pha trc: rt quen thuc. c) Quan tm: thuc t loi ng t, v: - V ngha khi qut: biu th ngha hot ng. - Kh nng kt hp: kt hp vi ph t ch thi gian . - Chc v c php: thnh t chnh trong v ng. d) Tc phm: thuc t loi danh t, v: - V ngha khi qut: biu th ngha s vt. - Kh nng kt hp: kt hp vi t ch lng ng trc: Mi. - Chc v c php: thnh t chnh trong ch ng. Cu 15: Th no l cm t chnh ph? Gi : Cm t chnh ph l t hp t c cu to theo quan h chnh ph. Cu to ca cm t chnh ph thng gm 3 phn: Phn trung tm (T) ng gia v do thc t m nhim, phn ph trc (Pt) ng trc trung tm v phn ph sau (Ps) ng sau trung tm. Gia trung tm v phn ph sau c th c s hin din ca mt t ni (n). Trong mi phn ca cm t c th cha nhiu yu t c gi l mt thnh t. C th hnh dung cu to ca cm t chnh ph theo m hnh chung nh sau: Pt + T + (n) Ps

50

Cu 16: Thnh t chnh trong cm t chnh ph c vai tr, c im nh th no? Gi : Trong cu to ca cm t chnh ph, thnh t chnh c vai tr v c im nh sau v mt ng php: - Thnh t chnh phi do thc t m nhim, l thn h t cn thit trong t chc ca cm t. N khng th vng mt khi cm t tch ri khi ng cnh. - Trong quan h ni b ca cm t, thnh t chnh chi phi v qui nh chc nng cho cc thnh t ph. Thnh t chnh l danh t th cc thnh t ph l nh ng; thnh t chnh l v t th thnh t ph l b ng. - Trong quan h vi cc yu t khc ngoi cm t, thnh t chnh l thnh t i din cho ton b cm t. Chc nng ca c cm t cng l chc nng ca thnh t chnh. Nh vy, trong cu to ca cm t chnh ph, thnh t chnh l thnh t ng mt vai tr rt quan trng, n chi phi v quy nh c im ng php cho ton cu trc ca cm t. Cu 17: Trong cm t chnh ph, thnh t ph c vai tr, c im nh th no? Gi : Trong cu to ca cm t chnh ph, thnh t ph c vai tr, c im nh sau: - V v tr: thnh t ph xut hin trc thnh t chnh l thnh t ph trc; thnh t ph xut hin sau thn t chnh l thnh t ph sau. - V t loi: cc t lm thnh t ph trc thng do cc h t m nhim. Cc t lm thnh t ph sau c th l thc t hoc h t. V d: nhng vn y; khng tt lm; lm bi tp ri. Cng c mt s t nht nh c th xut hin trc hoc sau thnh t chnh. V d: cc k hay; hay cc k; qu tht th; tht th qu. - V cu to: c th c mt hoc nhiu t tham gia lm thnh t ph trc hoc sau. Trt t sp xp cc thnh t ph trc ni chung n gin, d xc nh. Trt t sp xp cc thnh t ph sau phc tp hn. Khi thnh t ph sau l mt thc t, n d dng pht trin thnh mt cm t mi. Ni chung, cc thnh t ph sau c th l cc t ri (v d: nhn c tin ri), cng c th l nhng loi cm t khc nhau (chnh ph, ng lp, ch v). Cu 18: Hy cho bit c im cu to ca cm danh t.
51

Gi : Cm danh t l cm t chnh ph trong c danh t lm thnh t chnh (trung tm) v mt hay nhiu thnh t ph ng chung quanh b sung ngha cho thnh t chnh. Cu to ca cm danh t thng gm ba phn: phn trung tm, phn ph trc v phn ph sau. Ba phn ny c sp xp theo m hnh chung nh sau: -3 -2 -1 D1 D2 +1 +2 Tt c nhng ci quyn sch c k y + Phn trung tm: Do danh t m nhim. S lng danh t xut hin trong tm c th mt hoc hai. Nu l hai danh t th trung tm c hnh thc cu to nh sau: D1 + D2. Nu trung tm ch c mt danh t th danh t y hoc l D1 hoc l D2. Cng cn ch , c khi trung tm l mt cu trc ng lp (gm hai hay trn hai danh t, v d: tt c nh ca t ai y; nhng tm t nguyn vng chnh ng y). D1 bao gi cng l danh t ch n v t nhin ( ci, con, cy, chic, tm, quyn, cun, cc, vin, tng) hoc l danh t ch n v qui c (mt, thc, tn, t, lng, k, cn). Cn D2 l cc loi danh t cn li (danh t ch ngi, vt, cht liu, tng hp). V d: Hai cy to; mt chic l; my thc vi; nhng quyn sch c k y (Trung tm c 2 danh t). Nh ny; sch ngoi ng (Trung tm c mt danh t: D2). + Phn ph trc: Gm 3 v tr: - V tr -1: l v tr ca t ch xut (ci). - V tr -2: l v tr ca t ch s lng (hai, ba, nhng, cc, my) - V tr -3: l v tr ca nhng t ch tng lng (c, c thy, tt c) + Phn ph sau: Gm hai v tr: - V tr +1: l v tr ca thc t (danh t, v t; c th c chim gi bi mt thc t hoc mt cm t CP, L hay C-V). V d: Nhng quyn sch ca th vin thnh ph (Cm t CP). Nhng quyn sch c k nhng t tin y (Cm t L) Nhng quyn sch ti mi mua (Cm t C-V) - V tr +2: l v tr ca cc t ch nh (ny, kia, n, y, ) Cu 19: Cho bit s khc nhau gia phn ph trc v phn ph sau trong cm danh t.
52

Gi : Phn ph trc (Pt) v phn ph sau (Ps) ca cm danh t c nhng khc bit nh sau: + V s lng v v tr cc thnh t: Pt c ba thnh t xut hin cc v tr -3, -2, -1 trc trung tm. Ps c hai thnh t xut hin cc v tr +1, +2 sau trung tm. + V trt t cc thnh t: Trt t cc thnh t Pt khng thay i. Cc thnh t Ps ni cung cng th; tuy nhin i khi trnh hiu nhm, trt t ca chng c th thay i. + V cu to: Mi v tr ca Pt ch c mt t. Ps, tr v tr +2, v tr cn li (+1) c th xut hin nhiu t vi nhng quan h khc nhau. V d: Nhng a hoa n mun (quan h CP) Nhng a hoa nho nh xinh xn (quan h L) Nhng a hoa ch y mi mua (quan h C-V) Nhng a hoa nho nh, xinh xn m ch y mi mua (V tr +1 ca Ps gm hai thnh t: t nho nh v cm ch -v ch y mi mua.) Ni chung, v tr +1 ca Ps c cu to kh phc tp. V mt l thuyt, v tr ny c th m rng n v hn. Cu 20: Hy ch ra cc cm danh t cha trong cc on vn sau v phn tch cu to ca chng. (1) Lin ngi bn my qu thuc sn en; i mt chi bng ti ngp y dn v ci bun ca bui chiu qu thm vo tm hn ngy th ca ch. Lin khng hiu sao, nhng ch thy lng bun man mc trc ci gi khc ca ngy tn. (Thch Lam) (2) Qu hng th nht ca ch Hng Yn, qu hng th hai ca ch nng trng Hng Cm, hnh phc m ch mt i t by tm nm nay, ai ng ch li tm thy mt ni m chin tranh xy ra c lit nht. (Nguyn Khi) (3) Dn tc ta c mt lng nng nn yu nc nng nn. l mt truyn thng qu bu ca ta. (H Ch Minh) Gi :

53

on vn (1): on ny c nm cm danh t: My qu thuc sn en; i mt ch; ci bun ca bui chiu qu; tm hn ngy th ca ch; ci gi khc ca ngy tn. on vn (2): on ny c nm cm danh t: Qu hng th nht ca ch; qu hng th hai ca ch; hnh phc m ch mt i t by tm nm nay; mt ni m chin tranh xy ra c lit nht. on vn (3): C hai cm danh t: Mt lng yu nc nng nn; mt truyn thng qu bu ca ta. Cu 21: hy cho bit c im cu to ca cm ng t. Gi : Cm ng t l cm t chnh ph c ng t lm thnh t chnh v mt hay nhiu thnh t ph ng chung quanh b sung ngha cho thnh t chnh. Cu to ca cm ng t c ba phn: phn trung tm (T), phn ph trc (Pt) v phn ph sau (Ps). + Phn trung tm: do mt ng t hoc cng c th do mt chui ng t. Trung tm l mt chui ng t khi n c cu to hoc s dng theo quan h ng lp. + Phn ph trc: n gin, thng do cc ph t (h t) m nhim ( ang, s, , vn, c, cng, chng, khng, hy, ch...); cng c th do t tng thanh hoc tnh t m nhim miu t cch thc ca hnh ng do ng t trung tm biu th. Ngoi ra, xut hin phn ph trc c th l mt kt cu c gi l gii ng (cm t c quan h t ng trc). Cc quan h t thng gp trng hp ny l: t, , trong, ngoi, trn, di + Phn ph sau: phc tp hn so vi phn ph trc. S phc tp y th hin ch: - V t loi: Tham gia phn ph sau c th l h t (ph t) hoc thc t (danh t, ng t, tnh t, i t, s t). - V s lng thnh t: mt hoc nhiu thnh t ty loi ng t trung tm. - V cu to: mi thnh t ph sau c th l mt t ri, hoc cng c kh nng l mt cm t (cm CP, cm L, cm C-V) - Trt t cc thnh t ph sau cm ng t khng n nh. Cu 22: Cm danh t v cm ng t ging v khc nhau nh th no? Gi : Cm danh t v cm ng t ging v khc nhau nh sau:
54

+ Ging nhau: - u l cm t chnh ph. - C trung tm l thc t. - Phn ph trc v phn ph sau u c th c nhiu thnh t. - C kh nng lm thnh phn nng ct ca cu. + Khc nhau: - cm danh t c trung tm l danh t; cn cm ng t c trung tm l ng t. - Trong cu, cm danh t thng lm ch ng, cn cm ng t thng lm v ng. - Cc thnh t ca phn ph trc v phn ph sau ca cm danh t c sp xp theo nhng v tr n nh. Tri li, cc thnh t phn ph trc v phn ph sau ca cm ng t th khng. - Cc thnh t ph ca cm danh t lm nh ng cho danh t trung tm; cn cc thnh t ph ca cm ng t th lm b ng cho ng t trung tm. Cu 23: Hy ch ra cc cm ng t lm v ng trong cu cc on vn sau v phn tch cu to ca chng. (1) Bc H khng bao gi mun c mt s nghip vn chng. Nhng h n ai ht, Ngi hiu r scmnh ca vn chng. Ngi s dng vn chng nh mt th v kh chin u vi k th. cho v kh ca mnh c sc bn, lm khi Ngi rt dng cng. Ngi tng k li cho chng ta bit Ngi hc ting Php nh th no. (Theo Hong Dung) (2) Tc phm Tt n vch ra mt cc lc lng thng tr nng thn. Vi s hiu bit su sc v thi d khinh ght cao , Ng Tt T dng nn mt lot nhn vt phn din sinh ng. (Vn hc 8) (3) Hi u l bn b ca ngi i bin. Chng bo trc cho h nhng cn bo. Lc tri sp ni bo, chng cng bay nhiu, vn st ngn sng kim nhiu mi. Hi u cn l du hiu ca im lnh. Ai tng lnh nh trn bin c di ngy, b ci bng bnh ca sng lm say m thy nhng cnh hi u, lng li khng bng hy vng? Bn chng bo hiu s bnh an, bo trc bn cng h hi, bo trc s sum hp gia nh sau nhng ngy cch bit ng ng. (Theo V Hng) Gi :

55

on vn (1): on ny c nm cm ng t lm v ng trong cu: Khng bao gi mun c mt s nghip vn chng; hiu r sc mnh ca vn chng; s dng vn chng nh mt th v kh chin u vi k th; c sc bn; tng k li cho chng ta bit Ngi hc ting Php nh th no. on vn (2): on ny c hai cm ng t lm v ng trong cu: vch ra mt cc lc lng thng tr nng thn; dng nn mt lot hnh tng nhn vt phn din sinh ng. on vn (3): on vn ny c 11 cm ng t lm v ng trong cu. l: Bo trc cho h nhng cn bo; sp ni bo; cng bay nhiu; vn st ngn sng kim nhiu mi; tng lnh nh trn bin c di ngy, b ci bng bnh ca sng lm say; thy nhng cnh hi u; li khng bng hy vng; bo hiu s bnh an; bo trc bn cng h hi; bo trc s sum hp gia nh sau nhng ngy cch bit ng ng. Cu 24: Th no l cu? Gi : Cu l mt khi nim phc tp. Cho n nay theo thng k c hn 300 nh ngha v cu th hin kh nhiu quan nim khc nhau ca cc nh ngn ng hc v n v ny. thy c th no l cu, thay v nh ngha, c th nu ra nhng c im ca cu nh sau: - Xt v mt tn ti trt t, cu l n v ng php trn t, cm t v di on vn. - Xt v mt hnh thc, cu c cu to thng thng l mt kt cu ch-v (v d: Trng ln cao); nhng cng c th do nhiu kt cu ch -v hp thnh (v d: nc chy, hoa tri). c bit i khi cu ch c cu to bng mt t hoc mt cm t (chnh ph hay ng lp). Trong hot ng li ni, cu gn lin vi mt ng iu nht nh. Ranh gii cu l ranh gii gia cc ng iu kt thc. Trong ch vit, ng iu kt thc y c th hin bng du chm cu cui cu (du chm, du hi, du cm). - Xt v mt chc nng ng ngha, cu cha ng mt ni dung thng bo. Cu phn nh hin thc, t tng, tnh cm, thi ca ngi ni v truyn n cho ngi nghe vi mt mc ch nht nh. Chc nng thng bo l chc nng ca cu v ca cc n v trn cu. Nh vy, vi cu, ngi ta mi bt u bc chn vo a ht ca thng bo (1). Ni cch khc cu l n v ti thiu v cn thit c dng truyn t thng tin trong hot ng li ni. Vi c im chc nng thng bo ca cu, ngi ta c th d dng phn bit cu vi

56

cc n v di cu nh t v cm t. Cc n v bc di cu ny mt khi m nhim c chc nng thng bo, chng s tr thnh cu. V mt chc nng ng ngha, cu cn ty thuc vo ng cnh na. Nh ng cnh m ngha ca cu c lnh hi chnh xc, y . Cu 25: Cu v cm t (t do) c g ging v khc nhau? Gi : Cu v cm t (t do) c nhng im ging nhau v khc nhau nh sau: + Ging nhau: - V s lng t: Cu v cm t u c th do hai hay hn hai t kt hp thnh. - V quan h: Gia cc t trong cu cng nh cm t u phi c quan h ng php v ng ngha. - V ngha: ngha ca cu cng nh ngha ca cm t ni chung u c hnh thnh xut pht t ngha ca cc t tham gia trong cu trc ca chng. + Khc nhau: - V cu to: Cu bnh thng do nhiu t, nhng i khi cng c th do mt t duy nht to nn(chng hn nh cu c bit). Cn cm t do hai t tr ln to nn. - V chc nng: Cu c chc nng thng bo; cn cm t th khng, n ch tham gia cu to cu, n v trc tip trn n. - V ng iu: Cu c ng iu kt thc, cn cm t th khng. - V ch vit: Trong ch vit, cu c du kt thc cu (du chm, du chm hi hoc du cm); cn cm t khng c loi du ny. - V ng cnh: Cu gn lin vi mt ng cnh giao tip nht nh, cn cm t th khng ph thuc vo ng cnh.
(1) Nguyn Ti Cn. Ng php ting Vit. Nxb H & THCN, H Ni, 1977, tr. 363.

Cu 26: Th no l ch ng, v ng ca cu? Chng c quan h vi nhau nh th no? Gi : + Ch ng l mt trong hai thnh phn nng ct ca cu, nu ln i tng (ngi, vt, s vic, hin tng) m ngi ni mun ch ra trong hin thc, ng thi thuyt minh cp n bng ni dung th hin v ng. c im ca ch ng: - V ni dung: Ch ng nu ra i tng hin thc cn c thuyt minh.
57

- V v tr: Ch ng thng ng trc v ng. - V cu to: Ch ng thng do danh t, i t hoc nhng kt cu tng ng (kt cu chnh ph, ng lp, ch v) m nhim. Trong ting Vit, ng t, tnh t hoc nhng kt cu tng ng i khi cng c dng lm ch ng. + V ng l mt trong nhng thnh phn nng ct ca cu, th hin ni dung c im (hot ng, trng thi, tnh cht, quan h) mang tnh khch quan hay ch quan dng thuyt minh v i tng hin thc c nu ra ch ng. c im ca v ng: - V ni dung: V ng th hin ni dung thuyt minh v i tng c nu ra ch ng. - V v tr: V ng thng xut hin sau ch ng. - V cu to: V ng thng do ng t, tnh t hoc nhng kt cu tng ng (kt cu chnh ph, ng lp, ch v) m nhim. Cc t loi khc nh danh t, i t cng c th tham gia lm v ng vi nhng iu kin hn ch nht nh. + Quan h gia ch ng v v ng: Hin nay c nhiu cch hiu khc nhau v mi quan h gia ch ng v v ng. y ch nu ra mt cch hiu tng i ph bin trong ting Vit nh sau: - V mt ng php, quan h gia ch ng v v ng l mi quan h tng lin hai chiu gia hai thnh phn chnh ca cu (cu hai thnh phn). c ch ng tt phi c v ng v ngc li. Trong cu c th vng mt trong hai thnh phn y; cn c vo ng cnh, c th xc nh c thnh phn cn li ca cu (cu tnh lc). Khi cu khng xc nh c thnh phn th l cu khng c cu to theo kt cu ch - v (cu c bit). Ting Vit l mt ngn ng n lp khng bin hnh, nn mi quan h ng php gia ch ng v v ng trong ting Vit khng b hnh thi ha m ch xc lp bng trt t tuyn tnh (ch ng trc, v ng sau) v ng iu. - V mt ng ngha, quan h gia ch ng v v ng l mi quan h gia i tng hin thc m ch th pht ngn nu ra vi phn ni dung miu t nhn nh m ch th y mun din t hoc gn cho i tng c ni n. Trong mi quan h ng ngha y, ch ng c chc nng xc nh i tng trong hin thc m ngi ni mun ch ra cho ngi nghe. Do vy, ch ng bao gi cng mang tnh xc nh. Cn v ng c chc nng mang ni dung thuyt minh c tnh cht khch quan hoc ch quan ca ngi ni v i tng xc nh do ch ng biu th.
58

Cu 27: Th no l b ng, nh ng? Gi : B ng : B ng (cng gi l b t) l thnh phn chc nng ch yu trong cu, tham gia cu to cu di hnh thc thnh t ph trong cum v t (1) c vai tr b sung chi tit cho v t - thnh t chnh. B ng c v tr trc hoc sau v t, do nhiu t loi khc nhau (h t, thc t) m nhim. V cu to, b ng c th l mt t hoc mt cm t (chnh ph, ng lp, ch v). Mi quan h gia b ng v v t c th hin bng trt t hay t ch quan h, iu y ty thuc c im ng php ng ngha ca v t. V mt ni dung, b ng biu th rt nhiu loi ngha khc nhau kh phong ph. Da vo c im ng php ng ngha ca b ng, c th phn chia b ng thnh hai loi chnh sau y: a) B ng i tng: B ng i tng (B) l loi b ng nu ln s vt hay s vic chu tc dng ca hot ng, trng thi, tn cht, quan h biu th v t. B ng i tng c th chia lm hai loi nh: B ng i tng trc tip (gia b ng v v t khng c t ch quan h) v b ng i tng gin tip (gia b ng v v t c t ch quan h). b) B ng hon cnh: B ng hon cnh l loi b ng c tc dng b sung ngha cho v t v thi gian, ni chn, mc ch, phng tin, cch thc, nguyn nhn, kt qu, kin (khng nh, ph nh, cu khin). Ty theo ngha m b ng hon cnh em n cho v ng, c th chia loi b ng ny thnh my loi nh: - B ng ch thi gian: i ch; sang nh bn. - B ng ch mc ch: ngh cho khe; hc cho gii. - B ng ch phng tin: n a; i xe but. - B ng ch cch thc: chy nhanh; chy rc rch. - B ng ch nguyn nhn: ngh m; bng la. - B ng ch kt qu: nh v; nht c; gim phi. - B ng ch kin: khng ng ; c n. + nh ng: nh ng l thnh phn chc nng th yu ca cu, tham gia cu to cu di hnh thc cc thnh t ph ca cm danh t, c vai tr xc nh, miu t cho s vt nu danh t - thnh t chnh. nh ng c hai loi nh nh sau:
59

- nh ng ch lng: ng trc danh t v c vai tr nh lng cho danh t y. nh t ch lng do cc t ch lng m nhim. Cc t nhng, dm, hai, tt c ln lt l nh ng ca cc danh t sau: hc sinh, ngi, bn, ti liu. - nh ng miu t: ng sau danh t v c vai tr nh tnh cho danh t y. nh t miu t do nhiu t loi khc nhau (danh t, v t, s t) m nhim. V cu to, nh ng miu t c th xut hin di hnh thc mt t hay cm t (CP, L, CV). Cu 28: Th no l ph ng ca cu? Ph ng ging v khc b ng, nh ng nh th no? Gi : a) Ph ng: Ph ng (P) l thnh phn ph ca cu, khng tham gia vo cu to ca nng ct m nm ngoi nng ct cu v c quan h vi n. Ph ng c tc dng b sung nhng ngha cn thit cho nng ct. Ph ng c th dng ph ngha cho nng ct n (cu n) hoc nng ct ghp (cu ghp). cu ghp, ph ng c th l ph ng ca cu, hoc ph ng ca v cu. b) Ph ng ging v khc b ng, nh ng nh th no? + Ging nhau: Ph ng, b ng v nh ng u l nhng thnh phn, b phn th yu trong cu. + Khc nhau: - B ng v nh ng l nhng thnh t ph ph ngha cho thnh t trung tm trong cu trc cm t (V d: lau bn; yu nc; v bi tp). Cn ph ng l thnh phn ph nm ngoi nng ct cu v ph ngha cho n. - B ng v nh ng thng c v tr ng cnh thnh t chnh trong cm t. Cn ph ng c v tr khng nm trong cm t, m tn ti ngoi nng ct cu. Cu 29: Trnh by cc loi ph ng trong cu. Gi : a) Ph ng ch ( ng, khi ng): y l loi ph ng thng c v tr ng trc nng ct cu, nu ln ci cn c nhn mnh nh ch ca cu. Ph ng ch tch bit vi nng ct cu bng qung ngt (trong ch vit th hin bng du phy) hoc t th. V mt ng ngha, ph ng c th c quan h vi mt b phn no ca nng ct. b) Ph ng ch gii (1) :
60

y l loi ph ng ca cu c dng ch thch, gii thch thm nhm lm sng t mt ni dung ngha no ca cu. Ph ng ch gii c v tr gia hoc cui cu, ngn cch vi phn cn li ca cu bng qung ngt (trong ch vit, bng du phy, du ngang hoc du ngoc n). c) Ph ng chuyn tip (lin ng): y l loi thnh phn ph ca cu thng dng ni kt cu cha n vi cu (hoc cc cu) i trc (hoc sau). Ph ng chuyn tip thng ng u cu, do quan h t hoc cc cm t tng ng (nh: nhng, song, do , v vy, tuy nhin, v li, tm li, th nht, th hai, trc ht ) m nhim. d) Ph ng hnh thi: y l loi thnh ph ca cu thng dng th hin tnh cm, cm xc, thi ca ngi ni hoc gi p. V tr ca loi ph ng ny c th u, gia hoc cui cu. e) Ph ng hon cnh (trng ng): y l loi ph ng b sung ngha hon cnh (circonstances) tnh hung cho cu. Loi ph ng ny thng ng u cu, i khi gia cu. ngha ph ng hon cnh thng biu th l: thi gian, ni chn, cch thc, phng tin, mc ch, nguyn nhn Cu 31: Hy xc nh cc thnh phn ch ng, v ng v ph ng trong cc on vn sau y? (1) Bui mai hm y, mt bui mai y sng thu v gi lnh, m ti u ym nm tay ti dn i trn con ng lng di v hp (a). Con ng ny, ti quen i li lm ln, nhng ln ny ti t nhin thy l (b). Cnh vt xung quanh ti ang c s thay i ln: hm nay ti i hc (c). (Thanh Tnh)
(1) Ph ng ch gii, c ti liu ng php gi l thnh phn bit lp

(2) Tan hc, Lan va i v va ngh, khng bit mnh qua cu lc no (a). T nhin, Lan ng li, lng tai nghe (b). , c ting con chim g nghe hay lm (c). Thi ng, ting con chim nc thua ri (d). N ang u trn cnh cy sng l trc mt, vn chic c xanh bic ln tri m ht (e). (Quang Huy) Quy c cc k hiu vit tt: C (ch ng), V (v ng), P oh ng ch ), Pt (ph ng tnh thi), Pc (ph ng chuyn tip), Pg (ph ng ch gii), Tr (ph ng hon cnh, trng ng), tg (thi gian), ct (cch thc), m (mc ch), nc (ni
61

chn), N (nng ct), Nb (nng ct c bit), // (du cch C-V l nng ct), / (du cch C-V lm thnh phn, thnh t ca cu). Gi : + on vn (1): a) Bui mai hm y, mt bui mai y sng thu v gi lnh, m ti // u ym Tr (tg) P(g) C nm ly tay ti dn i trn con ng di v hp. V
(b) Con ng ny, ti // quen i li lm ln, (nhng) ln ny ti // t nhin thy l

P C V Tr (tg) C V (c) Cnh vt xung quanh ti // ang c s thay i ln: hm nay ti i hc. C V P(g) + on vn (2): (a) Tan hc, Lan // va i v va ngh, khng bit mnh qua cu lc no. Tr C V (b) T nhin, Lan // ng li, lng tai nghe. Tr(ct) C V (c) , c ting con chim g nghe hay lm. Pt N(b) (d) Thi ng, ting con chim nc thua ri. Pt N(b) Pt
(e) N // ang u trn cnh cy sng l trc mt, vn chic c xanh ln tri m ht

C V Cu 31: mc khi qut, c th phn loi cu ting Vit v mt cu trc thnh my loi? Anh (ch) c nhn xt g v kt qu phn loi y? Gi : Qua cc sch ng php ting Vit hin nay, ni chung, ta thy c hai hng phn chia cu ting Vit v mt cu to hnh thc: a) Hng phn chia thnh cu n, cu phc, cu ghp. b) Hng phn chia thnh cu n, cu ghp. C hai hng u da trn kt cu ch v lm c s phn loi cu. Xt i th, hng a) khc hng b) l ch c thm cu phc. Theo quan nim ca hng b), cu phc thc cht l cun phc ha thnh phn. Cu Ti c quyn sch anh cho mn l cu phc theo hng phn loi a), nhng l cu n theo hng phn loi b). Xem xt v tr, vai tr ca kt cu ch v anh cho mn th kt cu ny ch l b phn nm trong v ng ca cu. N l thnh t ph sau lm nh ng cho danh ng quyn sch anh cho mn, m danh ng ny li l thnh t ph sau lm b ng cho thnh t chinh
62

