Ludwig Von Mises

Ludwig von Mises
Ludzkie dziaanie
Ludzkie dziaanie
Traktat o ekonomii
Ludwig von Mises
Tytu oryginau: Human Action. A Treatise on Economics Tumaczenie: Witold Falkowski Redakcja naukowa: dr Krzysztof Kostro Przekad przejrza: prof. Witold Kwanicki Copyright 1999 by Bettina Bien Greaves Copyright 2007 for the Polish edition by Instytut Ludwiga von Misesa i Witold Falkowski Copyright 2005 for the Polish translation by Witold Falkowski
tumaczenie: Witold Falkowski
Ludwig von Mises
Ludzkie dziaanie
W P R O WA D Z E N I E
1. Ekonomia i prakseologia
Ekonomia jest najmodsz z nauk. Wprawdzie w cigu ostatnich dwustu lat z dyscyplin znanych ju staroytnym Grekom wyodrbnio si wiele gazi nauk, nie byy to jednak nowe dziedziny wiedzy, lecz specjalizacje istniejce ju w obrbie systemu nauk, ktre uzyskay autonomi. Dokonano precyzyjniejszego podziau pola bada pomidzy poszczeglne nauki i zastosowano nowe metody badawcze. Dziki temu odkryto nieznane dotd sfery zagadnie, a ludzie zaczli dostrzega nowe aspekty rzeczywistoci. Samo pole bada nie poszerzyo si jednak. Dopiero wraz z pojawieniem si ekonomii przed nauk otworzyy si obszary do tej pory niedostpne, ktrych istnienia nawet nie podejrzewano. Odkrycie regu rzdzcych zjawiskami rynkowymi, ich nastpstwami i powizaniami, wykraczao poza horyzont tradycyjnego systemu nauki. Odsonia si wiedza, ktrej nie mona byo uzna za ga logiki, matematyki, psychologii, fizyki czy biologii. Filozofowie od dawna starali si dociec, jaki cel Bg lub te Natura realizuje w dziejach ludzkoci. Poszukiwali praw rzdzcych losami i ewolucj czowieka. Jednake nawet ci myliciele, ktrzy w swoich dociekaniach potrafili zachowa niezaleno od teologii, nie osignli celu, poniewa posugiwali si bdn metod. Badali ludzko jako cao lub uywali innych poj holistycznych, takich jak nard, rasa, koci. Cakowicie arbitralnie okrelali cele, jakim miayby suy dziaania podejmowane przez takie zbiorowoci. Nie potrafili jednak znale zadowalajcej odpowiedzi na pytanie, jakie czynniki skaniaj poszczeglnych dziaajcych ludzi do zachowa, dziki ktrym zostanie osignity cel nieubaganego rozwoju zbiorowoci. Uciekali si do rozpaczliwych wybiegw, wskazujc na cudown interwencj bstwa dziaajcego za porednictwem objawienia lub prorokw i namaszczonych przywdcw, odwieczn harmoni, przeznaczenie lub dziaanie mistycznej i fantastycznej duszy wiata albo ducha narodu. Inni mwili o przebiegoci natury, ktra wyposaya czowieka w instynkt kierujcy jego poczynaniami dokadnie w zaplanowany przez ni sposb. Niektrzy filozofowie przejawiali wicej realizmu. Nie prbowali odgadn zamysw Natury lub Boga. Na sprawy czowieka patrzyli z punktu widzenia rzdu. Postanowili wprowadzi zasady politycznego dziaania, metody funkcjonowania rzdu i pastwa. Umysy skonne do spekulacji kreliy ambitne plany gruntownego zreformowania i przeksztacenia
Ludwig von Mises
Ludzkie dziaanie
spoeczestwa. Umysy mniej ambitne zadowalay si gromadzeniem i systematyzacj danych historycznych. Wszyscy jednak byli przekonani, e w sferze zdarze spoecznych nie istnieje taka regularno i niezmienno zjawisk, jak wykryto w ludzkim rozumowaniu i w sferze zjawisk przyrodniczych. Nie poszukiwano praw rzdzcych wspprac midzy ludmi, poniewa uwaano, e czowiek moe ksztatowa spoeczestwo zgodnie ze swoj wol. Jeli sytuacja spoeczna nie speniaa oczekiwa reformatorw, jeli ich utopie nie daway si zrealizowa, win przypisywali moralnemu upadkowi czowieka. Uwaano, e zagadnienia spoeczne maj charakter etyczny. Reformatorzy myleli, e do zbudowania idealnego spoeczestwa potrzeba dobrych ksit i prawych obywateli. Gdyby wszyscy ludzie byli szlachetni, mona by zrealizowa kad utopi. Przekonanie to zostao podwaone, gdy odkryto, e zjawiska rynkowe s poczone koniecznymi wspzalenociami. Zaskoczenie tym odkryciem spowodowao, e musiano spojrze na spoeczestwo z nowej perspektywy. Ze zdumieniem stwierdzono, e ludzkie dziaanie mona ujmowa w innym aspekcie ni dobro i zo, sprawiedliwo i niesprawiedliwo, uczciwo i nieuczciwo. W yciu spoeczestwa istnieje wiele prawidowoci i zjawisk, do ktrych czowiek musi si dostosowa, jeli chce odnie sukces. Przygldanie si zjawiskom spoecznym z punktu widzenia cenzora, ktry je pochwala lub gani w zalenoci od tego, jak dalece speniaj cakiem arbitralne standardy i do jakiego stopnia odpowiadaj subiektywnym sdom wartociujcym, jest jaowe. Musimy bada prawa rzdzce ludzkim dziaaniem i wspprac spoeczn, tak jak fizyk bada prawa natury. Traktowanie ludzkiego dziaania i wsppracy midzy ludmi jako przedmiotu nauki zajmujcej si zastanymi relacjami, a nie przedmiotu normatywnej nauki mwicej o tym, jaki wiat powinien by, stanowio rewolucj, ktra wywara olbrzymi wpyw na wiedz, filozofi oraz ycie spoeczne. Jednakowo przez ponad sto lat skutki tej radykalnej zmiany w sposobie mylenia byy bardzo ograniczone, poniewa ludzie sdzili, e nowe odkrycia dotycz tylko niewielkiego obszaru zagadnie zwizanych z ludzkim dziaaniem, a mianowicie zjawisk rynkowych. Klasyczni ekonomici napotkali w swych badaniach przeszkod, ktrej nie potrafili usun; bya ni pozorna antynomia wartoci. Stosowana przez nich teoria wartoci zawieraa bdy, co zmuszao ich do ograniczenia przedmiotu ekonomii. Do schyku XIX wieku ekonomia polityczna pozostaa nauk zajmujc si ekonomicznymi aspektami ludzkiego dziaania, teori bogactwa i egoizmu. Ludzkie dziaanie stanowio przedmiot jej zainteresowa o tyle, o ile wynikao z motywu zysku, jak to niefortunnie nazywano. Pozostae rodzaje ludzkiego
Ludwig von Mises
Ludzkie dziaanie
dziaania ekonomici uwaali za przedmiot innych dyscyplin. Zapocztkowan przez klasycznych ekonomistw przemian w myleniu spoytkowali dopiero przedstawiciele wspczesnej ekonomii subiektywistycznej, ktra przeksztacaa teori cen rynkowych w ogln teori wyboru. Przez dugi czas nie dostrzegano, e zarzucenie klasycznej teorii wartoci na rzecz subiektywnej teorii wartoci jest czym o wiele waniejszym ni zastpienie gorszej teorii wymiany rynkowej lepsz teori. Oglna teoria wyboru i preferencji wykracza znacznie poza zakres zagadnie ekonomicznych poruszanych przez ekonomistw, takich jak: Cantillon, Hume, Adam Smith czy John Stuart Mill. Jest ona czym znacznie wicej ni tylko teori dotyczc ekonomicznej strony ludzkich de i stara czowieka o zdobycie towarw oraz popraw warunkw materialnych. Jest to nauka o wszelkich rodzajach ludzkiego dziaania. Podstaw kadej decyzji czowieka jest wybr. Kiedy czowiek dokonuje wyboru, wybiera nie tylko midzy poszczeglnymi rzeczami materialnymi i usugami. Jego wybr dotyczy take wszystkich wartoci ludzkich. Oczami wyobrani widzi wszystkie cele i rodki, zarwno rzeczy materialne, jak i zagadnienia ze sfery idei, wzniose i pospolite, szlachetne i bezecne; ocenia je i decyduje si na wybr ktrego z nich oraz odrzucenie pozostaych. aden cel ani rzecz, ktrej czowiek chciaby unikn, nie znajduje si poza jego osobist skal oceny i preferencji. Wspczesna teoria wartoci poszerza horyzonty nauki i pole bada ekonomicznych. Z ekonomii politycznej uprawianej w szkole klasycznej wyania si oglna teoria ludzkiego dziaania prakseologia 1 . Zagadnienia ekonomiczne lub katalaktyczne 2 s osadzone w oglniejszej nauce i nie mog by rozpatrywane w oderwaniu od niej. Waciwe podejcie do problemw ekonomicznych musi rozpoczyna si od badania aktw wyboru; ekonomia staje si czci jak dotd najbardziej rozwinit uniwersalnej nauki, jak jest prakseologia.
2. Epistemologiczny problem oglnej teorii ludzkiego dziaania
Terminu prakseologia po raz pierwszy uy w 1890 r. Alfred Espinas. Zob. jego artyku Les Origines de la
technologie, Revue Philosophique, r. XV, XXX, s. 114115, oraz ksik o tym samym tytule wydan w Paryu w 1897 r.
2
Terminu katalaktyka, lub nauka o wymianie po raz pierwszy uy Richard Whately. Zob. jego ksik
Introductory Lectures on Political Economy, London 1831, s. 6.
Ludwig von Mises
Ludzkie dziaanie
W nowej nauce wszystko wydawao si problematyczne. Nie miecia si w tradycyjnym systemie wiedzy, bya trudna do sklasyfikowania, tote nie wiedziano, gdzie j usytuowa. Jednoczenie jednak panowao przekonanie, e uznanie statusu ekonomii jako dyscypliny wiedzy nie wymaga przebudowy ani poszerzenia caego systemu nauk, ktry uwaano za kompletny. Jeli ekonomia nie miecia si w nim, to z winy ekonomistw, ktrzy w nieodpowiedni sposb podchodzili do jej problemw. Wyczenie z obrbu ekonomii rozwaa dotyczcych jej istoty, zakresu i charakteru logicznego oraz nazywanie ich scholastyczn onglerk sown uprawian przez pedantycznych profesorw wiadczy o cakowitym niezrozumieniu znaczenia tych zagadnie. Zgodnie z powszechnym bdnym przekonaniem pedanci marnowali czas na jaow dyskusj o najodpowiedniejszej metodzie, gdy tymczasem ekonomia rozwijaa si na swj sposb. W Methodenstreit midzy ekonomistami austriackimi a prusk szko historyczn, samozwacz intelektualn stra przyboczn domu Hohenzollernw, a take w dyskusjach szkoy Johna Batesa Clarka z amerykaskimi instytucjonalistami chodzio o co znacznie waniejszego ni stwierdzenie, jak procedur naley uzna za najefektywniejsz. W rzeczywistoci przedmiotem dyskusji byy epistemologiczne podstawy nauki o ludzkim dziaaniu oraz jej logiczne uprawomocnienie. Wielu autorw stosujcych system epistemologiczny, do ktrego prakseologia nie przystawaa, i logik, ktra za naukowe oprcz logiki i matematyki uznawaa tylko dowiadczalne nauki przyrodnicze i histori, prbowao wykazywa, e teoria ekonomiczna jest bezwartociowa i bezuyteczna. Historycyzm usiowa zastpi j histori gospodarcz, pozytywizm postulowa zbudowanie iluzorycznej nauki spoecznej, ktra miaaby przybra struktur logiczn mechaniki Newtonowskiej i na niej si wzorowa. Obydwie szkoy zgodnie odrzucay wszystkie osignicia ekonomii. Wobec tych atakw ekonomici nie mogli pozosta bierni. Po tym radykalnym i powszechnym potpieniu ekonomii nastpi jeszcze powszechniejszy nihilizm. Od niepamitnych czasw uznawano za pewnik jednorodno i niezmienno struktur logicznych w myleniu, mwieniu i dziaaniu. Na tym zaoeniu opieraa si caa nauka. W trakcie dyskusji na temat epistemologicznego charakteru ekonomii po raz pierwszy w dziejach zakwestionowano rwnie to zaoenie. Marksici utrzymuj, e mylenie czowieka jest zdeterminowane jego przynalenoci klasow. Kada klasa spoeczna posuguje si wasn logik. Wynikiem mylenia moe by tylko ideologiczna maska skrywajca egoistyczne interesy klasy, do ktrej naley mylcy. Demaskowanie filozofii i teorii naukowych oraz obnaanie ich ideologicznej pustki naley do zada socjologii
Ludwig von Mises
Ludzkie dziaanie
wiedzy. Ekonomia to buruazyjna namiastka wiedzy, a ekonomici to sugusi kapitau. Tylko w bezklasowym spoeczestwie socjalistycznej utopii ideologiczne kamstwa zostan zastpione prawd. Ten polilogizm przybiera pniej rne inne formy. Historycyzm twierdzi, e struktura logiczna mylenia i dziaania czowieka podlega zmianom w trakcie rozwoju dziejw. Polilogizm rasowy przypisuje kadej rasie jej wasn logik. Z kolei irracjonalizm utrzymuje, e rozum jako taki nie jest zdolny do wyjanienia irracjonalnych si, ktre decyduj o ludzkim zachowaniu. Doktryny te wykraczaj daleko poza zakres ekonomii. Podwaaj nie tylko ekonomi i prakseologi, lecz w ogle wszelk ludzk wiedz i poznanie rozumowe. Odnosz si zarwno do matematyki i fizyki, jak i do ekonomii. Wydaje si zatem, e odrzucenie ich nie jest zadaniem ktrej z nauk szczegowych, lecz epistemologii i filozofii. Stanowi to pozorne usprawiedliwienie ekonomistw, ktrzy po cichu prowadz swoje badania, nie zwaajc na problemy epistemologiczne i zastrzeenia wysuwane przez polilogizm i irracjonalizm. Fizyk nie przejmuje si zarzutami, e jego teorie s buruazyjne, zachodnie lub ydowskie. Podobnie ekonomista powinien lekceway oszczerstwa i pomwienia. Powinien postpowa zgodnie z przysowiem psy szczekaj, karawana jedzie dalej i nie zapomina o maksymie Spinozy: Sane sicut lux se ipsam et tenebras manifestat, sic veritas norma sui et falsi est * . Jednake co do ekonomii, sytuacja jest nieco inna ni w przypadku matematyki i nauk przyrodniczych. Polilogizm i irracjonalizm atakuj prakseologi i ekonomi. Mimo e swoje twierdzenia formuuj w sposb oglny i odnosz do wszelkich dziedzin wiedzy, to w istocie kieruj je przeciwko naukom dotyczcym ludzkiego dziaania. Wedug nich pogld, e badanie naukowe moe doprowadzi do sformuowania twierdze, ktre byyby prawdziwe dla wszystkich ludzi, epok, ras i klas spoecznych, jest zudny. Z lekcewaeniem wyraaj si o niektrych teoriach z dziedziny fizyki i biologii, nazywajc je buruazyjnymi lub zachodnimi. Jeli jednak ktra z tych napitnowanych teorii okazuje si niezbdna do rozwizania praktycznego problemu, to zapominaj o swoim krytycznym nastawieniu. W Rosji Sowieckiej bez najmniejszych skrupuw wykorzystuje si technologie wynalezione dziki odkryciom buruazyjnej fizyki, chemii i biologii, tak jakby obowizyway dla wszystkich klas. Nazistowscy inynierowie i fizycy nie zawahali si przed wykorzystaniem
*
Zaprawd, jak wiato ujawnia samo siebie i ciemno, tak prawda jest probierzem samej siebie i faszu
(Baruch Spinoza, Etyka w porzdku geometrycznym dowiedziona, PWN, Warszawa 1954.
Ludwig von Mises
Ludzkie dziaanie
teorii, odkry i wynalazkw autorw nalecych do podrzdnych ras i narodw. Zachowanie ludzi wszystkich ras, narodw, religii, grup jzykowych i klas spoecznych dowodzi niezbicie, e nie s oni zwolennikami polilogizmu ani irracjonalizmu w dziedzinie logiki, matematyki i nauk przyrodniczych. W przypadku prakseologii i ekonomii jest inaczej. Gwnym motywem rozwoju polilogizmu, historycyzmu i irracjonalizmu bya potrzeba uzasadnienia, e w ustalaniu zasad polityki gospodarczej nie naley si kierowa wskazwkami ekonomii. Socjalistom, rasistom, nacjonalistom i etatystom nie udao si podway teorii ekonomistw; nie zdoali te wykaza, e ich faszywe doktryny s poprawne. Wanie to niepowodzenie skonio ich do zanegowania logicznych i epistemologicznych zasad, na ktrych opiera si ludzkie rozumowanie zarwno w yciu codziennym, jak i w badaniach naukowych. Nie powinnimy rozprawia si z tymi doktrynami, ograniczajc si jedynie do wskazania ich politycznej inspiracji. Naukowiec nie ma prawa zakada, e krytyczna ocena jego teorii jest nieuzasadniona, poniewa jej autorzy kieruj si emocjami i partyjnymi uprzedzeniami. Musi odpowiedzie na kady zarzut, bez wzgldu na pobudki, jakimi kierowali si jego autorzy, i to niezalenie od towarzyszcego mu kontekstu. Nie mona te pozostawi bez komentarza czsto powtarzanego twierdzenia, e teorie ekonomiczne s wane tylko w warunkach hipotetycznych, a w yciu si nie sprawdzaj, tote nie pomagaj nam w rozumowym ujciu rzeczywistoci. O dziwo te same szkoy, ktre zdaj si podziela to stanowisko, wci po cichu rysuj wykresy i formuuj rwnania. Nie zastanawiaj si nad sensownoci swoich rozumowa ani nad tym, czy maj one jakie odniesienie do rzeczywistego wiata i dziaania. Nie da si oczywicie utrzyma takiego stanowiska. Pierwszym zadaniem, ktre naley wykona przed przystpieniem do badania naukowego, jest dokadne opisanie i okrelenie wszystkich warunkw i zaoe, ktre musz by spenione, eby formuowane twierdzenia mona uzna za wane. Obranie fizyki za model i wzorzec dla bada ekonomicznych jest bdem. Jednake ci, ktrzy popeniaj ten bd, powinni przynajmniej wiedzie, e aden fizyk nigdy nie twierdzi, i przedstawienie zaoe i warunkw teorii fizycznych znajduje si poza zakresem bada fizyki. Najwaniejszym spord pyta, na jakie musi odpowiedzie ekonomia, jest pytanie o stosunek goszonych przez ni twierdze do rzeczywistego ludzkiego dziaania, ktrego zrozumienie stanowi cel docieka ekonomisty. Ekonomii wic przypada w udziale rozprawienie si z tez, e jej twierdzenia s wane wycznie w odniesieniu do systemu kapitalistycznego, ktry panowa w minionym ju
Ludwig von Mises
Ludzkie dziaanie
krtkim okresie liberalnym zachodniej cywilizacji. Na ekonomii, jak na adnej innej nauce, spoczywa obowizek zbadania wszystkich, zgaszanych zewszd wtpliwoci dotyczcych tego, czy twierdzenia teorii ekonomicznej mog suy do wyjanienia zagadnie zwizanych z ludzkim dziaaniem. System ekonomii musi by zbudowany w taki sposb, eby by odporny na zarzuty irracjonalizmu, historycyzmu, panfizykalizmu, behawioryzmu i wszelkich odmian polilogizmu. Ekonomici nie mog udawa, e nie zauwaaj coraz to nowych argumentw wiadczcych rzekomo o absurdalnoci i daremnoci ekonomii. Nie mona poprzestawa na badaniu zagadnie ekonomicznych w tradycyjny sposb. Konieczne jest zbudowanie teorii katalaktyki, ktrej solidn podstaw stanowiaby teoria ludzkiego dziaania prakseologia. Dziki temu zabiegowi ekonomia nie tylko uodporni si na nieuzasadnione zarzuty, lecz take wyjani problemy, ktre byy dotd ujmowane niewaciwie i bdnie rozwizywane, a chodzi tu przede wszystkim o podstawowy problem kalkulacji ekonomicznej.
3. Teoria ekonomiczna i praktyka ludzkiego dziaania