(c) ca cm t v ng c mn. Nh vy, cu v d trn thc cht ch c mt kt cu ch v lm nng ct cu. Xp n vo cu n (c th gi l cu n phc ha thnh phn) l hp l nht.(1) Cu 32: Cu n hai thnh phn trong ting Vit l cu nh th no? Ti sao khi xc nh cu n, ngi ta phi dng thut ng nng ct cu? Gi : a) Th no l cu n hai thnh phn? Cu n hai thnh phn l loi cu n c cu to nng ct l mt kt cu ch v. V d: Nc chy. Trong cu to ca cu n hai thnh phn c th c thm ph ng b sung ngha cho cm ch-v y. V d: m qua, tri rt m. b) Ti sao phi dng thut ng nng ct cu xc nh cu n? S d phi dng thut ng nng ct cu xc nh cu n, bi v: Thng thng cu n c cu to bng mt kt cu ch v (cu n hai thnh phn), song cng c th c cu to bng mt t hoc mt cm t chnh ph hay ng lp (cu n c bit). Hn na, trong cu to cm t lm thnh phn ca cu n c th cha mt kt cu ch v (v d trong cu: Ngi anh va gp l ch ti th kt cu ch v anh va gp ch l nh ng ca danh t ngi). Nh vy, dng thut ng nng ct cu th hp l v thun l i hn v n bao trm c nhng hnh thc cu to khc nhau ca cu n.
(1) Trong ti liu n tp ny, cu n c hiu theo quan nim ca hng phn loi b (ngha l cu n bao gm c cu phc v c gi l cu n phc ha thnh phn)

Cu 34: Cu n hai thnh phn c my kiu? Cho bit c im ca mi kiu. Gi : Cu n hai thnh phn ni chung c hai kiu: + Cu n hai thnh phn nu c trng: y l kiu cu n m v ng ca n do v t hoc cm v t m nhim, nu cc c trng v hot ng, trng thi, tnh cht V d: Phong // v qu. Chic o ny // c. + Cu n hai thnh phn ch quan h: y l kiu cu n m v ng ca n c t ch quan h ng trc (nh: l, ca, do, ti, bng, hn, km, tr nn, ha, ha thnh), nu ln mi quan h no gia s vt biu th gia ch ng vi mt s vt khc c biu th v ng. V d: Hiu trng // l ngi Hu. Chic lc ny // bng ng.
63

Cu 34: Cu n c bit c cu to nh th no? Gi : Cu n c bit l loi cu m cu to ng php ca n c th l mt t hoc mt cm t (chnh ph hay ng lp) lm nng ct. Tham gia cu to cu c bit thng l danh t, v t (gm ng t v tnh t); c khi l cm t (thn t), t gi p Da vo tnh cht t loi ca t c dng lm nng ct hay t lm thnh t chnh trong nng ct, c th phn bit cc kiu cu n dc bit: Cu c bit danh t, cu c bit v t, cu c bit cm t cu c bit c th c thm thnh phn ph trng ng. Cu 35: Cu n c bit ging v khc cu n tnh lc nh th no? Gi : Cu n c bit c nhng im ging v khc cu n tnh c nh sau: + Ging nhau: V hnh thc biu hin bn ngoi, do t hay cm t (chnh ph, ng lp) th hin. + Khc nhau: Cu n c bit c cu to ng php l mt nng ct c bit, kh c th xc nh l ch ng hay v ng. Cn cu n tnh lc l cu n trong ch ng hoc v ng hoc c hai thnh phn chnh ny, nh da vo ng cnh, c lc b i m ngi ta vn hiu c. Nh vy, da vo ng cnh, ngi ta c th khi phc li c thnh phn c tnh lc. Cu 36: Th no l cu ghp? Cu ghp khc cu n nh th no? Gi : a) Cu ghp l cu c cu to bng nng ct ghp gm hai hay hn hai kt cu ch v ng tch bch nhau lm thnh nhng v cu c quan h vi nhau. b) Cu ghp khc cu n. Cu ghp l cu c nng ct ghp. Nng ct ghp c cu to ng php gm hai hay hn hai kt cu ch v nm ngoi nhau, mi kt cu ch v lm thnh mt v cu din t mt s vic (xem hai v d a) Cn cu n l cu c nng ct n. Nng ct n c cu to ng php nh sau: Thng l mt kt cu ch v (cu n hai thnh phn, cng gi cu n bnh thng); c khi l mt t hay mt cm t chnh ph hay ng lp (cu n c bit); cng c khi gm nhiu kt cu ch v, nhng ch c mt kt cu lm nng ct, kt cu (hoc nhng kt cu) cn li ch c vai tr lm thnh phn, thnh t ph trong cu (cu n phc ha thnh phn). V d: Nc // trong lm. (cu n hai thnh phn: mt kt cu ch v). Nhiu mui qu! (cu n c bit: mt cm t chnh ph)
64

Em b // nhn diu bay. (cu n phc ha: b ng ca nhn l mt kt cu ch v: diu bay). Cu 37: Cu ghp c th chia lm my kiu? hy ch ra nhng du hiu phn bit gia cc kiu cu y. Gi : Hin nay c nhiu cch phn loi cu ghp. C s phn loi l quan h ng ngha v hnh thc ng php th hin cc quan h ngha y gia cc v cu. Cc nh Vit ng hc vn dng hai tiu ch y c ch khc nhau nn kt qu phn loi cng c khc nhau. Nhn chung, tiu ch hnh thc vn c xem l tiu ch hng u, cn c xem xt trc tin. i th, c th chia cu ghp ting Vit thnh cc kiu sau: a) Cu ghp chui: l kiu cu ghp khng s dng t ni kt gia cc v cu. b) Cu ghp ng lp: l kiu cu ghp c s dng cc quan h t ng lp (nh v, cn, nhng, hay, ri) lin kt gia cc v cu. c) Cu ghp chnh ph: l kiu cu ghp c hai v cu trong v cu c coi l v ph bao gi cng c dn nhp bng mt quan h t ph thuc (nh nu, gi, h, tuy, d, mc d) lin kt vi v cu cn li (v chnh). ng trc v chnh c th c mt quan h t khc lm thnh cp vi quan h t dng v ph (nu th; tuynhng; v.v). V d: H tri ma th con ng ny ngp nc. d) Cu ghp qua li: l kiu cu ghp c hai v cu lin kt vi nhau bng cc cp ph t (nh vava; cngcng; mi; cha; va mi; chng nhng(m) cn, v.v), hoc bng cc cp i t (ainy; noy (ny); bao nhiuby nhiu) Gia cc v cu qua li c th dng km quan h t (Lu : c im ca hai kiu cu ghp qua li v chnh ph rt gn gi vi nhau: c hai v cu; dng cc cp t ch quan h rng buc cc v cu vi nhau; trong cng mt cu c th c khi s dng phi hp c hai loi phng tin lin kt: quan h t v ph t (xem hai v d cui d). Do , mt s ti liu ng php gp hai kiu cu c) v d) vo chung mt loi, v gi l cu ghp qua li). Cu 38: C th phn loi cu ting Vit theo mc ch giao tip lm my loi? Hy cho bit nhng c im khc bit gia cc loi cu trn. Gi :

65

a) Phn loi theo mc ch ni, cu ting Vit c th chia thnh bn loi: Cu trn thut, cu nghi vn, cu cu khin v cu cm thn. b) Khi phn loi cu theo mc ch ni, ngi ta ng thi phi da vo hai tiu chun: mc ch s dng v cu to hnh thc. Do vy, ch ra cc c im khc bit gia cc loi cu chia theo mc ch ni, c th cn c vo cc im chnh sau y: chc nng ca tng loi cu; cu to tiu biu thng gp; cc phng tin din t; ng iu kt thc; du cu. V mt cu to, mi loi cu trn y c th xut hin di hnh thc ca cu n hai thnh phn, cu c bit, cu ghp tin kho st v so snh, y, ta tm ly cu n hai thnh phn lm chun mc.
Loi cu Tng thut c im Chc nng s dng T, k, nhn nh v s vt, hin tng Nghi vn Hi c gii p Cu khin Nu ni dung i hi ngi nghe thc hin Cm thn

Cu to tiu biu Phng tin din t

Ng iu kt thc Du cu

Bc l cm xc, tnh cm, thi ca ngi ni Cu hai thnh Cu hai thnh Cu tnh lc Cu n c phn phn ch ng bit - Khng c - i t nghi - Ph t: hy, - Cm t: i, phng tin ring vn: ai, g, no, ng, ch. hay - Ni chung, ti sao - Tr t: i, - Ph t: lm, khng cha du - Ph t: (c)- thi, no. qu, gh, hiu hnh thc ca khng, - (c th dng tht cc loi cu khc cha, phing t: xin, - tr t: thay khng ngh) - ng iu - Quan h t: - Ng iu hay - Tr t: , , h, nh - Ng iu i xung dn cui Thng i ln Khng xc Khng xc cu cui cu nh nh Du chm (.) Du hi (?) Du chm (.) Du cm thn hoc du cm (!) thn (!)

66

Cu 39: biu hin ngha cu khin, cu cu khin ting Vit thng dng nhng du hiu hnh thc no? Gi : din t cc ngha cu khin, cu cu khin ca ting Vit thng dng cc du hiu hnh thc (phng tin din t) sau: - Dng ph t: hy, ng, ch, khng (c) Vd. ng lm th! Hy yn tm! - Dng tr t: i, thi, no. Vd. Hc i! Dng li thi! - Dng ng t c ngha cu khin: xin, ngh, yu cu, mong, chc Vd. ngh anh lm nhanh ln. - Dng ng iu: Nhanh ln! Xung phong! Cu 40: Trong cc loi cu chia theo mc ch ni, ngi ta c th dng hnh thc ca loi cu ny din t mc ch ni nng ca loi cu khc khng? Cho v d so snh. Gi : Trong thc t s dng ngn ng, i vi cc loi cu phn chia theo mc ch ni, ngi ta c hai cch s dung: + Cch dng trc tip: l cch dng hnh thc cu ph hp vi mc ch ni vn c ca n. Chng hn, hi mt iu g cn c gii p th dng cu nghi vn; m t, xc nh mt vic g th dng cu tng thut,v.v + Cch dng gin tip: l cch dng hnh thc ca loi cu ny din t mc ch ni nng ca loi cu khc. Chng hn, dng hnh thc cu hi khng nh hoc cu khin Cu 41: Cc cu trong on vn sau, xt v mt cu to, thuc loi cu g? Hy phn tch cu to ca chng. V s cu (a), (b) v (e) ca on vn 2 . Mt bui chiu lnh, nng tt sm (a). Nhng ngn ni xa lam nht pha mu trng sa (b). Khng c gi, m sng vn u n, r rm (c). Nc bin dng y, qunh c mt mu bc trng, lm tm nh bt phn trn da qu nht (d). (V T Nam) (2) Ln u tin n lp khiu v nh ti, Hiu cn mnh d nh cy tre non (a). Khi ti cm tay Hiu ch nhng bc i u tin, hn gi ti l S Mi (b). Trong lp khiu v ny, ti phi dy n nm su anh chng, anh no cng do

67

mm (c). i khi ti thm trch ba ti (d). L ra, ba khng nn ph mc mi chuyn cho ti nh th, l ra ba phi ng dy my ng con trai to xc ny (e). (Theo Trn Thy Mai) (3) Ngy no, c chp ti, m Lin li tt qua thm hng mt ln v b dn c thu khng l ng ca hng li (a). Th m Lin mi nhn ph qun mt! (b). By gi Lin vi vng vo thp n, xp nhng qu sn en li, trong lc An i tm then ci ca cho chc chn (c). Ci ca hng hai ch em trng coi l mt ca hng tp ha nh xu (d). M Lin dn ca hng ny t khi c nh b H Ni v qu (e). ( Thch Lam) Gi : Khi phn tch cu to c php ca cu, hc vin khng nht thit phi phn tch n nhng thnh t cu to cu bc thp nht. cho n gin, qu trnh phn tch c th dng li bc cc thnh phn trc tip to cu nh ch ng, v ng, ph ng, v cu. V hnh thc trnh by, c th thc hin mt trong hai cch: (a) Gch di cc thnh phn, thnh t ca cu, ri ghi r tn gi chc nng va chng (Xem: Cu 34). (b) Hoc ln lt vit tch cc thnh phn, thnh t ca cu, ri ghi ch tn gi chc nng c php ca tng thnh phn, thnh t y bn cnh. C th ghi tn gi tng thnh phn, thnh t trc, ri vit li cc phn cu tng ng phn tch (Xem di). Khi v s cu, c th dng s hnh chn nn, vi cc hnh thc quy c sau: L C P C V

L: quan h ng lp: CP: quan h chnh ph (nh danh t - nh ng; v t b ng; nng ct ph ng); C-V: quan h ch ng - v ng. Cc k hiu quy c khc, xem : cu 34. on vn (1): (a) Mt bui chiu lnh, nng tt sm. + Loi cu: Cu n hai thnh phn, c trng ng ch thi gian + Phn tch cu to: C: nng; V: tt sm; Tr (tg): mt bui chiu lnh. (b) Nhng ngn ni xa lam nht pha mu trng sa. + Loi cu: Cu n hai thnh phn.

68

+ Phn tch cu to: C: nhng ngn ni xa; V: lam nht pha mu trng sa. (c) Khng c gi, m sng vn u n, r rm. + Loi cu: cu ghp ng lp. + Phn tch cu to: cu c nng ct ghp gm hai v cu. V th nht: nhng ngn ni xa (c cu to l mt nng ct c bit); v th hai gm C: sng, V: vn u n, r rm. (d) Nc bin dng y, qunh c mt mu bc trng, lm tm nh bt phn trn da qu nht. + Loi cu: cu n hai thnh phn. +Phn tch cu to: C: nc bin; V: dng y qu nht. on vn (2): (a) Ln u tin n lp khiu v nh ti, Hiu cn mnh d nh cy tre non. + Loi cu: cu n hai thnh phn; c trng ng ch thi gian. + Phn tch: C: Hiu; V: cn mnh d nh cy tre non; Tr (tg): ln u nh ti. + V s : Ln u tin n lp khiu v nh ti, Hiu // cn mnh d nh cy tre non C V

Tr(tg) N (b) Khi ti cm tay Hiu ch nhng bc i u tin, hn gi ti l S Mi. + Loi cu: cu n hai thnh phn, c trng ng ch thi gian. + Phn tch: C: hn, V: gi S Mi; Tr (tg): khi u tin. Tr. L mt cm danh t gm trung tm l danh t khi v nh ng ca n l mt kt cu ch - v ti cm tay u tin. +V s : Khi ti / cm tay Hiu ch ng bc i u tin, hn // gi ti l S Mi C D V C V

Tr(tg) N (c) Trong lp khiu v ny, ti phi dy n nm su anh chng, anh no cng do mm. + Loi cu: cu ghp ng lp c trng ng ch ni chn.
69

+ Phn tch: V mt gm C: ti, V: phi dy anh chng; v hai gm C: anh no, V: cng do mm. Tr (nc): trong lp khiu v ny. (d) i khi ti thm trch ba ti. + Loi cu: cu n hai thnh phn c trng ng ch thi gian. + Phn tch cu to: C: ti, V: thm trch ba ti, Tr (tg): i khi. (e) L ra, ba khng nn ph mc mi chuyn cho ti nh th,l ra ba phi ng dy my ng con trai to xc ny. +Loi cu: cu ghp ng lp c ph ng tnh thi mi v cu. + Phn tch: V mt gm C: ba, V: khng nn nh th v Pt: l ra; v hai gm C: ba, V: phi ng ny v Pt: l ra. +V s :
L ra, ba // khng nn nh th, l ra ba // phi ng dy my ng con trai to xc ny

C Pt N1

C Pt

V N2

V 1 V 2 on vn (3): Theo cch phn tch ca hai on vn (1) v (2), hc vin thc hnh phn tch on vn (3). Hc vin t tm thm mt s on vn khc rn luyn phn tch. TI LIU THAM KHO 1. Dip Quang Ban, Gio trnh ng php ting Vit, Trung tm .T.X. i hc Hu, Hu, 2000. 2. Nguyn Quc Dng, Gio trnh ng php ting Vit, Trung tm .T.X. i hc Hu - Nxb Gio Dc, 1997. 5.Nguyn Th Ly Kha, Gio trnh ting Vit II, Trung tm o to t xa, i hc Hu, 2004

70

PHN II

PHNG PHP DY HC TING VIT TIU HC

71

PHN A NHNG VN CHUNG V PHNG PHP DY HC TING VIT TIU HC

--------------------------------------------------------------------------

Chng 1 CHNG TRNH, SCH GIO KHOA TING VIT TIU HC

I. KIN THC V K NNG C BN

1. Tng quan v chng trnh Ting Vit tiu hc 1.1. i tng v nhim v ca Phng php dy hc Ting Vit i tng: i tng ca Phng php dy hc ting Vit l hot ng dy hc ting Vit. Nhng g to nn ni dung ca khi nim dy hc cng chnh l cc yu t cu thnh i tng nghin cu ca Phng php dy hc ting Vit. C th l: Mn hc (hay l s c th ha ni dung tr dc) bao gm hai b phn: - Kin thc v ting Vit, kin thc v h thng v chun ting Vit vn ho. - Ni dung thc hnh ca mn hc, cc k nng hot ng li ni; tip nhn li ni (nghe, c) v sn sinh li ni (ni, vit). Chnh ni dung ny lm nn c th ca mn hc. Hot ng dy hc ca gio vin Gio vin - ch th ca qu trnh dy hc - la chn cc phng php v hnh thc dy hc ph hp vi tng ni dung dy hc t chc hot ng hc cho hc sinh. Hot ng hc tp ca hc sinh Hot ng hc tp ca hc sinh l hot ng vi i tng, trong hc sinh pht huy tnh tch cc, t gic chim lnh cc ni dung dy hc hnh thnh v pht trin nhn cch di s nh hng ca gio vin. Trong ba nhn t trn, hc sinh c xem l nhn t quan trng nht v mc ch ca vic dy hc chnh l v s pht trin ca hc sinh. Nhim v: - Cung cp nhng kin thc c bn v dy hc mn Ting Vit. - Rn luyn cc k nng c bn dy hc mn Ting Vit. - Bi dng tnh cm ngh nghip, o c, phm cht ca ngi gio vin dy Ting Vit. - Pht trin nng lc t o to, t nghin cu v Phng php dy hc ting Vit cho ngi hc. 1.2. Mc tiu ca chng trnh Ting Vit Tiu hc Mc tiu ca chng trnh Ting Vit tiu hc c xc nh nh sau: - Hnh thnh v pht trin hc sinh cc k nng s dng ting Vit (bao gm c bn k nng nghe, ni, c, vit) hc tp v giao tip trong cc m i
72

trng hot ng ca la tui. Thng qua vic dy hc ting Vit gp phn rn luyn cc thao tc t duy cho cc em. - Cung cp cho hc sinh nhng kin thc s gin v ting Vit; v t nhin, x hi v con ngi; v vn ho, vn hc ca Vit Nam v nc ngoi. - Bi dng cho hc sinh tnh yu ting Vit, hnh thnh cc em thi quen gi gn s trong sng, giu p ca ting Vit, gp phn hnh thnh nhn cch con ngi Vit Nam x hi ch ngha. 2. Nhng nh hng c bn ca chng trnh Ting Vit tiu hc Thc hin mc tiu gio dc tiu hc v cc yu cu v i mi ni dung, phng php dy hc; da trn nhng thnh tu hin i ca ngn ng hc, tm l hc, gio dc hc, phng php dy hc ting; k tha thnh tu v kinh nghim ging dy ting Vit, tip thu c chn lc kinh nghim dy hc ting ca cc nc trn th gii v khu vc, chng trnh Ting Vit Tiu hc hin hnh c bin son da trn cc nh hng c bn sau: 2.1. Dy hc Ting Vit theo nh hng giao tip 2.1.1. C s khoa hc ca vic dy hc Ting Vit theo nh hng giao tip Thc hin mc tiu hnh thnh v pht trin hc sinh cc k nng s dng ting Vit (nghe, ni, c, vit) hc tp v giao tip trong cc mi trng hot ng ca la tui, chng trnh Ting Vit Tiu hc ly nguyn tc giao tip lm nh hng c bn cho qu trnh xy dng chng trnh, sch gio khoa. C s ca nguyn tc ny l da vo chc nng giao tip ca ngn ng v mc ch ca vic dy ting trong nh trng. C th hiu giao tip l hot ng trao i t tng, tnh cm, cm xc, nhm thit lp quan h, s hiu bit hoc s cng tc gia cc thnh vin trong x hi. Con ngi giao tip vi nhau bng nhiu phng tin, nhng phng tin thng thng v quan trng nht l ngn ng. Hot ng giao tip bao gm cc hnh vi gii m (nhn thng tin) v k m (pht thng tin). Trong cc ngn ng, mi hnh vi u c thc hin bng hai hnh thc l khu ng (nghe, ni) v bt ng (c, vit). 2.1.2. S th hin ca nh hng dy hc giao tip Quan im dy hc giao tip c th hin trn c hai phng din: ni dung v phng php dy hc. i vi ni dung chng trnh, thng qua cc phn mn Ting Vit, sch gio khoa ting Vit tiu hc ch trng t chc rn luyn cc k nng giao tip cho hc sinh bng cch to ra nhng mi trng giao tip gi nh chn lc. Hc sinh c rn luyn cc k nng nghe, ni c, vit thng qua h thng bi tp: pht trin vn t c nh hng; to lp cc loi vn bn nht dng v ngh thut; rn luyn cc nghi thc giao tip thng thng nh cho hi, cm n, xin li, chia vui, chia bun, khng nh, ph nh, Cc em cng bc u lm quen vi cc k nng giao tip chnh thc nh pht biu, iu khin cuc hp, lm bin bn, bo co, lp chng trnh hot ng nh hng giao tip chi phi mnh m n vic xy dng cc ch im v la chn ng liu dy hc. S i mi v ni dung theo nh hng giao tip tt yu dn n nhng bin chuyn v phng php dy hc.
73

2.2. Dy hc Ting Vit theo nh hng tch hp 2.2.1. C s khoa hc ca vic dy hc Ting Vit theo nh hng tch hp Tch hp l mt quan im dy hc hin i nhm gii quyt mu thun gia lng kin thc ngy cng tng vi lng thi gian khng thay i. Tch hp l tng hp trong mt n v hc (hoc c th l mt tit hc, mt bi tp) nhiu mng kin thc v k nng lin quan vi nhau nhm tng cng hiu qu gio dc v tit kim thi gian hc tp cho ngi hc. C th thc hin tch hp theo chiu ngang (nguyn tc ng quy) hoc chiu dc (nguyn tc ng tm). 2.2.2. S th hin ca nh hng dy hc tch hp Tch hp theo chiu ngang: L tch hp kin thc ting Vit vi cc mng kin thc v vn hc, t nhin, con ngi v x hi theo nguyn tc ng quy. Hng tch hp ny c sch gio khoa Ting Vit Tiu hc thc hin thng qua h thng cc ch im hc tp. Theo quan im tch hp, cc phn mn (Hc vn, Tp vit, Chnh t, Tp c, K chuyn, Luyn t v cu, Tp lm vn) trc y t gn b vi nhau, nay c tp hp li xung quanh trc ch im v cc bi c; cc nhim v cung cp kin thc v rn luyn k nng cng gn b cht ch vi nhau hn trc. Tch hp theo chiu dc: Tch hp theo chiu dc l tch hp n v kin thc v k nng mi vi nhng kin thc v k nng c hc trc theo nguyn tc ng tm. Hng tch hp ny c sch gio khoa Ting Vit Tiu hc thc hin thng qua vic phn b cc kin thc v k nng ca tng lp sao cho kin thc, k nng ca lp trn, bc hc trn bao hm kin thc, k nng ca lp di, bc hc di nhng cao hn, su hn. C th, sch gio khoa ting Vit ton cp hc c b tr thnh hai vng: - Vng 1 (gm cc lp 1, 2, 3) tp trung hnh thnh hc sinh cc k nng c, vit v pht trin k nng nghe, ni vi nhng yu cu c bn: c thng v hiu ng ni dung mt bi vn ngn; vit r rng v ng chnh t; thng qua cc bi tp thc hnh, bc u c mt s kin thc s gin v t, cu, on vn v vn bn. - Vng 2 (gm cc lp 4,5) cung cp cho hc sinh mt s kin thc s gin v ting Vit pht trin cc k nng nghe, ni c, vit mc cao hn vi nhng yu cu c bn nh: hiu ng ni dung v bc u c din cm bi vn, bi th ngn; bit cch vit mt s kiu vn bn; bit ngh e ni v mt s ti quen thuc. Mc du chng trnh Ting Vit Tiu hc c thc hin theo hng tch hp nhng nh vy khng c ngha l cc kin thc, k nng c tch hp phi c dung lng kin thc, k nng ngang bng nhau m vn phi c i m nhn (trng tm ca tit dy c xc nh mc Mc ch, yu cu ca mi tit dy). Khng nm c c im ny, gio vin d hiu lm yu cu tch hp, dn ti sa , lan man, gn ghp mt cch khin cng trong dy hc. 2.3. Dy hc Ting Vit theo hng tch cc ho hot ng hc tp ca hc sinh 2.3.1. C s khoa hc ca nguyn tc Qu trnh dy hc l mt h thng trn vn. Chng bao gm 3 yu t: mn hc (hay l s c th ho ni dung tr dc), hot ng dy hc ca ngi
74

gio vin v hot ng hc tp ca hc sinh. Trong 3 nhn t , hc sinh l nhn t quan trng nht. Bi v, x hi sinh ra ngh dy hc l v s pht trin ca cc th h tng lai. V vy, mc ch ca dy hc l hc sinh, v s pht trin ca cc em. Cng chnh v vy, cc chin lc dy hc tin b u hng n ngi hc; ly li ch ca cc em lm mc ch v t chc qu trnh dy hc sao cho hc sinh t lm ra kin thc v ph hp vi c im trnh nhn thc, ph hp vi c im hng th ca tng hc sinh. C th l chng trnh phi c bin son sao cho ngi dy phi chuyn t phng php truyn th sang phng php tch cc ho hot ng ca ngi hc; trong , gio vin ng vai tr l ngi t chc hot ng cho hc sinh. Mi hc sinh u c hot ng, u c bc l mnh v c pht trin. 2.3.2. S th hin ca nguyn tc Xut pht t nguyn tc ny, sch gio khoa Ting Vit Tiu hc khng trnh by kin thc nh nhng kt qu c sn m cc ni dung dy hc ch yu c xy dng thnh h thng cu hi, bi tp gio vin hng dn hc sinh thc hin cc hot ng nhm chim lnh kin thc v k nng s dng ting Vit. Chnh v vy, h thng bi tp trong sch gio khoa ting Vit Tiu hc c xy dng rt phong ph v a dng vi nhiu hnh thc nh t lun, trc nghim, tr chi; c bi tp bt buc, bi tp la chn; bi tp d, bi tp kh nhm to mi iu kin tt c cc i tng hc sinh trong lp u c tham gia hot ng hc tp di s hng dn ca gio vin. II. CU HI, BI TP V GI , HNG DN Cu 1: Phn tch mc tiu ca chng trnh Ting Vit Tiu hc. Thc hnh phn tch mc tiu ca mn hc c th hin trong mt phn mn, mt ni dung dy hc hay mt bi tp c th. Gi : Cn nu c cc sau: - Tm quan trng ca vic xc nh mc tiu trong dy hc. - Trnh by cc mc tiu c th ca chng trnh Ting Vit Tiu hc. - Phn tch im mi ca chng trnh trong s i chiu vi mc tiu ca chng trnh c thy c s k tha v pht trin ca chng trnh Ting Vit hin hnh. Ch v trt t trnh by cc mc tiu pht hin im mi ca chng trnh l u tin vic hnh thnh v pht trin cc k nng s dng ting Vit (nghe, ni, c, vit). K nng c t ln hng u, ph hp vi chc nng c bn ca ngn ng l giao tip. - Thc hnh phn tch mc tiu ca mn hc c th hin trong mt phn mn, mt ni dung dy hc hay mt bi tp c th theo nh hng: mc tiu mn hc c c th ha trong mc tiu cc phn mn; mc tiu ca phn mn li c c th ha thnh mc ch, yu cu ca tng bi hc, tng bi tp. Cu 2: Trnh by ni dung ca nguyn tc giao tip trong dy hc Ting Vit. Thc hnh phn tch s chi phi ca nguyn tc giao tip i vi chng trnh, sch gio khoa ca mt phn mn Ting Vit (t chn). Gi : Cc yu cu cn t: - Xc nh v tr ca nguyn tc giao tip: l nguyn tc quan trng nht v n chi phi ton b qu trnh dy hc, t mc tiu, ni dung chng trnh, sch gio khoa, phng php dy hc n cch nh gi.
75

- Trnh by c c s v ni dung ca nguyn tc giao tip trong dy hc ting Vit tiu hc ni chung. - Chn mt phn mn Ting Vit phn tch s chi phi ca nguyn tc giao tip theo trnh t: mc tiu, ni dung chng trnh, sch gio khoa. V d: Nguyn tc giao tip chi phi chng trnh phn mn Tp lm vn: - Trnh by tm tt ni dung chng trnh Tp lm vn: To lp cc nghi thc li ni; to lp cc ngn bn, vn bn nht dng nh bin bn, in vo giy t in sn, n t, vit th, lp chng trnh hot ng; to lp cc vn bn c tnh ngh thut nh miu t, k chuyn. - Vn dng quan im giao tip gii thch v sao chng trnh li a cc ni dung ny vo lm ni dung dy hc. - C th a ra v phn tch cc v d c th lm r nh hng giao tip. Chng hn nh tp lm vn hin nay ph hp vi s thch, vn sng ca hc sinh hn Cu 3: Trnh by ni dung ca nguyn tc tch hp trong dy hc Ting Vit. Thc hnh phn tch s chi phi ca nguyn tc tch hp i vi chng trnh, sch gio khoa ca mt phn mn Ting Vit (t chn). Gi : Cc yu cu cn t: - Xc nh c v tr ca nguyn tc tch hp. - Trnh by c c s v ni dung ca nguyn tc tch hp trong dy hc Ting Vit tiu hc. - Chn mt phn mn Ting Vit phn tch s chi phi ca nguyn tc tch hp theo trnh t: mc tiu, ni dung chng trnh, sch gio khoa. V d: Nguyn tc tch hp chi phi chng trnh phn mn Luyn t v cu. - Trnh by tm tt ni dung chng trnh Luyn t v cu tiu hc: m rng vn t, t loi, cu to t; cc thnh phn cu to cu; phn loi v to cu theo chc nng v ng, mc ch ni v cu trc; lin kt cu - Vn dng quan im tch hp gii thch v sao chng trnh li ghp phn mn T ng v Ng php trc y thnh phn mn Luyn t v cu v xut cc ni dung nu trn. - C th phn tch cc v d c th lm r nh hng tch hp. V d: Cc loi cu k Ai l g?, Ai lm g?, Ai th no? c hc lp 2, lp 3 nhng c nng cao hn lp 4, 5. Ni dung dy hc cc t loi nh danh t, ng t, tnh t cng c cu trc tng t nh vy Cu 4: Ti sao trong qu trnh dy hc cn tp trung vo ngi hc? Phn tch mt thc t dy hc ting Vit tiu hc nhn t gc tp trung vo ngi hc. Gi : Cn m bo cc sau: - Hc sinh l i tng c bn ca qu trnh dy hc. Hiu qu hc tp ca hc sinh l ci ch ca vic dy hc. Dy hc cn tp trung vo ngi hc - chnh v th - l hng n s pht trin ca hc sinh. - Tp trung vo ngi hc khng nh tnh ch ng, tch cc v vai tr trung tm ca hc sinh trong hot ng dy hc. Ngi thy ng vai tr l
76

ngi t chc, hng dn hot ng hc tp nhm t c nhng mc tiu gio dc ra. Dy hc hin nay ch trng: hc sinh t tm kim v khm ph tri thc di s hng dn ca gio vin; ngi thy cn c nhng kin thc tm l s phm, d tnh c nhng tnh hung dy hc, nhng kh khn ca hc sinh c nhng bin php tc ng tch cc, hp l. Cu 5: t chc hot ng dy hc theo quan im tch cc ha hot ng ca ngi hc, gio vin cn thc hin nhng nhim v g? Gi : thc hin quan im tch cc ha hot ng ca ngi hc, gio vin cn thc hin nhng nhim v: - Giao vic cho hc sinh lm, m bo hc sinh cc trnh khc nhau u c hot ng. - T chc, hng dn v kim tra cc hot ng hc tp ca hc sinh. - Xy dng cc k hoch dy hc, tng cng cc bi tp m bo tnh va sc, tnh s phm yu cu hc sinh ch ng khai thc ni dung v xut hnh thc thc hin. - T chc hc sinh t nh gi.

77

Chng 2 CC NGUYN TC C TRNG CA DY HC TING VIT TIU HC

I. KIN THC V K NNG C BN

1. Nguyn tc giao tip (cn gi l nguyn tc pht trin li ni hay nguyn tc thc hnh) Dy hc ting Vit theo nguyn tc gn lin hot ng giao tip ca hc sinh c xut pht t lun im ngn ng l phng tin giao tip quan trng nht ca con ngi v da trn mc ch ca vic dy ting Vit tiu hc l hnh thnh v pht trin hc sinh cc k nng s dng ting Vit (nghe, ni, c, vit) hc tp v giao tip trong cc mi trng hot ng ca la tui cc em. Yu cu ca nguyn tc ny: - Dy hc ting Vit l khng phi ch dy cch t chc ngn ng, m quan trng hn chnh l vic dy cho cc em cch t chc giao tip bng ngn ng. Ngha l mun hon thnh mt cuc giao tip no , ngi ni, ngi vi t cn x l tt mi quan h gia cc yu t ngn ng vi nhng yu t ngoi ngn ng nh: i tng giao tip, mc ch giao tip, hon cnh giao tip. - Vic la chn v sp xp cc ni dung dy hc phi ly hot ng giao tip lm mc ch, tc l hng vo vic hnh thnh cc k nng nghe, ni, dc, vit cho hc sinh. - Xem xt cc n v ngn ng trong hot ng hnh chc, tc l a chng vo cc n v ln hn, v d, xem xt t trong hot ng ca cu, cu trong on, on trong bi. - Phi ch trng luyn tp thc hnh cho hc sinh thng qua cc tnh hung giao tip gi nh. 2. Nguyn tc pht trin t duy Dy hc ting Vit theo nguyn tc gn lin vi vic rn luyn v pht trin t duy c xut pht trn c s mi quan h cht ch gia ngn ng v t duy. Yu cu ca nguyn tc ny: - Ngn ng v t duy khng tch ri nhau. V vy bn thn vic dy ting hm cha rn luyn cc thao tc v phm cht t duy cho hc sinh. Tuy nhin, thc c iu ny s gip cho vic dy ting t kt qu cao hn. - Phi lm cho hc sinh thng hiu c ngha ca cc n v ngn ng. - To iu kin cho hc sinh nm c ni dung cc vn cn ni, vit v bit th hin cc ni dung ny bng cc phng tin ngn ng. 3. Nguyn tc ch n c im tm l v trnh ting Vit vn c ca hc sinh C s ca nguyn tc ny xut pht t thc tin s dng ting Vit trong hot ng ca hc sinh hin nay. Nguyn tc ny yu cu: - Ch n c im tm l ca hc sinh, c bit l bc chuyn kh khn t hot ng ch o vui chi sang hot ng hc tp.
78

- Vic dy ting phi da trn s hiu bit chc chn v trnh ting Vit vi t cch l ting m v t cch l ngn ng th hai ca hc sinh. - Pht huy tnh tch cc v hn ch c thi quen tiu cc trong ngn ng ca hc sinh. II. CU HI, BI TP V GI , HNG DN Cu 1: Phn tch lm r ni dung nguyn tc giao tip trong dy hc ting Vit tiu hc. Ly v d t thc t (chng trnh, sch gio khoa; qu trnh t chc gi ln lp) lm r s vn dng ca nguyn tc ny. Gi : Hc vin cn th hin r cc ni dung c bn sau: - C s khoa hc xut nguyn tc; ni dung ca nguyn tc. - Cc k nng thc hnh vn dng nguyn tc t chc dy hc ting Vit (k nng phn tch, nh gi chng trnh, sch gio khoa, cch thc t chc dy hc trn tng phn mn, tng tit hc, tng bi tp). - Phn tch v d t chng trnh, sch gio khoa v thc tin t chc dy hc lm r vic vn dng nguyn tc. Cu 2: Phn tch lm r ni dung nguyn tc pht trin t duy trong dy hc ting Vit tiu hc. Ly v d t thc t (chng trnh, sch gio khoa; qu trnh t chc gi ln lp) lm r s vn dng ca nguyn tc ny. Gi : Tng t cu 1. Cu 3: Phn tch lm r ni dung nguyn tc tnh n c im tm l v trnh ting m ca hc sinh trong dy hc ting Vit tiu hc. Ly v d t thc t (chng trnh, sch gio khoa; qu trnh t chc gi ln lp) lm r s vn dng ca nguyn tc ny. Gi : Tng t cu 1. Cu 4: Sch gio khoa Ting Vit 1 ch trng dy t hp m qu (qu) nh mt ph m u trong ting Vit. Da vo c im c th ca hc sinh lp 1, hy nhn xt gii php s phm . Gi : Cn nu c cc sau: - Ph m u c c ghi bng 3 ch ci c, q, k. - Qu (qu) l do ph m u /k/ i vi m m v gn nh ng ha m m, to nn qu. N c kh nng gii thch, phn tch c nhiu trng hp kh nan gii v quan h m ch trong ting Vit. - Gip hc sinh d c - vit trong giai on hc vn. - Hn ch: Tnh khoa hc b vi phm. - Phn tch v d c th lm r cho cc lun im nu. Cu 5: Ti sao cc nguyn m i ting Vit li khng c sp xp trong phn m m li sp xp phn vn trong sch Ting Vit 1? Da vo c im c th ca phng php dy hc Ting Vit tiu hc, hy nhn xt gii php s phm . Gi : - Cc nguyn m i l ra phi c sp xp phn m nhng trong sch gio khoa Ting Vit 1 li sp xp phn vn v dy chng nh l dy vn nhm gip HS d c - vit trong giai on hc vn. iu ny ph hp vi c im tm l, t duy ca hc sinh lp 1. - Cho v d minh ha.
79

Chng 3 CC PHNG PHP DY HC TING VIT THNG C S DNG TIU HC I. KIN THC V K NNG C BN 1. Phng php phn tch ngn ng Khi nim: Phng php phn tch ngn ng l phng php trong gio vin hng dn hc sinh tm hiu cc hin tng ngn ng, trn c s rt ra nhng ni dung l thuyt hoc thc hnh cn ghi nh. C s khoa hc: Da trn c im, quy lut hot ng ca ting Vit t chc cho hc sinh nhn thc v cc hin tng ngn ng cn tm hiu. S th hin ca phng php: S th hin ca phng php nm chnh qu trnh phn ng liu ra thnh tng b phn theo nguyn tc cp bc phn tch. Quy trnh vn dng: Gm 4 bc: - Bc 1: Cung cp ng liu hoc cung cp hin tng ngn ng cn phn tch. Ng liu phi m bo tnh c trng, chun mc ca ngn ng, c mi ngi tha nhn khng gy tranh ci; ngn gn, ph hp vi tm l tip nhn ca hc sinh. - Bc 2: Gio vin hng dn hc sinh quan st, phn tch ng liu theo nh hng ca ni dung bi hc thng qua mt h thng cu hi gi c tnh nh hng cho cc em. - Bc 3: Khi qut nhng iu phn tch thnh l thuyt cung cp cho hc sinh. T kt qu ca vic phn tch trn mt ng liu c th, gio vin khi qut nng ln thnh ni dung l thuyt cn ghi nh. - Bc 4: Cng c v vn dng l thuyt hc vo vic luyn tp phn tch mt s hin tng ngn ng. Lu : gip hc sinh hiu su v cng c ni dung l thuyt va hc, gio vin cn cho hc sinh luyn tp thng qua h thng bi tp nhn din v bi tp vn dng. 2. Phng php luyn theo mu Khi nim: L phng php gio vin s dng mu c th v li ni (m hnh li ni) hng dn hc sinh tm hiu c im ca mu, qua hc sinh bit cch to ra nhng li ni theo nh hng ca mu. C s khoa hc: - C s ca phng php chnh l vn v quy lut nhn thc trong trit hc: T trc quan sinh ng n t duy tru tng; t t duy tru tng n n thc tin. - Ph hp vi tm l v kh nng tip nhn ca hc sinh. S th hin ca phng php: Hc sinh to ra cc n v ngn ng, li ni bng vic m phng cc n v ngn ng, li ni c gii thiu thng qua mu (M).
80

 Quy trnh vn dng: Gm 4 bc: - Bc 1: Cung cp mu. V y l phng php luyn theo mu nn mu cn t n s chun mc v ngn gn. - Bc 2: Phn tch c im, cu to ca mu. y l bc quan trng v kh nht, quyt nh kt qu to lp sn phm ngn ng cu hc sinh; ng thi c th gip cc em trnh c tnh trng rp khun, my mc theo mu. V vy, gio vin cn nm r c im ca mu t chc cho hc sinh pht hin c cc c im mt cch ch ng, sng to. - Bc 3: Hc sinh to ra li ni theo nh hng ca mu. Gio vin t chc cho hc sinh da vo c im ca mu to ra nhng sn phm ring di nhiu hnh thc thch hp. - Bc 4: nh gi cht lng li ni trong s i chiu vi mu. Da vo c im ca mu, gio vin s nh gi kt qu luyn tp ca hc sinh. 3. Phng php giao tip Khi nim: L phng php sp xp cc hin tng v ng liu ngn ng sao cho cc ti liu y va bo m tnh chnh xc, cht ch ca h thng ngn ng, va phn nh c c im chc nng ca chng trong hot ng giao tip. Mc ch ca phng php giao tip l pht trin li ni cho hc sinh. C s khoa hc: C s ca vic xut phng php ny chnh l da vo chc nng giao tip ca ngn ng v mc ch ca vic dy ting trong nh trng. S th hin ca phng php: S th hin phng php trong dy hc ting Vit rt a dng: - T chc, sp xp, trnh by cc yu t ngn ng theo quan im chc nng. - Nng cao tnh thc hnh trong dy ting Vit. - Khi ging dy cc n v ngn ng cn t n v bc thp trong lng n v bc cao. - La chn kin thc, ti liu dy hc sao cho ph hp vi thc tin. - Ch rn luyn c bn dng hot ng ngn ng: nghe, ni, c, vit cho hc sinh. Quy trnh vn dng: Gm 4 bc: - Bc 1: Miu t tnh hung giao tip gi nh. S miu t ny cn tp trung lm r nhng nhn t li du n trong li ni, v d nh: i tng giao tip, hon cnh giao tip, ni dung giao tip - Bc 2: Phn tch tnh hung giao tip gi nh la chn a ra nhng li ni ph hp vi tnh hung c nu bc 1. - Bc 3: Gio vin hng dn hc sinh nhn xt mc ph hp gia li ni v hon cnh giao tip. - Bc 4: iu chnh, sa cha nhng li ni cha ph hp, rt ra nhng kt lun cn thit hc sinh ghi nh.
81

4. Mi quan h gia cc phng php Mi phng php u c nhng u th ring nhng cng c nhng hn ch nht nh khi vn dng trong dy hc ting. Hn ch ca phng php phn tch ngn ng l s tru tng, phc tp; phng php giao tip l s tiu tn mt lng thi gian kh ln; phng php luyn theo mu l s nhn thc nhiu khi mang tnh cht cm tnh hc sinh. V vy, chng ta cn bit phi hp cc phng php ny khi s dng trong dy hc Ting Vit tiu hc sao cho ph hp vi tng ni dung bi hc. Cc bc trong mi quy trnh cn c vn dng mt cch linh hot v sng to. Tu thuc vo tng tnh hung, ni dung dy hc v i tng dy hc c th, gio vin linh hot rt gn hoc m rng trin khai cc bc theo quy trnh trn c s m bo mc tiu ca bi hc. II. CU HI, BI TP V GI , HNG DN Cu 1: Phn tch lm r cch thc thc hin v yu cu ca phng php phn tch ngn ng. Phn tch mt tit dy kiu bi l thuyt (bi c cu trc 3 phn: nhn xt, ghi nh, luyn tp) trong phn mn Luyn t v cu minh ho cho vic s dng phng php ny. Gi : Cc yu cu cn t: - Trnh by v phn tch c cch thc thc hin v yu cu ca phng php phn tch ngn ng. - Chn mt bi l thuyt bt k trong phn mn Luyn t v cu ln k hoch dy hc theo trnh t ca quy trnh phn tch ngn ng. (C th: bc 1 v bc 2 tng ng vi phn Nhn xt; bc 3 tng ng vi phn Ghi nh; bc 4 tng ng vi phn Luyn tp). Cu 2: Phn tch lm r cch thc thc hin v yu cu ca phng php luyn theo mu. Vn dng quy trnh 4 bc ca phng php Luyn theo mu t chc cho hc sinh thc hin bi tp sau: Hi p theo mu sau: - Ngi ta trng cy cam lm g? - Ngi ta trng cy cam n qu. (Ting Vit 2, tp 2, tr.87) Gi : Cc yu cu cn t: - Phn tch lm r cch thc thc hin v yu cu ca phng php phn luyn theo mu. - Vn dng quy trnh 4 bc ca phng php Luyn theo mu t chc cho hc sinh thc hin bi tp: + Cung cp mu. + Cho hc sinh c bi tp, gii thiu mu, yu cu quan st mu. + Ch ra c im ca mu (mu gm c 2 cu dng hi - p c s dng cm t lm g? ni v ch cy ci). Hay c th a ra m hnh ca mu:
Ai + trng cy X + lm g? Ai + trng cy X + Y (che bng mt, n qu).

+ Tng cp hc sinh a ra cu ni ca mnh theo mu. + T chc cho hc sinh nhn xt kt qu trong s i chiu vi mu.
82

Cu 3: Phn tch lm r cch thc thc hin v yu cu ca phng php giao tip. Ly v d thc t dy hc kiu bi nghi thc li ni trong phn mn Tp lm vn lp 2 minh ho cho vic s dng phng php ny. Gi : Cc ni dung cn trnh by: - Phn tch lm r cch thc thc hin v yu cu ca phng php giao tip. - Ly v d mt bi tp v nghi thc li ni trong phn mn Tp lm vn lp 2 v vn dng quy trnh 4 bc ca phng php giao tip t chc cho hc sinh thc hin bi tp. V d: Son cc bc hng dn hc sinh thc hin bi tp sau bng phng php giao tip: Ni li xin li ca em trong trng hp sau: Em mi chi, qun vic m dn. (Ting Vit 2, tp 1, tr.38) Quy trnh vn dng: - Bc 1: Hc sinh c bi tp. Gio vin gi cho cc em miu t tnh hung giao tip gi nh: Ni ni dung g? (xin li); Ni vi ai? (m); V sao phi ni li xin li? (em mi chi, qun li m dn). - Bc 2: Gio vin t chc cho hc sinh lm vic theo nhm i cc em la chn a ra nhng li ni ph hp vi tnh hung c nu bc 1. - Bc 3: Hc sinh trnh by; gio vin hng dn hc sinh nhn xt mc ph hp gia li ni v hon cnh giao tip. - Bc 4: iu chnh, sa cha nhng li ni cha ph hp, rt ra cc kt lun cn thit hc sinh ghi nh (khi tht ha vi ai vic g cc em nh ni li xin li).

83

Chng 4
T CHC THC HIN CC PHNG PHP DY HC TING VIT BNG H THNG BI TP

I. KIN THC V K NNG C BN 1. Tm quan trng ca h thng bi tp trong dy hc Ting Vit tiu hc - Bi tp c vai tr v cng quan trng trong dy hc ni chung v dy hc ting Vit ni ring. N l phng tin hiu qu khng th thay th c trong vic gip hc sinh hnh thnh v pht trin nng lc ngn ng. - Thng qua bi tp c th pht huy tnh tch cc, ch ng, hng th ca hc sinh trong tip nhn kin thc, k nng nhm ti u ha s i mi phng php dy hc trong nh trng. - To ra nhng tnh hung hc tp hc sinh pht trin t duy, nng lc t hc. - Bi tp va l nh hng va l cng c gip hc sinh t tm hiu, khm ph vn dng kin thc, k nng vo ng hng, ng cch. - Gip gio vin ti u ho qu trnh dy hc, nng cao cht lng dy hc. Mi bi tp l mt nhim v nhn thc trong c hot ng ca thy v hot ng ca tr. - i vi hc sinh, c th xem vic gii bi tp Ting Vit l hnh thc ch yu ca hot ng ting Vit. 2. Mc tiu ca bi tp Mc tiu l ci ch m thy tr cn hng ti trong qu trnh dy hc ni chung v qu trnh thc hin bi tp Ting Vit ni ring. Mc tiu dy hc c hi phi c qu trnh dy hc, t ni dung chng trnh, phng php dy hc n cch nh gi kt qu hc tp. Trong thc t, gio vin cha ch trng ng mc vic xc nh mc tiu dy hc trn tng tit hc, tng bi tp nn b st ni dung dy hc hoc trin khai bi dy khng ng hng dn n khng x l linh hot qu trnh dy hc, nhm ln phng tin v mc ch dy hc V vy, trc khi t chc cho hc sinh thc hin bi tp, gio vin cn xc nh r mc ch ca bi tp l nhm hnh thnh kin thc, k nng no cho hc sinh. Trn c s nh hng cch gii bi tp. 3. C s ngn ng ca bi tp dy tt chng trnh Ting Vit tiu hc ni chung; t chc thit k v thc hin cc bi tp Ting Vit c th, gio vin cn nm c mt s vn l thuyt c lin quan n ni dung dy hc ting Vit tiu hc. C th: c im ca ting Vit Ting Vit l mt ngn ng n lp. c im ny c th hin tt c cc mt: ng m, t vng, ng php. Cc nh nghin cu nu ln mt s c im tiu biu ca ngn ng n lp nh sau: - H thng m v c nhiu nguyn m. - Khng c s bin ho ng m. - Khng c s bin ho hnh thi ca t.
84

- c im ca t loi c th hin khng r rng. - Trt t t cht ch trong cu trc ng php. - S biu hin ca t vi t cch l mt n v ngn ng khng tht r rt (ranh gii gia t v ng kh phn bit). Lu : Xem thm phn kin thc ting Vit. L thuyt hot ng ngn ng - Mc tiu ca vic dy Ting Vit l gip hc sinh c kh nng s dng hiu qu ting Vit trong hot ng giao tip. V vy, l thuyt hot ng ngn ng l mt l thuyt quan trng ca vic dy ting. - T tng c bn ca l thuyt hot ng ngn ng l: + Vic giao tip bng ngn ng khng ch nhm mc ch thng tin m cn nhm tc ng ti ngi nhn v tnh cm, nhn thc v hnh ng. + Cc phng tin ngn ng trong hot ng hnh chc ca mnh lun c s vn ng bin i. + Lun coi trng cc yu t ngoi ngn ng nhng li du n trong s dng ngn ng nh: i tng giao tip, hon cnh giao tip 4. Quy trnh thc hin gii bi tp Quy trnh thc hin bi tp c th c tin hnh qua bn bc sau: Xc nh lnh v d kin bi tp: Mt bi tp bao gi cng c hai phn: lnh v d kin. Cc yu t ny l c s cho qu trnh phn tch nh hng hc sinh thc hin bi tp. Trong bc ny, gio vin hng dn hc sinh phn tch, nu yu cu (lnh) v d kin (hay ng liu) ca bi tp. Phn tch nh hng thc hin bi tp: Phn tch nh hng c xem l bc quan trng quyt nh hiu qu thc hin bi tp. Vic s dng cc h thng cu hi gi hay lm mu, phn tch mu s gip hc sinh xc nh hng thc hin bi tp. T chc cho hc sinh thc hin bi tp: t chc cho hc sinh thc hin bi tp, gio vin cn la chn cc phng php (luyn theo mu, phng php giao tip, phng php phn tch ngn ng, phng php tr chi, trc quan v cc hnh thc t chc bi tp (c nhn, nhm, lp,) ph hp, sao cho tt c hc sinh u c tham gia thc hin. nh gi, sa cha, khi qut kin thc v k nng cho hc sinh: Khu nh gi kt qu bi tp ca hc sinh c th chia lm ba bc: - T chc cho hc sinh t kim tra, nh gi. - Gio vin nhn xt, nh gi kt qu kt hp vi sa li. - Gio vin khi qut ha kin thc v k nng thc hin bi tp (dng bi tp). Lu : Ngoi cn c vo p n son sn, gio vin cn linh hot trong khi xem xt cch gii quyt bi tp ca hc sinh; bit chp nhn nhng cch gii khng hon ton theo ng p n nhng thuyt phc. C nh vy mi gip hc sinh ch ng, sng to trong qu trnh luyn tp. Sau mi bi tp nn c phn tiu kt hc sinh cng c, ghi nh kin thc v k nng cn t. I. CU HI, BI TP V GI , HNG DN
85