Wielu ludzi uwaa, e ekonomia jest zacofana. Nie ulega wtpliwoci, e teoria ekonomiczna nie jest doskonaa, tak jak nie jest doskonae ludzkie poznanie ani adne inne ludzkie dokonanie. Wszechwiedza jest czowiekowi niedostpna. Najbardziej szczegowo opracowana teoria, ktra wydaje si doskonale zaspokaja nasz gd wiedzy, moe ktrego dnia wymaga skorygowania lub zastpienia inn teori. Nauka nie daje nam absolutnej, ostatecznej pewnoci. Daje jedynie pewno w granicach naszych zdolnoci poznawczych i panujcego stanu wiedzy naukowej. System nauki jest tylko etapem na nieskoczenie dugiej drodze poznania. Z koniecznoci cechuje go niedoskonao waciwa wszystkim ludzkim wysikom. Nie oznacza to jednak, e dzisiejsza ekonomia jest zacofana, tylko e jest ywa, a ycie czy si z niedoskonaoci i zmian. Zarzuty rzekomego zacofania ekonomii s dwojakiego rodzaju. Po pierwsze niektrzy przyrodoznawcy i fizycy twierdz, e ekonomia nie jest nauk przyrodnicz i nie stosuje metod i procedur laboratoryjnych. Jednym z celw tego traktatu jest wykazanie faszywoci takich pogldw. W tym wstpie wystarczy powiedzie kilka sw o ich psychologicznym podou. Ludzie ograniczeni czsto koncentruj si na tym, co rni ich od innych. Wystpujcy w bajce wielbd odnosi si podejrzliwie do innych zwierzt, obywatel Rurytanii krytykuje Laputaczyka za to, e nie jest Rurytaczykiem. Naukowiec pracujcy w laboratorium uwaa, e eksperymenty laboratoryjne s jedynym wartociowym
Ludwig von Mises
Ludzkie dziaanie
sposobem prowadzenia bada, a rwnania rniczkowe jedyn rzeteln metod wyraania rezultatw naukowych docieka. Po prostu nie jest w stanie dostrzec epistemologicznych zagadnie zwizanych z ludzkim dziaaniem. Z jego punktu widzenia ekonomia nie moe by niczym innym, jak jakim rodzajem mechaniki. Po drugie niektrzy utrzymuj, e w naukach spoecznych musi tkwi jaki bd, poniewa sytuacja spoeczna jest niezadowalajca. Nauki przyrodnicze osigny wspaniae wyniki w cigu ostatnich dwustu lub trzystu lat, a ich praktyczne zastosowanie przyczynio si do bezprecedensowej poprawy poziomu ycia. Tymczasem, jak uwaaj owi krytycy, naukom spoecznym nie udao si zrealizowa ich zadania i poprawi sytuacji spoecznej. Nie poradziy sobie one z ndz i godem, nie wyeliminoway kryzysw gospodarczych, bezrobocia, wojny i tyranii. S jaowe i nie przyczyniy si do upowszechnienia szczcia i dobrobytu na wiecie. Krytycy ci nie dostrzegaj, e olbrzymi postp w technologii produkcji oraz zwizany z nim wzrost zamonoci i dobrobytu by moliwy tylko dziki liberalnej polityce, ktra zastosowaa w praktyce wyniki bada ekonomicznych. To wanie idee wniesione przez klasycznych ekonomistw przeamay ograniczenia zwizane z przestarzaymi prawami, obyczajami i uprzedzeniami hamujcymi postp technologiczny, a take uwolniy geniusz reformatorw i wynalazcw od gorsetu cechw, kurateli rzdw i najrniejszych naciskw spoecznych. Klasyczni ekonomici przyczynili si do obnienia prestiu, jakim cieszyli si zdobywcy i upiecy, oni te wskazali na spoeczne korzyci wynikajce z przedsibiorczoci. aden z wielkich nowoczesnych wynalazkw nie ujrzaby wiata dziennego, gdyby mentalno epoki przedkapitalistycznej nie zostaa wyrugowana przez ekonomistw. To, co powszechnie nazywa si rewolucj przemysow, byo wynikiem rewolucji ideologicznej, ktrej podoe stanowiy idee goszone przez ekonomistw. Ekonomici podwayli stare dogmaty, ktre gosiy, e przecignicie konkurenta dziki wytwarzaniu lepszych i taszych towarw jest nieuczciwe i niesprawiedliwe, e odstpstwa od tradycyjnych metod produkcji s niedozwolone, e maszyny s zem, poniewa powoduj bezrobocie, e do zada rzdu naley uniemoliwienie skutecznym przedsibiorcom bogacenia si oraz ochrona mniej sprawnych przed konkurencj bardziej sprawnych, e ograniczanie wolnoci przedsibiorcw przez nakazy rzdu lub nacisk innych instytucji to waciwy rodek zapewnienia spoeczestwu dobrobytu. Brytyjska ekonomia polityczna i francuski fizjokratyzm zapocztkoway wspczesny kapitalizm. To one umoliwiy postp nauk stosowanych, ktry przynis olbrzymie korzyci masom.
Ludwig von Mises
Ludzkie dziaanie
Nieszczcie naszych czasw polega wanie na tym, e panuje powszechna niewiedza dotyczca roli, jak polityka wolnoci gospodarczej odgrywaa w postpie technologicznym przez ostatnie dwiecie lat. Ludzie padli ofiar zudzenia, e udoskonalenie metod produkcji zbiego si w czasie z polityk laissez faire tylko przez przypadek. Wprowadzeni w bd przez marksistowskie mity uwaaj, e nowoczesny przemys pojawi si w wyniku dziaania tajemniczych si produkcji, ktre w aden sposb nie zale od czynnikw ideologicznych. Wydaje im si, e klasyczna ekonomia nie przyczynia si do powstania kapitalizmu, lecz bya jego wytworem, jego ideologiczn nadbudow, to znaczy doktryn suc obronie nieuczciwych roszcze kapitalistycznych wyzyskiwaczy. Sdz wic, e zniesienie kapitalizmu oraz zastpienie gospodarki rynkowej i wolnej przedsibiorczoci socjalistycznym totalitaryzmem nie zahamuje postpu technologicznego, lecz przeciwnie bdzie mu sprzyja, poniewa usunie z jego drogi przeszkody stawiane przez kierujcych si egoistycznymi interesami kapitalistw. Charakterystyczn cech naszych czasw, naznaczonych niszczycielskimi wojnami i dezintegracj spoeczestw, jest rewolta przeciw ekonomii. Thomas Carlyle nada ekonomii przydomek pospnej nauki, a Karol Marks napitnowa ekonomistw jako buruazyjnych sugusw. Szarlatani obiecujcy cudowne recepty na stworzenie raju na ziemi traktuj ekonomi z pogard, nazywajc j nauk ortodoksyjn i reakcyjn. Demagodzy chepi si swoimi rzekomymi zwycistwami nad ekonomi. Czowiek praktyczny ostentacyjnie gardzi ekonomi i jest dumny ze swego braku wiedzy na temat bada prowadzonych przez kanapowych ekonomistw. Polityka gospodarcza ostatnich dziesicioleci jest podem mentalnoci, ktra wymiewa kad solidn teori ekonomiczn i wychwala faszywe doktryny jej przeciwnikw. To, co jest nazywane ekonomi ortodoksyjn, w wikszoci pastw zostao usunite z uniwersytetw, std te jest to wiedza obca ludziom piastujcym najwysze stanowiska pastwowe, politykom i pisarzom. Za niezadowalajcy stan gospodarki z pewnoci nie mona wini nauki lekcewaonej i pogardzanej zarwno przez rzdzcych, jak i masy. Trzeba z naciskiem stwierdzi, e przez ostatnie dwiecie lat losy nowoytnej cywilizacji biaych ludzi byy cile zwizane z losami ekonomii. Cywilizacja ta moga si pojawi dziki temu, e narody, ktre j budoway potrafiy doceni odkrycia ekonomii i zastosowa je w polityce gospodarczej. Cywilizacj t czeka zagada, jeli narody nadal bd poda drog wskazywan im przez doktryny odrzucajce mylenie ekonomiczne.
10
Ludwig von Mises
Ludzkie dziaanie
To prawda, e ekonomia jest nauk teoretyczn i powstrzymuje si od sdw wartociujcych. Jej zadaniem nie jest wskazywanie ludziom, do jakich celw powinni dy. Jest to nauka o tym, jakich rodkw naley uy, eby osign obrane cele, a nie o tym, jakie cele sobie wyznacza. Podstawowe decyzje, ocena i wybr celw znajduj si poza zakresem bada nauki. Nauka nigdy nie mwi czowiekowi, jak powinien postpowa, wskazuje mu tylko, co musi zrobi, jeli chce osign okrelony cel. Niektrym ludziom wydaje si, e to bardzo mao i e nauka, ktra ogranicza si do badania tego, co jest [a nie tego, jak powinno by uw. red.] i nie potrafi sformuowa sdu wartociujcego na temat najwaniejszych, ostatecznych celw, nie ma nic do powiedzenia o yciu ani dziaaniu. Ten pogld jest rwnie bdny. Jednake wykazanie jego faszywoci nie jest zadaniem tych wstpnych uwag. Jest to jeden z celw caego traktatu.
4. Podsumowanie
Uwagi wstpne byy niezbdne, eby wyjani, dlaczego w tym traktacie zagadnienia ekonomiczne zaprezentowano w szerokim kontekcie oglnej teorii ludzkiego dziaania. Na obecnym etapie rozwoju myli ekonomicznej i dyskusji politycznych dotyczcych podstawowych zagadnie z dziedziny organizacji spoeczestw nie da si ju uciec od zajmowania si problemami katalaktycznymi. Problemy te stanowi tylko fragment oglnej nauki dotyczcej ludzkiego dziaania i musz by traktowane jako jej element.
11
Ludwig von Mises
Ludzkie dziaanie
Cz pierwsza Ludzkie dziaanie

I. DZIAAJCY CZOWIEK 1. Dziaanie celowe a reakcje zwierzce
Ludzkie dziaanie to zachowania celowe. Moemy te powiedzie: dziaanie to wola zrealizowana i przeksztacona w czyn; to denie do celu; to rozmylna reakcja podmiotu na bodce i uwarunowania zewntrzne; to wiadome przystosowanie si czowieka do stanu wszechwiata, ktry decyduje o jego yciu. Te parafrazy mog przybliy sens podanej tu definicji i zapobiec jej niewaciwym interpretacjom. Sama definicja jest jednak cisa i nie wymaga uzupenie ani komentarzy. wiadome lub celowe zachowanie rni si zasadniczo od zachowania niewiadomego, to znaczy odruchw i mimowolnych reakcji komrek organizmu oraz nerww na bodce. Sdzi si niekiedy, e granice midzy zachowaniem wiadomym a mimowoln reakcj si dziaajcych w ciele czowieka s do pewnego stopnia nieokrelone. Jest to prawda o tyle, e czasami trudno stwierdzi, czy okrelone zachowanie naley uzna za umylne czy mimowolne. Mimo to rnica midzy wiadomoci a niewiadomoci jest wyrana i mona j bez trudu wskaza. Niewiadome czynnoci narzdw i komrek organizmu s dla dziaajcego ego takimi samymi danymi jak fakty wiata zewntrznego. Dziaajcy czowiek musi bra pod uwag wszystko, co dzieje si wewntrz jego ciaa, oraz inne dane, na przykad pogod i pogldy swoich ssiadw. Istnieje oczywicie pewien obszar, w ktrym zachowanie celowe moe neutralizowa wpyw czynnikw cielesnych. Kontrolowanie ciaa w okrelonych granicach jest moliwe. Czasami czowiek jest w stanie przezwyciy si woli chorob, skompensowa wrodzone lub nabyte uomnoci fizyczne lub powstrzyma odruchy. Pole dziaa celowych jest w miar moliwoci poszerzane. Jeli czowiek powstrzymuje si od wpywania na mimowolne reakcje swoich komrek i orodkw nerwowych, chocia mgby nad nimi panowa, to z naszego punktu widzenia postpuje celowo. Przedmiotem naszej nauki jest ludzkie dziaanie, a nie zdarzenia psychologiczne, ktre prowadz do dziaania. Na tym wanie polega rnica midzy teori ludzkiego dziaania prakseologi a psychologi. Przedmiotem psychologii s wewntrzne procesy, ktre
12
Ludwig von Mises
Ludzkie dziaanie
powoduj lub mog powodowa okrelone dziaanie. Przedmiotem prakseologii jest dziaanie jako takie. Okrela to rwnie stosunek prakseologii do psychoanalitycznego pojcia podwiadomoci. Psychoanaliza jest rwnie psychologi i nie zajmuje si dziaaniem, lecz siami i czynnikami, ktre popychaj czowieka do okrelonych dziaa. Psychoanalityczna podwiadomo jest kategori psychologiczn, a nie prakseologiczn. W istocie nie ma znaczenia, czy dziaanie wynika z pobudek cakowicie wiadomych, czy z zatartych wspomnie i tumionych popdw, ktre kieruj niejako wol z rejonw ukrytych. Zarwno morderca, ktrego do zbrodni popycha podwiadomy impuls (Id), jak i neurotyk, ktrego nienormalne zachowanie wydaje si niewprawnemu obserwatorowi po prostu bezsensowne, dziaaj. Obaj, tak jak wszyscy, realizuj pewne cele. Dziki psychoanalizie wiemy, e zachowania neurotykw i psychopatw rwnie maj pewien sens, e oni te w swych dziaaniach zmierzaj do okrelonych celw, chocia uwaajc siebie za normalnych i zdrowych oceniamy, e w wyborze swoich celw kierowali si bezsensownym rozumowaniem, a dobierane przez nich metody osigania tych celw s sprzeczne z zamierzeniami. Okrelenie niewiadomy w prakseologii oraz terminy podwiadomy i niewiadomy w psychoanalizie nale do dwch rnych systemw mylenia i obszarw bada. Prakseologia zawdzicza psychoanalizie nie mniej ni inne nauki. Tym waniejsze jest wic, by pamita o granicy dzielcej prakseologi od psychoanalizy. Dziaanie nie polega na samym wyraaniu upodoba. Czowiek okazuje swoje upodobania w sytuacjach, w ktrych rzeczy i zdarzenia s nieuniknione lub takie si wydaj. Kto woli soce od deszczu; moe chcie, eby soce wyszo zza chmur. Ten, kto tylko wyraa yczenia i nadzieje, nie oddziauje na przebieg zdarze i nie wpywa na wasny los. Tymczasem czowiek dziaajcy wybiera cel, okrela go i prbuje realizowa. Z dwch rzeczy, ktrych nie moe zrealizowa jednoczenie, wybiera jedn, a odrzuca drug. Dziaanie polega wic zawsze na przyjciu czego i rezygnacji z czego innego. Wyraanie ycze i nadziei oraz informowanie o planowanych dziaaniach mona traktowa jako swego rodzaju dziaania, o ile su realizacji okrelonego celu. Nie naley jednak myli ich z dziaaniami, do ktrych si odnosz, ani te utosamia z dziaaniami, ktre oznajmiaj, zalecaj lub odrzucaj. Dziaanie jest czym realnym. Istotne jest w nim zachowanie si czowieka, a nie to, co mwi o planowanych, lecz niezrealizowanych dziaaniach. Dziaanie trzeba te wyranie odrnia od wykonywania pracy. Dziaanie to zastosowanie rodkw potrzebnych do osignicia celu. Jednym z takich rodkw jest
13
Ludwig von Mises
Ludzkie dziaanie
zazwyczaj praca dziaajcego czowieka. Zdarza si jednak, e w szczeglnych okolicznociach do osignicia celu wystarczy wypowiedzenie jakiego sowa. Kto wydajcy rozkazy lub zakazy nie musi wykonywa adnej pracy. Mwienie, milczenie, umiechanie si lub zachowywanie powagi moe by dziaaniem. Dziaaniem jest zarwno konsumowanie oraz uywanie rzeczy, jak te powstrzymywanie si od konsumpcji oraz korzystania z przedmiotw. Prakseologia nie dzieli ludzi na aktywnych i penych energii oraz pasywnych i bezwolnych. Czowiek energiczny, pracowicie dcy do poprawy swojego losu, dziaa w nie mniejszym i nie wikszym stopniu ni osoba ospaa, ktra przyjmuje zdarzenia z obojtnoci. Nierobienie niczego i pozostawanie bezczynnym jest rwnie dziaaniem, poniewa wpywa na przebieg zdarze. Jeli tylko istnieje moliwo wykazania si jak aktywnoci, to czowiek dziaa, nawet jeli powstrzyma si od jej podjcia. Ten, kto znosi sytuacj, ktr mgby odmieni, dziaa w nie mniejszym stopniu ni ten, kto podejmuje okrelone decyzje, by j odmieni. Czowiek, ktry zaniecha moliwoci wpywu na ksztatowanie fizjologicznych i instynktownych aspektw swojego funkcjonowania, rwnie dziaa. Dziaanie to nie tylko robienie czego, lecz take zaniechanie tego, co daoby si zrobi. Mona by powiedzie, e dziaanie jest przejawem ludzkiej woli. To jednak nie poszerza naszej wiedzy. Sowo wola oznacza bowiem nic innego ni zdolno czowieka do wybierania midzy rnymi stanami rzeczy, wyboru jednych i odrzucania innych, a take do postpowania zgodnego z podjt decyzj, majcego doprowadzi do osignicia wybranego stanu i uniknicia stanu niechcianego.
2. Wstpne warunki ludzkiego dziaania

Spenieniem lub satysfakcj nazywamy taki stan psychiczny, ktry nie prowadzi i nie moe prowadzi do adnego dziaania. Czowiek dziaajc pragnie zastpi mniej zadowalajcy stan rzeczy bardziej zadowalajcym. W jego umyle powstaj wyobraenia okolicznoci, ktre odpowiadayby mu bardziej, a jego dziaania maj na celu osignicie upragnionego stanu. Motywacj skaniajc do dziaania jest zawsze pewien rodzaj dyskomfortu 3 . Czowiek cakowicie zadowolony ze swojego pooenia nie miaby motywacji do zmiany istniejcego
Por.: John Locke, Rozwaania dotyczce rozumu ludzkiego, PWN, Warszawa 1955; Gottfried W. Leibniz,
Nowe rozwaania dotyczce rozumu ludzkiego, Antyk, Kty 2001.
14
Ludwig von Mises
Ludzkie dziaanie
stanu rzeczy. Nie miaby ycze ani pragnie; byby cakowicie szczliwy. Nie podejmowaby adnego dziaania; po prostu yby bez trosk. Jednake do podjcia dziaania nie wystarczy uczucie dyskomfortu i wyobraenie bardziej zadowalajcego stanu rzeczy. Konieczne jest spenienie trzeciego warunku: przekonanie, e celowe zachowanie moe doprowadzi do usunicia lub przynajmniej zmniejszenia niepokoju. Bez spenienia tego warunku adne dziaanie nie jest moliwe: czowiekowi pozostaje podda si temu, co nieuchronne, pogodzi si z wyrokami losu. Takie s najoglniej rzecz biorc warunki ludzkiego dziaania. Czowiek jest istot yjc wrd takich uwarunkowa. Jest nie tylko homo sapiens, lecz take w niemniejszym stopniu homo agens. Istoty nalece do rodzaju ludzkiego, ktre z powodu wrodzonych lub nabytych defektw s trwale niezdolne do dziaania (w cisym znaczeniu tego sowa, a nie tylko w sensie prawnym), waciwie nie s ludmi. Co prawda s nimi z punktu widzenia prawa i biologii, jednak brakuje im istotnej cechy czowieczestwa. Noworodek te nie jest istot dziaajc. Nie przeszed jeszcze caej drogi zainicjowanej poczciem do peni dojrzaoci jego ludzkich przymiotw. W miar jednak rozwoju staje si istot dziaajc. O szczciu W jzyku potocznym czowiek szczliwy to taki, ktry osign stawiane sobie cele. Trafniej byoby opisa jego stan, mwic, e teraz jest szczliwszy ni by przedtem. Nic jednak nie stoi na przeszkodzie temu, by definiowa ludzkie dziaanie jako denie do szczcia. Musimy si tu jednak ustrzec czstych nieporozumie. Ostatecznym celem ludzkiego dziaania jest zawsze zaspokojenie pragnie osoby dziaajcej. Nie istnieje kryterium wikszej bd mniejszej satysfakcji poza indywidualn ocen wartoci, ktra rni si u poszczeglnych osb, a take u tej samej osoby w rnych momentach. Czowiek moe stwierdzi, co wywouje u niego poczucie wikszej czy mniejszej niewygody jedynie na podstawie swoich pragnie i ocen, na podstawie wasnego, subiektywnego osdu. Nikt nie ma prawa orzeka, co powinno uczyni innego czowieka szczliwszym. Uznanie tej prawdy nie ma nic wsplnego z przeciwstawieniem egoizmu i altruizmu, materializmu i idealizmu, indywidualizmu i kolektywizmu lub ateizmu i religii. Jedni stawiaj sobie za cel wycznie popraw swoich warunkw ycia. Inni do tego stopnia przejmuj si kopotami blinich, e czuj si co najmniej tak le, jakby to byy ich wasne troski. Dla jednych najwikszym pragnieniem jest zaspokoi swj popd seksualny, naje si, napi,
15
Ludwig von Mises
Ludzkie dziaanie
mie pikny dom lub inne dobra materialne. S jednak tacy, ktrzy znacznie wiksz wag przywizuj do potrzeb powszechnie nazywanych wyszymi lub duchowymi. Niektrzy z chci przystosowuj si do wymaga zwizanych ze wspprac spoeczn, inni z kolei buntuj si przeciwko zasadom wspycia spoecznego. S wreszcie i tacy, dla ktrych ostatecznym celem ziemskiej wdrwki jest szczcie wieczne, oraz tacy, ktrzy nie wyznaj adnej religii i nie kieruj si w swoich dziaaniach pobudkami religijnymi. Dla prakseologii ostateczne cele dziaania s obojtne. Jej twierdzenia dotycz wszelkich dziaa, bez wzgldu na cel, jakiemu maj suy. Prakseologia jest nauk o rodkach, a nie o celach. Terminu szczcie uywa w znaczeniu czysto formalnym. W jzyku prakseologii stwierdzenie: jedyny cel czowieka to osignicie szczcia jest tautologi. Nie mwi ono nic o tym, w jakiej sytuacji czowiek bdzie szczliwy. Myl, e motywem dziaania czowieka jest zawsze jaki dyskomfort, a jego celemto usunicie dyskomfortu na tyle, na ile jest to moliwe, stanowi istot eudajmonizmu i hedonizmu. Epikurejska [ataraksja] to stan doskonaego szczcia i peni zadowolenia, ktry jest celem wszelkiego ludzkiego dziaania, a ktrego czowiek nigdy w peni nie osiga. Wobec doniosoci tego stwierdzenia mona ubolewa, e wielu przedstawicieli tego kierunku filozoficznego nie przyjo czysto formalnego znaczenia takich poj jak bl i przyjemno, lecz nadao im konkretne, zmysowe znaczenie. Teologiczne, mistyczne i inne szkoy etyki heteronomicznej nie podwayy istoty epikureizmu, poniewa mogy mu zarzuci tylko lekcewaenie wyszych, szlachetniejszych przyjemnoci. Rzeczywicie, pisma wczesnych zwolennikw eudajmonizmu, hedonizmu i utylitaryzmu zawieraj stwierdzenia, ktre mog prowadzi do takich nieporozumie. Jednake jzyk wspczesnej filozofii, a tym bardziej ekonomii jest tak precyzyjny, e nie dopuszcza bdnych interpretacji. O instynktach i odruchach Stosowanie metod socjologii instynktw nie przyblia nas do zrozumienia podstawowych zagadnie dotyczcych ludzkiego dziaania. Ten nurt socjologii dzieli cele ludzkiego dziaania na poszczeglne kategorie, przypisujc kadej z nich specyficzny instynkt, ktry ma pobudza do realizacji okrelonego celu. W tym ujciu czowiek jest istot, ktr kieruj rne wrodzone instynkty i skonnoci. Wydaje si, e to wyjanienie na dobre rozprawia si ze znienawidzon ekonomi i etyk. Jednak ju Feuerbach zauway trafnie, e wszystkie
16
Ludwig von Mises
Ludzkie dziaanie
instynkty sprowadzaj si do instynktu szczcia 4 . Metoda psychologii instynktw i socjologii instynktw polega na arbitralnej klasyfikacji bezporednich celw dziaania i ich hipostazie. Prakseologia twierdzi, e celem dziaania jest usunicie okrelonego niepokoju, psychologia instynktw natomiast uwaa, e jest nim zaspokojenie instynktownej potrzeby. Zwolennicy szkoy instynktw s przekonani, e udowodnili, i dziaanie nie jest kierowane przez rozum, lecz wypywa z gboko ukrytych wrodzonych si, impulsw, instynktw i skonnoci, ktrych nie sposb wyjani racjonalnie. S oni przekonani, e udao im si wykaza powierzchowno racjonalizmu, a ekonomi nazywaj pogardliwie zbiorem faszywych wnioskw wysnutych na podstawie psychologicznych zaoe 5 . Tymczasem racjonalizm, prakseologia i ekonomia nie zajmuj si najgbszymi pobudkami dziaania i jego ostatecznymi celami, lecz rodkami, ktrych naley uy do osignicia okrelonego celu. Bez wzgldu na to, z jak gbokich pokadw wypywa odruchowa potrzeba lub instynkt, rodki suce ich zaspokojeniu s wynikiem racjonalnego namysu nad nakadami i oczekiwanymi rezultatami 6 . Czynnoci wykonywane pod wpywem emocjonalnego impulsu to te dziaanie. Dziaanie pod wpywem emocji rni si od innych rodzajw dziaania ocen nakadw i rezultatw. Emocje zakcaj ocen. Czowiekowi, ktry kieruje si namitnociami, a nie chodn rozwag, cele wydaj si bardziej podane, a zwizane z nimi nakady mniejsze. Z pewnoci nawet w stanie pobudzenia emocjonalnego uwzgldnia si rodki i cele, co moe unaoczni, e koszty zachowa emocjonalnych s wysze. Zagodzenie kary za przestpstwo ze wzgldu na to, e zostao popenione w afekcie lub pod wpywem rodkw odurzajcych, oznacza zacht do jego popenienia. Groba surowej kary natomiast moe niekiedy powstrzyma ludzi o na pozr niepohamowanych namitnociach. Kiedy tumaczymy zachowanie zwierzt, zakadamy, e zwierz ulega impulsowi, ktry w danym momencie przewaa. Mwimy, e jeli zwierz si poywia, spkuje z innymi zwierztami, atakuje je lub zachowuje si agresywnie wobec czowieka, to przejawia instynkt zaspokajania godu, rozrodu i agresji. Przyjmujemy, e instynkty te s wrodzone i domagaj si bezwarunkowego zaspokojenia.
4 5 6
Por.: Ludwig Feuerbach, Smmtliche Werke, red. Bolin i Jodl, Stuttgart 1907, t. X, s. 231. Por.: William McDougall, An Introduction to Social Psychology, wyd. 14, Boston 1921, s. 11. Por.: Ludwig von Mises, Epistemological Problems of Economics, tum. G. Reisman, New York 1960, s. 52
i n.
17
Ludwig von Mises
Ludzkie dziaanie
W przypadku czowieka jest jednak inaczej. Czowiek to istota, ktra moe si oprze impulsom, i to nawet tym bardzo gwatownie domagajcym si zaspokojenia. Czowiek potrafi opanowa swoje instynkty, emocje i odruchy, moe zracjonalizowa swoje zachowania. Rezygnuje z zaspokojenia silnej instynktownej potrzeby, eby mc zrealizowa inne pragnienia. Nie jest marionetk swoich dz. Mczyzna nie rzuca si na kad kobiet, ktra dziaa na jego zmysy. Ludzie nie poeraj kadego ksa ywnoci, na ktry poczuj apetyt, nie atakuj kadego, kogo mieliby ochot zabi. Porzdkuj swoje yczenia i potrzeby wedug pewnej skali, dokonuj wyborw, po prostu dziaaj. Czowiek rni si od zwierzt wanie tym, e potrafi wiadomie kierowa swoim zachowaniem. Moe pohamowa si i zapanowa nad swoimi odruchami i pragnieniami, jest te w stanie je stumi. Zdarza si niekiedy, e jakie instynktowne pragnienie pojawi si z tak si, i nie licz si adne koszty zwizane z jego zaspokojeniem. W takiej sytuacji czowiek ma jeszcze wybr. Decyduje si jednak ulec pragnieniu 7 .
3. Ludzkie dziaanie jako co danego ostatecznie (as an ultimate given)