Cu 1: Ti sao hin nay trong dy hc ting Vit, ngi ta li ch nhiu n cc bi tp ting Vit? Hy ch ra mc ch v c s ca mt bi tp Ting Vit trong chng trnh Ting Vit Tiu hc. Gi : Khi gii quyt cu hi ny cn ch cc lun im sau: - Hin nay, dy hc ly hc sinh lm trung tm, v hc sinh l mc ch ca qu trnh dy hc. Mun t c iu ny th gio vin l ngi ch o, hc sinh l ngi ch ng trong hc tp. - hng dn hc sinh hc tp cn c phng tin dy hc. Phng tin dy hc hu hiu nht l bi tp Ting Vit. Thng qua vic gii bi tp, gio vin s tch cc ha hot ng hc tp ca hc sinh. C th ni lc hc sinh gii bi tp Ting Vit l lc cc em hot ng giao tip bng ting Vit. V vy phi c nhng bi tp ph hp vi thc tin giao tip ca hc sinh, hn ch nhng bi tp nhn din, tng cng nhng bi tp sng to. - Ly v d mt bi tp v phn tch. V d: Bi tp: Chn t trong ngoc n thch hp vi mi ch trng: (gi, ui, chy, nhe, lun) Con mo, con mo theo con chut vut, nanh Con chut quanh Lun hang hc. (Ting Vit 2, tp 1, tr.97) - Mc tiu ca bi tp l tch cc ha vn t cho hc sinh, gip hc sinh rn k nng in t bng cch phn tch, so snh, la chn t thch hp. - C s khoa hc ca bi tp: Da vo quan h h hnh ca ngn ng; da vo phm vi biu t ngha ca cc t ch hot ng, trng thi. Cu 2: Phn tch tm quan trng ca vic xc nh mc tiu bi tp. Ly v d t thc tin dy hc cc phn mn Ting Vit minh ha cho cc tnh hung s phm ny sinh do khng nm mc tiu ni dung dy hc. Gi : Cc yu cu cn t: - Mc tiu ca gi hc l ci ch thy tr cn t c sau gi hc, n s c c th ha thnh cc ni dung dy hc. - Mc tiu dy hc chi phi ton b qu trnh dy hc. Gi hc ch hon tt chng no hc sinh chim lnh c cc ni dung dy hc, t c mc tiu ra. - Trong thc t, mt s gio vin cha ch trng ng mc n vic xc nh mc tiu, ni dung dy hc v vy b st ni dung dy hc hoc i chch hng; khng x l linh hot cc tnh hung; nhm ln mc ch v phng tin, - Ly v d t thc t dy hc mn Ting Vit minh ha. Cu 3: Cho bi tp: Xp cc t ghp trong ngoc n thnh hai nhm da theo ngha ca ting trung (trung bnh, trung thnh, trung ngha, trung thc, trung thu, trung hu, trung kin, trung tm). a) Trung c ngha l gia. M: trung thu
86

b) Trung c ngha l mt lng mt d. M: trung thnh (Ting Vit 4, tp 1, trang 63) 1. Xc nh mc tiu ca bi tp. 2. Nu cc bc t chc cho hc sinh thc hin bi tp. Gi : Cc yu cu cn m bo: - Mc tiu ca bi tp: H thng ha vn t Hn Vit c 2 ting, trong c 1 ting ng m nhng khc ngha vi nhau (ting trung). - Nu cc bc t chc cho hc sinh thc hin bi tp: theo quy trnh 04 bc, trong ch trng bc phn tch nh hng thc hin bi tp (bc 2). Lu : C th trnh by bng cch thit k k hoch dy hc (k bng th hin cc hot ng ca gio vin v hc sinh). Cu 4: Xc nh mc tiu v c s ngn ng ca bi tp sau: Tm nhng cch ni c ngha ging vi ngha ca cc cu sau: a) Mu giy khng bit ni u. b) Em khng thch ngh hc. c) y khng phi ng n trng. M: - Mu giy khng bit ni u! - Mu giy c bit ni u! - Mu giy u c bit ni! (Ting Vit 2, tp 1, tr.52) Gi : - Mc tiu ca bi tp: Rn k nng din t bng nhiu cch khc nhau; bit cch biu t cu ni ph nh. - C s ngn ng: Bi tp trn xut pht t mi quan h gia ngn ng v t duy. T duy thng nht nhng khng ng nht vi ngn ng. Cu 5: Xc nh mc tiu v c s ngn ng hc ca bi tp sau: Tm nhng t ng ni ln tnh cm ca Bc H vi thiu nhi. (Ting Vit 2, tp 1, tr.104) Gi : - Mc tiu ca bi tp: H thng ha vn t cc t ng ni ln tnh cm ca Bc H vi thiu nhi. - C s ngn ng hc ca bi tp: Da trn c s cc t cng trng ngha biu nim. Cu 6: Vn dng quy trnh gii bi tp t chc cho hc sinh thc hin bi tp sau: Trong cc thnh ng sau, nhng thnh ng no ni v lng dng cm: Ba chm by ni; vo sinh ra t; cy su cuc bm; gan vng d st; nhng cm s o; chn lm tay bn. (Ting Vit 4, tp 2, tr.83) Gi : Vn dng quy trnh thc hin bi tp cn ch m bo cc yu cu c bn sau: - Bc 1: Gi hc sinh c v xc nh yu cu bi tp (bi tp yu cu xc nh (tm) cc thnh ng ni v lng dng cm).

87

- Bc 2: Gio vin nh hng cho hc sinh thng qua h thng cu hi gi (C nhng thnh ng no c nu trong bi tp? Gii thch ngha ca tng thnh ng tm ra p n?). - Bc 3: T chc cho hc sinh lm nhm i; i din cc nhm trnh by kt qu. GV hi ngha ca cc thnh ng nu trong p n v m rng bng cch hi thm v cc thnh ng cn li. Bc 4: Nhn xt, nh gi.

88

PHN B PHNG PHP DY HC CC PHN MN

--------------------------------------------------------------------------

Chng 1: PHNG PHP DY HC HC VN

I. KIN THC V K NNG C BN

1. V tr, mc tiu ca phn mn Hc vn 1.1. V tr ca phn mn Hc vn Hc vn l phn mn khi u cho vic hc Ting Vit v cng khi u cho vic hc tp ca mt i ngi. Hc vn trao cho hc sinh cng c ngn ng s dng trong giao tip, trong hc tp, trong cuc sng. Bit c, hc sinh s c kh nng hc tp cc phn mn v cc mn hc khc. 1.1.2. Mc tiu ca phn mn Hc vn - Nhn bit c s tng ng gia m v ch ci (c c cc ch ci, t hp ch ci theo m m chng biu th, v d: c l ; ch c l ch); gia thanh iu v du ghi thanh. - Nhn bit cc b phn ca ting: m u, vn, thanh iu; bit nh vn, c trn cc ting. - c trn, c r ting, t, cu; c lin mch nhng t c nhiu ting. c ng on vn, bi vn, th c di khong 80 - 100 ch. - Hc sinh tp vit cc ch ci, t hp ch ci ghi m n cc ch ghi vn, ting, t, cm t. - Nghe ni c cc tnh hung giao tip gn gi vi hot ng thng ngy ca hc sinh; nghe k mc n gin nhng cu chuyn c tnh tit khng phc tp, d nh. - Thng qua vic dy vn, dy m pht trin vn t cho hc sinh. 2. Mt s phng php thng c s dng trong qu trnh t chc dy Hc vn 2.1. Phng php trc quan Khi nim: Theo cch nh ngha ca T in Ting Vit (Hong Ph ch bin) trc quan l phng php ging dy dng nhng vt c th hay ngn ng c ch lm cho hc sinh c c hnh nh c th v nhng iu c hc. Phng php trc quan l phng php c s dng kh ph bin trong dy hc Ting Vit tiu hc. Trc quan khng ch c tc dng minh ho cho bi dy ca gio vin, lm cho hc sinh quen vi nhng c tnh bn ngoi, cc tnh cht ca s vt, hin tng m cn m bo s hiu bit, cm nhn, gip hc sinh tip thu v chuyn ha cc vn tru tng thnh vn n gin, d hiu. Vn dng trc quan vo qu trnh dy hc l vn dng ng thi hai thao tc trnh by trc quan ca gio vin v quan st ca hc sinh. Trong qu trnh t chc dy hc Ting Vit ni chung v Hc vn ni ring, trc quan c nhiu chc nng khc nhau: chc nng minh ho, chc nng
89

thng tin, chc nng nh hng, chc nng bi dng vn sng, m cm, t tng, tnh cm v nng lc tr tu cho hc sinh. Cc phng tin trc quan thng c s dng trong qu trnh t chc dy Hc vn v cch thc thc hin: - Tranh minh ho: Trong dy Hc vn, gio vin s dng rt nhiu cc loi tranh minh ho nh: tranh th hin t kho, t ng dng, tranh minh ho cho bi luyn c v ni dung luyn ni, luyn k. Tranh minh ho c dng trong gi Hc vn phi m bo tnh chnh xc, ph hp vi ni dung ca bi hc; mu sc gi cm xc, hng th, cun ht tr nhng cng cn c din, c im gy ch n tng th gic. Tranh minh ho c th c phng to vi kch c ph hp hc sinh d quan st. - Cc mu ch vit: Mu ch s dng l cc ch c phng to, in sn hc sinh d quan st; mu ch trong hp ch, mu ch ca gio vin khi trnh by bng v vit mu. Mi mu ch u c chc nng khc nhau trong qu trnh t chc tit hc. Yu cu v ch mu phi t chun mc theo quy nh ca B Gio dc v o to v kch c, hnh dng - Ngn ng ca gio vin: Trc quan ngn ng ca gio vin s dng trong pht m cc m, vn mi v li k ca gio vin trong ni dung k chuyn cc bi n tp. Yu cu v ngn ng: pht m r rng, chun mc theo ng chnh m; li k ca gio vin phi t n s din cm; m bo th hin tnh tit, din bin ca cu chuyn; khi k cn kt hp mt cch hp l cc hnh vi phi ngn ng nh nh mt, c ch Cch thc vn dng: Trong qu trnh t chc dy hc Hc vn (c 3 kiu bi: Lm quen vi m v cc du thanh; Dy cc m, vn mi; n tp), phng php trc quan c th dng bt k giai on no ca bi hc: gii thiu m, vn mi, luyn vit, luyn c, luyn ni, cng c bi hc. Cc phng tin trc quan trn thng c gio vin phi hp vn dng kh thi vo thi im thch hp v hiu qu. Mt s v d c th: - Dng vt tht, vt thay th gii thiu t cha ting c m - vn mi hc. - c mu khi gii thiu m hay vn mi. - Vit mu khi hng dn hc sinh vit bng con, vit vo v. - Dng th t, bng giy khi luyn c t ng ng dng. - Dng tranh khi hng dn hc sinh tm hiu t ng dng, bi c ng dng, khi luyn nghe, ni theo ch , nghe ni trong phn k chyn ca bi n tp. 2.2. Phng php s dng tr chi hc tp Khi nim: Tr chi hc tp l tr chi c ch gn lin vi ni dung hc tp, phc v v p ng yu cu ca bi hc; l mt trong nhng phng tin gio dc tr tu cho hc sinh. N mang y cc c trng ca tr chi: c lut chi, cch
90

chi gy c s hng th v thi ua gia cc em. Tr chi hc tp gip hc sinh pht trin nhng kh nng v thnh gic, th gic, xc gic; lm cho nhn thc ca tr v cc s vt, hin tng xung quanh tr nn chnh xc hn. Tr chi gip tr pht trin tr thng minh, s nhanh nhy v hnh thnh kh nng phn tch, kh nng ngn ng, gip cc em ngy cng hiu bit hn v th gii xung quanh. Mt s nguyn tc khi s dng tr chi hc tp: - Xc nh r mc tiu gio dc ca tng tr chi. - m bo cho hc sinh hiu r yu cu, ni dung v cch thc chi. - Pht huy c tnh tch cc, sng to ca hc sinh. - T chc tr chi mt cch t nhin, khng g p. - Lun phin cc tr chi mt cch hp l. - T chc tr chi vi tinh thn thi ua ng i. Quy trnh t chc tr chi: (1) Gii thiu tr chi: tn tr chi, mc ch ca tr chi. (2) Nu cch thc (lut chi) v hng dn thc hin tr chi (phn nhm, s dng dng h tr). (3) T chc thc hin tr chi. (4) Kt thc tr chi: nh gi, nhn xt; khi qut nhng vn c bn v kin thc, k nng ting Vit rt ra t tr chi. II. CU HI, BI TP V GI , HNG DN Cu 1: Xc nh mc ch, yu cu ca mt bi Hc vn t chn. Gi : Hc vin chn mt bi Hc vn t chn, tin hnh xc nh mc ch, yu cu bi dy v cc phng din: k nng, kin thc, thi . Khi thc hnh xc nh mc ch, yu cu ca mt bi Hc vn, hc vin cn lm r: - Khi hc bi Hc vn, hc sinh c rn cc k nng nghe, ni, c vit gn lin vi ni dung c th no? - Vn t, lng ham thch th vn, hiu bit v t nhin, x hi, tnh cm ca cc em cn c hnh thnh, pht trin nh th no qua bi dy? Cu 2: Th no l phng php trc quan v phng php s dng tr chi hc tp? Ti sao khi dy Hc vn phi c bit ch s dng phng php trc quan v phng php tr chi hc tp? Cho v d minh ha. Gi : Cc yu cu cn t: - Trnh by khi nim, ni dung phng php trc quan v phng php tr chi. - Hc vin da vo nhng thng tin v c im tm, sinh l, c im nhn thc, tm l ca hc sinh lp 1 (nhn thc ca hc sinh thin v trc quan c th; kh nng khi qut ho thp; kh nng tp trung cha cao; thch th khi tham gia cc hot ng vui chi) gii thch ti sao khi dy Hc vn phi c bit ch ti phng php trc quan v phng php s dng tr chi hc tp. - Nu c v d minh ha cho vic dy hc Hc vn c s dng phng php trc quan v phng php tr chi. Cu 3: Vn dng phng php trc quan vo t chc dy hc bi n tp t chn.
91

 Gi : Hc vin t chn bi v son bi theo cu trc ca kiu bi n tp sau minh ho cho vic vn dng phng php trc quan vo dy hc. C th: - Kim tra bi c: + Yu cu c bn: Hc sinh c c m, vn v vit c ch ghi m, vn ca bi k trc; c v vit c ting (t) ghp vi m, vn hc c trong sch; c c cu ng dng; pht trin li ni t nhin qua ch luyn ni. + Yu cu m rng: Hc sinh h thng cc bi hc v cc m hoc cc vn mi c kt thc bng cc ph m ging nhau. - Dy hc bi mi: n tp theo bng s trong sch gio khoa + Bi n v m Gio vin cho hc sinh thc hnh ghp ting c m u hc ghi ct dc v vn ch c nguyn m hc ghi dng ngang. Phn ny gio vin lm mu, sau ch vo cc trng yu cu hc sinh c ng cc ting ghp c trong bng 1. Cho hc sinh thc hnh ghp ting c nguyn m ghi ct dc v du thanh ghi dng ngang. Gio vin lm mu, ch vo trng yu cu hc sinh c ng cc ting ghp c trong bng 2. + Bi n v vn Hc sinh thc hnh ghp vn c m chnh ghi ct dc v m kt thc ghi dng ngang; hng dn hc sinh quan st s , nhn xt cu to ca cc vn cng loi, cng c cch nh vn, c vn. Hc sinh luyn k nng c trn, nhanh cc vn hc theo bng s hc. Luyn c Phn ny yu cu hc sinh vn dng kin thc va n vic thc hnh c. Hng dn luyn c t d n kh: vn, ting ri, t, cu Luyn vit bi n v m, hc sinh luyn vit ch ghi m v ch ghi ting (t 1 ting). Sau quan st mu ch trong sch gio khoa (vit trn dng k). Hc sinh nghe gio vin c vit ng vo bng con, sau vit vo v tp vit. Bi n vn tng t nh n m nhng dung lng vit c nng cao: vit t hoc cm t (4 - 6 ting); hc sinh lm quen hnh thc chnh t nghe vit v c gng to iu kin hc sinh vit ng, p (gio vin pht m r, chnh xc). K chuyn theo tranh Gio vin k mu cho hc sinh nghe (k khng theo tranh v k theo tranh). Hc sinh nhn tranh minh ha trong sch gio khoa, nghe gio vin k. Sau phn k chuyn, nu c thi gian, gio vin t cu hi n gin v ni dung cu chuyn. Hc sinh c th k li tng on theo tranh. - Cng c, dn d: - Gio ch bng hoc s cho hc sinh c. - Kim tra mt s hc sinh yu km c theo s .
92

- Gi 2 - 3 em c li ton bi. - Dn d hc sinh lm bi n tp, n tp bi c v chun b bi mi. Cu 4: Vn dng phng php tr chi vo t chc dy hc bi m - vn mi t chn. Gi : Gio vin t chn bi v son bi theo cu trc ca kiu bi dy m - vn mi sau minh ho cho vic vn dng phng php tr chi vo dy hc. C th: Bc 1: Kim tra bi c Bc 2: Dy hc bi mi - Gii thiu bi - Dy m vn mi: + Dy pht m hoc nh vn vn mi. + Hng dn hc sinh ghp m, vn thnh ting mi, t mi; nh vn, c trn ting, t mi. + Hng dn hc sinh c t, cu ng dng; lm quen vi cch c t, cm t, cu ngn. + Gio vin vit mu v hng dn hc sinh vit vo bng con. - Hng dn hc sinh luyn tp (tit 2): + Luyn c + Luyn vit vo v + Luyn nghe ni Gio vin da vo ch gi trong tranh, nu cu hi hc sinh luyn ni theo ch ca bi hc. Bc 3: Cng c - dn d - Hc sinh c li ton bi trn bng. - Hc sinh vit ch ghi m / vn / ting mi hc trn bng con, bng lp. - Hc sinh tm ting cha m/ vn mi hc. - Dn d.

93

Chng 2 PHNG PHP DY HC TP VIT I. KIN THC V K NNG C BN 1. Cc k nng c bn cn rn luyn cho hc sinh trong qu trnh dy hc Tp vit 1.1. K nng vit ch ri Trong qu trnh hnh thnh biu tng v ch vit v hng dn hc sinh vit ch, gio vin thng s dng tn gi cc nt c bn (l nt b phn, dng to thnh nt vit; nt c bn c th ng thi l nt vit hoc kt hp hai, ba nt c bn to thnh mt nt vit) m t hnh dng, cu to v quy trnh vit mt ch ci theo cc nt vit quy nh sn bng mu ch. V d, hng dn hc sinh vit ch b thng, gio vin c th hnh thnh cho hc sinh biu tng v ch vit nh sau: V c im cu to, ch b c cao 5 li (2,5 n v) v c vit bi 1 nt vit do s kt hp ca 2 nt c bn to thnh: nt khuyt xui v nt mc ngc phi c bin iu (cui nt ko di ri ln vo, to vng xon nh). V cch vit: t bt trn ng k 2, vit nt khuyt xui (u nt khuyt chm ng k 6, ni lin vi nt mc ngc phi (chn nt mc chm ng k 1, ko di ti chn ng k 3 th ln bt tr li sang phi, to vng xon nh cui nt; dng bt gn ng k 3. 1.2. K nng vit ng dng ch ghi vn, ting K nng vit ng dng ch ghi vn, ting ch yu th hin k thut ni ch . Vic ni ch ch yu c thc hin cc ch ci thng, to nn s lin kt ca mt t hp ch ghi vn, ghi ting. C 4 trng hp ni ch: - Trng hp 1: Nt mc ca ch ci trc ni vi nt mc (hoc nt ht) u tin ca ch ci sau. VD: an, im, ai, t (lu v dong khi ni). - Trng hp 2: Nt cong cui cng ca ch ci trc ni vi nt mc (hoc nt ht) u tin ca ch ci sau. VD: em, c, n, oi - Trng hp 3: Nt mc (hoc nt khuyt) ca ch ci trc ni vi nt cong ca ch ci sau. VD: c, h, g, yu - Trng hp 4: Nt cong ca ch ci trc ni vi nt cong ca ch c i sau. VD: oa, oe, xo, eo... 1.3. K nng vit lin mch - Vit lin mch l vit tt c cc hnh c bn ca ch ci trong mt ch ghi ting ri sau mi t du (k c du ph ca ch ci (, ), du thanh). - Cch t du thanh: + Du thanh c t m chnh; khi m chnh l m i xut hin trong m tit m (khng c m cui) th du thanh nh yu t u. VD: ba, ba Khi m chnh l m i trong m tit ng (c m cui) th du thanh c nh yu t cui. VD: vn, ting, bun + Ring vi cc ch ci c du m nh: , , ,i, th cc du huyn, sc t pha bn phi ca du m. VD: chm, huyn, xung 1.4. K nng vit ng dng t ng, cu
94

Khi thc hnh vit ng dng, ngoi vic hng dn hc sinh thc hin cc yu cu v ch ghi ting nh nu, gio vin cn phi quan tm nhc nh hc sinh lu khong cch gia cc ch u n (bng mt con ch o); gia cc t ng ng dng, hc sinh vit theo im t bt (du chm) hng dn trong v v khong cch theo yu cu trnh by ca bi tp vit. Dy hc sinh tp vit cu ng dng, gio vin cn lu thm v cch vit v cch t du cu; lu v cch trnh by cu vn, cu th theo mu trn trang v tp vit sao cho u n, cn i v p. 2. Vn dng phng php luyn theo mu trong t chc dy hc Tp vit y l phng php nhm mc ch th phm ho cho hc sinh trong qu trnh dy hc Tp vit. Tiu chun c bn ca vic vn dng phng php ny l ch mu phi ng, thm m, r rng, m bo ng ni dung ca bi hc. Phng php luyn theo mu c s dng thng xuyn, gip hnh thnh k nng vit mt cch nhanh chng v hiu qu. Phng php ny khng nhng gip khc su biu tng v ch m thng qua quan st mu, luyn theo mu, hc sinh cn nm c quy trnh vit, tng cng thc hnh luyn vit Cc mu ch thng c s dng trong gi Tp vit l: - Ch mu c sn: Ch mu c sn c cc hnh thc nh: ch mu in sn c hng dn quy trnh vit c phng to hc sinh d quan st, bng ch tng hp treo lp hc, ch mu trong v tp vit, hp ch mu Mi mu ch thc hin mt chc nng khc nhau: ch mu phng to hc sinh phn tch hnh dng, kch thc cc nt cu to ca ch; ch mu tng hp trong bng ch ci c treo thng xuyn lp hc sinh so snh cc ch ci vi nhau; ch mu trong hp ch dng hc sinh luyn tp ghp ch - Ch mu ca gio vin: Ch ca gio vin khi vit trn bng hoc khi chm bi trong v Tp vit cng c gi tr nh ch mu hc sinh quan st quy trnh vit ch. V vy, khi vit mu, gio vin cn ch t th ng vit tt c hc sinh c th quan st cch vit ca gio vin; vit chm kt hp hng dn cch vit hc sinh thc hin. II. CU HI, BI TP V GI , HNG DN Cu 1: K nng vit ch ca hc sinh tiu hc c hnh thnh qua hai giai on c bn no? Phn tch lm r tng giai on. Gi : K nng vit ch ca hc sinh c hnh thnh qua hai giai on: (1) hnh thnh biu tng v ch vit (hnh v dng, kch thc, cu to); (2) hc sinh luyn vit. - Hnh thnh biu tng v ch vit: + Phn tch cu to ch: bc ny gio vin dng phng php giao tip thng qua h thng cu hi phn tch ch ci, phn tch vn v t cng nh dng vit ng dng. Hc sinh quan st, pht hin nhng im ging v khc nhau ca cc ch hc vi ch ang hc, nhn bit c biu tng ch vit. + Gio vin vit mu: bc ny gio vin va vit va ging gii. y l mt thao tc trc quan, v vy gio vin phi c v tr ng vit hp l gip hc sinh ton lp quan st c qu trnh vit, to iu kin thun li cho hot ng thc hnh. - HS luyn vit:
95

+ y l bc trng tm ca gi hc. Hc sinh c luyn tp trn bng con, bng lp v trong v tp vit. + Trc khi hc sinh luyn vit, gio vin cn hng dn li mt ln na cch vit. Gio vin cng ch nhc nh hc sinh cch cm bt, v, t th ngi vit. Luyn tp phi c nhn xt: cho hc sinh nhn xt bi ca bn, t nhn xt bi ca mnh. Khi hc sinh luyn vit trong v, gio vin cn h ng dn cch vit, cc k hiu trong v. + Cui bc ny, gio vin chm im, kt hp vi vic nhn xt kt qu v qu trnh hc vit ca hc sinh. Cu 2: Trnh by cch thc t chc dy hc sinh vit mt ch ci (vit thng hoc vit hoa) trong tit Tp vit lp 1 hoc lp 2. Gi : Hc vin t chn bi, thit k k hoch bi hc trnh by cch thc t chc dy hc sinh vit mt ch ci, ch thao tc vit mu kt hp phn tch, hng dn. Cu 3: Trnh by cch thc t chc dy hc sinh vit mt tn ring trong tit Tp vit lp 3. Gi : Cch thc hin tng t cu 2. i vi yu cu vit tn ring, cn ch c trng v cch vit (vit hoa, ni nt). Cu 4: Trnh by cch thc t chc dy hc sinh vit mt on vn, on th ngn m bo yu cu chnh xc v thm m. Cho v d minh ho. Gi : Cch thc hin tng t cu 2. i vi yu cu vit mt on vn, on th ngn cn ch hng dn hc sinh vit ng, vit p v trnh by hp l. Nu c v d minh ha chnh xc, thuyt phc. Cu 5: Trnh by cc mu ch thng c s dng trong gi Tp vit. Nu tc dng ca tng mu ch. Gi : Cc yu cu cn m bo: - Trnh by (c phn tch) cc mu ch thng s dng (xem mc 2) v nu tc dng, chc nng ca tng mu ch. - Cho v d c th. Cu 6: Vn dng phng php luyn theo mu nh th no cho c hiu qu trong dy hc phn mn Tp vit? Gi : Cn nu c cc sau khi tr li cu hi: - Khi qut v phng php luyn theo mu v vai tr ca phng php ny trong dy hc phn mn Tp vit (khc su biu tng ch vit cho hc sinh bng nhiu con ng: mt nhn, tay luyn tp, tai nghe; gip cc em ch ng phn tch hnh dng, kch thc mu ch, tm s gng nhau ca ch ci ang hc vi nhng ch ci hc trc trong cng mt nhm ch). - s dng tt phng php ny trong gi Tp vit, cn bit s dng tt cc hnh thc mu ch v khai thc tc dng ca tng mu ch; ng thi, cn pht huy tt vai tr lm mu ca gio vin. - Trong qu trnh s dng, khc phc hn ch ca phng php, cn kt hp phng php luyn theo mu vi nhng phng php khc nh phng php m thoi gi m, phng php luyn tp, phng php phn tch ngn ng,
96

Chng 3 PHNG PHP DY HC CHNH T I. KIN THC V K NNG C BN 1. C s khoa hc ca vic dy hc Chnh t 1.1. Ch vit ting Vit trong mi quan h vi ng m Ch vit ting Vit thuc loi ch ghi m. Quan h gia m v ch l quan h: 1-1. Nhng vn c nhng ngoi l (/k/, /z/,). Ch vit ting Vit khng phn nh y cc pht m trong thc t ca ting Vit hin i. Ch vit th hin v gi gn s thng nht ca ting Vit. Chnh t t tr thnh c s ca chnh m. Dn dn, ngi s dng s c thc da theo chnh t un nn pht m phng ng ca mnh cho ph hp vi ch vit. 1.2. C s tm l - Vit ch khng ch vn ng c bp m cn l thao tc tr c. K nng chnh t bao gm cc c ng thun thc ca ngn tay, bn tay, c tay, cnh tay s dng bt sao cho th hin ng, thm m cc ch, m bo s khu bit v tc vit. - Tm l hc sinh tiu hc va chuyn sang hot ng hc tp c thc va mang yu t bn nng bt chc nn trong qu trnh hnh thnh k nng chnh t cho hc sinh tiu hc, c th tin hnh bng hai cch: chnh t c thc (lp 4, 5 l ch yu) v chnh t khng c thc ( lp 1, 2, 3 l ch yu). 1.3. Mt s quy tc chnh t ting Vit Quy tc vit hoa: Vit hoa khng phi l vn ln nhng kh phc tp v n nay cha c mt vn bn php quy no c tc dng iu chnh vic vit hoa. Trn i th, vit hoa c hai loi: vit hoa theo quy tc ng php v vit hoa tu t. Cc ch ci ng u cu, chng mc, bi u phi vit hoa. i vi tn ngi, tn a l Vit Nam, vit hoa ch ci u ca mi ting. VD: Nguyn Tt Thnh, Cao B Qut i vi tn ngi, tn a l nc ngoi, c hai cch vit: - Phin m, vit hoa ch ci u ca mi b phn to thnh tn ; nu mt b phn gm nhiu ting th gia cc ting c gch ni. VD: Vch- to Huyg, En-ri-c - Vit nh cch vit tn ngi, tn a l Vit Nam nu tn nc ngoi c phin m theo m Hn - Vit. VD: Bch C D, L Tn i vi tn gi theo ngn ng ca mt s dn tc thiu s Vit Nam c b phn to thnh gm nhiu ting th vit hoa ch ci u ca mi b phn , gia cc ting c gch ni. VD: Krng A-na, Tn tt c cc c quan, n v, t chcthng l mt cm t. p dng quy tc chung, sch gio khoa vit hoa ch ci ng u mi b phn cu thnh tn ring y. VD: S Gio dc v o to, Trng Tiu hc L Li Mt s quy tc chnh t ting Vit: - Vit g, ng trc cc ch ci: a, , , o, , , u, . VD: gy guc, ngn ng,
97

- Vit gh, ngh trc cc nguyn m hng trc: i, e, . VD: ghi, gh, nghe, - m m /-u-/: + Vit o trc cc nguyn m rng v hi rng a, , e (ha hon, xoen xot, + Vit u trc cc nguyn m hp v hi hp. VD: huyn thuyn, xu (xa), - Nguyn m /i/: + Vit bng ch y khi /i/ ng sau m m (m m c ghi bng ch ci u). VD: ty ly, (xe) but; ng mt mnh v l t Hn Vit. VD: y hc, thc, + Vit bng ch i khi ng u m tit. VD: im m, u (xu),; ng gia ting m ng trc n khng c m m. VD: lim dim, xch mch, kn kt; ng cui ting (tr uy, ay, y). VD: li k, ti ci; ng mt mnh v l t thun Vit. VD: ch, i, - m /k/: c vit bng 3 con ch c, q, k: + Vit c trc nguyn m hng sau: u, o, , a, , , , , u, ua, , a. VD: cun cun, cong cn, + Vit k trc nguyn m hng trc: i, e, , i, ia. VD: k ko, kin tr, + Vit q trc m m /-u-/ (u). VD: (cung) qut, qu quyt, - Nguyn m i /ie/: + Vit i khi trc n khng c m m, sau c m cui. VD: nhit lit, kin nhn, + Vit y khi ng u ting hoc ng trc c m m. VD: khuyt im, thuyn b, + Vit ia khi ng mt mnh hoc ng cui ting m ng trc khng c m m. VD: kia ka, l ma, + Vit ya khi ng trc c m m, ng sau khng c m cui. VD: khuya, tuya Quy tc nh du thanh: - Lut hi ng trong t ly m: huyn ng nng / sc hi khng. - Xc nh v tr du thanh (xem thm Phng php dy hc Tp vit). 2. Bi tp chnh t bt buc v bi tp chnh t la chn Cc yu cu v chnh t trong sch gio khoa Ting Vit Tiu hc c trnh by thnh hai kiu: chnh t on bi (bao gm ba hnh thc: tp chp, chnh t nghe - vit, chnh t nh - vit). Cn hnh thc chnh t m vn c th hin di dng cc bi tp vi nhng vn chnh t c th. Bi tp chnh t m vn gm hai loi: bi tp chnh t bt buc v bi tp chnh t la chn. Bi tp chnh t bt buc: l loi bi tp c s dng chung cho tt c cc vng phng ng trn ton quc. S lng bi tp chnh t m vn bt buc gim dn theo tng lp. Cng ln lp trn, hc sinh cng t gp cc vn v chnh t mang tnh quy tc. Do vy, nhng bi tp bt buc thng l cc bi n luyn quy tc vit (c/k, ng/ngh, g/gh,); nhng bi tp chnh t phng nga cc li vit sai do s bt hp l ca ting Vit (d/gi); yu cu cha li trong bi
98

chnh t; bi tp dy hc sinh nh du thanh, nhng bi tng hp, phi hp nhiu ni dung chnh t, rn luyn cch vit ng cho nhiu vng phng ng khc nhau Cc dng bi tp thng c gii thiu trong sch gio khoa: in vo trng, Tm ting thch hp in vo ch trng V d: Tm cc ting cha ua, u trong on vn di y. Gii thch quy tc nh du thanh trong mi ting em va tm c: Ti ch ng ngi no, sau mt lc chuyn tr, tt c li nhy ma. B cun vo nhng cuc vui y, anh Np thy nh ang sng gia bun lng Ty Nguyn mun vn yu du ca mnh. (Ting Vit 5, tp 1, tr.47) Bi tp chnh t la chn: l loi bi tp dnh cho nhng vng phng ng khc nhau. c im phng ng nh hng rt ln n vic vit chnh t. Gio vin cn cn c vo c im a phng v thc t pht m ca hc sinh lp mnh la chn bi tp thch hp cho tng nhm hc sinh. Trong trng hp hc sinh khng mc cc loi li m mc nhng li chnh t c bit khc th gio vin c th t thit k, bin son nhng bi tp mi. V d: a) in vo ch trng ch hay tr? - ... ma - ...uyn tin - ... hng -... - ...uyn cnh - .... v b) Ghi vo nhng ch in m du hi hay du ng? - s chn - chm chi - mt moi - s le - lng leo - bun ba (Ting Vit 2, tp 2, trang 62) Hnh thc ca bi tp chnh t la chn cng kh a dng. Bn cnh cc bi tp in khuyt, cha li cn c cc bi tp tm t, gii cu ch, V d: Thi tm nhng ting bt u bng ch hoc tr v t cu vi nhng ting . M: trng Em n trng. (Ting Vit 2, tp 2, trang 29) Hin nay, thng qua h thng bi tp m vn a dng, mt s nh nghin cu a ra mt s cch tip cn i vi chnh t phng ng nh pht m ng vit ng chnh t, hc mo chnh t vit ng chnh t, hc chnh t bng cch nh tng ch mt, hc chnh t bng phng php so snh i chiu 3. Thit k bi tp chnh t m vn theo hnh thc trc nghim khch quan 3.1. Bi tp trc nghim khch quan Khi nim: Trc nghim khch quan l phng php dng thm d, nh gi mt s c im nng lc tr tu ca hc sinh hoc kim tra, nh gi mt s kin thc, k nng, k xo ca hc sinh. Bi tp trc nghim khch quan l nhng bi tp c km theo nhng cu tr li sn. Loi bi tp ny i hi hc sinh phi t chn mt cu tr li ng trong s nhng cu hi cho sn, hoc ch cn in, b sung thm mt vi t vo cu tr li cho sn to mt cu tr li ng.
99

 Cc b phn cu thnh: - Phn ct li gm: (1) ni dung thng tin (a ra cc s kin, ng liu); (2) ni dung ch dn (a ra yu cu v tri thc, k nng hoc thi ); (3) ni dung hnh ng (a ra cc hnh ng nhm ch dn hc sinh lm theo t yu cu nu phn ch dn. - Phn la chn gm cc cu tr li trong c mt cu tr li ng hoc ng nht. VD: Ni t nng vi mt t ng thch hp bn phi c t ng ng. a. bay rn rng nng b. xanh cao c. vng ti Phn ct li: - Ni dung thng tin: a. bay rn rng nng b. xanh cao c. vng ti - Ni dung ch dn: c t ng ng - Ni dung hnh ng: Ni t nng vi mt t ng thch hp bn phi Phn la chn: a. Nng bay rn rng b. Nng xanh cao c. Nng vng ti 3.2. Quy trnh thit k bi tp - Xc nh mc ch v d kin ca bi tp: + Mc ch bi tp c son cn gn lin vi nhng yu cu v kin thc, k nng m hc sinh c v mi quan h gn b cht ch vi mc tiu ton bi hc. T xut tng v ni dung phc v cho vic son tho tng bi tp c th. + Vic la chn ni dung, ng liu cn m bo khc su cho hc sinh cc ni dung kin thc, k nng chnh t xc nh; ng thi cn ch tnh s phm, tnh hp dn, tnh thm m ca cc ng liu xut. - La chn cch thc xy dng bi tp: C nhiu cch xy dng bi tp: (1) da vo bi tp gc, thay th ng liu mi (gi nguyn cu lnh ca bi tp gc); (2) thit k, to ra mt bi tp hon ton mi - Thit k bi tp: y l khu trc tip to ra cc bi tp v cng l khu mt nhiu thi gian. T vic nm vng nhng u, khuyt im ca tng loi bi tp, gio vin c th tng bc thit k cc bi tp theo yu cu. Vic son cc phng n tr li cho tng loi cu hi trc nghim l yu t quyt nh n cht lng ca bi tp. m bo cc bi tp c to ra c cht lng, gio vin cn nm cc quy tc la chn hoc vit bi tp trc nghim cho tng loi sau: bi tp trc nghim ng sai; bi tp trc nghim nhiu la chn; bi tp trc nghim ghp i...
100

V d: in vo ch trng n hay ng? a) Nhng tra ng y nng Tru nm nhai bng rm Tre b th nh gi Cht v y ting chim. Mt tri xung ni ng Tre n v trng ln Sao, sao treo y cnh Sut m di thp sng. NGUYN CNG DNG b) Mt tri ka. Trn vo nh mt ci thau vng , l ng chui ra khi rng ni ch my. PHM NGC TIN - Kim tra li tnh hp l v kh thi ca bi tp: y l khu cui cng v khng th thiu trong thit k bi tp nhm kim tra li c s khoa hc ca bi tp da trn cc nguyn tc nh; sa cha, nh gi v hon thin bi tp da trn cc tiu ch ca bi tp trc nghim nh: s lng cu hi, kh,... - Hon chnh v trnh by cc bi tp trc nghim khch quan: Sau khi kim nh bit bi tp ph hp trnh hc sinh hay cha cn tin hnh hon thin v trnh by bi tp. T vic phn tch kt qu kim nh, gio vin xem xt mt cch cn trng, iu chnh lnh v d kin nu cn thit. Vic trnh by bi tp c th thc hin theo cc hnh thc: thc hin trc tip hoc s dng phiu lm bi ring. II. CU HI, BI TP V GI , HNG DN Cu 1: Nu cc li chnh t thng gp vng phng ng Bc B. Xy dng mt bi tp chnh t m vn nhm khc phc li chnh t cho hc sinh lp 4 (hoc 5) do phng ng Bc. Gi : Cc yu cu cn t: - Nu c cc li chnh t thng gp vng phng ng Bc: ch/tr; l/n; s/x; r/d/gi; iu/u/u. - Phn tch v ch ra c nguyn nhn: Khng nm quy tc chnh t cc trng hp ny v vit theo cch pht m a phng. - Thit k c bi tp mang tnh khoa hc, s phm v ph hp trnh ca hc sinh (lp 4 hoc 5), tp trung khc phc cc li chnh t nu. Cu 2: Nu cc li chnh t thng gp vng phng ng Trung B. Xc nh nguyn nhn v bin php khc phc. Gi : Cc c bn cn m bo: - Li chnh t thng gp vng phng ng Trung: ch/tr; -t/-c v -n/-ng; hi/ng; im/im; ip/ip; iu/iu - Nguyn nhn: Khng nm quy tc chnh t cc trng hp ny v vit theo pht m ca phng ng.

101

- Bin php: Nm vng cc quy tc chnh t; luyn pht m; nm ngha t; tng cng thc hnh cc bi tp chnh t m vn khc phc li chnh t do phng ng, Cu 3: Nu cc li chnh t thng gp vng phng ng Nam B. Xc nh nguyn nhn v bin php khc phc. Gi : Cc c bn cn m bo: - Li chnh t thng gp vng phng ng Nam B: v/d; r/d; ai/ay; ong/ng; au/ao - Nguyn nhn: Khng nm quy tc chnh t cc trng hp ny v vit theo pht m ca phng ng. - Bin php: Nm vng cc quy tc chnh t; luyn pht m; nm ngha t; tng cng thc hnh cc bi tp chnh t m vn khc phc li chnh t do phng ng, Cu 4: Thit k hai bi tp chnh t m vn khc phc li sai m u ch / tr v l / n. Gi : Khi tin hnh thit k bi tp, cn ch m bo cc yu cu sau: - Bi tp phi m bo tnh khoa hc v tnh s phm. - Bi tp phi c hai phn r rt: phn thng tin v phn ch dn thc hin. Lnh bi tp cn ngn gn; ng liu hp dn, sinh ng, thm m nhm kch thch hng th ca hc sinh. - Hai tp cn tp trung khc phc li chnh t nu. Lu : Hc vin nn a dng ha hnh thc bi tp bng cch la chn cc dng thc bi tp khc nhau (trc nghim ng sai, trc nghim ghp ni, trc nghim in khuyt) cho hai bi tp. V d: Bi tp 1: in vo ch trng: l hay n? Mt tri n xung b ao Ngn khi xanh n ng ing Vn sau gi chng ui nhau vn bay vng sn ging. Xm ngoi, nh ai gi cm n sng am mng rung rinh Bn nh ci tru v ng T mnh m n bc tranh. TRN NG KHOA Bi tp 2: Gch chn t vit ng chnh t: - chn chu / trn tru - chng trc / chng chc - chng cho / trng tro - chong cho / trong tro - chi ni / tri ni - lm chm / lm trm Cu 5: Thit k hai bi tp chnh t m vn khc phc li sai m u s / x. Gi : Cch thc hin tng t cu 4. V d: in vo ch trng: s hay x?
102

a) Thng nhau chia c n li Bt cm x na, chn ui p cng. b) Chim n ay a k Nhng chn tri mng m Tuyt trng vng bc cc ng i dng b c) Gi chiu ru hin ha By s vui nh nhc Rn r khc ng qu. Rung b tre o c. Cu 6: Thit k hai bi tp chnh t m vn khc phc li sai m u r / d / gi. Gi : Cch thc hin tng t cu 4. V d: in vo ch trng: r, d hay gi? a) Mi sm mai thc y b) Ting cc em u an Ly tre xanh o Cn ng trn vm l Ngn tre cong gng v Nng p nh rung m Ko mt tri ln cao. Bui chiu vng th ngy. Cu 7: Thit k hai bi tp chnh t m vn khc phc li sai vn iu / u / u. Gi : Cch thc hin tng t cu 4. V d: Gch chn t vit ng chnh t trong ngoc n: a) Nai con trn xoe mt nhn (hu sao / hu sao). b) Gia cnh l, lc lu nhng (qu lu / qu lu) chn . Cu 8: Thit k hai bi tp chnh t m vn khc phc li sai m u v / d / gi. Gi : Cch thc hin tng t cu 4. V d: Ni cc ting ct A vi cc ting thch hp ct B to thnh t ng ng: A B dm di ngn d ra d nng v giy gi d vi Cu 9: Thit k hai bi tp chnh t m vn khc phc li sai m cui -c / -t. Gi : Cch thc hin tng t cu 4. V d: nh du x vo trc t vit ng chnh t: xanh bit hiu bit ngt hng ngc hng l lt lt tht
103

Cu 10: Thit k hai bi tp chnh t m vn khc phc li sai m cui -n / -ng. Gi : Cch thc hin tng t cu 4. V d: Gch chn t vit ng chnh t: - bng hong / bn hon - mng nc / mn nc - lung lch / lun lch - bng khung / bn khun Cu 11: Thit k hai bi tp chnh t m vn khc phc li sai vn m / m. Gi : Cch thc hin tng t cu 4. V d: Tm t c vn m hoc m in vo ch trng trong on th sau: i con m ng say Bng bnh ci gi cn bay tm Hoa vng bit gi mi Cho con bm trng i nng hng. Cu 12: Thit k hai bi tp chnh t m vn khc phc li sai vn au / ao. Gi : Cch thc hin tng t cu 4. V d: in vo ch trng ao hay au: - tr di; tr i - ci th; th ging - l lch; l ng - c tru; c thp Cu 13: Thit k hai bi tp chnh t m vn khc phc li sai vn ai / ay. Gi : Cch thc hin tng t cu 4. V d: Gch chn t vit ng chnh t trong ngoc n: a) (Ban mai / Ban may) nng nh, chim ht lu lo. b) Hoa vy vy (bn tai / bn tay) nh xu, gi m. c) Gi (lay ng / lai ng) mt h, sng nc xn xao. Cu 14: Thit k hai bi tp chnh t m vn khc phc li sai du hi / ng. Gi : Cch thc hin tng t cu 4. V d: in thanh hi hoc thanh ng vo cc ting in m trong on vn sau: Trong nhng ngy bin ng, tri khng ma, lu nho chng ti thng ra bai. Gi o o thi. a no cung ng xoc chn ra, mt trng ra trin gi, ngc hng ly nhng tia ct qut vo ngi bong rt. Chng ti thch nht l chi co mt tri Co mt tri c ln mai mit. Chng ti h la inh oi. Gi thi mnh, co ln cng nhanh Theo TRN NHT THU Cu 15: iu tra v phn loi li chnh t m hc sinh a phng anh (ch) dy hc hay mc phi trong cc bi chnh t. Trn c s xut b sung cc bi tp chnh t m vn ph hp vi phng ng. Gi : Tin hnh kho st, lp bng thng k v phn loi li chnh t ca hc sinh. Trn c s xut cc loi bi tp chnh t m vn cn xy dng b sung vo bi hc thch hp vi a phng.
104

Cu 16: Xy dng mt bi tp chnh t m vn, gii thch c s ngn ng v lm p n cho bi tp . Gi : - Thit k mt bi tp chnh t m vn (theo cc bc trnh by). - Xc nh c s ngn ng ca bi tp (quy tc chnh t, phm vi li cn khc phc, sa cha). - Xy dng p n cho bi tp. V d: * Thit k bi tp: in g hay gh vo ch trng: - bn - i nh - con - m ic - ng nh - y uc * C s ngn ng: da vo quy tc chnh t ting Vit (gh ch kt hp vi cc nguyn m hng trc i, e, ). * p n: - bn gh - ghi nh - con g - gm ghic - gng gnh - gy guc

105

Chng 4: PHNG PHP DY HC TP C I. KIN THC V K NNG C BN 1. V tr, nhim v ca dy hc Tp c 1.1. V tr ca dy hc Tp c Dy hc Tp c c vai tr, v tr rt quan trng trong nh trng Tiu hc. c c hiu l mt dng hot ng ngn ng, l qu trnh chuyn dng thc ch vit sang li ni c m thanh v thng hiu n (ng vi hnh thc c thnh ting), l qu trnh chuyn trc tip t hnh thc ch vit thnh cc n v ngha khng c m thanh (ng vi c thm) (M.R. Lvp Cm nang dy hc ting Nga[dn theo L Phng Nga]). c gip con ngi lnh hi nhng tri thc v kinh nghim sng c kt tinh t nn vn ha nhn loi. Hot ng c c bit c ngha to ln i vi tr nh. Hc c l tin cc em chim lnh ngn ng phc v trong giao tip v hc tp. Ni cch khc, c l con ng tr tip thu tri thc, l cng c hc tp cc mn hc khc. T hc c, hc sinh phi c hc, c t hc v hc tp sut i. 1.2. Nhim v ca dy hc Tp c - Nhim v c bn ca phn mn Tp c l hnh thnh nng lc c cho hc sinh. Nng lc c c to nn t bn k nng cng l bn yu cu v cht lng ca c: c ng, c nhanh, c hiu v c din cm. Bn k nng ny c mi quan h tc ng qua li, h tr ln nhau. S hon thin k nng ny s tc ng tch cc n nhng k nng khc. - Mt nhim v kh quan trng ca dy hc Tp c l gio dc lng ham c sch, hnh thnh phng php v thi quen lm vic vi vn bn, lm vic vi sch cho hc sinh. - c cn l mt hot ng tch cc nhm gip tr khm ph th gii xung quanh. T nhng bi tp c, kin thc vn hc cng nh cc kinh nghim sng, nng lc ngn ng c hc sinh tch ly v tip nhn. T , ngn ng v t duy ca hc sinh cng pht trin hn. - Vic dy c Tiu hc cng hng ti bi dng hc sinh nhng t tng v tnh cm p. Dy c cn ch trng gio dc th hiu thm m cho hc sinh, nh hng cho cc em trong vic chn la v tip nhn cc vn bn hay, ph hp vi la tui ca mnh. 2. C s khoa hc ca vic dy hc Tp c 2.1. C s tm, sinh l C ch ca hot ng c: c c xem l mt hot ng c hai mt quan h mt thit vi nhau, l vic s dng mt b m gm hai phng din: (1) Qu trnh vn ng ca MT, s dng b m CH - M pht ra mt cch trung thnh nhng dng vn t ghi li li ni m thanh. (2) Qu trnh vn ng ca T TNG, TNH CM, s dng b m CH - NGHA, tc l mi lin h gia cc con ch v tng, cc khi nim cha ng bn trong nh v hiu cho c ni dung nhng g c c. Nh vy, c l mt hot ng li ni trong c cc thnh t: 1. Tip nhn dng thc ch vit ca t; 2. Chuyn dng thc ch vit thnh m thanh,
106

ngha l pht m cc t theo tng ch (nh vn) hay c trn tng ting, tng t, cm t, cu ty thuc vo trnh nm k thut c; 3. Thng hiu nhng g c c. K nng c l mt k nng phc tp, i hi mt qu trnh luyn tp lu di. T.G. Egrp chia vic hnh thnh k nng ny thnh ba giai on: phn tch, tng hp v t ng ha. Hai hnh thc luyn c c bn: - c thnh ting: l hot ng chuyn cc k hiu ch vit trong vn bn thnh dng m thanh vang ln trong khng kh. Xt v i tng c c th chia ra: c ng thanh v c c nhn; xt v mt cht lng c c th chia ra: c thng thng v c din cm. - c thm: l hnh thc c khng thnh ting ca mi c nhn. c thm c u th gip ngi c d c iu kin tip nhn thng tin. y cng l hnh thc c ch yu ca con ngi trong cuc sng. Cc tc gi F. Ris v F. Gglanh xy dng s so snh cc hnh thc c thnh ting, c lm nhm v c thm. Khi c thnh ting, c ba knh thng tin u hot ng ng thi: mt (nhn), ming (c), tai (nghe). Tuy nhin, ngay c khi c thm, mc d khng c pht m v khng nghe thy m thanh (ch yu nhn thy trn s hot ng ca mt) nhng cc c quan cu m vn lm vic m thm. 2.2. C s ngn ng hc v vn hc Khi nghin cu v c s ngn ng hc v vn hc, cn lu mt s vn sau: Chnh m v vn luyn chnh m trong dy hc Tp c: - Chnh m c hiu l cc chun mc pht m c gi tr v hiu lc v mt x hi. - c im ng m ting Vit v phng ng tc ng mnh m n qu trnh dy hc Tp c. Trong thc t dy hc tng a phng, luyn pht m ch c tnh kh thi khi c tin hnh mt cch t nhin, t nguyn, khng i ngc vi quan nim, tnh cm v thi quen ca nhng cng ng ni ting a phng v khng buc phi thc hin nhng k thut pht m qu kh. Trong luyn chnh m, gio vin cng cn ch phn bit hai nhm: li pht m (v d l/n; -c/-t, ai/ay) v bin th phng ng (tr/ch, r/d, s/x [i vi Bc B]). - Mt s nh hng cho hot ng luyn pht m, luyn c theo chun: + Pht m c cc m v ring l. + Luyn pht m kt hp phn tch cu m. + Tng cng thc hnh, luyn tp theo mu... Cc bnh din m thanh v ng dng luyn c thnh ting: - Cc bnh din m thanh cn ch khi luyn c: + Cao ( cao, thp ca m thanh; th hin s ln hoc xung ging). + Cng ( mnh, chn ng ca dy thanh khi pht m, th hin s nhn ging, vang). + Trng (bao gm 2 yu t: di v tc c).
107

+ Ng iu (s thay i ging ni, ging c, l s ln cao hay h thp ging ni, ging c; theo ngha rng, ng iu l s thng nht ca mt t hp cc phng tin siu on). c trng (v ni dung, hnh thc, th loi) ca vn bn: - c trng chung: tnh thng nht v ch , tnh lin kt v hnh thc biu t. - Cc bnh din ng ngha: Vn bn lun cha ng ni dung thng tin. y chnh l yu t to nn cc bnh din ng ngha. Ni dung miu t to nn bnh din ngha s vt. Ni dung thng tin v cm xc, tnh cm, thi to nn bnh din ngha lin c nhn. - Th loi vn bn: Mi th loi vn bn (hnh chnh, khoa hc, ngh thut) c nhng c trng ring v cu trc, ngn ng iu ny chi phi n vic khai thc, phn tch bi c v thc hnh luyn c. 3. Ni dung dy hc Tp c - V s phn b, m t ni dung dy hc Tp c, hc vin nghin cu gio trnh v sch gio khoa Ting Vit hin hnh. - Nm vng cc dng bi tp dy hc Tp c c tng hp theo s sau: (1) S bi tp luyn c thnh ting:
Bi tp luyn c thnh ting

Bi tp luyn chnh m

Bi tp luyn c ng ng iu

GV c mu LT

HS tm v c sa li

K m

Gii m

Gii thch

108

(2) S bi tp luyn c hiu:

Bi tp luyn c hiu

Bi tp ti hin

Bi tp sng to

Xc nh ti

Pht hin t, hnh nh...