Od niepamitnych czasw czowiek usiuje ustali, kto lub co jest pierwszym poruszycielem, jaka jest przyczyna wszelkich rzeczy i zmian, co stanowi substancj, ktra jest rdem wszystkiego i przyczyn siebie samej. Nauka jest w tym wzgldzie skromniejsza. Ma wiadomo ogranicze umysu czowieka i niedoskonaoci, jakimi skaone jest ludzkie poznanie. Stara si ona odkry przyczyny wszystkich zjawisk, jednak naukowcy zdaj sobie spraw z tego, e zdarzaj si przeszkody nie do pokonania. Istniej takie zjawiska, ktre nie daj si zanalizowa i wytumaczy innymi zjawiskami. S one danymi ostatecznymi. Dziki postpowi bada naukowych moliwe jest niekiedy wykazanie, e co, co dotychczas uchodzio za ostatecznie dane, mona sprowadzi do czynnikw skadowych. Zawsze jednak bd istniay zjawiska, ktrych nie da si zredukowa do innych zjawisk i podda analizie. Niektre z nich to dane ostateczne. Wedug monizmu istnieje tylko jedna podstawowa substancja, wedug dualizmu dwie substancje, pluralizm zakada istnienie ich wielu. Nie ma sensu kci si o to, ktra z tych koncepcji jest suszna. Tego rodzaju dyskusje metafizyczne mona toczy bez koca. Obecny
W takich przypadkach istotn rol odgrywa to, e dwa sposoby osignicia satysfakcji ten, ktry wie si
z zaspokojeniem instynktownej potrzeby, oraz ten, ktry wie si z unikniciem niepodanych konsekwencji pjcia za instynktem nie s realizowane w tym samym czasie. Patrz te r. XVIII, p. 1 i 2.
18
Ludwig von Mises
Ludzkie dziaanie
stan wiedzy nie pozwala na ich rozstrzygnicie i znalezienie jednoznacznej odpowiedzi zgodnej ze zdrowym rozsdkiem. Monizm materialistyczny twierdzi, e mylenie i akty woli czowieka s wynikiem funkcjonowania organw jego ciaa, komrek mzgowych i nerww. Mylenie, wola i dziaanie s wywoywane wycznie przez procesy materialne, ktre kiedy zostan w caoci wyjanione za pomoc metod badawczych stosowanych w fizyce i chemii. To jest rwnie hipoteza metafizyczna, cho jej zwolennicy uwaaj j za niewzruszon i niepodwaaln prawd naukow. Przedstawiano rne teorie, ktre miay wyjani zalenoci midzy ciaem a umysem. Owe teorie s zaledwie domysami bez jakiegokolwiek oparcia w faktach. Jedyn rzecz, co do ktrej nie ma wtpliwoci, jest to, e istnieje pewien zwizek midzy procesami umysowymi a psychologicznymi. Jednak wiedza o naturze tych zwizkw i o procesach, ktre im towarzysz, jest znikoma bd zgoa wcale nie istnieje. Konkretne sdy wartociujce i okrelone ludzkie dziaania nie poddaj si dalszej analizie. Moemy z powodzeniem uzna lub przyj, e zale one cakowicie od swoich przyczyn i s przez nie uwarunkowane. Dopki jednak nie dowiemy si, w jaki sposb zewntrzne zdarzenia fizyczne i psychologiczne powoduj powstawanie w ludzkim umyle okrelonych myli i aktw woli, ktrych rezultatem s konkretne dziaania, dopty nie przezwyciymy dualizmu metodologicznego. Przy obecnym stanie wiedzy podstawowe twierdzenia pozytywizmu, monizmu i panfizykalizmu s tylko matafizycznymi postulatami pozbawionymi jakichkolwiek naukowych podstaw. S pozbawione znaczenia i bezuyteczne dla bada naukowych. Rozum i dowiadczenie wskazuj na istnienie dwch odrbnych sfer: zewntrznego wiata zjawisk fizycznych, chemicznych i fizjologicznych oraz wewntrznego wiata myli, uczu, ocen i celowego dziaania. W obecnym stanie wiedzy nie da si wskaza pomostu czcego te dwie sfery. Zdarza si, e identyczne zdarzenia zewntrzne wywouj rne reakcje czowieka; bywa te tak, e dwa rne zdarzenia zewntrzne prowadz do takiej samej reakcji. Nie wiemy, dlaczego tak si dzieje. W tej sytuacji pozostaje nam jedynie powstrzymanie si od oceny podstawowych twierdze monizmu i materializmu. Moemy wierzy lub nie, e pewnego dnia nauki przyrodnicze wyjani powstawanie okrelonych poj, sdw wartociujcych i dziaa w taki sam sposb, w jaki wyjaniaj powstawanie zwizku chemicznego jako koniecznego i nieuniknionego wyniku poczenia pierwiastkw. Zanim to nastpi, zmuszeni jestemy zaakceptowa dualizm metodologiczny.
19
Ludwig von Mises
Ludzkie dziaanie
Ludzkie dziaanie jest jednym z czynnikw wywoujcych zmiany. Jest elementem aktywnoci kosmosu i jego stawania si. Stanowi wic uprawniony przedmiot bada naukowych. Ze wzgldu na to, e przynajmniej w obecnych warunkach nie mona wskaza na jego przyczyny, trzeba je uzna za dane ostatecznie i jako takie bada. Prawd jest, e zmiany bdce wynikiem ludzkiego dziaania s nieistotne w porwnaniu ze skutkami oddziaywania potnych si kosmicznych. Z punktu widzenia wiecznoci i nieskoczonoci wszechwiata czowiek jest nieskoczenie ma drobin. Jednake dla samego czowieka jego dziaanie i zmiany, jakie ono spowodowao, s czym bardzo istotnym. Dziaanie naley do istoty jego natury i egzystencji, jest rodkiem umoliwiajcym przeycie i wzniesienie si ponad poziom wiata zwierzt i rolin. Cho ludzkie dokonania s nietrwae i ulotne, to dla czowieka i uprawianej przez niego nauki maj pierwszorzdne znaczenie.
4. Racjonalno i irracjonalno; subiektywizm i obiektywizm bada prakseologicznych

Ludzkie dziaanie jest z koniecznoci zawsze racjonalne. Wyraenie racjonalne dziaanie jest wic pleonazmem i nie naley go uywa. Okrelenia racjonalny i irracjonalny w odniesieniu do ostatecznych celw dziaania s nieodpowiednie i pozbawione treci. Ostatecznym celem dziaania jest zawsze zaspokojenie jakiej potrzeby dziaajcego. Ze wzgldu na to, e nie da si zastosowa wasnych sdw wartociujcych wobec dziaa podejmowanych przez innego czowieka, nie ma sensu wydawa sdw na temat celw i aktw woli innych osb. Nikt nie jest zdolny wskaza, co mogoby uczyni innego czowieka bardziej szczliwym lub mniej niezadowolonym. Jeli kto krytykuje nasze postpowanie, to albo mwi, do czego by dy, gdyby by na naszym miejscu, albo z waciw dyktatorom arogancj, nie liczc si z nasz wol i aspiracjami, owiadcza, e mamy postpowa tak, jak jemu si podoba. Zazwyczaj dziaanie nazywane jest irracjonalnym, jeli za cen pewnych korzyci materialnych, namacalnych zmierza si do realizacji celw idealnych, wyszych. Taki sens ma na przykad stwierdzenie wypowiadane czasami z aprobat, a czasami z dezaprobat e czowiek, ktry powica ycie, zdrowie lub majtek dla zrealizowania wyszych celw, takich jak wierno swojemu wyznaniu, filozofii lub przekonaniom politycznym albo wolnoci i rozkwitowi swojego narodu, kieruje si motywami irracjonalnymi. Jednake denie do tych wyszych celw nie jest ani bardziej ani mniej
20
Ludwig von Mises
Ludzkie dziaanie
racjonalne lub irracjonalne ni realizacja innych celw. Bdem byoby sdzi, e ch zaspokojenia podstawowych potrzeb yciowych i zapewnienia sobie zdrowia jest bardziej racjonalna, naturalna lub uzasadniona ni denie do osignicia innych dbr i wartoci. To prawda, e potrzeba zaspokojenia godu i utrzymania odpowiedniej temperatury ciaa jest wsplna czowiekowi i innym ssakom i e czowiek, ktremu brakuje poywienia lub dachu nad gow, zwykle koncentruje si na zaspokojeniu tych pilnych potrzeb, odsuwajc na dalszy plan inne cele. Instynkt ycia, denie do przetrwania i wykorzystania wszystkich moliwoci dla wzmocnienia si yciowych jest podstawow cech ycia, charakterystyczn dla wszystkich istot ywych. Jednake uleganie temu instynktowi nie jest w przypadku czowieka nieuchronn koniecznoci. Zwierzta kieruj si instynktem przetrwania i przeduenia gatunku, czowiek natomiast moe powcign nawet te popdy. Moe panowa nad podaniem seksualnym i wol ycia. Moe przerwa swoje ycie, gdy warunki umoliwiajce przetrwanie wydaj mu si nie do przyjcia. Czowiek potrafi umrze za spraw lub popeni samobjstwo. ycie to dla czowieka konsekwencja wyboru, wynik sdu wartociujcego. Podobnie jest z potrzeb ycia w dobrobycie. Ju sam fakt istnienia ascetw, a take ludzi, ktrzy rezygnuj z korzyci materialnych w imi wiernoci ideaom, zachowania godnoci i szacunku do siebie, wiadczy o tym, e denie do zaspokojenia potrzeb materialnych nie jest wcale koniecznoci, lecz rezultatem wyboru. Oczywicie przewaajca wikszo ludzi woli y ni umrze i przedkada dobrobyt nad ubstwo. Jeli za naturalne i racjonalne kto uznaje wycznie zaspokajanie potrzeb fizjologicznych, a inne cele uwaa za sztuczne i irracjonalne, to dokonuje rozstrzygnicia arbitralnego. Cech specyficznie ludzk jest to, e czowiek dy nie tylko do zaspokojenia godu, zapewnienia sobie schronienia i przeduenia gatunku gdy te cele s wsplne wszystkim zwierztom lecz realizuje take potrzeby innego rodzaju. Czowiek ma specyficznie ludzkie potrzeby, ktre moemy nazwa wyszymi, inne ni te, ktre dzieli z pozostaymi ssakami 8 . Jeli terminy racjonalny i irracjonalny maj suy opisowi rodkw wybranych do realizacji celw, to wyraaj ocen przydatnoci i trafnoci wyboru okrelonej metody. Osoba oceniajca czyje postpowanie uznaje metod za waciw lub niewaciw w zalenoci od
8
Na temat bdw zwizanych ze spiowym prawem pacy patrz r. XXI, p. 6. Na temat nieporozumie wok
teorii Malthusa zob. r. XXIV s. ....
21
Ludwig von Mises
Ludzkie dziaanie
tego, czy dobrze si ona nadaje do osignicia zamierzonego celu. Czowiek nie jest nieomylny, bardzo czsto popenia bdy przy wyborze i zastosowaniu metod. Dziaanie niedostosowane do zamierzonego celu nie doprowadzi do jego realizacji. Jest niezgodne z celem, ale racjonalne, to znaczy stanowi wynik rozumnego cho obcionego bdem namysu i prby wprawdzie nieudanej osignicia zaoonego celu. Lekarze, ktrzy sto lat temu stosowali zarzucone obecnie metody leczenia raka, mieli z punktu widzenia wspczesnej patologii za mao wiedzy i dlatego ich metody byy nieskuteczne. Nie postpowali jednak nieracjonalnie, lecz robili, co byo w ich mocy. Prawdopodobnie za sto lat lekarze bd dysponowali znacznie skuteczniejszymi metodami leczenia tej choroby ni dzi. Bd dziaali skuteczniej, ale nie bd bardziej racjonalni ni dzisiejsi lekarze. Przeciwiestwem dziaania nie jest zachowanie irracjonalne, lecz automatyczna reakcja organw ciaa na bodziec lub instynktown potrzeb, nad ktr czowiek nie moe zapanowa aktem woli. W okrelonych okolicznociach na ten sam bodziec mona odpowiedzie mimowoln reakcj i dziaaniem. Jeli czowiek spoyje trucizn, ciao zareaguje obronnie, mobilizujc siy do zneutralizowania szkodliwej substancji. Jednoczenie mona te zastosowa odpowiednie antidotum. Jeli chodzi o problem przeciwstawienia racjonalnoci i irracjonalnoci, midzy naukami przyrodniczymi i spoecznymi nie ma rnicy. Nauka jest i musi by racjonalna. Nauka to prba zrozumienia zjawisk zachodzcych we wszechwiecie za pomoc systematycznego porzdkowania caej dostpnej wiedzy. Jednake, jak zaznaczylimy wczeniej, analiza przedmiotu bada i rozkadanie go na poszczeglne czynniki musi wczeniej czy pniej doj do punktu, ktrego nie da si przekroczy. Umys ludzki nie jest w stanie wyobrazi sobie wiedzy, ktra nie byaby ograniczona przez ostateczne dane niedostpne dalszej analizie i redukcji. Metoda naukowa, ktra prowadzi umys do tego punktu, jest cakowicie racjonalna. To, co dane ostatecznie, mona nazwa irracjonalnym faktem. Modne jest teraz zarzucanie naukom spoecznym, e s czysto racjonalne. Najczstszym zarzutem pod adresem ekonomii jest to, e lekceway irracjonaln stron ycia i rzeczywistoci oraz prbuje zamkn nieskoczone bogactwo zjawisk w suchych, racjonalnych schematach i martwych abstrakcjach. Trudno o bardziej absurdaln krytyk. Ekonomia, podobnie jak pozostae dziedziny wiedzy, posuwa si tak daleko, na ile pozwalaj racjonalne metody. W tym miejscu zatrzymuje si, ustaliwszy, e wanie napotkaa co, co
22
Ludwig von Mises
Ludzkie dziaanie
jest dane ostatecznie, to znaczy zjawisko, ktre przynajmniej w dzisiejszym stanie wiedzy nie daje si ju analizowa 9 . Twierdzenia prakseologii i ekonomii s wane dla kadego ludzkiego dziaania, i to bez wzgldu na jego motywy, przyczyny i cel. Ostateczne sdy wartociujce i cele ludzkiego dziaania stanowi dane dla wszystkich rodzajw bada naukowych. Nie mona ich dalej analizowa. Prakseologia zajmuje si metodami i rodkami sucymi do realizacji takich ostatecznych celw. Jej przedmiotem s rodki, a nie cele. To wanie mamy na myli, mwic o subiektywizmie oglnej nauki o ludzkim dziaaniu. Ostateczne cele wybrane przez dziaajcego czowieka traktuje ona jako dane. Jest wobec nich neutralna i powstrzymuje si od wygaszania sdw wartociujcych. Ocenia jedynie to, czy wybrane rodki s waciwe z punktu widzenia zamierzonego celu. Jeli dla eudajmonizmu tym celem jest szczcie, a dla utylitaryzmu i ekonomii uyteczno, to musimy interpretowa te terminy w sposb subiektywistyczny, jaki nadaje im dziaajcy czowiek, poniewa to z jego punktu widzenia cele te s podane. Za spraw tego formalizmu wspczesne rozumienie eudajmonizmu, hedonizmu i utylitaryzmu pozostaje w sprzecznoci z dawnymi materialnymi znaczeniami tych kierunkw, a nowoczesna subiektywistyczna teoria wartoci rozwija si w opozycji do obiektywistycznej teorii wartoci rozwijanej przez klasyczn ekonomi polityczn. Jednoczenie dziki temu subiektywizmowi nasza nauka nabiera obiektywizmu. Dziki temu, e jest subiektywistyczna i traktuje sdy wartociujce dziaajcego czowieka jako ostateczne dane, ktrych nie mona podda dalszej analizie, sytuuje si ponad sporami partii i walkami stronnictw. Pozostaje obojtna wobec konfliktw midzy rnymi dogmatycznymi teoriami i szkoami etyki, jest wolna od wartociowa, ukrytych zaoe i sdw. Charakteryzuje si uniwersalizmem, jest cakowicie i niezaprzeczalnie ludzka.
5. Przyczynowo jako warunek dziaania

Czowiek jest w stanie dziaa, poniewa ma zdolno odkrywania zwizkw przyczynowych, ktrym podlegaj zmiany i stawanie si we wszechwiecie. Dziaanie wymaga kategorii przyczynowoci i zakada jej istnienie. Dziaa moe tylko ten, kto patrzy na wiat w kategoriach przyczyn i skutkw. Mona wic powiedzie, e przyczynowo jest
W dalszej czci (r. II, p. 7, 8) zobaczymy, jakie stanowisko wobec ostatecznych przesanek empirycznych
zajmuj nauki spoeczne.
23
Ludwig von Mises
Ludzkie dziaanie
kategori dziaania. Kategoria rodkw i celw zakada istnienie kategorii przyczyny i skutku. W wiecie, w ktrym nie istniaaby przyczynowo ani powtarzalno zjawisk, nie byoby miejsca dla ludzkiego rozumowania i dziaania. Taki wiat byby istnym chaosem, w ktrym czowiek nie miaby adnych punktw orientacyjnych ani wskazwek. Nie sposb nawet wyobrazi sobie tak chaotycznego wiata. Gdy czowiek nie dostrzega zwizkw przyczynowych, nie moe dziaa. Tego twierdzenia nie mona odwrci. Nawet jeli czowiek wie o zwizkach przyczynowych czcych okrelone zjawiska, nie moe dziaa, o ile nie jest w stanie wpywa na przyczyn tych zjawisk. Wzorcem badania przyczynowoci byo postawienie sobie pytania: w ktrym miejscu i w jaki sposb mam zadziaa, eby zmieni bieg zdarze i sprawi, by wypadki potoczyy si inaczej, ni gdybym nie podj dziaania, by zmierzay w podanym przeze mnie kierunku? Czowiek stawia wic sobie pytanie: kto lub co ma zasadniczy wpyw na bieg rzeczy? Poszukuje powtarzalnoci i praw, poniewa chce interweniowa. Dopiero w pniejszym okresie metafizyka rozszerzya te badania, przeksztacajc je w poszukiwanie ostatecznej przyczyny bytu i istnienia. Musiay upyn stulecia, eby te zbyt ambitne zaoenia i za daleko posunite plany zostay ponownie sprowadzone do skromniejszego pytania o to, w ktrym miejscu naley zadziaa, eby osign okrelony cel, lub w jakich okolicznociach jest to moliwe. Z powodu zamieszania wywoanego przez niektrych wybitnych fizykw problem przyczynowoci przez ostatnie kilkadziesit lat ujmowano niewaciwie. Mona mie nadziej, e ten niechlubny rozdzia historii filozofii stanie si przestrog dla przyszych pokole filozofw. Przyczyny niektrych zmian s przynajmniej do tej pory nieznane. Czasami udaje si uzyska czciow wiedz na temat jakiego zjawiska i moemy na przykad powiedzie: w 70 procentach przypadkw A pociga za sob B, w pozostaych przypadkach C, a nawet D, E, F itd. Jeli chcemy zastpi t fragmentaryczn wiedz precyzyjniejszymi danymi, musimy rozoy A na bardziej podstawowe czynniki. Dopki nie zdoamy tego zrobi, dopty bdziemy zmuszeni zadowoli si tak zwanym prawem statystycznym. To jednak nie dotyczy prakseologicznego znaczenia przyczynowoci. Cakowita lub czciowa niewiedza w niektrych dziedzinach nie podwaa zasady przyczynowoci. Filozoficzne, epistemologiczne i metafizyczne zagadnienia dotyczce przyczynowoci i niepenej indukcji wykraczaj poza zakres prakseologii. Musimy po prostu przyj, e jeli
24
Ludwig von Mises
Ludzkie dziaanie
czowiek ma dziaa, to musi zna zwizki przyczynowe czce poszczeglne zdarzenia, procesy lub stany rzeczy. Czowiek osiga zamierzone cele tylko dziki dziaaniu opartemu na znajomoci tych zwizkw. Zdajemy sobie spraw z tego, e to stwierdzenie oznacza poruszanie si w bdnym kole. Jedynym dowodem, e prawidowo odczytalimy zwizki przyczynowe, jest bowiem to, i dziaanie, w ktrym kierowalimy si wiedz o tych zwizkach, doprowadzio do oczekiwanego rezultatu. Nie moemy jednak unikn tego bdnego koa w dowodzeniu wanie dlatego, e przyczynowo jest kategori dziaania. Ze wzgldu na t rol kategorii przyczynowoci prakseologia musi powici nieco uwagi temu podstawowemu zagadnieniu filozoficznemu.
6. Inne ja
Jeli terminu przyczynowo uyjemy w najszerszym sensie, to teleologi moemy nazwa rodzajem badania przyczynowoci. Przyczyny ostateczne s przede wszystkim przyczynami. Przyczyn zdarzenia spostrzegamy jako dziaanie lub quasi-dziaanie zmierzajce do pewnego celu. Zarwno czowiek pierwotny, jak i dziecko, przejawiajc naiwn postaw antropocentryczn, uwaaj za prawdopodobne, e wszelkie zmiany i zdarzenia s wynikiem aktywnoci jakiej istoty, ktra dziaa podobnie do nich samych. Wierz, e zwierzta, roliny, gry, rzeki i rda, a nawet kamienie i ciaa niebieskie s rwnie istotami, ktre czuj, maj wol i dziaaj. Dopiero w pniejszym stadium rozwoju kultury czowiek pozbywa si tych animistycznych przekona i zastpuje je wiatopogldem mechanistycznym. Mechanicyzm okaza si zasad tak porczn, e w kocu ludzie uznali, i moe on suy do wyjanienia wszystkich zagadnie teoretycznych i naukowych. Materializm i panfizykalizm gosz, e mechanicyzm jest istot wszelkiej wiedzy, a uywana przez nauki przyrodnicze metoda eksperymentalna i matematyczna jest jedynym naukowym sposobem mylenia. Wszelkie zmiany naley uzna za ruchy podlegajce prawom mechaniki. Zwolennicy mechanicyzmu lekcewa to, e wci istniej nierozwizane problemy dotyczce logicznej i epistemologicznej podstawy, na ktrej opieraj si zasady przyczynowoci i niepenej indukcji. Z ich punktu widzenia zasady te s poprawne, poniewa si sprawdzaj. To, e eksperymenty przeprowadzane w laboratorium potwierdzaj hipotezy, oraz to, e maszyny w fabrykach dziaaj zgodnie z oczekiwaniami technologii, dowodzi ich zdaniem poprawnoci metod i odkry wspczesnych nauk przyrodniczych. Jeli przyjmiemy, e nauka nie moe odkry prawdy zreszt kto wie, co waciwie oznacza prawda? to
25
Ludwig von Mises
Ludzkie dziaanie
przynajmniej mamy pewno, e sprawdza si w dziaaniu i zapewnia powodzenie naszym przedsiwziciom. Jednake wanie przyjcie tego pragmatycznego punktu widzenia pozwala dostrzec z ca wyrazistoci pustk dogmatu panfizykalizmu. Jak zauwaylimy wczeniej, nauka nie rozwizaa problemu zwizkw midzy umysem a ciaem. Panfizykalici z pewnoci nie mog twierdzi, e zalecane przez nich procedury sprawdziy si w dziedzinie stosunkw midzyludzkich i w naukach spoecznych. A przecie nie ma wtpliwoci co do tego, e zasada, wedle ktrej ja traktuje innych ludzi tak, jakby byli istotami mylcymi i dziaajcymi podobnie do niego, okazaa si uyteczna zarwno w yciu codziennym, jak i w nauce. Nie sposb zaprzeczy, e si sprawdzia. Nie ulega wtpliwoci, e traktowanie innych ludzi jako istot, ktre myl i dziaaj tak jak ja ego jest czym prawidowym. Jednoczenie jednak wydaje si, e trudno byoby praktycznie zweryfikowa postulat traktowania innych ludzi na rwni z pozostaymi przedmiotami bada nauk przyrodniczych. Epistemologiczne problemy zwizane z interpretacj zachowa innych ludzi s rwnie zoone jak problem przyczynowoci i niepena indukcja. Mona si zgodzi, e brak jest przekonujcych dowodw na to, by twierdzi, i moja logika jest logik wszystkich innych ludzi i w ogle jedyn ludzk logik oraz e kategorie mojego dziaania s kategoriami dziaania wszystkich innych ludzi i czowieka w ogle. Jednake pragmatyk musi pamita, e te twierdzenia sprawdzaj si zarwno w praktyce, jak i w nauce, a pozytywista nie moe przeoczy faktu, e kierujc swoje twierdzenia do innych, zakada milczco i porednio intersubiektywno logiki i realno sfery myli i dziaania drugiego ja, realno jego specyficznie ludzkiego charakteru 10 . Mylenie i dziaanie to cechy specyficznie ludzkie. S one charakterystyczne dla wszystkich istot ludzkich. Wyrniaj ludzi na tle wiata zwierzcego w nie mniejszym stopniu ni to, e czowiek naley do odrbnego gatunku homo sapiens. Zwizek midzy myleniem i dziaaniem nie naley do przedmiotu prakseologii. Dla potrzeb prakseologii wystarczy stwierdzenie faktu, e istnieje tylko jedna logika zrozumiaa dla ludzkiego umysu i e istnieje tylko jeden rodzaj ludzkiego dziaania zrozumiay dla umysu czowieka. Odpowied na pytanie, czy gdzie istniej lub mog istnie inne byty nadludzkie lub stojce
10
Zob.: Alfred Schtz, Der sinnhafte Aufbau der sozialen Welt, Vien 1932, s. 18.
26
Ludwig von Mises
Ludzkie dziaanie
niej od czowieka ktre myl i dziaaj w inny sposb, pozostaje poza zasigiem ludzkiego umysu. Musimy ograniczy nasze pole bada do ludzkiego dziaania. Owo ludzkie dziaanie, ktre jest nierozerwalnie zwizane z ludzkim myleniem, przebiega wedug zasad logicznej koniecznoci. Umys ludzki nie jest w stanie poj relacji logicznej, ktra nie byaby zgodna z jego wasn struktur. Nie moe te poj takiego dziaania, ktrego kategorie rniyby si od kategorii rzdzcych naszym dziaaniem. Istniej tylko dwie zasady, wedug ktrych czowiek pojmuje rozumowo rzeczywisto, a mianowicie celowo i przyczynowo. To, co nie mieci si w tych kategoriach, jest cakowicie niedostpne ludzkiemu umysowi. Zdarzenie, ktrego nie mona zinterpretowa wedug jednej z tych zasad, pozostaje dla czowieka niezrozumiae i tajemnicze. Zmian mona rozumie albo jako wynik dziaania mechanicznej przyczyny, albo jako rezultat celowego dziaania. Dla ludzkiego umysu nie istnieje trzecia moliwo 11 . Jak ju zostao powiedziane, celowo mona uwaa za rodzaj przyczynowoci. Stwierdzenie tej prawdy nie likwiduje jednak zasadniczych rnic midzy tymi dwiema kategoriami. wiatopogld panmechanistyczny jest zwizany z metodologicznym monizmem. Zwolennicy tego wiatopogldu uznaj wycznie mechanistyczn przyczynowo, poniewa tylko z ni wi warto poznawcz, a w kadym razie uwaaj, e takie poznanie jest bardziej wartociowe ni poznanie w kategoriach celowoci. Jest to metafizyczny przesd. Ze wzgldu na ograniczenia ludzkiego rozumu obie zasady poznania przyczynowo i celowo s niedoskonae i nie umoliwiaj dotarcia do ostatecznej prawdy. Przyczynowo prowadzi do regressus in infinitum, ktrego rozum nie moe nigdy wyczerpa. Celowo okazuje si uomna, gdy zadamy pytanie, co porusza pierwszego poruszyciela. Kada z metod zatrzymuje si na ostatecznych danych, ktre nie mog by dalej analizowane i wyjaniane. Rozumowanie i badania naukowe nigdy nie dadz umysowi penego ukojenia, cakowitej pewnoci ani doskonaego poznania wszystkich rzeczy. Jeli kto poszukuje tego rodzaju wiedzy, powinien zwrci si ku wierze i prbowa uspokoi swoje sumienie tym, e przyjmie jedno z wyzna religijnych lub stanie si zwolennikiem jakiej doktryny metafizycznej. Jeli nie chcemy wyj poza sfer rozumu i dowiadczenia, musimy uzna, e ludzie dziaaj. Nie moemy lekceway tego faktu, kierujc si panujc mod i arbitralnymi opiniami. Dowiadczenie potoczne nie tylko dowodzi, e odpowiedni metod badania
11
Por.: Karel Engli, Begrndung der Teleologie als Form des empirischen Erkennens, Brnn 1930, s. 15 i n.
27
Ludwig von Mises
Ludzkie dziaanie
naszego zewntrznego otoczenia zapewnia kategoria przyczynowoci, lecz take wskazuje nie mniej przekonujco e inni ludzie s istotami dziaajcymi, podobnie jak my sami. Dla zrozumienia dziaania moemy si posuy tylko jednym schematem interpretacji i analizy, a mianowicie takim, ktry wynika z poznania i analizy naszych wasnych celowych zachowa. Zagadnienie badania i analizy dziaania innych ludzi nie jest w aden sposb zwizane z problemem istnienia duszy lub duszy niemiertelnej. Empiryzm, behawioryzm i pozytywizm kwestionuj wszelkie teorie dotyczce duszy; tymczasem dla nas zagadnienie to nie ma znaczenia. Nas interesuje odpowied na pytanie, czy moliwe jest intelektualne uchwycenie ludzkiego dziaania, gdybymy nie uznali go za sensowne i zaplanowane zachowanie zmierzajce do okrelonego celu. Behawioryzm i pozytywizm chciayby zastosowa empiryczne metody nauk przyrodniczych do badania ludzkiego dziaania, rozumianego jako reakcja na bodce. Jednak za pomoc metod nauk przyrodniczych nie da si opisa samych bodcw. Kada prba ich opisu musi odwoywa si do znaczenia, jakie nadaje im dziaajcy czowiek. Bodcem moemy nazwa ofert sprzeday jakiego towaru. Jednake nie moemy opisa istoty takiej oferty, cech wyrniajcych j spord innych, jeli nie wkroczymy w sfer znaczenia przypisywanego tej sytuacji przez osoby biorce w niej udzia. adne dialektyczne sztuczki nie zmieni tego, e czowiek kieruje si w swoim dziaaniu chci osignicia celu. Wanie to celowe zachowanie dziaanie jest przedmiotem naszej nauki. Nie moemy zaj si naszym przedmiotem, jeli pominiemy znaczenie, ktre dziaajcy czowiek przywizuje do tej sytuacji, to znaczy do zastanego stanu rzeczy i do swojego zachowania wobec tej sytuacji. Fizyk nie powinien poszukiwa ostatecznych przyczyn, poniewa nic nie wskazuje na to, eby zdarzenia, ktre s przedmiotem bada fizyki, naleao interpretowa jako rezultat dziaa jakiej istoty zmierzajcej do celu na sposb ludzki. Z kolei prakseolog nie powinien lekceway znaczenia aktw woli i intencji dziaajcego podmiotu; s one niewtpliwie faktami. Gdyby je pomin w swoich badaniach, nie zajmowaby si ju ludzkim dziaaniem. Bardzo czsto ale nie zawsze mona bada jakie zdarzenie zarwno z punktu widzenia prakseologii, jak i nauk przyrodniczych. Jeli jednak kto analizuje wystrza z pistoletu z fizycznego i chemicznego punktu widzenia, nie jest prakseologiem. Pomija bowiem zagadnienia, ktrych wyjanienie jest zadaniem nauki o celowym zachowaniu czowieka. O poytecznoci instynktw Dowodem na to, e czowiek moe bada rzeczywisto tylko na jeden z dwch sposobw w kategoriach przyczyn lub skutkw mog by problemy zwizane z poytecznoci
28
Ludwig von Mises
Ludzkie dziaanie
instynktw. Istniej takie rodzaje zachowa, ktre mona interpretowa za pomoc metod przyczynowych stosowanych w naukach przyrodniczych, cho nie da si ich uzna za celowe ludzkie dziaanie. eby zrozumie ten rodzaj dziaania, posumy si pomocniczym pojciem quasi-dziaania, ktrym s poyteczne instynkty. U organizmw ywych obserwujemy, po pierwsze, wrodzon skonno do reagowania na bodce wedug pewnego wzorca oraz, po drugie, korzystny wpyw takich reakcji na wzmocnienie lub podtrzymanie si yciowych organizmu. Gdybymy mogli zinterpretowa takie zachowania jako rezultat dziaania zmierzajcego do celu, to nazwalibymy je dziaaniem i badali teleologicznymi metodami prakseologii. Poniewa jednak w tych zachowaniach nie wykrylimy adnych oznak wiadomoci, przypuszczamy, e istotn rol odegra tu jaki nieznany czynnik nazwijmy go instynktem. Mwimy, e instynkty zawiaduj quasi-zwierzcymi zachowaniami i niewiadomymi, ale podanymi reakcjami mini i nerww czowieka. Jednak to, e hipostazujemy wystpujcy w tym zachowaniu niewyjaniony czynnik, uznajc go za pewn si i nazywajc instynktem, nie poszerza naszej wiedzy. Musimy pamita, e sowo instynkt jest tylko oznaczeniem punktu, poza ktry przynajmniej na razie nie moemy wykroczy w badaniach naukowych. W biologii odkryto naturalne, a wic mechanistyczne przyczyny wielu procesw, ktre dawniej przypisywano dziaaniu instynktw. Jest jednak wiele zjawisk, ktrych nie mona uzna za mechaniczne ani chemiczne reakcje na mechaniczne lub chemiczne bodce. Niektre zachowania zwierzt da si zrozumie, jeli zaoy si, e istnieje czynnik, ktry nimi kieruje. Behawioryci udz si, e ludzkie dziaanie mona bada z zewntrz za pomoc metod psychologii zwierzt. Wszystkie zwierzce zachowania wykraczajce poza prosty fizjologiczny proces, taki jak oddychanie lub metabolizm, powinno si bada wykorzystujc wypracowane przez prakseologi pojcia dotyczce znaczenia zachowa. Behawiorysta przystpuje do bada wyposaony we waciwe ludziom pojcia celu i jego realizacji. Chcc nie chcc posuguje si specyficznie ludzkimi pojciami poytku i szkodliwoci. Oszukuje si, wykluczajc wszystkie werbalne odniesienia do wiadomoci i celowoci. W rzeczywistoci jego umys cigle poszukuje celw i ocenia kade zachowanie z punktu widzenia znieksztaconego pojcia poytecznoci. Nauka dotyczca ludzkiego zachowania o ile zachowanie to nie sprowadza si do fizjologii nie moe unikn odwoa do znaczenia i celu. Nie moe posikowa si wiedz, ktrej dostarcza psychologia zwierzt i obserwacja noworodkw. Przeciwnie: to psychologia zwierzt i psychologia dziecica nie moe si
29
Ludwig von Mises
Ludzkie dziaanie
obej bez pomocy nauki o ludzkim dziaaniu. Bez kategorii prakseologicznych nie moglibymy wyobrazi sobie i zrozumie zachowania zwierzt ani niemowlt. Obserwacja instynktownych zachowa zwierzt zadziwia czowieka i skania go do zadawania sobie pyta, na ktre nie ma zadowalajcych odpowiedzi. Tymczasem to, e zwierzta, a nawet roliny reaguj w sposb quasi-celowy, jest rwnie niezwyke jak to, e czowiek myli i dziaa, e w wiecie nieorganicznym przewaaj zwizki funkcjonalne, a w wiecie organicznym wystpuj procesy biologiczne. Wszystko to jest cudem w tym sensie, e dla naszego badajcego umysu ma status ostatecznych przesanek. Takim podstawowym faktem jest rwnie instynkt zwierzt. Pojcie instynktu, podobnie jak pojcia ruchu, siy, ycia i wiadomoci, jest tylko terminem okrelajcym zjawisko nalece do ostatecznych przesanek. Naley zaznaczy, e niczego ono nie wyjania, nie wskazuje te adnej przyczyny ani przyczyny ostatecznej 12 . Cel ostateczny Aby unikn nieporozumie dotyczcych kategorii prakseologicznych, warto zwrci uwag na pewien truizm. Prakseologia, podobnie jak nauki historyczne zajmujce si ludzkim dziaaniem, bada celowe dziaanie czowieka. Jeli mwi o celach, to ma na uwadze cele, ktre stawia sobie dziaajcy czowiek. Jeli mwi o znaczeniu, to chodzi tu o znaczenie, ktre dziaajcy czowiek przypisuje swoim dziaaniom. Prakseologia i historia jako przejawy ludzkiego umysu podlegaj uwarunkowaniom zwizanym ze zdolnociami intelektualnymi miertelnej istoty, jak jest czowiek. Nie pretenduj do wyczerpujcej wiedzy na temat intencji absolutnego i obiektywnego umysu, na temat obiektywnego znaczenia zdarze i sensu rozwoju w historii; nie wypowiadaj si o planach, ktre Bg, Natura, Weltgeist * lub objawione przeznaczenie prbuj realizowa, kierujc losami wiata i czowieka. Nie maj nic wsplnego z tak zwan filozofi historii. W przeciwiestwie do dzie Hegla, Comtea, Marksa i wielu innych autorw nie twierdz, e ustaliy, jakie jest prawdziwe, obiektywne i absolutne znaczenie ycia i historii 13 .
12
La vie est une cause premire qui nous chappe comme toutes les causes premires et dont la science
exprimentale na pas se proccuper. Claude Bernard, La Science exprimentale, Paris 1878, s. 137.
*
Duch wiata (przyp. tum.) Na temat filozofii historii zob.: Ludwig von Mises, Theory and History, New Haven 1957, s. 159 I n.
13
30
Ludwig von Mises Czowiek wegetatywny
Ludzkie dziaanie
Wedug niektrych filozofw ostatecznym celem czowieka powinno by powstrzymanie si od wszelkiego dziaania. Postrzegaj oni ycie jako pene blu, cierpienia i udrk absolutne zo. Arbitralnie wyrokuj, e adne celowe dziaania czowieka nie mog sprawi, eby ycie stao si znone. Szczcie mona wedug nich osign tylko dziki cakowitej rezygnacji ze wiadomoci, woli i wycofaniu si z ycia. Do szczcia i zbawienia mona dy tylko w jeden sposb naley sta si biernym, obojtnym i bezwadnym jak rolina. Absolutnym dobrem jest porzucenie mylenia i dziaania. Tego rodzaju nauki nale do istoty rnych nurtw filozofii indyjskiej, zwaszcza buddyzmu, oraz filozofii Schopenhauera. Prakseologia nie zajmuje wobec nich stanowiska. Pozostaje neutralna w stosunku do wszelkich sdw wartociujcych i wyboru ostatecznych celw. Jej zadaniem nie jest wydawanie pozytywnych lub negatywnych ocen, lecz opisywanie tego, co jest. Przedmiotem prakseologii jest ludzkie dziaanie. Prakseologia zajmuje si dziaajcym czowiekiem, a nie czowiekiem zamienionym w rolin i sprowadzonym do egzystencji czysto wegetatywnej.
31
Ludwig von Mises
Ludzkie dziaanie
II. EPISTEMOLOGICZNE ZAGADNIENIA NAUK O LUDZKIM DZIAANIU 1. Prakseologia a historia