Pht hin cu, on

Bnh gi ni dung

Bnh gi ngh thut

To lp vn bn

Bi tp lm r ngha vn bn

4. T chc dy hc Tp c 4.1. T chc dy c thnh ting 4.1.1. Luyn c ng Lm r ngha chnh, Khi nim: c ng l s ti hin mt m Tm thanh ca bi c mt cch Gii ngha t chnh xc, khng tha, khng thiu ting. c ng cu, on,... ning dung thi bi phi th hin ng h thng ng m chun (ng chnh m), ngt ngh hi ng ch. Yu cu: Th hin chnh xc cc m v ting Vit: - c ng cc ph m u. - c ng cc m chnh. - c ng cc m cui. - c ng thanh iu (m v siu on tnh). Ngt, ngh hi ng. Quy trnh v bin php luyn c ng: - Chun b: d kin li (pht m), kh khn (t kh, cu kh) v cc tnh hung dy hc c th. - Vn dng phng php luyn theo mu: gio vin pht m mu ri yu cu c nhn hoc c lp c ng thanh. Cn ch c im tip nhn ca hc sinh tiu hc (nghe, nhn). - i vi yu cu ngt, ngh hi, ng iu..., cn da vo cc c trng v ng ngha, ng php v du hiu hnh thc (du cu) hng dn hc sinh c ng. 4.1.2. Luyn c nhanh Khi nim: cn gi l c lu lot, tri chy, khng a, ngc ng. c nhanh cn bao gm phm cht c v mt tc . i vi tng khi lp, yu cu tc c c lng ha thnh chun s ting t c trn 1 pht. Yu cu:
109

 c trn: - Khng a, ngc ng. - Khng va c va nh vn. Tc c: - Ph hp chun ca tng khi lp - So vi c thnh ting, trong c thm, tc c s nhanh hn nhiu song n thng gn vi cc yu cu thng hiu vn bn (c hiu). Quy trnh v bin php luyn c nhanh: - Chun b: gio vin d kin thi gian c cho bi c (cn c vo s ting v ni dung, kh ca tng bi c th). - Gio vin c mu hc sinh xc nh tc c, nhp c (i vi th). - Thc hin bin php c tip ni; i vi c thm, cn c nhng tiu ch c th v thi gian, yu cu c hiu o nghim kh nng c nhanh ca hc sinh. 4.1.3. Luyn c din cm Khi nim: l yu cu t ra khi c nhng vn bn vn chng hoc vn bn c cc yu t ca ngn ng ngh thut. c din cm th hin kh nng lm ch ng iu, ch ngng ging, cng ging nhm biu t ng ngh v tnh cm m tc gi gi gm, gp phn chuyn ti thng ip thm m n vi ngi nghe. c din cm ch c thc hin trn c s c ng, c lu lot v thng hiu ni dung vn bn. Yu cu: Thc hin cc bi tp k m v gii m: phn tch ch s m thanh bi c. m bo yu cu ngt ging biu cm (phn bit vi ngt ging logic). Quy trnh v bin php luyn c din cm: - Luyn pht m thng xuyn, m bo cc tiu ch v cng v tc . - Phn tch bi c k lng, gip hc sinh cm th tc phm, nhp cm, ha thn vo nhn vt... - X l cc yu t m thanh, d kin, hng dn ging c v c mu (c gii thch). - S dng cc bng ting h tr luyn c nhm a dng ha mu. 4.2. T chc dy c hiu (tm hiu bi) 4.2.1. Luyn c thm Yu cu v bin php: - Chun b tt tm th c v cc yu cu khi c. - Luyn c thm theo yu cu tng khi lp k nng c phi c chuyn ha t ngoi vo trong. - o nghim kt qu c thm bng yu cu c hiu. 4.2.2. Luyn c hiu Khi nim: l k nng c - thng hiu ni dung vn bn, nhn ra nhng tn hiu thm m, t, cu quan trng trong bi, t khi qut thnh ch , i ca vn bn.
110

 Yu cu: - Hiu ngha t, chi tit, hnh nh. - Nm c chnh ca on, bi. - Cm th tc phm (yu cu cao ca hiu vn bn). Quy trnh v bin php luyn c hiu: - S dng c hiu qu h thng cu hi tm hiu bi khai thc cc ni dung quan trng. - S dng cc phng php gii ngha gip hc sinh hiu ngha t, cc chi tit, cu kh... - Phn tch ni dung bi c theo trnh t, logic, ch cc bnh din ng ngha. 4.3. Quy trnh dy hc Tp c Bng m t quy trnh v cch thc t chc cc hot ng dy hc: Cc bc ln DH Tp c lp 1 DH Tp c 2, 3, 4, 5 lp Tit 1: Kim tra Kim tra bi c Bc 1 bi c Bc 2 Gii thiu bi Gii thiu bi c mu (i vi Bc 3 c mu lp 4, 5, hot ng ny thc hin phn Luyn c vn, sau). ting Luyn c (vng - Chn vn, ting d 1) ln, d sai. - Luyn c theo ni - Gch chn vn, tip cu, on, bi ting kh, c mu - Pht hin t ng, cu v luyn c kh v hng dn c. - C th kt hp luyn c v gii ngha t. Bc 4 Luyn c on, Tm hiu bi - Cn c vo h thng bi - Chn hnh thc ph cu hi, gio vin hp: c thm, c hng dn hc sinh ni tip, c c khai thc bi c nhn, c ng - Ch trng hnh thc thanh lm vic nhm, s - Gio vin c mu dng phiu hc tp v luyn c bi (ng thanh, c nhn) Bc 5 Tit 2: Luyn c Luyn c cng kt hp tm hiu c, nng cao (vng 2) - Cn c th loi vn bi.
111

Thc hin cc hot ng c bn: tr li cu hi gip hc sinh tm hiu bi c, trao i v ngha, ni dung chnh ca bi c ( mc n gin).

Bc 6

bn v yu cu bi c tin hnh luyn c (cng c hoc din cm). - Ty thuc vo dung lng bi c v c trng tip nhn la chn on, kh cn luyn. - i vi mt s bi c th, c th tin hnh cho hc sinh c thuc lng. Cng c, dn d Cng c, dn d Ch trng cc cu Ch trng cc cu hi hi lin h thc tin lin h thc tin, cu gn gi vi i sng hi tch hp gio dc v tm l hc sinh. mi trng...

II. CU HI, BI TP V GI , HNG DN Cu 1: T gc gio dc, c khng nhng c tc ng tch cc n trnh ngn ng ca ngi hc m cn hng ti pht trin t duy cho hc sinh. Phn tch v lm sng r nhn nh trn. Gi : Cc c bn cn m bo: - Nu v phn tch khi qut ni dung ca nhn nh: Nhn nh trn cp n mt trong nhng nhim v c bn ca dy hc Tp c, ng thi khng nh vai tr ca hot ng c trong vic pht trin ngn ng v t duy ca hc sinh. - Phn tch v s dng dn chng minh ha lm sng r cc vn : + Hot ng c v dy hc Tp c tc ng tch cc n trnh ngn ng: lm giu vn t, gip hc sinh bit dng t ng, vit cu hay + c cn hng ti pht trin t duy cho hc sinh: hnh thnh v rn luyn cc thao tc t duy (nhn din, phn tch, so snh, sng to); m rng cho cc em hiu bit v th gii xung quanh, Cu 2: Nng lc c c hnh thnh t nhng k nng c bn no? Trnh by hiu bit v cc k nng . Gi : Cn trnh by c cc c bn sau: - Nng lc c c hnh thnh t bn k nng c bn: c ng, c nhanh, c hiu (c c thc) v c din cm. - Trnh by hiu bit v cc k nng: + Khi nim + Yu cu v bin php luyn k nng. - Tng ng vi vic trnh by tng k nng cn nu cc v d minh ha c th.
112

Cu 3: Chnh m l g? Phn tch nh hng ca chnh m n vic luyn c ng trong dy hc Tp c. Gi : Cn trnh by c cc c bn sau: - Khi nim chnh m: Chnh m l cc chun mc pht m ca mt ngn ng c gi tr v hiu lc v mt x hi. - nh hng ca chnh m n vic luyn c ng trong dy hc Tp c: + M t khi qut v vn (ni dung) chnh m trong ting Vit: h thng ng m phn nh trn ch vit c coi l hnh thc ng m chun mc; thc t dy hc gp phi nhng kh khn nht nh do c im ng m ting Vit v tc ng ca phng ng + nh hng: do phng ng (nu cc bin th pht m v li pht m); do cha xy dng c chun chnh m nn gio vin cn gp nhiu kh khn khi luyn c. - Bc u nu c mt s bin php luyn c ng chnh m: luyn theo mu, phn tch cu m Cu 3: Khi s dng cc phng php gii ngha t trong dy hc Tp c, cn lu nhng vn c bn no? Cho v d minh ha. Gi : Cn trnh by c cc c bn sau: - Khng nh tm quan trng ca hot ng gii ngha t trong dy hc Tp c. - Nu c cc phng php gii ngha t c bn c s dng trong dy hc Tp c: (1) Phng php trc quan; (2) Phng php so snh, i chiu; (3) Phng php phn tch thnh t ca t; (4) Phng php t cu (a t vo ng cnh); (5) Phng php s dng nh ngha. - Mt s vn cn lu khi s dng tng phng php: Phng php trc quan (hnh nh): Hnh nh cn m bo tnh s phm (gn vi bi hc), tnh thm m (b cc, ng nt) v nhm gii ngha nhng t ch vt xa l vi hc sinh. Phng php so snh, i chiu (s dng t ng ngha, tri ngha): Khng dng nhng t hc sinh cha bit so snh; ch tnh tng i trong hin tng ng ngha, tri ngha. Phng php phn tch thnh t ca t: Thng p dng cho t Hn Vit; tuy nhin c nhng t khng th phn tch thnh t gii ngha. Phng php t cu (a t vo ng cnh): Cn ch mc ch t cu (lm r ngha cho t trong bi), tc l ch n ngha c th ca t cn gii ngha trong bi c. Phng php gii ngha t bng nh ngha: y l phng php gii ngha t tng i kh; cn ch gii ngha t mt cch ngn gn, da vo cu trc ngha biu nim ca t v ph hp vi tm l, t duy hc sinh tiu hc. - Nu v d minh ha cho vic s dng tng phng php. Cu 4: Phn tch mi quan h gia k nng c hiu v k nng c din cm trong dy hc vn bn ngh thut. Cho v d minh ha. Gi : Cn trnh by c cc c bn sau:
113

- Trnh by khi qut v k nng c hiu v k nng c din cm; c trng ca vn bn ngh thut trong phn mn Tp c (v ngn t, hnh nh,). - Mi quan h gia k nng c hiu v k nng c din cm trong dy hc vn bn ngh thut: + c hiu l k nng c tnh cht c s, tin cho vic rn luyn k nng c din cm. Khng hiu vn bn, khng nm c nhng c trng v ngn t, hnh nh, khng cm th c v p ca tc phm vn hc, hc sinh khng th c din cm bi c. + c din cm phn nh cch hiu vn bn. Cng vi qu trnh c din cm, ngi c c th hiu v cm th su sc hn v tc phm. - Nu v d minh ha. Cu 5: Yu t th loi nh hng nh th no n vic rn k nng c hiu v c din cm cho hc sinh? Cho v d minh ha. Gi : Cn trnh by c cc c bn sau: - Khi qut v th loi vn bn: gm nhiu loi, lp: vn bn nht dng, vn bn ngh thut (th, vn xui). - c trng ca cc th loi vn bn (v cu trc, ngn t, hnh nh,) nh hng rt ln n vic khai thc, tm hiu ni dung bi c. K nng c din cm ch c rn luyn khi dy hc cc vn bn ngh thut. - Phn tch cc nh hng c th: + nh hng n vic phn tch, tm hiu tc phm (rn k nng c hiu). + nh hng n vic luyn c din cm: Trong vn bn ngh thut c cc th loi khc nhau: th (3, 4 ch; lc bt; t do), vn xui (vn xui miu t, truyn,). Mi th loi nh li c nhng c im ring v vn iu, kt cu, - Nu v d minh ha. Cu 6: Trnh by hiu bit ca anh (ch) v cc yu t m thanh nh hng n vic luyn c din cm. S dng k hiu phn tch ch s m thanh ca on th sau: Sau trn ma m r rch Ct cng mn, bin cng trong Cha dt con i di nh mai hng Con bng lc tay cha, kh hi: - Cha i! Sao xa kia ch thy nc, thy tri Khng thy nh, khng thy cy, khng thy ngi ? Cha mm ci xoa u con nh: - Theo cnh bum i mi n ni xa S c cy, c ca, c nh Nhng ni cha cha tng i n. Cha li dt con i trn ct mn nh nng chy y vai Cha trm ngm nhn mi cui chn tri Con li tr cnh bum, ni kh: - Cha mn cho con cnh bum trng nh
114

 con i... (Nhng cnh bum, Ting Vit 5, tp 2) Gi : Cn trnh by c cc c bn sau: - Trnh by hiu bit v cc yu t m thanh: cao , cng , trng , ng iu. - S dng cc k hiu thng thng phn tch ch s m thanh ca on th: + K hiu / v // nh du ch ngt ging (nhp), ngh hi (ngn hoc di). + K hiu _____ nh du ch cn nhn ging. + Ngoi ra, c th s dng k hiu v nh du ch ln v xung ging. V d: Sau trn ma m r rch Ct cng mn,/ bin cng trong// Cha dt con i di nh mai hng Con bng lc tay cha, kh hi:// - Cha i! Sao xa kia ch thy nc,/ thy tri/ Khng thy nh,/ khng thy cy,/ khng thy ngi ? Cu 7: Cho on truyn: Ti lc tm ht ti n ti kia, khng c tin, khng c ng h, khng c c mt chic khn tay. Trn ngi ti chng c ti sn g. Ngi n xin vn i ti, tay vn cha ra, run ly by. Ti chng bit lm cch no. Ti nm cht ly bn tay run ry kia: - ng ng gin chu, chu khng c g cho ng c. Ngi n xin nhn ti chm chm bng i mt t m. i mi ti nht n n ci v tay ng cng xit ly tay ti: - Chu i, cm n chu! Nh vy l chu cho lo ri. - ng lo ni bng ging khn c. Khi y ti cht hiu rng: c ti na, ti cng va nhn t cht g ca ng lo. (Ngi n xin, Ting Vit 4, tp 1, tr.30-31) 1. Khi luyn c on truyn trn cho hc sinh a phng ni anh (ch) ging dy, cn ch nhng li pht m no? xut bin php cha cc li pht m . 2. T gc th loi, nu cc lu khi luyn c din cm trch on trn. Gi : Cn trnh by c cc c bn sau: 1. Nu c cc li pht m m hc sinh a phng thng gp khi c on truyn (run ly by, run ry phng ng Bc; nm cht, t m, ti nht, xit phng ng Trung; vn, tay phng ng Nam). xut bin php cha cc li pht m : luyn theo mu, phn tch cu m... 2. T gc th loi, nu cc lu khi luyn c din cm trch on: nhn ging cc t ng miu t nhn vt (run ly by, run ry, chm chm, t m, ti nht,...), phn bit li nhn vt (nhn vt ti, nhn vt ng lo n xin),...
115

Cu 8: Thit k k hoch dy hc t chc luyn c din cm on vn sau: Nhng hoa cng , l li cng xanh. Va bun m li va vui mi thc l ni nim bng phng. Hoa phng l hoa hc tr. Ma xun, phng ra l. L xanh um, mt ri, ngon lnh nh l me non. L ban u xp li, cn e p, dn dn xe ra cho gi a y. Lng cu hc tr phi phi lm sao! Cu chm lo hc hnh, ri lu cng v tm qun mt mu l phng. Mt hm, bng u trn nhng cnh cy bo mt tin thm: Ma hoa phng bt u. n gi chi, cu hc tr ngc nhin trng ln: Hoa n lc no m bt ng vy? (Hoa hc tr, Ting Vit 4, tp 2, tr.43) Gi : Thit k trch on gio n cn th hin r cc bc: - Hng dn hc sinh thc hin bi tp k m i vi bi c (s dng k hiu nh du ch cn nhn ging, ngh hi). - S dng cu hi rt ra cch c cc cu c hnh thc c bit: + Cu cm (Lng cu hc tr phi phi lm sao!) + Hai cu cui on: nhn mnh thng tin sau du hai chm. + Cu cui: Cm xc ngc nhin, thch th khi c cu hi (Hoa n lc no m bt ng vy?). - Luyn c din cm: luyn c theo nhm (c cho nhau nghe), thi c

116

Chng 5 PHNG PHP DY HC LUYN T V CU I. KIN THC V K NNG C BN 1. V tr, nhim v ca dy hc Luyn t v cu 1.1. V tr ca dy hc Luyn t v cu Trc y, sch gio khoa Ting Vit tiu hc tch T ng v Ng php ra thnh hai phn mn ring bit trn c s phn bit hai chuyn ngnh T vng hc v Ng php hc. Trong chng trnh Ting Vit 175 tun, hai phn mn ny c tch hp li thnh phn mn Luyn t v cu. Tn gi Luyn t v cu cng th hin nhn thc mi v nhim v dy Ting Vit tiu hc: ch trng thc hnh, luyn tp hn l l lun. Luyn t v cu l phn mn c v tr quan trng trong vic hon thin k nng s dng ting Vit cho hc sinh Tiu hc, hng ti pht trin ngn ng vn ha v tr tu. 1.2. Nhim v ca dy hc Luyn t v cu Nhim v c bn ca dy hc Luyn t v cu l lm giu vn t v pht trin nng lc dng t t cu cho hc sinh. Cc nhim v c th: Dy ngha t: - Mc ch: Gip hc sinh nm c ngha ca t, ng thi nm c tnh nhiu ngha v s chuyn ngha ca t. - Phng php: Bng cc phng php dy hc c trng ca phn mn, hnh thnh kh nng pht hin t mi cn tip nhn trong vn bn, nm thao tc gii ngha t, pht hin nhng ngha mi ca t bit, lm r sc thi ngha khc nhau ca t trong cc ng cnh khc nhau. H thng ha vn t: - Mc ch: Gip hc sinh bit cch sp xp cc t mt cch c h thng tch ly t c nhanh chng v to ra tnh thng trc ca t, to iu kin cho vic huy ng v s dng t trong hot ng li ni c thun li. - Phng php: S dng phng php i chiu t trong h thng hng dc ca chng, t t trong h thng lin tng cng ch , ng ngha, gn ngha, gn ngha, tri ngha, ng m, cng cu to... Tch cc ha vn t: - Mc ch: Gip hc sinh s dng t, pht trin k nng s dng t trong ni v vit. - Phng php: Tng cng a t vo trong vn t tch cc c hc sinh dng thng xuyn. Rn k nng dng t t cu v s dng cu ng mc ch giao tip: - Mc ch: Gip hc sinh bit cch t cu, s dng cc kiu cu ng mu, ng mc ch v hon cnh giao tip. - Phng php: Tch cc s dng phng php thc hnh giao tip, t cu gn vi cc tnh hung giao tip gi nh ph hp vi mi trng hot ng ca la tui hc sinh tiu hc.

117

Phn mn Luyn t v cu cn c nhim v cung cp nhng kin thc s gin v t v cu cho hc sinh tiu hc. Ngoi ra, Luyn t v cu cn thc hin nhim v rn luyn t duy v gio dc thm m cho hc sinh. 2. Cc nguyn tc dy hc Luyn t v cu Hc vin nghin cu gio trnh nm vng nm nguyn tc dy hc Luyn t v cu c bn: Nguyn tc giao tip: Nguyn tc giao tip chi phi mnh m n ni dung v phng php dy hc Luyn t v cu. V ni dung, t vic xut trt t cc khi nim n liu lng kin thc hay b sung cc ni dung dy hc mi nh gi php lch s khi t cu hi v khi nu yu cu, ngh, tng cng bi tp mang tnh tnh hung cho thy du n ca nguyn tc ny. Ng liu dy hc v t v cu n gn hn vi mi trng giao tip ca hc sinh, n bt c hng th v ph hp vi tm l tip nhn, hot ng ca cc em. Ni dung ca Luyn t v cu cng c cu trc bng h thng bi tp, ch trng t cc n v ngn ng trong hot ng hnh chc, trong giao tip. Nguyn tc tch hp: Cc ni dung dy hc v t v cu c cu trc cht ch, c mi quan h tc ng qua li ln nhau theo chiu ngang (tch hp ngang) v k tha, pht trin theo nguyn tc ng tm (tch hp dc). Dy ting Vit cng ng thi hng n tch hp, m rng tri thc v th gii xung quanh. Thng qua thc hnh cc bi tp Luyn t v cu, hc sinh bit thm v bn ma, v mung th v chim chc, v l hi, v kht vng v c m, v cuc sng mun mu Nguyn tc trc quan: Nguyn tc trc quan chi phi tt c cc ni dung dy hc v t v cu, th hin vic s dng cc hnh nh trc quan, cc mu ngn ng, bng biu, s V mt phng php, trong cc giai on khc nhau ca dy hc Luyn t v cu, cn s dng phng tin trc quan m bo ph hp cc mc ch c th. giai on u, khi hc sinh tip xc vi cc du hiu ca khi nim, trc quan c s dng vi mc ch truyn t r rng du hiu ca hin tng nghin cu vi s biu hin c th ca n trong li ni. giai on sau, khi hc sinh nm khi nim, trc quan gip hc sinh cng c, h thng ha cc kin thc. Nguyn tc m bo tnh h thng ca t, cu: Dy t hay dy cu cn m bo tnh h thng ca cc n v ngn ng. Vic dy t cn phi trnh by nh l vic thit lp quan h gia t v cc yu t ca hin thc, quan h gia t vi mt lp s vt cng loi c biu th bi t. y chnh l hai mt (hnh thc v ni dung) ca tn hiu t. ng thi, cn ch t t (cu) trong h thng ca n, trong mi quan h vi nhng t (cu) khc xung quanh trong vn bn lm r kh nng kt hp, ch ra vic s dng t (cu) trong mt phong cch ngn ng (nguyn tc chc nng). Ni tm li, ch n c im ca t, cu trong h thng c xem l mt trong nhng nguyn tc c bn m gio vin cn lu khi t chc cc hot ng dy hc Luyn t v cu.
118

 Nguyn tc m bo tnh thng nht gia ni dung v hnh thc ng php. Dy hc Luyn t v cu cn ch gip hc sinh nhn ra ngha v cc du hiu hnh thc ca hin tng ng php c nghin cu v chc nng ca n trong li ni. Mi ni dung ngha u c mt hnh thc tng ng. Ni dung c c nh li trong mt hnh thc nht nh v hnh thc ny c th nm bt c. Hc sinh s lnh hi c cc khi nim mt cch chc chn khi khi nim c tip nhn trong s thng nht ca ni dung v hnh thc ng php. 3. Ni dung dy hc Luyn t v cu V kin thc, phn mn Luyn t v cu cng cp cho hc sinh cc kin thc s gin v t v cu, bao gm: - M rng vn t cho hc sinh theo cc ch im. - Ng m - chnh t: cu to ting; cch vit tn ngi, tn a l Vit Nam; cch vit tn ngi, tn a l nc ngoi; cch vit tn cc c quan, t chc, gii thng, danh hiu, hun chng. - Cu to t, t phn loi theo cu to (t n, t phc). - Kin thc v ngha ca t v cc thao tc, phng php gii ngha t c bn. - Cc lp t vng ting Vit: t ton dn - t a phng, t ng ngha, t ng m, t tri ngha... - T loi: danh t, ng t, tnh t, i t, quan h t - Cc kiu cu: Ai l g? Ai lm g? Ai th no? (c xem l cc kiu cu n trn thut c bn); cc loi cu xt theo mc ch pht ngn (cu k, cu hi, cu cm, cu khin), theo cu to (cu n, cu ghp); cc quy tc dng t t cu v to vn bn (vit on vn); thnh phn cu (ch ng, v ng, trng ng); lin kt cu - Du cu: du phy, du chm, du chm than, du chm hi, du hai chm, du ngoc kp, du gch ngang. - Cc bin php tu t: so nh, nhn ha. H thng bi tp Luyn t v cu kh phong ph v a dng. Da vo mc tiu dy hc, phm vi ni dung kin thc, k nng c hnh thnh, c th chia bi tp dy hc Luyn t v cu thnh hai mng ln: bi tp theo cc mch kin thc k nng v t v cu (gm hai nhm: (1) bi tp nhn din, phn loi, phn tch; (2) bi tp xy dng, tng hp) v bi tp lm giu vn t (gm ba nhm: (1) bi tp dy ngha t; (2) bi tp h thng ha vn t; (3) bi tp tch cc ha vn t). Mc d vy, xut pht t c trng tch hp trong dy hc Ting Vit, s phn loi trn ch mang tnh tng i. Bi tp lm giu vn t khng tch ri vi cc mch kin thc, k nng v t v cu. Ni dung dy hc Luyn t v cu c th hin qua hai kiu bi l thuyt v thc hnh. lp 2, 3, cc tri thc v t v cu c hnh thnh thng qua h thng bi tp. Ln lp 4, 5, bn cnh cc tit thc hnh (c cu thnh t mt t hp bi tp), hc sinh c lm quen vi kiu bi l thuyt (c cu trc gm ba phn: Nhn xt, Ghi nh, Luyn tp). Tuy nhin, t mc tiu dy hc phn mn, phn trng tm ca bi l thuyt vn l phn Luyn tp.
119

4. T chc dy hc Luyn t v cu 4.1. Vn dng mt s phng php tch cc vo dy hc Luyn t v cu Luyn t v cu l mt phn mn hm cha lng thng tin v t v cu kh ln. H thng bi tp trong phn mn ny cng kh a dng v yu cu rn luyn k nng s dng ngn ng v phong ph v kiu loi. Vn dng cc phng php tch cc vo dy hc Luyn t v cu chnh v vy c ngha quan trng nhm gp phn hon thnh mc tiu dy hc phn mn. Cc phng php dy hc tch cc thng s dng trong phn mn Luyn t v cu: - Phng php luyn theo mu: Trong phn mn Luyn t v cu, bi tp cha mu (M) chim t l kh cao, nht l cc lp u cp. Phng php ny c vai tr quan trng trong vic gip hc sinh xc lp nh hng sng to cc sn phm ngn ng. Ty thuc vo loi mu (ting, t, cu) v yu cu c th ca tng bi tp, gio vin c th s dng h thng cu hi phn tch mu nhm gip hc sinh nm c c im, cu to ca mu. Chng hn nh, vi cc cu hi khai thc c trng ca mu v kch thc, hnh dng, tnh cht, mu sc trong bi tp Tm nhng t c th dng t cc b phn ca cy. M: thn cy (to, cao, chc, bc phch,) (Ting Vit 2, tp 2, trang 95), c th hnh thnh s sau hc sinh m rng vn t mt cch logic, nhanh chng v chnh xc:

- Phng php phn tch ngn ng: Phng php phn tch ngn ng c th s dng nh mt phng php ch o khai thc cc bi dy l thuyt v t v cu. T vic hng dn hc sinh phn tch cc hin tng ngn ng, gio vin t chc hc sinh rt ra cc kt lun cn ghi nh, t vn dng l lun vo thc hnh gii quyt cc nhim v hc tp trong phn Luyn tp. Chng hn nh, hnh thnh tri thc v tnh lch s trong by t yu cu, ngh (th hin trong xng h, cch dng t),
120

c th phn tch cch nu yu cu, ngh ca hai bn Hng, Hoa: Bm cho ci bnh trc. Nhanh ln nh, tr gi hc ri. (li ngh ca Hng); Bc i, cho chu mn ci bm nh! (li ngh ca Hoa) v so snh tr li cu hi: V sao li ngh ca Hoa c xem l lch s (so vi yu cu ca Hng)? i vi mt s bi tp, phn tch ngn ng cng l mt phng php tch cc nhm gip hc sinh c ci nhn r rng, su sc hn v cc mu li ni. - Phng php tr chi: Luyn t v cu l a ht l tng vn dng phng php tr chi. C th nhn thy sc mnh gii phng nng lng tr tu ca cc tr chi hc tp trong dy hc phn mn ny. Tr chi c s dng u tit hc vi mc ch khi gi hng th, to tm th tip nhn hoc cui tit hc nhm cng c, h thng ha kin thc. Song, bn thn cc bi tp Luyn t v cu chnh l tr chi hay tim tng kh nng chuyn ha thnh cc tr chi hc tp sinh ng v hp dn. V d: Cho bi tp: Thm hnh nh so snh vo sau mi t di y: - p, cao, khe - nhanh, chm, hin - trng, xanh, M: p p nh tin (Ting Vit 2, tp 1, tr.143) Gio vin thay i hnh thc t chc thc hnh gii bi tp thng thng thnh tr chi V gii, ni ti. Hc sinh c th va v (dng n gin) va ni cm t c hnh nh so snh gn vi hnh v :

xanh nh (tu) l xanh nh ngc i vi nhng t ng kh, gio vin cung cp tranh, nh hc sinh lin tng n cc hnh nh so snh. Chng hn nh: nhanh nh sc, nhanh nh ct, nhanh nh chp,... 4.2. T chc dy bi l thuyt Luyn t v cu Mt s vn cn lu khi t chc dy bi l thuyt Luyn t v cu: - Dy hc Luyn t v cu khng c mc ch l thuyt thun ty. Vic cung cp, hnh thnh cc tri thc ngn ng cho hc sinh cn c thc hin mt cch nh nhng, n gin v hiu qu. - Cn nhn thy mi lin h mt thit gia cc phn trong bi l thuyt: vic phn tch tng hin tng ngn ng phn Nhn xt nhm hng n rt ra cc kt lun tng ng phn Ghi nh; phn Luyn tp va l mnh t vn dng nhng kin thc mi hnh thnh va cng c, khc su hn l thuyt v t v cu. - Phn b thi gian hp l gia cc phn. Luyn tp lun c xc nh l trng tm ca bi dy v v th, thi lng thc hnh bi tp cn c u tin.