Ludzkie dziaanie jest przedmiotem dwch gazi nauki: prakseologii i historii. Historia zajmuje si gromadzeniem i porzdkowaniem wszystkich pyncych z dowiadczenia danych dotyczcych ludzkiego dziaania. Jej badania skupiaj si na konkretnych dziaaniach i obejmuj nieskoczone bogactwo ludzkich de oraz aktywnoci poszczeglnych ludzi wraz z ich przypadkowymi, specyficznymi lub wyjtkowymi konsekwencjami. Historia koncentruje si na ideach kierujcych ludzkimi dziaaniami i rezultatach tych dziaa. W polu jej zainteresowa mieszcz si wszelkie aspekty ludzkich dziaa. Obok historii oglnej istnieje historia dotyczca poszczeglnych zagadnie, takich jak polityka, wojskowo, idee, filozofia, gospodarka, technika, literatura, nauka, religia, moralno i obyczaje oraz wiele innych dziedzin ycia. Za badania historyczne naley te uzna te dziay etnologii i antropologii, ktre wykraczaj poza zakres biologii, te obszary psychologii, ktre nie dotycz fizjologii, epistemologii ani filozofii, oraz te dociekania lingwistyki, ktre nie mieszcz si w zakresie logiki ani fizjologii narzdw mowy 14 . Przedmiotem wszystkich nauk historycznych jest przeszo. Nauki te nie mwi o wszelkich dziaaniach ludzi, na przykad o dziaaniach przyszych. Badania historyczne daj czowiekowi mdro i pewne rozeznanie, ale nie daj mu wiedzy ani umiejtnoci, ktre mgby wykorzysta wykonujc konkretne zadanie. Nauki przyrodnicze zajmuj si rwnie zdarzeniami przeszymi. Kade dowiadczenie jest dowiadczeniem czego, co ju przemino; nie istniej dowiadczenia zdarze przyszych.
14
Historia gospodarcza, ekonomia opisowa i statystyka gospodarcza s oczywicie naukami historycznymi.
Termin socjologia jest uywany w dwch rnych znaczeniach. Socjologia opisowa zajmuje si tymi historycznymi zjawiskami z zakresu ludzkiego dziaania, ktre nie s przedmiotem badania ekonomii opisowej. Zakres jej bada czciowo pokrywa si z polem bada etnologii i antropologii. Socjologia oglna zajmuje si z kolei dowiadczeniem historycznym z bardziej uniwersalnego punktu widzenia ni inne nauki historyczne. Waciwa historia bada np. dzieje poszczeglnych narodw lub obszarw geograficznych. Max Weber natomiast w swoim najwaniejszym dziele (Gospodarka i spoeczestwo, tu. Dorota Lachowska, Warszawa 2002, s. 905 1114) zajmuje si miastem w ogle, tzn. oglnym dowiadczeniem historycznym dotyczcym miast, nie ograniczajc si do jakiego okresu, rejonu geograficznego lub poszczeglnych ludw, narodw, ras i cywilizacji.
32
Ludwig von Mises
Ludzkie dziaanie
Jednak dowiadczenie, ktremu nauki przyrodnicze zawdziczaj swoje osignicia, to dowiadczenie polegajce na eksperymencie. W eksperymencie poszczeglne elementy skadajce si na zmian mog by obserwowane w izolacji. Zgromadzone w ten sposb dane mog by wykorzystane w indukcji, specyficznej procedurze wnioskowania, ktra okazaa si przydatna ze wzgldw pragmatycznych, mimo e jej status epistemologiczny stanowi wci nierozwizany problem. Dowiadczenie, z ktrym maj do czynienia nauki dotyczce ludzkiego dziaania, jest zawsze dowiadczeniem zoonych zjawisk. Ludzkiego dziaania nie da si podda eksperymentom laboratoryjnym. Nie jestemy w stanie obserwowa zmiany w obrbie jednego tylko elementu zdarzenia, gdy inne jego elementy pozostaj niezmienione. Dowiadczenie historyczne jako dowiadczenie zoonych zjawisk nie dostarcza wiedzy o faktach w takim sensie, w jakim nauki przyrodnicze uywaj tego terminu na okrelenie izolowanych zdarze badanych w eksperymentach. Wiedza, ktrej dostarcza dowiadczenie historyczne, nie moe by wykorzystana jako materia do budowy teorii i przewidywa dotyczcych przyszych zdarze. Kade dowiadczenie historyczne moe by interpretowane na wiele sposobw, std te zazwyczaj obrasta rnymi interpretacjami. Postulaty pozytywizmu i podobnych szk metafizycznych s wic zudne. Nie jest moliwe zreformowanie nauk dotyczcych ludzkiego dziaania zgodnie z wzorcem obowizujcym w fizyce i innych naukach przyrodniczych. Nie istnieje metoda zbudowania aposteriorycznej teorii postpowania czowieka i zdarze spoecznych. Historia nie moe ani udowodni, ani podway adnego oglnego twierdzenia w taki sposb, w jaki nauki przyrodnicze przyjmuj lub odrzucaj hipotez na podstawie eksperymentw laboratoryjnych. Nie jest moliwa ani eksperymentalna weryfikacja, ani eksperymentalna falsyfikacja oglnego twierdzenia z dziedziny historii. Zoone zjawiska, zaistniae w nastpstwie acucha przyczyn, nie mog suy za sprawdzian poprawnoci jakiejkolwiek teorii. Przeciwnie, zjawiska takie staj si zrozumiae tylko dziki ich interpretacji w wietle teorii, ktre ju wypracoway inne dziedziny. W przypadku zjawisk naturalnych interpretacja zdarzenia nie moe by sprzeczna z teoriami pozytywnie zweryfikowanymi przez eksperymenty. W przypadku zdarze historycznych nie istnieje takie ograniczenie. Komentatorzy mog podawa dowolne, arbitralne wyjanienia. Kiedy trzeba co wyjani, umys ludzki bez trudu stwarza wymylone ad hoc teorie, ktre nie maj adnego logicznego uzasadnienia.
33
Ludwig von Mises
Ludzkie dziaanie
W dziedzinie historii prakseologia odgrywa rol ograniczenia podobnego do rygorw, ktre teorie weryfikowane eksperymentalnie nakadaj na interpretacje dotyczce poszczeglnych zdarze fizycznych, chemicznych i fizjologicznych. Prakseologia jest nauk teoretyczn i systematyczn, a nie historyczn. Dziedzin jej bada jest ludzkie dziaanie jako takie; wszelkie zewntrzne, przypadkowe i jednostkowe okolicznoci towarzyszce konkretnym dziaaniom nie maj dla niej znaczenia. Poznanie prakseologiczne ma charakter czysto formalny i oglny, nie dotyczy treci ani specyficznych cech okrelonego przypadku. Prakseologia dy do poznania wanego we wszystkich tych przypadkach, w ktrych warunki odpowiadaj dokadnie warunkom podanym w jej zaoeniach i wnioskowaniach. Jej twierdzenia i ustalenia nie wynikaj z dowiadczenia. Podobnie jak twierdzenia logiczne i matematyczne, s one zdaniami apriorycznymi. Nie podlegaj weryfikacji ani falsyfikacji na gruncie dowiadczenia i faktw. Zarwno pod wzgldem logicznym, jak i chronologicznym poprzedzaj wszelkie zrozumienie faktw historycznych. Stanowi warunek konieczny intelektualnego uchwycenia zdarze historycznych. Bez twierdze prakseologii nie bylibymy w stanie dojrze w zdarzeniach niczego poza zmieniajcymi si jak w kalejdoskopie sytuacjami i oglnym chaosem.
2. Formalny i aprioryczny charakter prakseologii

We wspczesnej filozofii modny jest pogld, e wiedza aprioryczna nie istnieje. Wszelk wiedz twierdz filozofowie czowiek czerpie z dowiadczenia. T postaw mona rozumie jako przesadn reakcj na wybujae ambicje teologii oraz bdy filozofii dziejw i filozofii przyrody. Metafizycy chcieli za pomoc intuicji odkry zasady moralne, sens historycznej ewolucji, waciwoci duszy i materii, a take prawa rzdzce zdarzeniami fizycznymi, chemicznymi i fizjologicznymi. Dowolno ich spekulacji przejawiaa si zwaszcza w beztroskim lekcewaeniu wiedzy dotyczcej suchych faktw. Byli przekonani, e rozum, nie odwoujc si do dowiadczenia, moe wyjani wszelkie zjawiska i odpowiedzie na wszystkie pytania. Wspczesne nauki przyrodnicze zawdziczaj swoje osignicia metodzie obserwacji i eksperymentu. Nie ulega wtpliwoci, e empiryzm i pragmatyzm trafnie opisuj procedury stosowane w naukach przyrodniczych. Jednak na pewno kierunki te cakowicie si myl, gdy usiuj odrzuci wszelk wiedz aprioryczn, traktujc logik, matematyk i prakseologi jako nauki empiryczne i korzystajce z eksperymentu bd te jako dziedziny operujce wycznie tautologiami.
34
Ludwig von Mises
Ludzkie dziaanie
Bdna ocena prakseologii ma swoje rdo w cakowitej nieznajomoci ekonomii 15 wrd filozofw, a czsto take w ich zaskakujco skromnej wiedzy historycznej. Filozofowi wydaje si, e zgbianie zagadnie filozoficznych jest zajciem tak wzniosym i szlachetnym, e nie wolno go traktowa na rwni z jakkolwiek inn prac zarobkow. Profesor czuje si dotknity tym, e za swoje filozofowanie otrzymuje wynagrodzenie; za obraliwe uwaa przypuszczenie, e zarabia pienidze jak rzemielnik czy wyrobnik. Sprawy finansowe s dla niego zbyt przyziemne; filozof badajcy doniose zagadnienia prawdy i absolutnych wiecznych wartoci nie powinien zaprzta sobie gowy problemami ekonomicznymi. Pytanie o to, czy w myleniu istniej aprioryczne elementy, to znaczy konieczne i nieuchronne intelektualne warunki rozumowania, kadorazowo poprzedzajce pojmowanie i dowiadczenie, trzeba odrni od pytania o to, w jaki sposb czowiek drog dziedziczenia naby specyficznie ludzkie zdolnoci umysowe. Przodkami czowieka byy istoty nieposiadajce tych umiejtnoci. Owi przodkowie byli obdarzeni pewnym potencjaem, ktry po wielu wiekach ewolucji uczyni z nich stworzenia rozumne. Przemiana ta dokonaa si pod wpywem zmian w rodowisku, ktre oddziayway na kolejne pokolenia naszych przodkw. Empiryci wycigaj std wniosek, e podstawowe prawida rozumowania to rezultat dowiadczenia i przejaw adaptacji czowieka do warunkw otoczenia. Konsekwencj tego rozumowania jest wniosek, e midzy przodkami czowieka a homo sapiens istniay rne stadia porednie istoty, ktre wprawdzie nie byy obdarzone ludzk zdolnoci rozumowania, ale posiaday podstawowe umiejtnoci dokonywania racjonalnych wnioskowa. Ich umys nie by jeszcze logiczny, lecz by tak rzec prelogiczny (lub raczej nie w peni logiczny). Dokonywane przez nie chaotyczne i niedoskonae pod wzgldem logicznym operacje mylowe ewoluoway krok po kroku ze stadium prelogicznego do logicznego. Rozum, intelekt i logika s zjawiskami historycznymi. Logika ma swoj histori, podobnie jak technologia. Nic nie wskazuje na to, eby logika, ktr znamy, stanowia ostatni etap ewolucji intelektualnej. Ludzka logika jest historycznym stadium przejciowym
15
Niewielu jest filozofw, ktrzy mieliby wiksz znajomo rnych dziedzin wspczesnej nauki ni
Bergson. Jednak w jego ostatniej wspaniaej ksice pojawia si luna uwaga, ktra wiadczy o jego zupenej niewiedzy na temat podstawowego twierdzenia wspczesnej teorii wartoci i wymiany. W swoich rozwaaniach dotyczcych wymiany Bergson umieszcza takie zdanie: Nawet w najbardziej pierwotnych spoeczestwach taka wymiana bya praktykowana; byaby ona jednak niemoliwa, gdyby wpierw nie spytano, czy oba wymieniane przedmioty maj na pewno t sam warto, tzn., czy mona by je wymieni na trzeci taki sam przedmiot (Henri Bergson, Dwa rda moralnoci i religii, tum. Tadeusz Gadacz, Krakw 1993, s. 73).
35
Ludwig von Mises
Ludzkie dziaanie
pomidzy praludzkim stadium alogicznym a stadium logiki nadludzkiej. Rozum i umys, najskuteczniejsze narzdzia przetrwania, jakimi dysponuje czowiek, s zwizane z cigiem wydarze rozgrywajcych si w wiecie zwierzcym. Nie s ani wieczne, ani niezmienne, lecz przejciowe. Ponadto nie ulega wtpliwoci, e w rozwoju osobniczym kadego czowieka powtarzane s nie tylko przemiany fizjologiczne od prostej komrki do zoonego organizmu ssaka, lecz take kolejne etapy rozwoju duchowego od stadium czysto wegetatywnego i zwierzcego do rozumnoci. Przeobraenia te nie kocz si w okresie prenatalnym, lecz dopiero wtedy, gdy czowiek osignie poziom ludzkiej wiadomoci. Kady czowiek wydobywa si wic stopniowo z mrokw wczesnego dziecistwa i osiga kolejne stadia logicznej struktury umysu. Rozwamy teraz przypadek zwierzt. Zdajemy sobie spraw, e midzy naszym rozumem a zachodzcymi w mzgu i nerwach zwierzt procesami, ktre steruj ich reakcjami, istnieje przepa. Jednoczenie jednak moemy si domyla, e w zwierzciu istniej siy rozpaczliwie dce do wiadomego rozumienia. Zwierzta s niczym winiowie, ktrzy chc wyrwa si z puapki wiecznej ciemnoci i automatyzmu reakcji. Potrafimy wczu si w ich sytuacj, poniewa sami znajdujemy si w podobnym pooeniu: bezskutecznie prbujemy walczy z ograniczeniami naszego aparatu intelektualnego, usiujc uzyska nieosigalne, doskonae poznanie. Nie na tym jednak polega zagadnienie apriorycznoci. Problemem nie jest to, w jaki sposb powstaa wiadomo i rozumno, lecz to, co stanowi istot logicznej struktury ludzkiego umysu, i jakie s jej niezbdne cechy. Podstawowych relacji logicznych nie da si udowodni ani obali. Kada prba ich dowiedzenia musi zakada ich wano. Niemoliwe jest wyoenie tych zwizkw komu, kto sam si nimi nie posuguje. Nie powiod si take prby opisania ich za pomoc regu definiowania. S to twierdzenia pierwotne, ktre poprzedzaj wszelkie nominalne i realne definicje. Stanowi kategorie ostateczne, niepoddajce si analizie. Umys czowieka ju ze swej natury nie jest w stanie wyobrazi sobie kategorii logicznych niezgodnych z tymi podstawowymi relacjami. Bez wzgldu na to, jak postrzegaj owe relacje istoty nadludzkie, czowiek nie moe od nich uciec i musi si nimi posugiwa. S koniecznym warunkiem percepcji, apercepcji i dowiadczenia.
36
Ludwig von Mises
Ludzkie dziaanie
S one rwnie koniecznym warunkiem pamici. Nauki przyrodnicze maj skonno do opisywania pamici jako zjawiska nalecego do szerszej kategorii funkcji organizmw ywych. Kady ywy organizm zachowuje lady dawniejszych bodcw, a obecny stan materii nieorganicznej zosta uksztatowany w wyniku oddziaywania wszystkich czynnikw, ktrym podlega w przeszoci. Obecny stan wszechwiata jest wytworem jego przeszoci. Moemy wic powiedzie, posugujc si metafor, e struktura geologiczna ziemi przechowuje w swojej pamici informacje o wszystkich wczeniejszych zmianach w kosmosie, a ciao czowieka zostao uksztatowane w wyniku zmiennych kolei losu i przemian, ktrych doznali jego przodkowie i on sam. Pami jest jednak czym innym ni strukturalna jedno i cigo ewolucji wszechwiata. Pami jest zjawiskiem nalecym do sfery wiadomoci i jako taka podlega uwarunkowaniom logicznej apriorycznoci. Psychologowie maj trudnoci z wyjanieniem, dlaczego czowiek nie pamita niczego z okresu prenatalnego i niemowlcego. Freud prbowa wytumaczy t niemono przypomnienia sobie zdarze z wczesnych okresw ycia jako wynik wyparcia niepodanych wspomnie. W rzeczywistoci chodzi o to, e w przypadku stanw niewiadomych nie ma czego zapamitywa. Zwierzcy automatyzm i niewiadoma reakcja na bodziec fizjologiczny nie s materiaem, ktry mgby zapamita pd, noworodek albo dorosy czowiek. Zapamitywa mona tylko stany wiadome. Umys czowieka nie jest czyst kart, na ktrej wydarzenia zewntrzne jedynie odciskaj swoje lady. Jest wyposaony w zestaw narzdzi do rozumienia rzeczywistoci. Czowiek zdoby te narzdzia, to znaczy logiczn struktur swojego umysu, w toku ewolucji od ameby do postaci, ktr ma obecnie. Narzdzia te s jednak pod wzgldem logicznym wczeniejsze ni dowiadczenie. Czowiek nie jest wycznie zwierzciem cakowicie zalenym od bodcw, ktre nieuchronnie ksztatowayby jego ycie. Jest rwnie istot dziaajc. A kategoria dziaania poprzedza logicznie kade konkretne dziaanie. To, e czowiek nie jest w stanie wyobrazi sobie kategorii niezgodnych z podstawowymi zwizkami logicznymi i z zasadami przyczynowoci i celowoci, wymaga od niego stosowania si do czego, co mona by nazwa metodologicznym aprioryzmem. W naszych codziennych zachowaniach mamy nieustannie do czynienia z niezmiennoci i powszechnoci kategorii mylenia i dziaania. Gdy zwracamy si do innych ludzi, gdy chcemy przekaza im jak informacj lub przekona ich do czego, gdy pytamy i udzielamy odpowiedzi, to wykonujemy te czynnoci tylko dziki temu, e moemy si odwoa do
37
Ludwig von Mises
Ludzkie dziaanie
czego wsplnego wszystkim ludziom, a mianowicie logicznej struktury ludzkiego rozumu. Myl, e A mogoby by jednoczenie nie-A, lub e kto mgby jednoczenie wole A od B i B od A, jest dla ludzkiego umysu po prostu niepojta i absurdalna. Nie jestemy w stanie wyobrazi sobie mylenia prelogicznego ani metalogicznego. Nie moemy myle o wiecie nie posugujc si kategoriami przyczynowoci i celowoci. Dla czowieka nie ma znaczenia, czy poza sfer dostpn ludzkiemu umysowi istniej inne dziedziny, w ktrych tkwi co, co sprawia, e rni si one pod wzgldem kategorii od ludzkiego mylenia i dziaania. adna wiedza z tych sfer nie przenika do ludzkiego umysu. Pytania o to, czy rzeczy same w sobie s rne od tego, jakimi je spostrzegamy, o to, czy istniej wiaty, ktrych istnienia nawet nie przeczuwamy, i pojcia, ktrych nie moglibymy poj, s jaowe. Problemy te znajduj si poza zasigiem ludzkiego poznania. Poznanie zaley od struktury ludzkiego umysu. Jeli jego przedmiotem ma by ludzkie dziaanie, to badania dotyczce dziaania musz by prowadzone w kategoriach waciwych ludzkiemu umysowi. Wiedza na temat dziaania jest wynikiem projekcji umysu na zewntrzny wiat stawania si i przemiany. Wszystkie twierdzenia prakseologii dotycz wycznie tych kategorii dziaania i s wane tylko w granicach, w ktrych one obowizuj. Prakseologia nie usiuje zdoby wiedzy na temat wiatw i zwizkw, o ktrych nikomu si nie nio i ktrych nie mona sobie wyobrazi. Prakseologia jest wic nauk ludzk w dwojakim sensie. Jest ludzka, poniewa w granicach precyzyjnie okrelonych przez przyjte zaoenia dochodzi do powszechnie obowizujcych twierdze na temat wszelkiego ludzkiego dziaania. Jest ludzka rwnie dlatego, e zajmuje si wycznie ludzkim dziaaniem i nie prbuje zdoby wiedzy o dziaaniu istot innych od czowieka nadludzkich lub podludzkich. Rzekoma odmienno logiki czowieka pierwotnego Panuje powszechne przekonanie, e prace Luciena Lvy-Bruhla wiadcz o susznoci pogldu, i struktura logiczna umysu czowieka pierwotnego bya i jest rna pod wzgldem kategorii od struktury umysu czowieka cywilizowanego. Przeciwnie: Lvy-Bruhl na podstawie szczegowych bada dotyczcych caego dostpnego materiau etnologicznego wykazuje, e zwizki logiczne oraz kategorie rozumowania i dziaania odgrywaj w yciu intelektualnym czowieka pierwotnego tak sam rol jak w naszym yciu. Tre myli czowieka pierwotnego rni si od treci naszych myli, ale struktura formalna i logiczna mylenia jest w obu przypadkach taka sama.
38
Ludwig von Mises
Ludzkie dziaanie
Lvy-Bruhl rzeczywicie utrzymuje, e umysowo ludw pierwotnych ma charakter mistyczny i prelogiczny; a wyobraenia zbiorowe podlegaj prawu partycypacji i z tego wzgldu nie dotyczy ich prawo sprzecznoci. Jednake poczynione przez Lvy-Bruhla rozrnienie midzy myleniem prelogicznym i logicznym dotyczy treci, a nie formy i struktury kategorialnej mylenia. Utrzymuje on bowiem, e idee i zwizki midzy ideami, ktre podlegaj prawu partycypacji, wystpuj rwnie u ludzi takich jak my. Maj one form szcztkow, ale nieodcznie towarzysz rozumowaniu. Elementy prelogiczne i elementy mistyczne wspistniej tu z elementami logicznymi 16 . Lvy-Bruhl sprowadza podstawowe zasady goszone w chrzecijastwie do sfery umysu prelogicznego 17 . Zapewne mona podawa w wtpliwo wiele twierdze religii chrzecijaskiej i podwaa ich interpretacje dokonywane przez teologi chrzecijask. Nikt jednak nigdy nie usiowa wykaza, e Ojcowie Kocioa a wrd nich w. Augustyn i w. Tomasz mieli umysy o strukturze logicznej rnicej si pod wzgldem kategorii od struktur charakterystycznych dla naszych czasw. Spr midzy kim, kto wierzy w cuda, i kim, kto w nie nie wierzy, dotyczy treci, a nie logicznej formy mylenia. Czowiek, ktry wykazuje moliwo istnienia cudw, moe si myli, ale wykazanie tego, e si myli, jest jak pokazuj to w swoich znakomitych esejach Hume i Mill z logicznego punktu widzenia nie mniej skomplikowane ni podwaenie jakiegokolwiek bdu w filozofii lub ekonomii. Jak relacjonuj podrnicy i misjonarze, w Afryce i na wyspach Polinezji czowiek pierwotny poprzestaje na najwczeniejszym etapie percepcji i nigdy nie rozwaa moliwoci gbszego poznania otaczajcego go wiata 18 . Nauczyciele w Europie i Ameryce mwi czasem o podobnej cesze swoich uczniw. Lvy-Bruhl przytacza wypowied misjonarza dotyczc plemienia Mossi znad Nigru: Tematy ich rozmw obracaj si wycznie wok kobiet, jedzenia i (w sezonie deszczowym) zbiorw 19 . A czy inne tematy zaprztay umysy wielu rodakw Newtona, Kanta i Lvy-Bruhla w czasach, gdy oni yli?
16
Lucien Lvy-Bruhl, Czynnoci umysowe w spoeczestwach pierwotnych, tum. Bella Szwarcman-
Czarnota, Warszawa 1992, s. 450.