121

- Ghi nh khng phi l ci c sn. Chnh v th, gio vin cn t chc tt vic phn tch cc ng liu dy hc hng dn hc sinh t tm kim thng tin, khm ph v chim lnh chnh xc, y v i tng nghin cu. - Cc bi tp trong phn Luyn tp thng c hai dng c bn: bi tp nhn din v bi tp vn dng. Cn nm vng c trng, yu cu ca cc loi bi tp ny t chc hot ng hc tp mt cch hp l. 4.3. T chc dy bi thc hnh Luyn t v cu Thc cht ca t chc dy bi thc hnh Luyn t v cu l vic t chc thc hin cc bi tp v t v cu. qu trnh dy hc kiu bi ny thu c hiu qu cao, cn ch nhng vn c bn sau: - Nm vng h thng bi tp Luyn t v cu: nhn din ng kiu bi tp, xc nh r phm vi kin thc (c s ngn ng) v mc tiu v k nng (gii ngha t, h thng ha vn t, s dng t). - i vi cc lp 2, 3, trong mt bi thc hnh thng bao gm nhiu bi tp cp n nhng tri thc ngn ng khc nhau, do cn ch n s phc hp ny trong t chc thc hnh bi tp. lp 4, 5, tit thc hnh ch tp trung vo khai thc su mt n v kin thc c th nn s ch nm mi lin h gia cc bi tp. - Nm vng quy trnh thc hnh gii bi tp (gm bn bc), trong ch trng bc phn tch nh hng thc hin bi tp (bc 2). ng thi, do c cu trc theo dng thc ng tm pht trin, cc bi tp lp trn c s nng cao hn v mt k nng so vi lp di. V l , khi dy, gio vin cn linh hot tinh gin mt s bc, mt s thao tc, hot ng. - a dng ha hnh thc t chc thc hnh; kt hp vn dng cc phng php dy hc tch cc nhm gip hc sinh ch ng gii quyt cc nhim v hc tp; tng dn mc hot ng c lp ca hc sinh. II. CU HI, BI TP V GI , HNG DN Cu 1: Phn tch s chi phi ca nguyn tc tch hp n ni dung dy hc Luyn t v cu lp 2, 3. Cho v d minh ha. Gi : Hc vin nu c cc c bn sau: - Khi qut v nguyn tc tch hp: khi nim, cc dng tch hp (xem thm Chng trnh, sch gio khoa Ting Vit tiu hc). - Phn tch s chi phi ca nguyn tc tch hp n ni dung dy hc Luyn t v cu lp 2, 3: + Tch hp ngang: cc kin thc, k nng v t v cu c mi quan h cht ch vi nhau; ng thi vi pht trin, lm giu vn t, Luyn t v cu lp 2, 3 cn hng n m rng tri thc v th gii, v con ngi, v vn ha + Tch hp dc: th hin vic cu trc cc ni dung dy hc v t, cu theo nguyn tc ng tm pht trin. lp 3, kin thc v k nng c s k tha nhng pht trin cao hn - Cho v d minh ha. Cu 2: Bng cc v d c th, phn tch v lm r s chi phi ca nguyn tc giao tip n ni dung dy hc phn mn Luyn t v cu lp 4, 5. Gi : Hc vin nu c cc c bn sau:
122

- Khi qut v nguyn tc giao tip (xem thm Chng trnh, sch gio khoa Ting Vit tiu hc). - Bng cc v d c th, phn tch v lm r s chi phi ca nguyn tc giao tip n ni dung dy hc phn mn Luyn t v cu lp 4, 5: + Hnh thnh cc ni dung dy hc t v cu in m du n ca nguyn tc giao tip: i t xng h, cu phn loi theo mc ch ni (trong ch n nguyn tc lch s trong giao tip, cch thc s dng cc kiu cu nhm t hiu qu giao tip thc th) + Ng liu dy hc hp dn, kch thch hng th v nhu cu giao tip ca hc sinh, c bit l s hin din ca cc bi tp tnh hung gn gi, ph hp vi mi trng giao tip ca hc sinh. Cu 3: Phn tch vai tr, tm quan trng ca bi tp trong dy hc Luyn t v cu. t chc cho hc sinh thc hin bi tp sau, anh (ch) d kin s dng phng php dy hc no? V sao? Sp xp li cc t trong mi cu di y to thnh mt cu mi: - Bc H rt yu thiu nhi. - Thu l bn thn nht ca em. M: Con yu m. M yu con. (Ting Vit 2, tp 1, tr.17) Gi : Cc c bn cn m bo: - Phn tch vai tr, tm quan trng ca bi tp trong dy hc Luyn t v cu: + c trng ca phn mn: ch trng thc hnh (luyn), thng qua h thng bi tp (c bit l lp 2, 3) cung cp tri thc v ngn ng; s lng bi tp ln, m bo mc lm giu vn t, rn k nng dng t t cu phc v hc tp v giao tip... + Bi tp c xem l trong nhng mt phng tin hu hiu nht a hc sinh vo hot ng giao tip ngay trong gi hc, p ng mc tiu v quan im dy hc hin nay. - Nu c cc phng php dy hc d kin s dng v l do la chn cc phng php (luyn theo mu v y l bi tp c cha mu; phn tch ngn ng) Cu 4: Cho bi tp: Tm cc t: a) Ch dng th hin v p ca thin nhin, cnh vt. M: ti p b) Dng th hin v p ca c thin nhin, cnh vt v con ngi. M: xinh xn (Ting Vit 4, tp 2, tr.40) 1. Xc nh mc tiu ca bi tp. 2. nh gi mu (M) trong bi tp v xut thay th mu (nu c). 3. Tm 10 t c th s dng lm p n cho mi cu a, b. Gi : Cc c bn cn m bo: - Mc tiu ca bi tp: H thng ha vn t cc t ng dng t v p ca thin nhin, con ngi, cnh vt.
123

- nh gi, nhn xt chnh xc v mu (M) trong bi tp theo nh hng: Mu mang tnh in dng cha? Mu c m bo tnh chnh xc, mu mc? - xut thay th mu (nu c). - Tm c 10 t c th s dng lm p n cho mi cu a, b. Cu 5: Cho bi tp: Hy nu mt vi tnh hung c th dng cu hi : a) T thi khen, ch. b) Khng nh, ph nh. c) Th hin yu cu, mong mun. (Ting Vit 4, tp 1, tr.143) 1. Xc nh mc tiu, c s khoa hc ca bi tp. 2. Gii thiu tnh hung ph hp vi tng bi tp ( a), (b), (c) hc sinh tham kho. Gi : Cc c bn cn m bo: - Mc tiu, c s khoa hc ca bi tp: + Mc tiu: Rn k nng xy dng tnh hung giao tip ph hp vi mc ch s dng cu hi. + C s khoa hc: Da vo chc nng ca cu hi (ngoi chc nng biu t ngha nghi vn, cu hi c th dng vi cc mc ch pht ngn khc). - Hc vin gii thiu cc tnh hung ph hp vi tng bi tp (a), (b), (c). V d: - Tnh hung a: Bn Na v mt bc tranh rt p. Em dng cu hi th hin s ngng m v khen ngi ti nng ca bn. - Tnh hung b: Mt bn cho rng c truyn tranh nhiu l tt. Em dng cu hi ph nh kin . - Tnh hung c: Bn thn ca em c mt mn chi rt p. Em dng cu hi ngh bn cho mnh chi cng. Cu 6: Cho bi tp: Xp cc t cho di y thnh nhng nhm t ng ngha: bao la, lung linh, vng v, hiu qunh, long lanh, lng lnh, mnh mng, vng teo, vng ngt, bt ngt, lp long, lp lnh, hiu ht, thnh thang (Ting Vit 5, tp 1, tr.22) 1. Xc nh mc tiu ca bi tp. 2. Xy dng p n cho bi tp. 3. Thit k mt bi tp tng t bi tp trn. Gi : - Mc tiu ca bi tp: H thng ha vn t cc t ng ngha cho hc sinh. - p n ca bi tp: (1) bao la, mnh mng, bt ngt, thnh thang; (2) lung linh, long lanh, lng lnh, lp long, lp lnh (3) vng v, hiu qunh, vng teo, vng ngt, hiu ht. - Khi thit k mt bi tp tng t bi tp trn cn ch m bo cc yu cu sau:

124

+ Bi tp thit k cn m bo s tng ng v mc tiu (h thng ha vn t) v c s ngn ng hc (t ng ngha) vi bi tp cho. + Ng liu ca bi tp c tnh hp dn, mi m, m bo tnh va sc v tnh chnh xc. V d: Xp cc t cho di y thnh nhng nhm t ng ngha: l t, cht vt, mong mi, trng ngng, lu u, ln tt, lnh khnh, i ch, ngt ngng, thp b, trng i, vi vi Cu 7: Cho bi tp: Tr chi: Hi p vi bn em bng cch t v tr li cc cu hi c cm t Bng g?. (Ting Vit 3, tp 2, tr.102) 1. Xc nh mc tiu ca bi tp. 2. Thit k k hoch dy hc t chc cho hc sinh thc hin bi tp trn. Gi : - Mc tiu ca bi tp: Rn k nng t v tr li cu hi c s dng cm t bng g; thng qua hot ng vui chi rn luyn k nng giao tip bng ngn ng. - Thit k k hoch dy hc t chc cho hc sinh thc hin bi tp cn ch m bo nhng yu cu sau: + Hnh thc t chc bi tp: tr chi. + Khi vn dng phng php tr chi cn m bo cc yu t cu thnh tr chi hc tp: tn tr chi, lut chi, t chc chi, nh gi. + T bi tp cho, cn th hin trong k hoch dy hc cch thc t chc tr chi c th (v d: gio vin a vt, hc sinh t v tr li cu hi; chia nhm, thi ni tip nhau t v tr li cu hi v nhng s vt, hot ng xung quanh). Cu 8: Cho bi tp: Em hy t mt cu hi t hi mnh. M: Mnh c truyn ny u ri y nh? (Ting Vit 4, tp 1, tr.132) 1. Xc nh mc tiu ca bi tp. 2. Nu cc c im ca mu (M) trong bi tp trn. Gi : Cn m bo cc c bn: - Mc tiu ca bi tp: Rn k nng s dng cu hi vi mc ch t hi mnh (phn bit vi chc nng khc ca cu hi l by t vi ngi khc v nhng iu bn thn cn bn khon). - Nu c cc c im ca mu (M): + Thuc kiu cu hi. + Mc ch: dng t hi mnh (v mt iu g mnh thy hoi nghi, bn khon). + Hnh thc: t xng (mnh), cui cu c s dng t ng cm thn (nh) v du chm hi (khi vit).

125

Chng 6 PHNG PHP DY HC K CHUYN I. KIN THC V K NNG C BN 1. V tr, nhim v ca dy hc K chuyn 1.1. V tr ca dy hc K chuyn K l mt dng ni mang tnh ngh thut. K chuyn vn dng s hiu bit phong ph v i sng v to iu kin hc sinh rn luyn mt cch tng hp cc k nng ting Vit. Hc sinh tiu hc c bit hng th vi phn mn K chuyn. Nhng cu chuyn th v h m cho cc em nhng nhn thc ban u trong sng nh nhng tia nng ban mai v ci ngun v truyn thng p ca dn tc m kh c mt bi hc lch s no c th thay th c. Khng nhng th, hc sinh sau khi nghe k cn c hng dn tp k li cu chuyn bng ngn ng ca mnh vi nhng phong cch din t hn nhin. Tr c ni, c sng cng nhn vt hay thm ch c ho thn thnh nhng nhn vt trong truyn. Cng vi qu trnh dy hc K chuyn, hc sinh va thc hin hot ng tip nhn va thc hin hot ng sn sinh, ti sn sinh ngn bn. C th ni, truyn k v hot ng k chuyn c ngha rt ln i vi i sng tm hn hc sinh. Sc mnh vn hc m truyn k mang li c v tr quan trng trong hnh trnh tip nhn tc phm, tch ly vn kin thc vn hc, ngn ng ca cc em. 1.2. Nhim v ca dy hc K chuyn Phn mn K chuyn c nhng nhim v c bn sau: - Pht trin k nng ting Vit cho hc sinh tiu hc: K chuyn c nhim v rn luyn v pht trin cc k nng nghe, c v ni. Trong gi hc, hc sinh thc hnh k vi cc hnh thc c thoi v hi thoi, c tip xc vi tc phm vn hc (truyn k), khm ph v cm th t ti sn sinh ngn bn. ng thi, nhng kiu bi c bit (k chuyn theo li nhn vt, k chuyn c chng kin hoc tham gia), cc em bc u bit sng to ngn ng k, bit tham gia vo qu trnh sn sinh nhng tc phm ngh thut thc th. - Pht trin t duy, c bit l t duy hnh tng v cm xc thm m: Sng cng truyn k, tm hn hc sinh s y n hn, trn vn hn. Khng nhng rn luyn cc thao tc t duy, cc em cn pht trin t duy hnh tng v cm xc thm m bng nhng tri nghim, ha thn cng nhn vt trong cu chuyn. - Tch ly vn sng, vn vn hc: K chuyn mang n cho hc sinh mt khi lng ln cc tc phm vn hc, bao gm vn hc trong nc v vn hc nc ngoi, vn hc dn gian v vn hc hin i. Theo tng cu chuyn, cc em c m rng tm hiu bit, c n vi nhng chn tri tri thc mi. 2. Ni dung dy hc K chuyn Phn mn K chuyn xut hin kh sm trong chng trnh Ting Vit tiu hc vi s a dng, phong ph v kiu loi bi tp. Mi loi bi tp k chuyn c mt c trng ring, hng n rn cc k nng c bn t hnh
126

thnh nng lc k - nng lc ni mang tnh ngh thut. lp 1, trong giai on Hc vn, hc sinh ch yu c nghe k nhng cu chuyn nh v cc loi vt ng yu, ng nghnh, v nhng bi hc th v trong cuc sng. 13 tun trong phn Luyn tp tng hp, hc sinh bt u tham gia vo hot ng k chuyn vi cc vn bn truyn ngn gn, ni dung gin d chim lnh v tch ly nhng li khuyn b ch nh i n ni v n chn (truyn C b trm khn ), phi bit kin tr, nhn ni; khng kiu cng, ch quan (truyn Ra v Th), trn trng tnh bn (truyn C ch khng bit qu tnh bn)... lp 2, 3, s phong ph ca cc dng thc bi tp k chuyn c th hin kh r nt bng nhng loi c bn: k chuyn theo tranh hoc theo gi (1), k phn vai (2), k mt chi tit truyn theo tr tng tng (3), k chuyn theo li nhn vt (4). Ln lp 4, 5, v thc cht khng c s t bin no v kiu dng bi tp song vi cc kiu bi k chuyn nghe, c v k chuyn c chng kin hoc tham gia, yu cu thc hnh tng ln rt nhiu. Hc sinh nhp cuc vi nhng loi bi tp in hnh nh: phn tch ch (1), xy dng ct truyn (2), trao i v ngha truyn (3). Trong h thng bi tp k chuyn, k chuyn theo tranh hoc theo gi l loi bi tp chim t l cao nht, c phn b t lp 1 n lp 5. Loi bi tp ny da trn im ta l tranh v hay cc gi bng li. Hc sinh c th tp k li tng on hoc ton b cu chuyn theo tranh, theo gi . V d: Da theo tranh, k li tng on cu chuyn Chic bt mc (Ting Vit 2, tp 1, trang 41); Da vo cc tranh di y, k li cu chuyn c nghe[truyn i cnh ca Nga Trng] (Ting Vit 4, tp 2, trang 106). Trong cc bi tp ny, tranh v, gi l nhng ch dn th v gip hc sinh hnh thnh ni dung truyn, ti hin li cc chi tit trong truyn, xu chui cc tnh tit v hon thin ni dung bi k. Quan st tranh, c k cc gi chnh v vy l con ng chnh n ch. cc lp u bc tiu hc, trong mt s bi, km theo tranh c th xut hin cc cu nu ni dung chnh hay cu hi nhm khai thc ni dung on truyn. Trong h thng bi tp k chuyn, phn vai v k chuyn theo li nhn vt l cc bi tp c sc ht mnh m i vi hc sinh. y cng l hai kiu bi th hin kh r nt c trng tnh giao tip. Mc d vy, phn vai c nhng nt khc bit kh r rng so vi k chuyn theo li nhn vt c v hnh thc t chc thc hnh ln kh nng s dng ngn ng (xem bng so snh): K chuyn phn vai K theo li nhn vt Rn k nng i thoi. Rn k nng c thoi Mi hc sinh ni li mt Hc sinh k c truyn t vai nhn vt. nhn vt. Hc sinh sng to trong Hc sinh cn sng to li k ging k, iu b, c ch v (chuyn i ngi k, i cu mt s li thoi... ch...). Tnh hp tc cao. Tnh c nhn, c th cao. i vi kiu bi k chuyn nghe, c v k chuyn c chng kin, tham gia, hc sinh thng phi thc hin cc yu cu bi tp: tm truyn (theo ch ) t nhng gi ca sch gio khoa, k chuyn v trao i v
127

ngha ca truyn. kh trong nhng bi tp k chuyn ny chnh l dung lng truyn ln, hm cha nhiu ni dung thng tin, ct truyn khng c sn (k chuyn chng kin, tham gia). V vy, trong qu trnh thc hnh, cn c nhng nh hng v tiu ch nh gi c th. Gio vin cng phi c vn t ri thc vn hc tt, k nng xy dng ct truyn hng dn, t chc cho hc sinh thc hin nhim v hc tp. 3. T chc dy hc K chuyn 3.1. Cc k nng c bn cn rn luyn cho hc sinh trong dy hc K chuyn K nng k chuyn c hnh thnh t cc k nng b phn c mi quan h cht ch vi nhau. Gio vin tiu hc cn rn luyn thng xuyn c kh nng ghi nh nhanh cu chuyn, la chn c ging iu v ngn t ph hp, ng thi bit phn tch truyn d kin cc im nhn, im dng to s cun ht i vi hc sinh. Bn cnh , cn phi hp hi ha cc hnh vi phi ngn ng ph tr nhm lm sng dy nhng xc cm cha ng trong mi tc phm, trong mi nhn vt. i vi kiu bi K chuyn c chng kin hoc tham gia, ngoi nhng k nng c th hin trong s sau, cn rn luyn cho hc sinh k nng quan st v thu nhn thng tin t cuc sng, k nng xy dng ct truyn. S ha cc k nng k chuyn: K nng k chuyn

K nng nm vng ct truyn

K nng la chn ging iu

K nng la chn im nhn,

K nng s dng cc yu t phi ngn ng

3.2. Quy trnh dy v hc ngnK t chuyn im dng ph tr Mi kiu bi k chuyn cc khi lp c nhng c trng ring v cch thc tin hnh. Khi dy bi mi, i vi nhng tit c thc hin k mu, gio vin k t 2 n 3 ln (ln 2, 3 c kt hp vi ch dn, phn tch tranh). lp 3, do tch hp vi Tp c nn thi lng dnh cho K chuyn l 0.5 tit. Gio vin cn ch iu ny khi t chc cc hot ng dy hc. Khi dy hc cc kiu bi K chuyn c nghe thy c k trn lp (1), K chuyn nghe, c, chng chin hoc tham gia (2), quy trnh thc hin nh sau: - Kim tra bi c - Dy bi mi: + Gii thiu bi: Gii thiu v truyn s k hoc nu yu cu ca bi hc. + Gio vin k (i vi kiu bi 1) hoc hng dn hc sinh phn tch nh hng (i vi kiu bi 2 - tm hiu ch , tm cc v d ph hp yu cu bi theo gi ca ca sch gio khoa). + Hc sinh thc hnh k chuyn: k trong nhm, k trc lp.
128

+ Trao i v ni dung, ngha cu chuyn: ni v nhn vt trong truyn, v ngha ca truyn. - Cng c, dn d. II. CU HI, BI TP V GI , HNG DN Cu 1: Trnh by cc k nng cn hnh thnh cho hc sinh trong dy hc K chuyn. Phn tch v d minh ha. Gi : Cc c bn cn m bo: - Nu c cc k nng c bn cn hnh thnh cho hc sinh trong dy hc K chuyn: Nu xt phm vi rng, c th k n cc k nng c bn: nghe, c, ni (k). Xt phm vi hp, c cc k nng: + K nng nm vng ct truyn. + K nng la chn ging iu v ngn t. + K nng la chn im nhn, im dng. + K nng s dng cc hnh vi phi ngn ng. i vi mt s kiu bi c th, cn rn luyn cho hc sinh mt s k nng: k nng quan st v ghi chp thng tin, k nng xy dng ct truyn, - Phn tch mt s v d minh ha. Cu 2: Trnh by im ging v khc nhau ca kiu bi tp phn vai v kiu bi tp k chuyn theo li nhn vt. Cho v d minh ha. Gi : Cc c bn cn m bo: - Khi qut v mc tiu, s phn b ca hai kiu bi: + Xut pht t nguyn tc giao tip trong dy hc, kiu bi phn vai v kiu bi k chuyn theo li nhn vt c hnh thnh. + Cc kiu bi nhm rn luyn k nng k (k nng ni mang tnh ngh thut) vi cc hnh thc khc nhau, trong phn vai l kiu bi c trng ca K chuyn lp 2, k theo li nhn vt l kiu bi phn b trong phn mn K chuyn lp 3. - Trnh by im ging v khc nhau ca hai kiu bi: + im ging nhau: l hai kiu bi mang tnh ngh thut, u t ra yu cu chuyn i ngi k. + im khc nhau: v hnh thc k (i thoi / c thoi; kh nng sng to ngn ng, hnh vi); yu cu sng to ngn ng v hnh vi phi ngn ng Lu : Phn tch theo cc trnh by bng so snh, mc 2. Cu 3: Chng minh: Chuyn i ngi k l bin php va mang tnh s phm va mang tnh ngh thut. Gi : Cc c bn cn m bo: ngha s phm: - Chuyn i ngi k l mt bin php rn k nng k nhm thc hin mc tiu rn k nng nghe, ni, c, vit ca mn Ting Vit. Chuyn i ngi k cn l mt bin php s phm nhm rn luyn cho hc sinh cc k nng lm vn k chuyn, trong c k nng nhp vai vo nhn vt trong truyn.
129

- S thay i ngi k s to nn nhng thay i trong im nhn cu chuyn, to nn s bt ng, l th cho ngi c, ngi nghe. Xt v mt giao tip, s chuyn i ngi k c ngha l to nn mt tnh hung giao tip mi do s thay i v tr cc nhn vt giao tip. ngha ngh thut: - Chuyn i ngi k l chuyn cch nhn ton b cu chuyn, nhn ra nhng im nhn mi trong cc tnh tit ca truyn trn c s khng c thay i ct truyn v ngha cu chuyn. - Chuyn i ngi k c lc phi sp xp li b cc ca truyn v phi la chn ngn t k cho ph hp vi ngi k mi. Lu : Ly v d minh ha cho tng c trnh by. Cu 4: Trnh by mc tiu v c trng ca kiu bi k chuyn c chng kin hoc tham gia. Cn lu nhng vn g khi dy hc kiu bi ny cho hc sinh lp 4, 5? Gi : Cc c bn cn m bo: - Mc ch: Rn k nng ni v thi quen quan st, ghi nh nhng s vic, nhng cu chuyn xy ra trong cuc sng hng ngy; rn k nng sn sinh, sng to ngn bn. - Nhng vn cn lu : + cu chuyn i ng hng, cn hng dn hc sinh phn tch, nm vng ch , ti. + Do vn sng, kh nng quan st ca hc sinh cn hn ch, gio vin nn gi , hng dn hc sinh tm nhng v d ph hp yu cu bi. c bit, cn ch nhng v d gn gi, thng xy ra trong cuc sng hng ngy ca cc em. + Kiu bi ny c nt c th ring (t ra yu cu sn sinh ngn bn) nn cn t chc cho hc sinh xy dng, hnh thnh ct truyn (dn : m u, din bin, kt thc). + C th t chc cho hc sinh tp k chuyn theo hai hnh thc: k theo nhm, k trc lp nhm tng cng tnh cht thc hnh cho hc sinh. Cu 5: Phn tch vai tr k mu ca gio vin trong tit K chuyn lp 1. Cho v d minh ha. Gi : Cc c bn cn m bo:
130

- Khi qut v dy hc K chuyn lp 1: s phn b, s lng bi, h thng truyn k (dung lng, ch , th loi). - Vai tr k mu ca gio vin: + Do c im tm l, t duy ca hc sinh lp 1, vai tr k mu ca gio vin c ch trng nhm cung cp cc mu li ni chnh xc, mu mc, sinh ng gip hc sinh nm vng cu chuyn. + Vai tr k mu ca gio vin c th hin hot ng k mu (2 3 ln) sau phn gii thiu bi. Trong qu trnh hng dn hc sinh thc hnh, nhng tnh hung c th, gio vin c th k mu mt on, mt cu (li dn truyn, li thoi) + Mu k cn chnh xc, biu t tt v ging iu v hnh vi phi ngn ng mt mt gip hc sinh ghi nh, bit k li truyn; mt mt kch thch hng th k chuyn ca hc sinh. - Nu c v d minh ha (trong phn mn K chuyn lp 1). Cu 6: Cng vi bi tp phn vai, loi bi tp ny th hin r nt tnh giao tip. ng thi, khi thc hnh bi tp, hc sinh phi chuyn i ngi k, ha thn vo nhn vt k li truyn. kin trn cp n loi bi tp no trong phn mn K chuyn? Khi t chc thc hnh loi bi tp cn lu nhng vn g? Gi : Phn tch s lc kin trn lm r: - Loi bi tp c cp n: K chuyn theo li nhn vt (gii thiu thiu khi qut v kiu bi tp k chuyn theo li nhn vt). - Nhng vn cn lu khi dy hc kiu bi ny: + Hng dn hc sinh v cch thc chuyn i ngi k (chn vai) v nhng thay i v cch xng h, im nhn, ngn t, ging iu + y l hnh thc k c thoi, v vy cn lu pht trin nhng sng to v ngn t, hnh vi phi ngn ng (phn bit vi k phn vai).