17 18 19
Ibid., s. 440. Lucien Lvy-Bruhl, Primitive Mentality, New York 1923, s. 2729. Ibid., s. 27.
39
Ludwig von Mises
Ludzkie dziaanie
Wniosek z bada Lvy-Bruhla najlepiej oddaj jego wasne sowa: Umys pierwotny, podobnie jak nasz, chciaby pozna przyczyny zdarze, ale nie dy do tego w taki sposb jak nasz 20 . Rolnik, ktry chciaby uzyska wysokie plony, moe zastosowa jedn z wielu metod. Jego wybr zaley od poziomu jego umysowoci. Moe odprawi magiczne obrzdy, moe uda si na pielgrzymk, moe zapali wieczk przed obrazem swojego witego patrona, lecz moe te zastosowa odpowiedni ilo lepszego nawozu. Cokolwiek zrobi, zawsze bdzie to jakie dziaanie, to znaczy zastosowanie rodkw, ktre maj suy osigniciu okrelonych celw. Magia jest w szerokim sensie rodzajem technologii. Odprawianie egzorcyzmw jest wiadomym i celowym dziaaniem, ktre wikszo ludzi uwaa obecnie za przesd i zabieg nieskuteczny. Jednake z pojcia dziaania nie wynika, e dziaanie opiera si na poprawnej teorii i technologii zapewniajcej powodzenie oraz e musi prowadzi do realizacji celu. Wynika z niego tylko to, e osoba podejmujca dziaanie jest przekonana, i zastosowane rodki doprowadz do podanego rezultatu. adne dane, ktrych dostarcza etnologia lub historia, nie stoj w sprzecznoci z twierdzeniem, e logiczna struktura umysu jest jednakowa dla wszystkich ludzi bez wzgldu na ras, wiek i kraj pochodzenia21 .
3. Podejcie a priori a rzeczywisto

Rozumowanie aprioryczne ma charakter czysto pojciowy i dedukcyjny. Jego wnioski mog by tylko tautologiami lub sdami analitycznymi, logicznie wynikajcymi z zaoe i ju zawartymi w tych zaoeniach. W zwizku z tym powszechnie si sdzi, e rozumowanie aprioryczne nie moe wnie niczego nowego do naszej wiedzy o wiecie. Wszystkie twierdzenia geometrii s wnioskami z jej aksjomatw. Pojcie trjkta prostoktnego zawiera ju w sobie twierdzenie Pitagorasa. Twierdzenie to jest tautologi, z ktrej na drodze dedukcji mona wyprowadzi sdy analityczne. Mimo to nikt nie uwaa, e geometria w ogle, a twierdzenie Pitagorasa w szczeglnoci nie poszerzaj naszej wiedzy. Poznanie pynce z rozumowa czysto dedukcyjnych jest rwnie twrcze i otwiera naszemu
20 21
Ibid., s. 437. Por. znakomite sformuowania w: Ersnt Cassirer, Philosophie der symbolischen Formen, Berlin 1925, t. 2,
s. 78.
40
Ludwig von Mises
Ludzkie dziaanie
umysowi dostp do sfer uprzednio zakrytych. Istotna rola rozumowania apriorycznego polega z jednej strony na uwydatnieniu wszystkiego, co zawiera si w kategoriach, pojciach i zaoeniach, a z drugiej na wskazaniu, co z nich nie wynika. Suy ono temu, eby prawdy ukryte i nieznane stay si widoczne i oczywiste 22 . Wszystkie twierdzenia teorii monetarnej zawieraj si ju w pojciu pienidza. Ilociowa teoria [pienidza uw. red.] nie poszerza naszej wiedzy o adne informacje, ktre nie byyby ukryte w samym pojciu pienidza. Moe ona tylko przeksztaca, rozwija i wydobywa te informacje, dokonujc analizy i zachowujc swj tautologiczny charakter, podobnie jak twierdzenie Pitagorasa pozostaje tautologicznym przeksztaceniem pojcia trjkta prostoktnego. Nikt jednak nie odmawia wartoci poznawczych ilociowej teorii [pienidza]. Dla umysw nie obeznanych z ekonomi pozostaje ona nieznana. Duga historia bezowocnych wysikw majcych na celu rozwizanie poruszanych przez ni problemw wiadczy o tym, jak trudno byo osign obecny stan wiedzy w tej dziedzinie. To, e system nauki apriorycznej nie zapewnia poznania caej rzeczywistoci, nie jest jego wad. Pojcia i twierdzenia nauk apriorycznych s umysowymi narzdziami otwierajcymi dostp do penego pojmowania rzeczywistoci; oczywicie one same nie nie s jeszcze ca opisow wiedz o wiecie. Teoria i zrozumienie ywej, zmiennej rzeczywistoci nie s sprzeczne ze sob. Bez teorii, bez oglnej nauki o ludzkim dziaaniu, nie byoby moliwe zrozumienie rzeczywistoci ludzkiego dziaania. Relacja midzy rozumem a dowiadczeniem bya od zawsze jednym z podstawowych problemw filozoficznych. Podobnie jak w przypadku wszystkich innych problemw dotyczcych krytyki poznania, filozofowie badali t relacj wycznie na gruncie nauk przyrodniczych. Pominli nauki dotyczce ludzkiego dziaania. Dla prakseologii wyniki ich docieka s bezuyteczne. Gdy rozwaane s epistemologiczne zagadnienia ekonomii, przyjmuje si zwykle jedno z rozwiza zalecanych w naukach przyrodniczych. Niektrzy sugeruj, by skorzysta z
22
Nauka, twierdzi Meyerson, jest lacte per lequel nous ramenons lidentique ce qui nous a, tout dabord,
paru ntre pas tel. (Nauka to dziaanie, przez ktre przywracamy tosamo temu, co pierwotnie j przed nami skrywao [tum. WF]. De LExplication dans les sciences, Paris 1927, s. 154). Zob. te: Morris R. Cohen, A Preface to Logic, New York 1944, s. 1114.
41
Ludwig von Mises
Ludzkie dziaanie
konwencjonalizmu Poincargo 23 . Przesanki rozumowa ekonomicznych uwaaj oni za jzykowe lub aksjomatyczne konwencje 24 . Inni wol przyj rozwizania proponowane przez Einsteina. Einstein stawia pytanie: Jak to moliwe, aby matematyka, bdca przecie produktem ludzkiego mylenia niezalenym od wszelkiego dowiadczenia, tak doskonale pasowaa do przedmiotw rzeczywistoci? Czy rozum ludzki jest w stanie dokonywa odkry bez pomocy dowiadczenia, dziki czystemu rozwaaniu cech realnych przedmiotw?. Jego odpowied brzmi: O ile twierdzenia matematyki odnosz si do rzeczywistoci, to nie s pewne, a jeli s pewne, to nie odnosz si do rzeczywistoci. 25 . Jednak nauki dotyczce ludzkiego dziaania rni si zasadniczo od nauk przyrodniczych. Wszyscy autorzy, ktrzy chc zbudowa epistemologiczny system nauk o ludzkim dziaaniu, wzorowany na naukach przyrodniczych, popeniaj powany bd. Zasadniczy przedmiot prakseologii, ludzkie dziaanie, bierze swj pocztek z tego samego rda co rozumowanie. Dziaanie i rozum s pokrewne i jednorodne; mona je nawet nazwa dwoma rnymi aspektami tej samej rzeczy. Rozum ma moliwo wyjaniania za pomoc operacji czysto racjonalnych podstawowych zagadnie zwizanych z dziaaniem, poniewa dziaanie bierze w nim swj pocztek. Twierdzenia, do ktrych prowadz prawidowe rozumowania prakseologiczne, s nie tylko cakowicie pewne i niepodwaalne jak poprawnie sformuowane twierdzenia matematyczne, lecz take w sposb niepodwaalny i z apodyktyczn pewnoci odnosz si do rzeczywistoci dziaania, z jakim mamy do czynienia na co dzie i o ktrym dowiadujemy si z historii. Prakseologia dostarcza precyzyjnej wiedzy o rzeczywistoci. Punktem wyjcia prakseologii nie jest wybr aksjomatw ani decyzje dotyczce metod i procedury, lecz refleksja na temat istoty dziaania. Nie istnieje dziaanie, w ktrym prakseologiczne kategorie nie przejawiayby si w sposb peny i doskonay. Nie do pomylenia jest takie dziaanie, w ktrym nie mona by wyranie odrni i oddzieli od siebie rodkw od celw lub kosztw od przychodw. Niemoliwa jest przybliona lub
23 24 25
Henri Poincar, Nauka i hipoteza, Lww 1908, s. ... [69] Felix Kaufmann, Methodology of the Social Sciences, London 1944, s. 4647. Albert Einstein, Geometrie und Erfahrung, Berlin 1923, s. 3. W tum. polskim: Albert Einstein, Pisma
filozoficzne; wybra, przedmow i przypisami opatrzy Stanisaw Butryn; prze. Kazimierz Napirkowski, Warszawa 2001, s. 8182.
42
Ludwig von Mises
Ludzkie dziaanie
niepena zgodno jakiego zjawiska z ekonomiczn kategori wymiany. Albo wymiana zachodzi, albo nie zachodzi. Oglne twierdzenia dotyczce wymian obowizuj w takim samym stopniu i z wszystkimi swoimi konsekwencjami dla kadej wymiany. Nie istniej formy porednie midzy wymian a jej brakiem lub wymian bezporedni i poredni. adne dowiadczenie nigdy nie podway tych twierdze. Dowiadczenie takie jest niemoliwe przede wszystkim dlatego, e wszelkie dowiadczenie dotyczce ludzkiego dziaania jest uwarunkowane kategoriami prakseologicznymi i staje si moliwe dziki ich zastosowaniu. Gdyby nasz umys nie dysponowa schematami prakseologicznego rozumowania, nigdy nie moglibymy rozpozna i poj adnego dziaania. Zauwaalibymy jakie ruchy, ale nie dostrzegalibymy kupowania i sprzedawania, cen, pac, procentw itd. Tylko dziki odwoaniu si do prakseologicznego schematu jestemy w stanie dowiadcza dziaa polegajcych na kupowaniu i sprzedawaniu, i to bez wzgldu na to, czy w tym samym momencie nasze zmysy rejestruj jakie ruchy ludzi lub innych elementw wiata zewntrznego. Gdybymy nie posiadali wiedzy prakseologicznej, nie wiedzielibymy nic o rodkach wymiany. Monety byyby dla nas jedynie krkami metalu. Dowiadczenie dotyczce pienidza wymaga znajomoci prakseologicznej kategorii rodka wymiany. Dowiadczenie zwizane z ludzkim dziaaniem tym rni si od dowiadczenia zjawisk przyrody, e wymaga wiedzy prakseologicznej i zakada t wiedz. Dlatego wanie metody nauk przyrodniczych nie s odpowiednie do prowadzenia bada w dziedzinie prakseologii, ekonomii i historii. Gdy twierdzimy, e prakseologia ma charakter aprioryczny, to nie postulujemy budowania nauki przyszoci, ktra rniaby si od tradycyjnych nauk dotyczcych ludzkiego dziaania. Nie uwaamy, e teoretyczna nauka o ludzkim dziaaniu powinna by aprioryczna, lecz e zawsze taka bya. Kada prba refleksji na temat zagadnie dotyczcych ludzkiego dziaania jest z koniecznoci zwizana z apriorycznym rozumowaniem. Nie ma przy tym znaczenia, czy osoby dyskutujce o tych zagadnieniach s teoretykami dcymi do czystego poznania, czy przywdcami, politykami lub zwykymi obywatelami, ktrzy chc zrozumie zachodzce zmiany i znale najlepszy wariant pokierowania sprawami publicznymi lub najkorzystniejszy dla siebie sposb postpowania. Mona si spiera na temat znaczenia poszczeglnych dowiadcze, ale dyskutanci nieuchronnie porzuc rozwaanie przypadkowych, zewntrznych okolicznoci okrelonego zdarzenia, by przej do analizy podstawowych zasad, zapominajc o konkretnym zdarzeniu, ktre wywoao cay spr. Historia nauk przyrodniczych jest zapisem teorii i hipotez, ktre zostay odrzucone, poniewa
43
Ludwig von Mises
Ludzkie dziaanie
dowiadczenie wykazao, e byy one bdne. Pamitamy na przykad bdne twierdzenia mechaniki obalone przez Galileusza albo losy teorii flogistonu. W historii ekonomii nie ma takich przypadkw. Zwolennicy teorii logicznie ze sob sprzecznych uwaaj to samo zdarzenie za dowd na to, e ich pogld zosta potwierdzony przez dowiadczenie. W rzeczywistoci dowiadczenie jakiego zoonego zjawiska a w sferze ludzkiego dziaania nie ma innych zjawisk moe by zawsze interpretowane na gruncie rnych sprzecznych ze sob teorii. Uznanie ktrej interpretacji za poprawn lub bdn zaley od oceny tych teorii dokonanej uprzednio za pomoc apriorycznego rozumowania 26 . Historia nie moe nas nauczy adnej oglnej reguy, zasady ani prawa. Nie istnieje metoda pozwalajca wyprowadzi a posteriori z dowiadczenia historycznego jakichkolwiek teorii lub twierdze dotyczcych postpowania czowieka i jego postaw. Gdyby historycznych danych nie dao si wyjani, uporzdkowa i zinterpretowa w wietle wiedzy prakseologicznej, to stanowiyby one tylko chaotyczn zbieranin niepowizanych ze sob zdarze.
4. Zasada indywidualizmu metodologicznego

Prakseologia zajmuje si dziaaniami jednostek. Dopiero na pniejszym etapie bada pojawiaj si w niej zagadnienia zwizane ze wspprac i dziaaniem spoecznym, ktre stanowi szczeglny przypadek oglnej kategorii ludzkiego dziaania. Przedstawiony tu indywidualizm metodologiczny spotyka si z gwatownymi atakami rnych szk metafizycznych i jest traktowany z lekcewaeniem jako bd nominalizmu. Pojcie jednostki twierdz krytycy to pusta abstrakcja. W rzeczywistoci czowiek jest zawsze czonkiem spoecznego organizmu. Nie sposb sobie nawet wyobrazi istnienie czowieka odizolowanego od reszty ludzkoci i nieutrzymujcego kontaktw ze spoeczestwem. Czowiek jako taki jest wytworem ewolucji spoecznej. Jego najbardziej godna uwagi cecha rozum wyonia si dziki wzajemnym relacjom spoecznym. Mylenie jest zawsze zwizane z koncepcjami i pojciami wyraanymi w jzyku. A jzyk jest przecie zjawiskiem o charakterze zdecydowanie spoecznym. Czowiek jest zawsze czonkiem wsplnoty. Ze wzgldu na to, e cao poprzedza swoje czci lub elementy, zarwno logicznie, jak i chronologicznie, badanie jednostki nastpuje po analizie
26
Zob.: Edward Potts Cheyney, Law in History and Other Essays, New York 1927, s. 27.
44
Ludwig von Mises
Ludzkie dziaanie
spoeczestwa. Jedyn waciw metod naukowego badania zagadnie zwizanych z czowiekiem jest metoda uniwersalizmu lub kolektywizmu. Spr o to, czy za wczeniejsz naley uzna cz, czy cao, jest jaowy. Z logicznego punktu widzenia pojcie caoci oraz pojcie czci s wspzalene. Jako pojcia logiczne obydwa pozostaj te poza czasem. Rwnie nieistotny dla naszych rozwaa jest spr midzy realizmem a nominalizmem, rozumianymi w takim znaczeniu, jakie nadawaa im redniowieczna scholastyka. Nie ulega wtpliwoci, e w sferze ludzkiego dziaania bytom spoecznym przysuguje realne istnienie. Nikt nie przeczy, e narody, pastwa, samorzdy, partie, wsplnoty religijne to czynniki majce realny wpyw na ludzkie ycie. Indywidualizm metodologiczny wcale nie odmawia znaczenia adnej z tych wsplnotowych caoci; za jedno ze swoich najwaniejszych zada uwaa opis i analiz ich powstawania i zanikania, ich zmiennych struktur i funkcjonowania. I w tym celu wybiera jedyn metod odpowiedni do zadowalajcej realizacji tego zadania. Przede wszystkim musimy zauway, e wszelkie dziaania s dziaaniami jednostek. Wsplnota realizuje swoje zadania wycznie za porednictwem jednej lub kilku jednostek, ktrych dziaania s z ni zwizane w sposb wtrny. Charakter dziaania zaley od znaczenia, jakie nadaj mu dziaajce jednostki oraz osoby, ktrych dziaanie to dotyczy. Od tego znaczenia zaley, czy jakie dziaanie naley uzna za dziaanie jednostki, pastwa, czy samorzdu. Egzekucji dokonuje kat, a nie pastwo. Dopiero znaczenie, jakie dziaaniu kata nadaj zainteresowane nim osoby, pozwala je uzna za dziaanie pastwa. Jeli grupa uzbrojonych mczyzn zajmuje jaki teren, to dopiero znaczenie, ktre nadaj tej okupacji zainteresowane osoby, pozwala stwierdzi, e nie jest ona dziaaniem onierzy i oficerw, lecz ich pastwa. Gdy poddamy analizie znaczenie rnych dziaa podejmowanych przez jednostki, to dowiemy si wszystkiego na temat wsplnotowych dziaa caoci. Kolektywny byt spoeczny nie istnieje realnie poza dziaaniami nalecych do niego jednostek. ycie wsplnoty wyraa si w dziaaniach jego czonkw. Nie mona sobie wyobrazi wsplnoty, ktrej dziaania nie wyraayby si dziaaniami jednostek. Realno organizmu spoecznego polega na kierowaniu dziaaniami jednostek i powodowaniu, e wykonuj one okrelone zadania. A zatem droga do poznania kolektywnych caoci wiedzie przez analiz dziaa jednostek. Czowiek jako istota mylca i dziaajca wyania si z przedludzkiego stadium ewolucyjnego ju jako istota spoeczna. Wyksztacenie si rozumu, jzyka i form wsppracy to wynik tego samego procesu ewolucyjnego. Kady z wymienionych aspektw ewolucji by
45
Ludwig von Mises
Ludzkie dziaanie
nierozcznie zwizany z pozostaymi. Sam proces dotyczy jednak poszczeglnych jednostek. Polega on na zmianach w zachowaniu pojedynczych osobnikw. Oprcz jednostek nie ma innej substancji, w ktrej by si urzeczywistnia. Podstaw spoeczestwa moe by tylko dziaanie jednostek. Tylko dziki dziaaniom okrelonych jednostek wiemy, e istniej narody, pastwa, kocioy i e ludzie wspdziaaj ze sob na zasadzie podziau pracy. Nikomu jeszcze nie udao si pozna narodu bez uprzedniego poznania jednostek, ktre do niego nale. Mona by powiedzie, e wsplnota spoeczna powstaje przez dziaania jej czonkw. Nie znaczy to, e jednostka jest czym wczeniejszym ni wsplnota, lecz tylko tyle, e okrelone dziaania jednostek konstytuuj wsplnot. Nie ma potrzeby spiera si o to, czy wsplnota jest sum elementw, z ktrych si skada, czy czym wicej; czy jest bytem sui generis i czy rozsdnie jest mwi, e ma wol, plany, cele i podejmuje dziaania; czy mona jej przypisywa odrbn dusz. Takie drobiazgowe dociekania s jaowe. Wsplnotowa cao jest szczeglnym aspektem dziaa poszczeglnych jednostek i jako taka realnie wpywa na bieg zdarze. Nie udmy si, e mona zobaczy kolektywn cao, gdy nie jest to byt widzialny. Jej poznanie jest zawsze wynikiem zrozumienia znaczenia, ktre dziaajce jednostki nadaj swoim dziaaniom. Moemy obserwowa tum, a wic du liczb ludzi. Kwestia, czy jest to przypadkowe zgromadzenie lub masa ludzka (w znaczeniu, w jakim tego terminu uywa wspczesna psychologia), czy zorganizowane ciao bd jaki jeszcze inny rodzaj bytu spoecznego, moe by rozstrzygnita wycznie dziki zrozumieniu, jakie znaczenie nadaj swojemu udziaowi w zgromadzeniu ludzie tworzcy ten tum. A owo znaczenie jest zawsze znaczeniem nadawanym przez jednostki. Poznanie bytw spoecznych osigamy dziki zrozumieniu, ktre jest procesem mylowym, a nie dziki zmysom. Ten, kto chciaby rozpocz badanie ludzkiego dziaania od bytw zbiorowych, natknie si na przeszkod nie do pokonania oto jednostka moe jednoczenie nalee i z wyjtkiem najbardziej prymitywnych plemion naley do rnych bytw zbiorowych. Problemy wynikajce z wieloci wspistniejcych bytw spoecznych oraz z ich wzajemnych antagonizmw mona rozwiza tylko dziki metodologicznemu indywidualizmowi 27 .
27
Krytyczne omwienie kolektywistycznej teorii spoeczestwa zob. r. VIII, p. 2.
46
Ludwig von Mises Ja i My
Ludzkie dziaanie
Ego to pojedyncza dziaajca osoba. Ego jest dane w sposb niepodwaalny; nie mona go rozmy ani pozby si go za pomoc rozumowa lub sztuczek sownych. My stanowi zawsze wynik dodawania, ktrego skadnikami s dwa lub wicej Ego. Jeli kto mwi Ja, to do ustalenia sensu tej wypowiedzi nie s potrzebne dalsze pytania. To samo dotyczy pojcia Ty, a take o ile dokadnie wiadomo, o jak osob chodzi pojcia On. Gdy jednak kto mwi My, to potrzebujemy wicej informacji, by ustali, kim s Ego tworzce Nas. Sowo My wypowiadaj zawsze jednostki; nawet gdy mwi chrem, to na takie chralne owiadczenie skadaj si gosy pojedynczych osb. Osoby tworzce My nie mog dziaa inaczej ni we wasnym imieniu. Mog albo dziaa wsplnie, albo jedna z nich moe dziaa za pozostae. W tym ostatnim przypadku wsppraca pozostaych osb polega na doprowadzeniu do tego, e dziaania jednego z czonkw grupy s skuteczne w odniesieniu do caej grupy. Tylko w takim sensie mona mwi, e przedstawiciel okrelonej grupy podejmuje dziaania za ca t grup. Poszczeglni czonkowie zbiorowego ciaa sprawiaj, eby dziaanie jednego czowieka dotyczyo take ich, lub si na to zgadzaj. Nadaremnie psychologia prbuje rozmy Ego i sprowadzi je do iluzji. Nie ma wtpliwoci, e prakseologiczne Ego istnieje. Bez wzgldu na to, kim czowiek by i kim zostanie w przyszoci, w samym akcie wyboru i dziaaniu jest on Ego. Musimy odrni pluralis gloriosus od pluralis logicus (oraz od pluralis maiestaticus, ktre jest tylko form uroczyst). Jeli Kanadyjczyk, ktry nigdy nie jedzi na ywach, wypowiada zdanie: Jestemy najlepszymi hokeistami wiata lub jeli woski chop stwierdza z dum: Jestemy najwspanialszymi malarzami na wiecie, to nikt nie przyjmuje tych wypowiedzi dosownie. Tymczasem w sferze polityki i ekonomii pluralis gloriosus przeksztaca si w pluralis imperialis, przyczyniajc si w istotnym stopniu do akceptacji doktryn decydujcych o midzynarodowej polityce gospodarczej.
5. Zasada metodologicznej pojedynczoci (methodological singularism)

Prakseologia w swoich badaniach zajmuje si najpierw ludzkim dziaaniem, a co waniejsze pojedynczym dziaaniem. Nie interesuje si nieokrelonym dziaaniem ludzkim w ogle, lecz konkretnym dziaaniem, ktre okrelona osoba podja w okrelonym dniu i miejscu. Nie oznacza to oczywicie, e prakseologia bierze pod uwag czynniki
47
Ludwig von Mises
Ludzkie dziaanie
przypadkowe, zwizane z okolicznociami towarzyszcymi dziaaniu i wyrniajcymi je spord wszystkich innych dziaa. Prakseologia zajmuje si tylko tym, co w dziaaniu konieczne i powszechne. Filozofia uniwersalizmu od niepamitnych czasw uniemoliwiaa zadowalajce ujcie problemw prakseologicznych, a dzisiejsi zwolennicy uniwersalizmu nadal nie s w stanie wypracowa odpowiedniego podejcia do tych zagadnie. Uniwersalizm, kolektywizm i realizm pojciowy dostrzegaj w wiecie jedynie caoci i powszechniki. Przedstawiciele tych kierunkw prowadz spekulacje na temat ludzkoci, narodw, pastw, klas, cnoty i wystpku, dobra i za, a take caych kategorii potrzeb i towarw. Stawiaj na przykad pytanie: dlaczego warto zota jest wysza ni warto elaza? Nigdy nie dochodz do odpowiedzi, lecz antynomii i paradoksw. Najlepiej znanym ich przykadem jest paradoks wartoci, ktry uniemoliwia postp bada nawet klasycznych ekonomistw. Prakseologia zadaje sobie pytania: Co wydarza si podczas dziaania? Co to znaczy, gdy mwimy, e jednostka dziaaa w okrelonym czasie i miejscu, tu i teraz, kiedykolwiek i gdziekolwiek? Co si dzieje, gdy kto wybiera jedn moliwo, a odrzuca inn? Akt decyzji oznacza zawsze wybr spomidzy rnych moliwoci dostpnych jednostce. Czowiek nigdy nie wybiera midzy cnot a wystpkiem, lecz midzy dwiema moliwociami dziaania, ktre w zalenoci od przyjtego punktu widzenia nazywamy cnotliwym lub wystpnym. Czowiek nigdy nie wybiera midzy zotem a elazem w ogle, lecz tylko midzy okrelon iloci zota i okrelon iloci elaza. Bezporednie skutki kadego dziaania s cile ograniczone. Jeli chcemy doj do poprawnych wnioskw, musimy najpierw przyjrze si tym ograniczeniom. ycie ludzkie skada si z nieprzerwanego cigu pojedynczych dziaa. Jednak nie s one od siebie odizolowane. S poczone w acuch dziaa, ktre wsptworz wyszy poziom dziaania skierowanego na bardziej odlegy cel. Kade dziaanie ma dwa aspekty. Z jednej strony stanowi czstk acucha dziaa rozcignitych w czasie, realizacj uamka celw zwizanych z dalekosinymi zamierzeniami, z drugiej za ono samo jest pewn caoci w stosunku do dziaa, ktre si na nie skadaj. To, czy czowiek podejmuje dziaanie o dalekosinych skutkach, czy dziaanie nakierowane na bardziej bezporedni cel, zaley wycznie od zakresu przedsiwzi planowanych przez dziaajcego czowieka. Prakseologia nie musi stawia sobie pyta w rodzaju tych, ktre interesuj psychologi postaci. Wielkie cele realizuje si zawsze drog
48
Ludwig von Mises
Ludzkie dziaanie
wykonywania zada czstkowych. Katedra nie jest tym samym co stos kamieni poczonych zapraw, mimo e jedyn metod zbudowania katedry jest ukadanie na sobie kolejnych warstw kamieni. Dla architekta liczy si przede wszystkim projekt oglny. Dla majstra najwaniejsza jest pojedyncza ciana, a dla murarza pojedyncze kamienie. Dla prakseologii istotne jest to, e jedynym sposobem realizacji wikszych zada jest budowanie od podstaw, krok po kroku, kawaek po kawaku.
6. Indywidualne i zmienne cechy ludzkiego dziaania