131

Chng 7 PHNG PHP DY HC TP LM VN I. KIN THC V K NNG C BN 1. V tr, nhim v ca dy hc Tp lm vn 1.1. V tr ca dy hc Tp lm vn Tp lm vn c hiu l tp sn sinh, to lp ngn bn. Dy Tp lm vn l dy cc kin thc v k nng gip hc sinh to lp, sn sinh ra ngn bn. Phn mn Tp lm vn c vai tr, v tr quan trng trong vic hon thin v nng cao dn cc k nng s dng ting Vit c hnh thnh, xy dng cc phn mn khc. Nh qu trnh vn dng cc k nng to lp, sn sinh vn bn trong dy hc Tp lm vn, ting Vit tr thnh mt cng c sinh ng trong qu trnh hc tp v giao tip ca hc sinh tiu hc. 1.2. Nhim v ca dy hc Tp lm vn Nhim v c bn ca phn mn Tp lm vn l gip hc sinh to ra c cc ngn bn ni v vit theo cc phong cch chc nng ngn ng, hnh thnh v pht trin nng lc to lp ngn bn - mt nng lc c tng hp t cc k nng b phn nh: xc nh mc ch ni, lp , trin khai thnh li (dng ni, vit bng cu, on, bi). Nhim v c th ca phn mn Tp lm vn bao gm: - Cung cp kin thc v hnh thnh, pht trin cc k nng b phn, gp phn hnh thnh v pht trin nng lc to lp, sn sinh ngn bn. - Cung cp tri thc v cc dng nghi thc li ni, rn k nng ni theo cc nghi thc . - Rn k nng ni, vit cc ngn bn thng thng v mt s vn bn ngh thut nh k chuyn, miu t. - Rn cc k nng c th ph hp vi mi dng bi, kiu bi Tp lm vn (k nng quan st trong vn t, k; k nng xy dng ct truyn, chi tit, tnh tit trong vn k chuyn...). - Ngoi ra, phn mn Tp lm vn cng gp phn rn luyn t duy (t duy hnh tng, t duy logic, k nng phn tch - tng hp - phn loi - la chn) v hnh thnh nhn cch (lch s, khun mu trong giao tip; bi dng tnh cm p v vn sng...) cho hc sinh tiu hc. 2. C s khoa hc ca vic dy hc Tp lm vn 2.1. Hot ng giao tip v ng dng vo dy hc Tp lm vn Trc ht, cn khng nh rng: Dy Tp lm vn l dy mt hot ng. Cng vic u tin ca dy hc phn mn ny l to ra ng c, nhu cu ni nng, kch thch hc sinh tham gia vo hot ng giao tip (ni, vit). Hot ng li ni l mt cu trc ng bao gm bn giai on: nh hng, lp chng trnh, hin thc ha chng trnh v kim tra. Cu trc ny c vn dng trit khi xy dng h thng k nng lm vn. Theo , cc k nng lm vn tng ng c hnh thnh l: - K nng xc nh bi, yu cu v gii hn bi bi vit (k nng tm hiu ); k nng xc nh t tng c bn ca bi vit. - K nng tm v lp dn .
132

- K nng din t, th hin chnh xc, ng phong cch bi vn, t tng bi vn; k nng vit on, vit bi theo cc phong cch khc nhau (k chuyn, miu t, vit th). - K nng hon thin bi vit (pht hin v cha li). Cc nhn t ca hot ng li ni v cc dng li ni cng tc ng tch cc n qu trnh t chc dy hc cc kiu bi Tp lm vn. S tc ng th hin ngay khu ra . vn cn m bo cc nhn t giao tip, cn gi dy hc sinh hng th to lp sn phm ngn ng. Thay v yu cu t mt cnh p qu hng em, gio vin c th thit k tp lm vn bng cc cch sau nhm kch thch kht vng sng to v th nghim ca hc sinh: vn 1: Qu hng l chm kh ngt Cho con tro hi mi ngy Qu hng l ng i hc Con v rp bm vng bay Qu hng lun gi ln trong lng ngi nim thng, ni nh vi nhng hnh nh gn gi, bnh d m rt i ng yu. Hy t mt cnh p ca qu hng m em yu thch. vn 2: Mi min qu c mt v p ring: H Ni c h Gm nghing bng thp Ra; Hu c ni Ng, sng Hng, c n i uy nghim, c knh Em hy t mt cnh p qu hng m em lun t ho, yu thch. Li ni c chia thnh li ni ming (khu ng) v li vit (bt ng). Tng ng vi hai dng thc c bn ca li ni, k nng tp lm vn c chia thnh k nng ni v k nng vit. - Dy k nng ni trong phn mn Tp lm vn: + Luyn ni l mt ni dung quan trng ca phn mn Tp lm vn. Cc gi Tp lm vn ni c nhim v luyn cho hc sinh kh nng c thoi trnh by tng v cc vn khc nhau trong rt nhiu th loi : vn miu t, vn k chuyn, vn tng thut... lp 2, bng loi bi tp tnh hung, hc sinh c luyn ni theo cc nghi thc li ni nh: cm n, xin li, yu cu, ngh, chi t, chia vui, an i... Bn cnh , hot ng luyn ni cn c s dng
133

trong cc bi dy gip hc sinh tm , trin khai thnh li (ni). Bng cch tr li cu hi, hc sinh xut nhng chnh, chn la ngn t din t cc ... Loi bi tp luyn ni theo dn bi cng l mt c trng ca phn mn Tp lm vn. + Cn c vo c im kiu giao tip, hai dng ni c xc lp l i thoi v c thoi. Trong dy hc Tp lm vn, k nng ni i thoi cng c ch trng trong qu trnh t chc v la chn hnh thc hc tp tch cc. Hc sinh c th trao i, lm vic theo nhm hoch nh mt ni dung m gio vin xut hay tranh lun v mt tnh hung dy hc c nu ra trong bi. - Dy k nng vit trong phn mn Tp lm vn: + K nng vit trong phn mn Tp lm vn cn c so snh v phn bit vi k nng vit trong phn mn Tp vit, Chnh t. Vit trong Tp lm vn l k nng vit vn bn mc cao (trong Tp vit, Chnh t l k nng vit ch hoc k nng vit vn bn mc thp). vit c vn bn mc cao (to lp, sng to), cn nm vng mt h thng k nng a dng: K nng xc nh yu cu bi K nng tm , lp K nng pht trin K nng din thnh cu, on, bi K nng lin kt vn bn K nng hiu chnh vn bn ng thi, hc sinh cng cn nm c c trng cc phong cch chc nng ngn ng, vn hiu bit v ti bi vit... + K nng vit trong phn mn Tp lm vn cng c hnh thnh v pht trin theo tng giai on. Lp 2, 3 ch yu luyn cc k nng b phn; lp 4, 5 luyn k nng lm bi vn theo cc th ti gn b v cn thit trong hot ng giao tip ca hc sinh. Tng ng vi cc mc k nng ny l cc dng bi tp cn bn: + Bi tp tm hiu , tm , lp dn gn vi tng loi vn bn. + Bi tp xy dng on, vit bi theo cc loi vn bn.
134

2.2. Ng php vn bn v ng dng vo dy hc Tp lm vn Nhng yu t v c trng c bn ca vn bn nh hng rt ln n dy hc Tp lm vn. Tnh thng nht ca vn bn (th hin trn hai phng din: lin kt ni dung v lin kt hnh thc) tc ng ti vic tm hiu, nh hng v rn cc k nng tm , lp dn c trng v ngha, cu trc on vn cng l nhng yu t c khai thc, vn dng vo dy hc Tp lm vn. Trong chng trnh Ting Vit hin hnh, on c th xem l n v trung tm ca dy hc Tp lm vn. V chc nng, c cc kiu dng: on m bi, on thn bi, on kt bi. tng cng rn luyn k nng to lp, sn sinh ngn bn cho hc sinh, ni dung dy hc Tp lm vn cn cp n cc dng thc on: m bi trc tip v m bi gin tip; kt bi m rng v kt bi t nhin (kt bi khng m rng). 3. Ni dung dy hc Tp lm vn hnh thnh kin thc v k nng tp lm vn, chng trnh chia thnh hai mng ln: luyn ni v luyn vit. H thng bi tp Tp lm vn c th c phn loi theo cc tiu ch khc nhau nh sau: - Da vo cc dng thc li ni v mc ch rn k nng: bi tp luyn ni (bi tp hi thoi v bi tp c thoi) v bi tp luyn vit (bi tp vit li hi thoi, bi tp vit on bi). - Da theo qu trnh sn sinh ngn bn: bi tp tin sn sinh ngn bn (bi tp phn tch mu; bi tp tm hiu ; bi tp nh hng hon cnh giao tip; bi tp tm , lp dn ), bi tp sn sinh ngn bn v bi tp sa cha ngn bn (bi tp cha li chnh t, bi tp cha li dng t, bi tp cha li t cu, bi tp cha li dng on, bi tp vit vn hay...). - Da vo mc k nng v c im hot ng ca hc sinh: bi tp nhn din, phn tch, bi tp theo mu v bi tp sng to. V ni dung, thng qua cc hot ng hc tp, hc sinh c lm quen vi cc kiu bi ni theo ch , ni vit phc v cuc sng hng ngy, vit th, k chuyn, miu t (t vt, t cy ci, t con vt, t ngi, t cnh) Bn cnh kiu bi thc hnh rn luyn k nng, phn mn Tp lm vn cng c kiu bi l thuyt. Ngoi ra, do tnh cht c th, trong dy hc phn mn ny cn c tit tr bi tp lm vn. 4. Mt s k nng cn rn luyn trong t chc dy hc Tp lm vn 4.1. K nng quan st

135

Quan st l mt nng lc quan trng gip con ngi khm ph th gii xung quanh mnh. Quan st c ngha l trng, xem xt thy r, bit r. Quan st l s vn dng tt c cc gic quan nhn bit c im ca th gii xung quanh: dng mt nhn r hnh dng, mu sc, hnh khi ca s vt; dng tai nghe m thanh; dng mi pht hin cc loi mi Nh cc nhn xt thu nhn c, ngi quan st c th hiu bit su sc v i tng. rn luyn k nng quan st, cn ch rn luyn cc k nng b phn: - K nng phn chia i tng v trnh t quan st: gip hc sinh c iu kin tp trung quan st tng b phn mt cch t m; da trn i tng phn chia, xc nh trnh t quan st. - K nng la chn chi tit quan st: l k nng nm bt c im tiu biu ca s vt, hin tng trong khi quan st. - K nng s dng cc gic quan quan st: gip hc sinh hn ch vic quan st ch dng th gic. Gio vin nn gip hc sinh thu nhn cc c im c sc ca s vt, hin tng, thu nhn cc cm xc, lin tng, hi tng, v tm ti cc t ng din t cc iu thu nhn c. - K nng ghi chp kt qu quan st: gip hc sinh lu gi nhng cm xc v i tng quan st, gip cho vic lm bi hiu qu hn. 4.2. K nng tm cho vn Hc sinh tiu hc thng gp kh khn trong vic tm , lp dn . Trong thc tin, cc em thng mc phi nhng li c bn khi thc hnh vit on, vit bi nh: tha , thiu , lp , Chnh v vy, gio vin cn ch rn k nng tm cho hc sinh, c bit l khi vit vn miu t v vn k chuyn. gip hc sinh tm , gio vin c th s dng h thng cu hi nh hng. Mt s vn cn ch khi xy dng cu hi: - Cu hi cn ch n tnh hng ch (khai thc cc vn trng t m ca vn, nh hng cho vic cu trc bi vn) v m bo tnh h thng, tnh logic. - Cu hi cn bm st c trng kiu bi v yu cu c th ca vn. - Cu hi phi ph hp vi c im tm l, t duy ca hc sinh tiu hc, kch thch c hng th sng to. - S lng cu hi tm cho mt vn l khong 4 6 cu. Cu hi qu nhiu c th hn ch kh nng sng to ca hc sinh. - Ngoi cc cu hi khai thc bnh din ngha s vt (tng minh), cn ch trng xy dng cc cu hi khai thc bnh din ngha lin c nhn nhm pht huy kh nng lin tng, tng tng ca ngi hc.
136

V d: Xy dng h thng cu hi tm cho vn: c m l ngn la thp sng tm hn con ngi, l bi ca c vit nn t cuc sng. Hy k v mt c m nh b v bnh d ca em. Cu hi gi : - Cu hi 1: c m nh b v bnh d ca em l g? - Cu hi 2: M c xut pht t u? Hng v ai?... - Cu hi 3: Em nng niu, nui dng c m nh th no? - Cu hi 4: c m c tr thnh hin thc (hay em c tin rng n s tr thnh hin thc) khng? - Cu hi 5: Cho d c m khng thnh (hoc em bit s khng thnh), n c ngha nh th no trong tm hn em, trong cuc sng ca em? II. CU HI, BI TP V GI , HNG DN Cu hi 1: Hot ng giao tip nh hng nh th no n vic hnh thnh cc k nng tp lm vn cho hc sinh tiu hc. Phn tch v d minh ha. Gi : Cn m bo cc c bn sau: - Khi qut v hot ng giao tip. - Trnh by cu trc ca hot ng giao tip v s vn dng vo hnh thnh cc k nng tp lm vn: + Cu trc ca hot ng giao tip v nhng k nng tp lm vn tng ng: Cu trc hot ng li ni H thng k nng lm vn - K nng xc nh bi, yu cu v gii hn bi bi vit. 1. nh hng - K nng xc nh t tng ca bi vit. - K nng tm (thu thp ti 2. Lp chng trnh ni dung liu cho bi vit). biu t - K nng lp dn (h thng ha, la chn ti liu). - K nng din t, th hin chnh xc, ng t tng, 3. Hin thc ha chng trnh phong cch - K nng vit on, bi theo cc phong cch khc nhau. - K nng hon thin bi vit 4. Kim tra (cha li, hiu chnh cc dng t, vit cu) + Phn tch cc v d minh ha.

137

Cu hi 2: Phn tch vai tr ca k nng quan st trong dy hc kiu bi vn miu t. Cho v d minh ha. Gi : Cn m bo cc c bn sau: - Khi qut v k nng quan st: Quan st hiu theo ngha hp c ngha l trng, xem xt thy r, bit r. Hiu theo ngha rng, quan st l s vn dng tt c cc gic quan nhn bit c im ca th gii xung quanh (dng mt nhn r hnh dng, mu sc, hnh khi ca s vt; dng tai nghe m thanh;). Nh cc nhn xt thu nhn c, ngi quan st c th hiu bit su sc v i tng. - Phn tch vai tr ca k nng quan st trong dy hc kiu bi vn miu t: + Quan st l mt k nng c th trong dy hc kiu bi vn miu t. Nh quan st, hc sinh thu nhn c cc thng tin quan trng, hiu bit su sc hn v i tng nh t. + Kt qu quan st quyt nh hiu qu ca sn phm ngn ng. Cng vi qu trnh quan st, hc sinh bit cch sp xp cc thng tin lm c s cho vic dng on, vit bi. + Vn miu t trong chng trnh Ting Vit tiu hc c s a dng v kiu loi (t vt, t con vt, t cy ci, t ngi, t cnh). Vic rn k nng quan st gip hc sinh phn bit cc i tng nh t, cu trc bi vn v biu t bng ngn t mt cch hp l, hiu qu. - Cho v d minh ha. Cu hi 3: hnh thnh nng lc quan st cho hc sinh trong dy hc Tp lm vn, cn ch rn luyn nhng k nng b phn no? Phn tch v d minh ha. Gi : Cn m bo cc c bn sau: - Nu c cc k nng quan st (k nng b phn) cn rn luyn cho hc sinh: + K nng phn chia i tng v trnh t quan st. + K nng la chn chi tit quan st. + K nng huy ng cc gic quan khi quan st. + K nng ghi chp kt qu quan st.
138

- Phn tch mc tiu ca vic rn luyn tng k nng v ly v d t thc tin dy hc Tp lm vn minh ha. Cu 4: T gi T mt loi hoa, anh (ch) hy: a. Xy dng tp lm vn theo nh hng giao tip nhm kch thch hng th sng to ca hc sinh. b. Xy dng h thng cu hi hng dn hc sinh tm cho vn xy dng. Gi : a. Hc vin cn nm vng cc yu cu ca vic xy dng mt vn theo nh hng giao tip, kch thch hng th sng to ca hc sinh thit k mt vn khoa hc, hp dn. C th l: - vn cn ch m bo cc nhn t giao tip c bn: i tng giao tip, mc ch giao tip, ni dung giao tip - vn khuyn khch xy dng theo hng m, khng gii hn i tng cn t (mt s vt c th, duy nht). - tng tnh hp dn cho vn, c th s dng cc trch dn vn hc hoc cch thc miu t gi m. V d: (1) li sc vng trong nng Cc vy tay cho ma thu li hng nng trong gi Ngc lan kh bc qua ma T th trn, em hy t mt loi hoa m em yu thch. (2) Ma thu hoa cc rc vng; ma h, phng thm trn nhng vm l mt Cc loi hoa mang n hng sc cho ma. Hy t mt loi hoa m em yu thch. b. T vn xy dng c, hc vin xy dng cu hi tm theo nhng yu cu c bn nu mc 4.2. Cu 5: Cho Tp lm vn: Trong m g p bng sen L xanh bng trng li chen nh vng Nh vng bng trng l xanh Gn bn m chng hi tanh mi bn. T th trn, em hy t v p ca hoa sen v nu cm xc ca mnh v loi hoa thanh cao . a. Xc nh yu cu v xy dng h thng cu hi tm cho vn trn. b. Vit m bi gin tip cho bi vn t hoa sen theo bi cho. Gi : a. Xc nh yu cu v xy dng h thng cu hi tm : - Yu cu : T hoa sen v pht biu cm ngh v loi hoa thanh cao .

139

- Xy dng h thng cu hi tm (gii thiu v loi hoa nh t; v p ca hoa sen c g c bit [mu sc, dng hnh, vn ln t bn t nhng ta ngt hng thm]; cm xc v hoa sen). b. Vit m bi gin tip cho bi vn t hoa sen cn m bo cc yu cu sau: - ng dng thc m bi gin tip (s dng trch dn, i t khi qut n c th) - Din t tri chy, hnh nh; ngn t trong sng, Cu 6: Cho vn: Mt con s non mp hy cn vng ng, trn u ch c mt nhm lng t ri t trn t xung t. Con ch sn tin li gn. Bng s m t mt ngn cy gn lao xung, ly thn mnh ph kn s con Con ch sn bi ri, ng dng li ri quay u b chy Em hy t mnh trong vai s con k li cu chuyn trn v ni ln cm ngh ca mnh khi c bo v bng i cnh yu thng, bng lng dng cm ca m. a. Xc nh yu cu ca vn trn. b. Xy dng mt tp lm vn theo cu trc tng t vi yu cu k mt cu chuyn v lng nhn i. Gi : a. Yu cu ca vn: - Kiu bi: k chuyn theo tng tng, k c chuyn vai. - Ni dung: t mnh trong vai s con, k li cu chuyn theo gi v pht biu cm ngh khi c m yu thng, che ch. b. Khi xy dng mt tp lm vn theo cu trc tng t vi yu cu k mt cu chuyn v lng nhn i, cn lu mt s vn sau: - m bo tnh tng ng v mc tiu c bn (yu cu v kiu bi, v vic rn k nng k theo tng tng). - V ni dung, bi mi yu cu k mt cu chuyn v lng nhn i. Do vy, cn sng to nn mt tnh hung ph hp, hp dn. V d: (1) Kin nh chi vi gia dng nc th mt ch chim con nhn thy. Chim vi v cp mt cng c th xung kin bm vo. Kin nh nh vy m thot nn. Hy t mnh vo vai kin nh k li cu chuyn trn v ni ln cm xc ca kin nh trc tm lng nhn i ca ch chim non ng yu. (2) Gia nng h oi , mt ng lo n xin lm khm, rch ri ngi gc bn v ng. Mi ngi i qua vi v, h khng nhn thy ng Mt bn nh bc ti gn, lo lng hi han ri vi v gi ngi ti gip ng lo Hy tng tng k li cu chuyn xc ng y v pht biu cm ngh ca em v tm lng nhn i ca bn nh. Cu 7: Cho vn: Em hy chn t mt trong ba cnh p ca qu hng: - Cnh ng qu bt ngt vi hng la thm nng, vi cnh diu no gi
140

- Dng sng qu hin ha vi con m m khua nc, vi nhng rng cy xanh mt nghing soi - Con ng lng vi nhng ly tre xanh, vi ting ci ca tr th mi gi n lp a. Xc nh yu cu ca vn trn. b. Vit m bi cho vn trn theo hai cch: m bi trc tip v m bi gin tip. Gi : a. Yu cu ca vn: - Kiu bi: Vn t cnh. - Ni dung: Chn t mt trong ba cnh p ca qu hng: cnh ng, dng sng, con ng. b. Vit m bi cho vn trn theo hai cch: - M bi trc tip: Chn cnh p nh t (ch chn mt trong ba cnh p m bi gi ), vit m bi, gii thiu trc tip n i tng s t. V d: Dng sng qu hng m m vi mi cho khua nc, vi hng cy xanh mt ven b lun li trong lng em nhng n tng kh phai. - M bi gin tip: Chn cnh p nh t (ch chn mt trong ba cnh p m bi gi ), vit m bi gin tip (bng cch s dng trch dn vn hc, so snh). V d: Mi bn v thm x Hu C ni Ng Bnh thng reo C dng Hng Giang th mng Thuyn ai nh lt mi cho X Hu qu ti vi ni Ng, sng Hng l mnh t li trong lng bao ngi nim thng, ni nh. Dng Hng Giang i b xanh bic, nh lt mi cho lun khc su trong lng ti nt p yn bnh, th mng ca qu hng. Cu 8: Cho bi tp Tp lm vn: S dng bin php tu t so snh hoc nhn ha din t li nhng cu vn di y cho sinh ng, gi cm: - Bu tri ma thu trong xanh. - Gi thi nh, my tri lng l. - Mt tri chiu nhng tia nng qua k l. a. Xc nh mc tiu ca bi tp. b. Phn tch vai tr ca cc bi tp luyn vit cu c s dng cc bin php tu t trong dy hc Tp lm vn. c. S dng bin php nhn ha din t li cu vn Mt tri chiu nhng tia nng qua k l. cho sinh ng v gi cm. Gi : a. Mc tiu ca bi tp: Rn luyn k nng vit cu c s dng bin php tu t. b. Phn tch vai tr ca cc bi tp luyn vit cu c s dng cc bin php tu t trong dy hc Tp lm vn:
141

- Bi tp dng ny gip rn luyn cho hc sinh cch vit cu mang mu sc tu t, giu gi tr gi t v biu cm. - Cc bi tp luyn vit cu gip khc phc nhng hn ch v kh nng biu t khin cho cu vn thiu s sinh ng, gi cm. - y cng l kiu bi tp c tnh cht tin t hc sinh pht trin nng lc dng t t cu, vit on, vit bi, to lp nhng sn phm ngn ng c gi tr. c. Hc vin s dng bin php nhn ha din t li cu vn Mt tri chiu nhng tia nng qua k l. cho sinh ng v gi cm. Khi vit ch mt s cch thc nhn ha c bn: - Dng cch xng h ca con ngi gi tn vt, hin tng... V d: ng mt tri vn mn my mng, th nhng tia nng vng qua k l. - Dng nhng t ng ch c im, tnh cch, suy ngh ca con ngi gn cho cc s vt cn nhn ha. V d: Nhng tia nng tinh nghch lun qua k l.

142

TI LIU THAM KHO:

1.

L A, Nguyn Quang Ninh, Bi Minh Ton (1997), Phng php dy hc ting Vit, NXB Gio dc, H Ni.

2.

Trn Mnh Hng - L Hu Tnh (2008), Gii p 188 cu hi v ging dy mn Ting Vit tiu hc, NXB Gio Dc, H Ni. ng Th Lanh ch bin (2009), Ting Vit 1, NXB Gio dc, H Ni. L Phng Nga, ng Kim Nga (2007), Phng php dy hc Ting Vit Tiu hc, Nxb Gio dc - Nxb i hc S phm, HN.

3.

4.

5.

Nhiu tc gi (2006), i mi phng php dy hc tiu hc, NXB Gio dc, H Ni. Nguyn Minh Thuyt ch bin (2009), Ting Vit 2, 3, 4, 5, NXB Gio dc, H Ni. Nguyn Minh Thuyt ch bin (2002-2006), Hi p v dy hc Ting Vit 2, 3, 4, 5, NXB Gio dc, H Ni.

6.

7.

8.

Nguyn Tr (2005), Dy v hc mn Ting Vit tiu hc theo chng trnh mi, NXB Gio dc, H Ni.

143

144

MC LC
PHN I. C S NGN NG HC V TING VIT ................................. 1 A. C S NGN NG HC.............................................................. 1 I. Nhng kin thc c bn cn nm vng ........................................................ 1 II. Cu hi v gi ........................................................................................... 3 B. NG M TING VIT .................................................................. 14 I. Nhng kin thc c bn hc vin cn nm ................................................... 14 II. Cu hi v gi ........................................................................................... 15 C. T VNG TING VIT ................................................................ 22 I. Nhng ni dung cn nm vng ..................................................................... 22 II. Cu hi v gi ........................................................................................... 23 D. NG PHP TING VIT .............................................................. 32 I. T loi ........................................................................................................... 32 II. Cm t.......................................................................................................... 41 III. Cu .............................................................................................................. 46 PHN PHNG PHP DY HC TING VIT TIU HC ................ 61 Phn I: Nhng kin thc v cc k nng c bn ............................................... 61 I. Nhng vn chung v PPDH TV tiu hc .............................................. 61 II. Phng php dy hc cc phn mn c th................................................. 64 Phn II: Cu hi, Bi tp v gi , hng dn ................................................. 81 I. Nhng vn chung v PPDH TV Tiu hc ............................................. 81 II. Phng php dy hc cc phn mn c th................................................. 88

145