Tre ludzkiego dziaania, to znaczy jego cele i rodki wybrane i zastosowane do ich realizacji, zaley od indywidualnych cech dziaajcego czowieka. Jednostka ludzka jest wytworem dugiego acucha rnych zwierzcych etapw ewolucji, ktre uksztatoway fizjologi czowieka. Czowiek przychodzi na wiat jako potomek i spadkobierca swoich przodkw, przejmujc w biologicznym dziedzictwie lady wszystkich dowiadcze antenatw. Nie przychodzi na wiat w ogle, lecz rodzi si w okrelonych warunkach. Na to, kim jest w okrelonym momencie swojej ziemskiej pielgrzymki, maj wpyw dziedziczne cechy biologiczne oraz wszystko, czego w yciu dowiadczy. S one jego losem i przeznaczeniem. Wola czowieka w sensie metafizycznym nie jest wolna. Zaley od rodowiska, w ktrym yje, i wszystkich czynnikw, ktre maj wpyw na niego samego i miay wpyw na jego przodkw. Dziedziczenie i rodowisko warunkuj dziaania czowieka. Podsuwaj mu cele i rodki. Jednostka nie yje jako czowiek in abstracto, lecz jako dziecko swojej rodziny, rasy, narodu, epoki; jest obywatelem swojego kraju, czonkiem okrelonej grupy spoecznej i zawodowej; wyznaje okrelone pogldy religijne, metafizyczne, filozoficzne i polityczne; uczestniczy w wielu ktniach i sporach. Nie tworzy samodzielnie poj i norm wartoci. Zapoycza je od innych. Otoczenie narzuca mu rwnie ideologi. Tylko nieliczni maj dar mylenia w nowy, oryginalny sposb i potrafi zmieni zastany system tradycyjnych wierze i doktryn. Przecitnego czowieka nie zajmuj rozwaania takich wielkich zagadnie. W tych sprawach polega on na autorytecie innych, postpuje tak jak kady porzdny czowiek powinien postpowa, yje niczym owca w stadzie. Wanie ze wzgldu na ten intelektualny bezwad nazywamy go przecitnym. Jednak przecitny czowiek te wybiera. Decyduje si na tradycyjne wzorce lub takie, jakimi kieruj si inni, poniewa jest przekonany, e to najlepszy sposb na zapewnienie sobie pomylnoci. Jest ponadto gotw do zmiany ideologii i sposobu postpowania, gdy tylko uzna, e bdzie to lepiej suyo jego interesom.
49
Ludwig von Mises
Ludzkie dziaanie
Wikszo codziennych czynnoci to zajcia rutynowe. Czowiek wykonuje pewne dziaania, nie powicajc im szczeglnej uwagi. Robi rne rzeczy, poniewa w dziecistwie nauczono go je robi, poniewa to samo robi inni ludzie i dlatego, e w jego rodowisku panuj takie a nie inne zwyczaje. Nabywa przyzwyczaje, a pewne jego reakcje staj si automatyczne. Jednak akceptuje u siebie te nawyki tylko dlatego, e ich skutki uwaa za korzystne. Jeli tylko stwierdzi, e postpowanie zgodne z nawykami moe utrudni mu osignicie celu uznanego za bardziej podany, to zmienia pogldy. Kto, kto wychowa si w okolicy obfitujcej w czyst wod, jest przyzwyczajony do tego, e uywa si jej beztrosko do picia, mycia i kpieli. Kiedy jednak przeprowadzi si do miejsca, w ktrym woda jest skaona bakteriami chorobotwrczymi, bdzie skrupulatnie przestrzega procedur, ktrymi nigdy wczeniej nie zaprzta sobie gowy. Bdzie si stara nie ulega starym nawykom i powstrzymywa odruchy, eby nie zrobi sobie krzywdy. To, e w normalnej sytuacji okrelone dziaanie jest podejmowane spontanicznie, nie oznacza jeszcze, e nie podlega wiadomym aktom woli i decyzjom. Poleganie na rutynie, ktr mona zmieni, jest dziaaniem. Prakseologia nie zajmuje si zmienn treci dziaania, lecz jego czyst form i struktur kategorialn. Badanie przypadkowych waciwoci ludzkiego dziaania, ktre s zwizane z okolicznociami, to zadanie historii.
7. Zakres i specyficzna metoda historii

Przedmiotem historii s wszelkie dane pochodzce z dowiadczenia, ktre dotycz ludzkiego dziaania. Historyk gromadzi wszystkie dostpne dokumenty i poddaje je krytycznej analizie. Majc do dyspozycji taki materia, przystpuje do waciwych bada. Panuje przekonanie, e zadanie historii polega na pokazaniu, jak przebiegay zdarzenia, bez formuowania domysw i ocen (historia powinna by wertfrei, to znaczy neutralna wobec wszelkich sdw wartociujcych). Relacja historyka powinna by wiernym obrazem przeszoci, jakby intelektualn fotografi, ktra przedstawiaaby peny, bezstronny obraz zdarze. Musi roztoczy przed oczami naszej wyobrani obraz dziejw w caej ich rnorodnoci. Wierne odtworzenie przeszoci wymagaoby od czowieka umiejtnoci, ktrych nie posiada. Historia nie jest intelektualnym odtwarzaniem, lecz przedstawieniem przeszoci w skondensowanej formie pojciowej. Historyk nie pozwala na to, eby fakty mwiy same za siebie, lecz porzdkuje je wedug kryteriw sucych formuowaniu oglnych poj, ktrych
50
Ludwig von Mises
Ludzkie dziaanie
uywa do prezentacji tych faktw. Nie opowiada o tym, jakie zdarzenia nastpoway po sobie, lecz przedstawia tylko istotne zdarzenia. Do badania dokumentw przystpuje z pewnymi zaoeniami, z caym aparatem dostpnej w jego epoce wiedzy naukowej, to znaczy dysponujc najnowszymi osigniciami logiki, matematyki, prakseologii i nauk przyrodniczych. Jest oczywiste, e historyk nie moe by stronniczy, nie wolno mu kierowa si uprzedzeniami ani pogldami goszonymi przez jakkolwiek parti polityczn. Autorzy, ktrzy uwaaj, e zdarzenia historyczne mona wykorzysta jako bro w walkach partyjnych, nie s historykami, lecz propagandystami i apologetami. Nie d do poznania prawdy, lecz chc wykaza susznoci programu ich partii. Walcz w imi dogmatw zawartych w jakiej doktrynie metafizycznej, religijnej, narodowej, politycznej czy spoecznej. Uywaj bezprawnie nazwy historia dla swoich dzie, co ma zmyli atwowiernych odbiorcw. Historyk musi dy przede wszystkim do poznania prawdy. Musi uwolni si od stronniczoci. Musi powstrzyma si od sdw wartociujcych. Postulat Wertfreiheit mona bez trudu speni w naukach apriorycznych logice, matematyce, prakseologii oraz w eksperymentalnych naukach przyrodniczych. Z punktu widzenia logiki nietrudno jest przeprowadzi wyran granic midzy naukowym, bezstronnym uprawianiem tych dyscyplin a uprawianiem ich w sposb stronniczy, emocjonalny, z dopuszczeniem nieuprawnionych zaoe. Znacznie trudniej jest speni warunek bezstronnoci w historii, poniewa jej przedmiotem jest konkretna, przypadkowa i zwizana z okolicznociami tre ludzkiego dziaania, a wic sdy wartociujce oraz ich odbicie w rzeczywistych zmianach. Na kadym etapie swoich bada historyk ma do czynienia z sdami wartociujcymi. Sdy wartociujce ludzi, ktrych dziaania relacjonuje, s substratem jego bada. Uwaa si, e historyk nie moe unikn formuowania sdw wartociujcych. aden historyk nawet naiwny kronikarz albo reporter nie rejestruje wszystkich nastpujcych po sobie zdarze. Musi je traktowa niejednakowo, musi wybra te zdarzenia, ktre uzna za warte zarejestrowania, a pozostae pomin milczeniem. Takie postpowanie jest rwnoznaczne jak si sdzi z formuowaniem sdw wartociujcych. Zaley ono z koniecznoci od wiatopogldu historyka, nie jest wic bezstronne, lecz wynika z przyjtych z gry zaoe. Historia jest skazana na to, eby znieksztaca fakty, nigdy nie bdzie prawdziw nauk, to znaczy nauk neutraln wobec wartoci i skoncentrowan wycznie na poszukiwaniu prawdy.
51
Ludwig von Mises
Ludzkie dziaanie
Historyk, decydujc o doborze badanych faktw, moe oczywicie popenia naduycia. Zdarza si, e dobiera je w sposb tendencyjny. Mamy tu jednak do czynienia z problemami znacznie bardziej zoonymi, ni si wydaje. Ich rozwizania naley upatrywa w pogbieniu analizy metod historii. Historyk wykorzystuje w swoich badaniach wiedz, ktrej dostarcza logika, matematyka, nauki przyrodnicze, a zwaszcza prakseologia. Jednak narzdzia intelektualne proponowane przez te niehistoryczne dyscypliny nie s dla niego wystarczajce. Stanowi niezbdn pomoc w pracy historyka, ale na ich podstawie nie mona sformuowa odpowiedzi na pytania, ktre sobie zadaje. O biegu historii decyduj dziaania jednostek i skutki tych dziaa. Dziaania te s wyznaczane przez sdy wartociujce dziaajcych jednostek, to znaczy cele, do ktrych d poszczeglni ludzie, oraz rodki uyte do osignicia tych celw. Dobr rodkw zaley od caego systemu wiedzy technologicznej, ktr dysponuj dziaajce jednostki. W wielu przypadkach skuteczno rodkw moemy oceni z punktu widzenia prakseologii lub nauk przyrodniczych. Pozostaje jednak wiele zagadnie, w ktrych wyjanianiu nie bdziemy mogli skorzysta z takiej pomocy. Specyficznym zadaniem historii, do ktrego nauka ta uywa specyficznej metody, jest badanie sdw wartociujcych i skutkw dziaa w takich aspektach, ktrych nie mog analizowa inne dyscypliny. Waciwym problemem historyka jest zawsze interpretowanie zdarze. Nie moe jednak rozwiza tego problemu posugujc si wycznie twierdzeniami innych nauk. Na dnie badanych przez niego zagadnie zostanie zawsze co, co nie podda si analizie za pomoc metod innych nauk. Te indywidualne, wyjtkowe waciwoci kadego zdarzenia poznajemy dziki zrozumieniu (understanding). Kady fakt historyczny cechuje si czym wyjtkowym, co po wyczerpaniu wszystkich rodkw interpretacji, jakimi dysponuje logika, matematyka, prakseologia i nauki przyrodnicze, stanowi ostateczny punkt odniesienia (ultimate datum). Nauki przyrodnicze nic nie mwi na temat swoich ostatecznych danych oprcz tego, e dane te istniej; tymczasem historia moe podejmowa prby poznania swoich ostatecznych danych. Chocia nie da si ich sprowadzi do ich przyczyn gdyby taka redukcja bya moliwa, to nie byyby one danymi ostatecznymi historyk moe je rozumie, poniewa sam jest czowiekiem. W filozofii Bergsona rozumienie to jest nazywane intuicj, to znaczy la sympathie par laquelle
52
Ludwig von Mises
Ludzkie dziaanie
on se transpor a linterieur dun objet pour coincider avec ce quil a dunique et par consquent dinexprimable 28 . Niemiecka epistemologia nazywa ten akt das spezifische Verstehen der Geisteswissenschaften lub po prostu Verstehen. Jest to metoda, ktr stosuj wszyscy historycy, a take ci, ktrych zajmuj przesze i przysze dzieje ludzkoci. Odkrycie rozumienia i nakrelenie jego granic byo jednym z najwikszych osigni wspczesnej epistemologii. Oczywicie nie oznacza to powstania nowej, nieistniejcej jeszcze nauki czy te stworzenia nowej metody bada, ktr powinny stosowa istniejce ju nauki. Nie wolno myli rozumienia z aprobat nawet warunkow i poredni. Historyk, etnolog i psycholog opisuj czsto dziaania, ktre budz w nich odraz i obrzydzenie; rozumiej je wycznie jako dziaania, to znaczy ustalaj, jakie przywiecay im cele i jakich technicznych i prakseologicznych rodkw uyto do ich realizacji. Zrozumienie konkretnego dziaania nie oznacza jego usprawiedliwienia ani przebaczenia jego sprawcom. Rozumienia nie naley te myli z przyjemnoci estetyczn towarzyszc obcowaniu z jakim zjawiskiem. Empatia (Einfhlung) i zrozumienie s dwiema zupenie rnymi postawami. Czym innym jest rozumie dzieo sztuki z historycznego punktu widzenia, okreli miejsce jego powstania, znaczenie i rol, jak odegrao w historii, a czym innym odczu jego pikno jako dziea sztuki. Na t sam katedr mona patrze chodnym okiem historyka lub oglda j z uczuciem zachwytu albo obojtnoci. Moliwe jest te jednoczesne reagowanie na oba sposoby: ocenianie zjawiska w aspekcie estetycznym oraz denie do jego naukowego zrozumienia. Rozumienie pozwala stwierdzi, e jednostka lub grupa podja okrelone dziaanie wynikajce z konkretnych sdw wartociujcych i wyborw, ktre zmierzaj do okrelonych celw, oraz e do realizacji tych celw uywa okrelonych rodkw podsuwanych przez konkretne teorie z dziedziny technologii, terapii i prakseologii. Ponadto zrozumienie zmierza do oceny skutkw i stopnia skutecznoci dziaania; dy do okrelenia znaczenia danego dziaania, czyli jego wpywu na bieg zdarze.
28
Henri Bergson, La Pense et le mouvant, 4. wyd. Paris, 1934, s. 205. W przekadzie polskim: Intuicj
zwiemy ten rodzaj wspodczuwania, za pomoc ktrego przenikamy wewntrz jakiego przedmiotu, aby utosami si z tym, co ma on w sobie jedynego, a wic niewyraalnego (Myl i ruch; Dusza i ciao, tum. Pawe Beylin, Krakw 1983, s. 190.
53
Ludwig von Mises
Ludzkie dziaanie
Rozumienie to pojmowanie zjawisk, ktre nie mog by do koca wyjanione przez logik, matematyk, prakseologi i nauki przyrodnicze bd tych aspektw zjawisk, ktrych nauki te nie s w stanie wytumaczy. Rozumienie jednak nigdy nie moe by sprzeczne z innymi rodzajami poznania 29 . O prawdziwym, materialnym istnieniu diaba mwi niezliczone dokumenty historyczne, ktre w innych sprawach na og s wiarygodne. Wiele prawomocnych sdw stwierdzao na podstawie zezna wiadkw i samych oskaronych, e diabe spkowa z czarownicami. Jednake adna prba odwoania si do rozumienia nie moe usprawiedliwia wysikw historyka, ktry by obstawa przy tym, e diabe rzeczywicie istnia i wpywa na ycie ludzkie, przybierajc posta inn ni wytwr nadmiernie pobudzonego mzgu czowieka. Na og takie podejcie uznaje si za suszne w naukach przyrodniczych. Niektrzy historycy przyjmuj jednak odmienne stanowisko wobec teorii ekonomicznej. Prbuj podwaa twierdzenia ekonomii, odwoujc si do dokumentw, ktre rzekomo wskazuj na zjawiska przeczce tym twierdzeniom. Nie rozumiej oni, e zoone zjawiska nie mog ani potwierdzi, ani podway adnego twierdzenia, a wic nie s w stanie wykaza faszywoci jakiegokolwiek zdania nalecego do teorii. Historia gospodarcza jest moliwa tylko dziki temu, e istnieje teoria ekonomiczna, ktra rzuca wiato na dziaania gospodarcze. Gdyby nie byo teorii ekonomicznej, relacje na temat faktw gospodarczych byyby tylko zbiorem niepowizanych ze sob danych, co pozwalaoby na dowolne interpretacje.
8. Konceptualizacja i rozumienie
Zadaniem nauk dotyczcych ludzkiego dziaania jest zrozumienie sensu i roli ludzkiego dziaania. W tym celu posuguj si dwiema rnymi procedurami epistemologicznymi: konceptualizacj i rozumieniem. Konceptualizacja jest narzdziem prakseologii; rozumienie jest specyficznym narzdziem historii. Poznanie prakseologiczne jest poznaniem pojciowym. Dotyczy tego, co konieczne w ludzkim dziaaniu. Jest poznaniem powszechnikw i kategorii. Poznanie historyczne dotyczy tego, co unikatowe i indywidualne w kadym zdarzeniu lub w klasie zdarze. Najpierw historyk analizuje kady przedmiot swoich bada za pomoc intelektualnych narzdzi, ktrych dostarczaj pozostae nauki. Po wykonaniu tego wstpnego
29
Por.: Ch. V. Langlois and Ch. Seignobos, Introduction to the Study of History, tum. G.G. Berry, London
1925, s. 205208.
54
Ludwig von Mises
Ludzkie dziaanie
zadania przechodzi do waciwych bada historycznych, ktre maj na celu wyjanienie wyjtkowych, indywidualnych waciwoci danego przypadku za pomoc rozumienia. Jak powiedzielimy wczeniej, uznaje si, e historia nie moe by nauk, poniewa historyczne zrozumienie zaley od subiektywnych sdw wartociujcych historyka. Uwaa si, e rozumienie jest tylko eufemistycznym okreleniem na arbitralno. Opracowania historykw s zawsze stronnicze, nieobiektywne; nie zdaj relacji z faktw, lecz je wypaczaj. Dziea historyczne s pisane oczywicie z rnych punktw widzenia. Pewne ksiki na temat reformacji napisano z katolickiego punktu widzenia, inne za z protestanckiego punktu widzenia. S historycy proletariaccy i buruazyjni, sympatyzujcy z torysami i wigami; kady nard, kada partia i grupa jzykowa ma wasnych historykw i wasn wizj historii. Problemu, jaki nastrczaj rne interpretacje, nie naley jednak myli z celowym znieksztacaniem faktw przez propagandystw i apologetw podajcych si za historykw. Niezbite fakty, ktre mona ustali na podstawie dostpnych materiaw rdowych, to obiekt wstpny bada historyka. Na tym etapie nie ma miejsca dla posuenia si rozumieniem. Ustalenie tych faktw odbywa si za pomoc narzdzi, ktrych dostarczaj wszystkie nauki pozahistoryczne. Wiedz na temat zjawisk gromadzi si na podstawie uwanego badania dostpnych materiaw. Jeli teorie nauk niehistorycznych, ktre su historykowi do krytycznego badania materiaw rdowych, s solidne i pewne, to w ustaleniach dotyczcych faktw nie pojawi si rozbienoci midzy historykami wypowiadajcymi arbitralne sdy. To, co stwierdzi historyk, bdzie albo poprawne, albo sprzeczne z faktami, albo zostanie udowodnione, albo podwaone przez dostpne dokumenty lub te nie do koca sprecyzowane ze wzgldu na niewystarczajce informacje zawarte w rdach. Specjalici mog si nie zgadza, ale tylko co do interpretacji dostpnych danych. Taka dyskusja nie pozwala na wygaszanie arbitralnych twierdze. Bardzo czsto jednak historycy nie zgadzaj si co do twierdze nauk pozahistorycznych. W takiej sytuacji moe si pojawi rnica zda dotyczca krytycznego badania rde oraz tego, jakie wnioski naley wycign z tych bada. Powstaje nierozwizywalny konflikt. Jego przyczyn nie jest jednak arbitralno sdw dotyczcych konkretnego zjawiska historycznego, lecz niejasnoci dotyczce nauk niehistorycznych. Staroytny chiski historyk odnotowa, e grzech cesarza sprowadzi katastrofaln susz i e deszcz spad dopiero wtedy, kiedy monarcha odby pokut. aden wspczesny historyk
55
Ludwig von Mises
Ludzkie dziaanie
nie potraktowaby tego opisu powanie. W opisie tym s zawarte koncepcje meteorologiczne sprzeczne z niekwestionowanymi ustaleniami wspczesnych nauk przyrodniczych. W dziedzinie teologii, biologii i ekonomii nie ma ju takiej jednomylnoci i dlatego historycy tocz spory. Zwolennik pogldu o wyszoci rasy nordycko-aryjskiej z lekcewaeniem i niedowierzaniem potraktuje kad informacj na temat dorobku intelektualnego i poziomu moralnego niszych ras. Zdyskredytuje je tak samo jak wspczeni historycy relacje wspomnianego tu Chiczyka. Nigdy nie osignie si porozumienia co do jakichkolwiek zdarze z dziejw chrzecijastwa, jeli po jednej stronie sporu znajd ci, dla ktrych ewangelie s czci Pisma witego, a po drugiej ci, ktrzy uwaaj je za zwyke dokumenty sporzdzone ludzk rk. Historycy katoliccy i protestanccy nie zgadzaj si w wielu sprawach, poniewa wychodz z rnych zaoe teologicznych. Merkantylici i neomerkantylici nigdy nie znajd wsplnego jzyka z adnym ekonomist. Sposb relacjonowania wydarze z historii monetarnej Niemiec w latach 19141923 zaley od pogldw autora dotyczcych pienidza. Przebieg rewolucji francuskiej jest przedstawiany w zupenie inny sposb przez tych, ktrzy s zwolennikami witych praw krla-pomazaca boego, a w inny przez tych, ktrzy maj odmienne pogldy na ten temat. Historycy maj w tych sprawach odmienne zdanie nie ze wzgldu na wystpujce midzy nimi rnice w wiedzy historycznej, lecz dlatego e do swoich bada historycznych przystpuj z rnymi zaoeniami zaczerpnitymi z nauk pozahistorycznych. Kwestionuj wzajemnie swoje ustalenia, tak jak lekarze agnostycy nie przyjmuj do wiadomoci ustale komisji medycznej gromadzcej dokumentacj na temat cudownych uzdrowie w Lourdes. Tylko ten moe zgani historykw za takie rnice zda, kto uwaa, e fakty odciskaj swoje lady na niezapisanej karcie ludzkiego umysu. Kto taki nie rozumie, e histori mona uprawia jedynie pod warunkiem przyjcia okrelonych zaoe, a wic tego, e ustalenie faktw historycznych zaley od caej wiedzy nauk niehistorycznych. Owe zaoenia wstpne maj te istotny wpyw na decyzje historyka dotyczce wyboru faktw, ktre zostan omwione, oraz faktw, ktre bd pominite milczeniem jako mao znaczce. Kiedy wspczesny weterynarz prbuje ustali, dlaczego krowa nie daje mleka, nie bdzie bra pod uwag opowieci o urokach rzucanych przez czarownice; trzysta lat temu mylaby jednak inaczej. Rwnie historyk z caej masy zdarze poprzedzajcych badany fakt wybiera jedynie te, ktre mogy si przyczyni do jego wystpienia lub mogy go opni
56
Ludwig von Mises
Ludzkie dziaanie
a pomija te, ktre w wietle jego wiedzy pozahistorycznej nie mogy mie wpywu na ten fakt. Zmiany w naukach niehistorycznych wymuszaj wic konieczno pisania historii od nowa. Kade pokolenie musi na nowo zajmowa si tymi samymi zagadnieniami historycznymi, poniewa oglda je w innym wietle. Panujcy w dawnych czasach wiatopogld teocentryczny ksztatowa inne podejcie do historii ni ustalenia wspczesnych nauk przyrodniczych. Pod wpywem ekonomii subiektywnej powstaj zupenie inne dziea historyczne ni pod wpywem doktryn merkantylistycznych. Wynikajce z tych rnic rozbienoci w dzieach historykw nie s rezultatem rzekomej niejasnoci i dowolnoci bada historycznych, lecz skutkiem braku jednoznacznoci w innych naukach, zwanych powszechnie pewnymi i cisymi. W celu uniknicia ewentualnych nieporozumie naley zwrci uwag na jeszcze kilka zagadnie. Wspomnianych tu rozbienoci nie naley myli z: 1. Celowym, wynikajcym ze zej woli wypaczaniem faktw. 2. Prbami usprawiedliwienia lub potpienia jakich dziaa z punktu widzenia prawa albo moralnoci. 3. Umieszczaniem w obiektywnym opisie uwag wyraajcych sdy wartociujce. Traktat z dziedziny bakteriologii nie straci nic na swoim obiektywizmie, jeli jego autor, ktry si rzeczy obiera ludzki punkt widzenia, za nadrzdny cel uzna ochron ycia ludzkiego i zgodnie z t norm uzna za dobre skuteczne metody zwalczania bakterii chorobotwrczych, a za ze nieefektywne metody ich zwalczania. Gdyby ksik pisaa bakteria, wyraziaby w tej sprawie przeciwne stanowisko, ale poza tym tre jej ksiki nie rniaby si od treci zawartej w dziele napisanym przez bakteriologa. Na podobnej zasadzie europejski historyk piszcy o najazdach mongolskich w XIII wieku moe nazywa je pomylnymi lub niepomylnymi, poniewa przyjmuje punkt widzenia europejskich obrocw cywilizacji Zachodu. Jednake ocena zgodna z kryteriami wartoci jednej ze stron konfliktu nie musi oznacza znieksztacenia zasadniczej treci bada. W wietle istniejcej wiedzy mog one by cakowicie obiektywne. Mongolski historyk moe si zgodzi z wszystkimi zawartymi w nich twierdzeniami oprcz ocen dodanych przez historyka europejskiego. 4. Z przedstawieniem dziaania ktrej strony podjtego w warunkach sporu dyplomatycznego lub militarnego. Starcie zwalczajcych si grup moe by ukazane w kontekcie idei, motyww i celw, ktre doprowadziy do dziaa kadej strony. Dla penego
57
Ludwig von Mises
Ludzkie dziaanie
zrozumienia wydarze konieczne jest w tym wypadku zrelacjonowanie dziaa podjtych przez kad grup. Ich skutki byy bowiem rezultatem zachodzcej midzy nimi interakcji. eby zrozumie kroki poczynione przez jedn i drug stron konfliktu, historyk musi stara si spojrze na sytuacj oczami ludzi dziaajcych w badanym okresie historycznym, a nie patrze na ni wycznie z punktu widzenia dzisiejszego stanu wiedzy. Badania dotyczce polityki Lincolna w ostatnich tygodniach i miesicach przed wybuchem wojny secesyjnej nie daj oczywicie penej wiedzy na ten temat, bo adne badania historyczne nie daj takiej wiedzy. Bez wzgldu na to, czy historyk sympatyzuje z Uni, czy z Konfederacj, czy te jest cakowicie neutralny, moe zajmowa si polityk Lincolna prowadzon wiosn 1861 roku w sposb obiektywny. Takie badania s niezbdnym warunkiem umoliwiajcym sformuowanie odpowiedzi na oglniejsze pytanie o to, jak doszo do wybuchu wojny secesyjnej. Po wyjanieniu tych zagadnie moemy przej do pytania zasadniczego: Czy w historycznym rozumieniu istnieje element subiektywny, a jeli tak, to w jaki sposb wpywa on na wyniki bada historycznych? Jeli celem rozumienia ma by ustalenie faktu, e ludzie kierowali si w swoich dziaaniach okrelonymi sdami wartociujcymi i uywali okrelonych rodkw, to midzy prawdziwymi historykami, a wic ludmi dcymi do poznania wypadkw z przeszoci, nie moe wystpi rnica zda. Niejasnoci mog si pojawi w zwizku z niepenymi danymi zawartymi w materiaach rdowych. One jednak nie maj nic wsplnego ze zrozumieniem, lecz stanowi rezultat wstpnych ustale historyka. Rozumienie ma jeszcze jeden cel. Musi oceni skutki dziaania i ich istotno, a take znaczenie kadego motywu i kadego dziaania. Mamy tu do czynienia z zasadnicz rnic midzy fizyk i chemi z jednej strony a naukami dotyczcymi ludzkiego dziaania z drugiej. W sferze zjawisk fizycznych i chemicznych istniej (lub przynajmniej powszechnie si zakada, e istniej) stae relacje midzy wielkociami. Czowiek moe z du precyzj ustala wartoci tych staych relacji za pomoc eksperymentw laboratoryjnych. Takie stae zalenoci nie istniej w sferze ludzkiego dziaania poza technologi fizyczn i chemiczn oraz medycyn. Przez pewien czas ekonomici sdzili, e udao im si odkry sta zaleno midzy iloci pienidza a cenami towarw. Twierdzili, e zwikszenie lub zmniejszenie iloci pienidza w obiegu musi
58
Ludwig von Mises
Ludzkie dziaanie
powodowa proporcjonalne zmiany cen towarw. Wspczesna ekonomia wykazaa bezdyskusyjnie, e twierdzenie to jest faszywe 30 . Ekonomici, ktrzy chc zastpi ekonomi jakociow ekonomi ilociow, popeniaj powany bd. W ekonomii nie istniej stae relacje, tote nie jest moliwy ich pomiar. Badania statystyczne, ktre wyka, e po 10-procentowym wzrocie poday ziemniakw w Atlantis w okrelonym czasie nastpi spadek ich ceny o 8 procent, nie wnosz niczego do naszej wiedzy o tym, co nastpio lub co moe nastpi, jeli poda ziemniakw zmieni si w innym kraju lub w innym czasie. Statystyk nie zmierzy elastycznoci popytu na ziemniaki. Ustali jednostkowy fakt historyczny. Nikt rozsdny nie wtpi, e ludzie zachowuj si rnie w reakcji na wahania poday ziemniakw lub jakiego innego produktu. Kady przypisuje tym samym przedmiotom inn warto, a warto przypisywana jakiej rzeczy przez t sam jednostk moe ulega zmianom w zalenoci od sytuacji 31 . Oprcz naukowcw zajmujcych si histori gospodarcz nikt nie zaryzykowa twierdzenia, e w dziejach ludzkoci wystpuj jakie stae zalenoci. Prawd jest, e w konfliktach zbrojnych midzy Europejczykami a zacofanymi ludami innych ras jeden Europejczyk mg si zwykle mierzy z kilkoma wojownikami tubylcw. Nikt jednak nie by na tyle nierozsdny, eby mierzy wielko przewagi Europejczykw. Niemono dokonania pomiaru nie wynika z braku technicznych rodkw sucych ustaleniu poszukiwanej wartoci, lecz z braku staych zalenoci. Gdyby przyczyn tego bya niedoskonao techniczna, to w niektrych sytuacjach mona by uzyska przynajmniej przybliony wynik. Tymczasem gwn przyczyn jest to, e nie istniej stae zalenoci. Ekonomia nie jest jak wci powtarzaj niedouczeni pozytywici zacofana, poniewa nie posuguje si metodami ilociowymi. Ekonomia nie jest ilociowa i nie zajmuje si mierzeniem, poniewa nie bada wielkoci staych. Dane statystyczne na temat zdarze gospodarczych s danymi historycznymi. Mwi o tym, co si wydarzyo w niepowtarzalnym momencie historii. Zdarzenia fizyczne mona interpretowa na podstawie wiedzy o staych zalenociach, ktr uzyskuje si za pomoc eksperymentw. Zdarze historycznych nie da si w ten sposb interpretowa.
30 31
Por. s. .... [412414]. Por. s. .... [351].
59
Ludwig von Mises
Ludzkie dziaanie
Historyk moe wymieni wszystkie czynniki, ktre zoyy si na znany skutek, oraz wszystkie czynniki, ktre przeciwdziaay zaistnieniu tego skutku i mogy go opni lub zagodzi. Nie moe on jednak ustali metod ilociow relacji midzy rnymi czynnikami skadajcymi si na okrelony skutek a ich ostatecznymi rezultatami. Tego moe dokona tylko dziki rozumieniu. Tylko za pomoc rozumienia moe przypisa kademu z n czynnikw okrelony udzia w powstaniu skutku P. Mona powiedzie, e zrozumienie jest w historii tym, czym analiza ilociowa i pomiar w innych naukach. Technologia potrafi okreli, jaka musi by grubo stalowej blachy, eby nie przebi jej pocisk wystrzelony z winczestera z odlegoci 100 metrw. Moe wic da odpowied na pytanie, dlaczego kto, kto ukry si za blaszan zason o znanej gruboci, zosta ranny wskutek postrzau. Historia nie potrafi z podobn pewnoci odpowiedzie na pytanie, dlaczego mleko zdroao o 10 procent lub dlaczego w wyborach 1944 roku prezydent Roosevelt wygra z gubernatorem Deweyem albo dlaczego Francja miaa w latach 18701940 konstytucj republikask. Tego rodzaju zagadnie nie mona rozstrzygn w aden inny sposb ni przez zrozumienie. Rozumienie dy do tego, by kademu faktowi historycznemu przypisa jego znaczenie w dziejach. W posugiwaniu si rozumieniem nie ma miejsca na arbitralno i dowolno. Swobod historyka ogranicza denie do zadowalajcego wyjanienia rzeczywistoci. Jego drogowskazem musi by poszukiwanie prawdy. W zrozumieniu tkwi jednak nieuchronnie element subiektywnoci. Zrozumienie historyka jest zawsze naznaczone jego osobowoci i odzwierciedla jego umysowo. Nauki aprioryczne logika, matematyka i prakseologia d do wiedzy bezwarunkowo poprawnej dla wszystkich istot obdarzonych logiczn struktur, jak jest ludzki umys. Nauki przyrodnicze d do poznania poprawnego dla wszystkich istot, ktre dysponuj nie tylko ludzkim rozumem, lecz take ludzkimi zmysami. Jednorodno ludzkiej logiki i dozna zmysowych nadaje tym gaziom wiedzy charakter poznania powszechnie uznawanego za poprawne. Wanie takimi zasadami kieruj si w swoich badaniach fizycy. Dopiero w ostatnich latach zauwayli oni, e ich moliwoci s ograniczone, i porzuciwszy wybujae aspiracje dawniejszych fizykw, odkryli zasad nieokrelonoci. Dzisiejsi fizycy przyznaj,
60
Ludwig von Mises
Ludzkie dziaanie
e istniej obiekty, ktrych nie da si obserwowa i e ich obserwacja jest niemoliwa ze wzgldw epistemologicznych 32 . Historyczne rozumienie nigdy nie dochodzi do rozstrzygni, ktre musiayby by przyjte przez wszystkich. Dwaj historycy, ktrzy cakowicie zgadzaj si w sprawach dotyczcych nauk pozahistorycznych oraz przyjmuj za prawdziwe te same fakty, ktre mona ustali nie uciekajc si do zrozumienia istotnoci , mog si rni w rozumieniu doniosoci tych faktw. Mog si zgadza, e zdarzenia a, b i c przyczyniy si do skutku P; jednoczenie jednak mog si cakowicie rni w ocenie roli, jak poszczeglne czynniki a, b i c odegray w pojawieniu si rezultatu. Jeli rozumienie ma si przyczyni do ustalenia roli kadego czynnika, musi si w nim przejawi wpyw subiektywnych sdw. Oczywicie nie chodzi tu o sdy wartociujce, wyraajce preferencje historyka, lecz o sdy dotyczce istotnoci 33 . Historycy mog si nie zgadza z rnych powodw. Mog mie odmienne pogldy dotyczce twierdze nauk pozahistorycznych; w swoim rozumowaniu mog si opiera na lepszej lub gorszej znajomoci rde; mog si rni co do rozumienia motyww i celw dziaajcych ludzi oraz stosowanych przez nich rodkw. Wszystkie te rozbienoci daj si uzgodni za pomoc obiektywnego rozumowania; moliwe jest osignicie w ich sprawie uniwersalnego porozumienia. Jeli jednak historycy nie zgadzaj si co do sdw o istotnoci, znalezienie rozwizania, ktre mogliby przyj wszyscy rozsdni ludzie, jest niemoliwe. Metody naukowe nie rni si co do swojej istoty od metod stosowanych na co dzie przez zwykych ludzi. Naukowiec korzysta z tych samych narzdzi intelektualnych co laik. Posuguje si nimi jednak z wiksz wpraw i ostroniej. Rozumienie nie jest przywilejem historykw; stosuj je wszyscy. Kady jest historykiem, gdy obserwuje swoje otoczenie. Rozumieniem posuguje si kady, kto zmaga si z niepewnoci przyszych zdarze, do ktrych musi dostosowa swoje dziaania. Rozumowanie takie charakteryzuje si zrozumieniem roli rnych czynnikw majcych wpyw na przysze zdarzenia. A dziaanie powiedzmy to ju teraz, na wstpie naszych rozwaa z koniecznoci zawsze jest nakierowane na sytuacj przysz, a wic niepewn, tote jest zawsze oparte na domysach. Mona powiedzie, e dziaajcy czowiek patrzy w przyszo oczami historyka.
32 33
Por.: Arthur Eddington, The Philosophy of Physical Science, New York 1939, s. 2848. Nie jest to rozprawa na temat oglnej teorii poznania, lecz konieczny wstp do traktatu ekonomicznego,
tote nie ma potrzeby podkrelania tu analogii midzy zrozumieniem historycznej istotnoci a diagnoz lekarsk. Epistemologia biologii jest poza obszarem naszych zainteresowa.
61
Ludwig von Mises Historia naturalna i historia czowieka
Ludzkie dziaanie
Kosmogonia, geologia i historia przemian w wiecie przyrody s dyscyplinami historycznymi, poniewa zajmuj si pojedynczymi zdarzeniami z przeszoci. Mimo to posuguj si one wycznie metodami nauk przyrodniczych i nie musz odwoywa si do rozumienia. Czasami musz poprzesta na przyblionej ocenie wielkoci. Takie szacunki nie s jednak sdami o istotnoci. S metod okrelania relacji ilociowych charakteryzujc si mniejsz precyzj ni dokadny pomiar. Nie naley ich myli z sytuacj, z jak mamy do czynienia w naukach o ludzkim dziaaniu, gdzie nie istniej stae zalenoci. Gdy mwimy o historii, mamy na myli wycznie histori ludzkiego dziaania. Jej specyficznym narzdziem poznawczym jest rozumienie. Niekiedy na przykadzie astronomii, prbuje si podway twierdzenie, e wspczesne nauki przyrodnicze zawdziczaj swoje osignicia metodzie eksperymentalnej. Tymczasem dzisiejsza astronomia stosuje do badania cia niebieskich prawa fizyki, odkryte za pomoc eksperymentw na Ziemi. Dawniej astronomia opieraa si gwnie na zaoeniu, e ruchy cia niebieskich nie podlegaj zmianom. Kopernik i Kepler prbowali tylko odgadn, po jakiej krzywej Ziemia porusza si wok Soca. Za najdoskonalsz figur uwaano koo, tote Kopernik umieci je w swojej teorii. Pniej Kepler, stosujc t sam technik zgadywania, zastpi koo elips. Dopiero od czasw Newtona astronomia staa si nauk przyrodnicz w cisym znaczeniu.
9. O typach idealnych
Historia zajmuje si pojedynczymi niepowtarzalnymi zdarzeniami, nieodwracalnym biegiem ludzkich spraw. Nie mona opisa zdarzenia historycznego bez wskazania konkretnych osb, ktre bray w nim udzia, oraz miejsca i czasu, w ktrym si rozgrywao. Jeli o czym mona opowiedzie nie podajc takich informacji, oznacza to, e opis nie dotyczy zdarzenia historycznego, lecz faktu bdcego przedmiotem nauk przyrodniczych. Informacja o tym, e profesor X przeprowadzi 20 lutego 1945 roku pewien eksperyment w swoim laboratorium, stanowi opis historycznego wydarzenia. Fizyk uwaa, e nie powinno si bra pod uwag osoby eksperymentatora, daty i miejsca eksperymentu. Wymienia tylko takie okolicznoci, ktre jego zdaniem maj znaczenie dla rezultatu eksperymentu, a w przypadku jego powtrzenia wywoaj ten sam skutek. Fizyk przeksztaca zdarzenie historyczne w fakt empirycznej nauki przyrodniczej. Pomija wpyw eksperymentatora na przebieg dowiadczenia, prbujc go sobie wyobrazi jako obojtnego obserwatora i
62
Ludwig von Mises
Ludzkie dziaanie
wiernego sprawozdawc rzeczywistoci. Zajmowanie si epistemologicznymi zagadnieniami tego stanowiska nie jest zadaniem prakseologii. Kade zdarzenie historyczne jest wprawdzie wyjtkowe i niepowtarzalne, ale ma jedn cech wspln z wszystkimi innymi zdarzeniami historycznymi: kade jest ludzkim dziaaniem. Historia traktuje zdarzenia historyczne jako dokonania czowieka; odkrywa ich znaczenie za pomoc narzdzia, jakim jest poznanie prakseologiczne, i dochodzi do zrozumienia ich znaczenia dziki analizie ich indywidualnych, niepowtarzalnych waciwoci. Dla historii istotne zawsze jest rwnie znaczenie nadawane zdarzeniom przez ludzi, ktrzy brali w nim udzia znaczenie stanu rzeczy, ktry chcieli odmieni, znaczenie, ktre przypisywali swoim dziaaniom, oraz znaczenie, jakie nadaj rezultatom swoich dziaa. Historia porzdkuje nieskoczon ilo zdarze pod wzgldem ich znaczenia. Jedyn zasad, jak posuguje si przy systematyzowaniu obiektw swoich bada ludzi, idei, instytucji, bytw spoecznych i zabytkw jest podobiestwo znaczenia. Kryterium podobiestwa znaczenia pozwala jej pogrupowa elementy w typy idealne. Typy idealne to specyficzne pojcia, ktrych uywa si w badaniach historycznych i przy prezentacji ich wynikw. S to koncepcje rozumienia. Jako takie rni si zdecydowanie od kategorii i poj prakseologicznych oraz od poj nauk przyrodniczych. Typ idealny nie jest tosamy z pojciem klasy, poniewa jego opis nie wskazuje na cechy, ktrych posiadanie rozstrzyga jednoznacznie o przynalenoci do okrelonej klasy obiektw. Typu idealnego nie da si zdefiniowa wprost: trzeba go scharakteryzowa przez wyliczenie waciwoci, ktrych obecno na og decyduje o tym, czy w okrelonym przypadku mamy do czynienia z okazem reprezentujcym badany typ idealny. Cech charakterystyczn typu idealnego jest to, e okrelony okaz nie musi posiada wszystkich waciwoci danego typu. To, czy brak pewnej waciwoci powinien przesdzi o wykluczeniu jakiego okazu z badanego typu idealnego, zaley od sdu o istotnoci uzyskanego dziki rozumieniu. Sam typ idealny stanowi rezultat zrozumienia motyww, poj i celw dziaajcych jednostek oraz znacze nadawanych im przez jednostki. Typ idealny nie ma nic wsplnego ze statystyczn redni. Waciwoci typw idealnych zwykle nie daj si okreli liczbowo i choby dlatego nie mogyby suy za podstaw wyliczenia ich redniej. Zasadnicza przyczyna tkwi jednak gdzie indziej. rednie statystyczne opisuj zachowanie czonkw klasy lub typu okrelonego ju za pomoc definicji lub charakterystyki odwoujcej si do innych cech, ktrych definicja lub charakterystyka nie opisuje. Przynaleno do klasy lub typu musi by stwierdzona, zanim statystyk przystpi do
63
Ludwig von Mises
Ludzkie dziaanie
badania konkretnych wasnoci i na podstawie ich wynikw okreli redni. Moemy ustali redni wiek senatorw USA, moemy wyliczy redni dotyczc reakcji jakiej grupy wiekowej na okrelony problem. Jest jednak logicznie niemoliwe, eby o przynalenoci do klasy lub typu decydowaa rednia statystyczna. adnego zagadnienia historycznego nie mona bada bez odwoania si do typw idealnych. Nawet gdy historyk zajmuje si pojedyncz osob lub jednostkowym zdarzeniem, nie moe unikn odwoywania si do typw idealnych. Jeli mwi o Napoleonie, musi posuy si typami idealnymi, takimi jak: dowdca, dyktator, przywdca rewolucji. Jeli za zajmuje si rewolucj francusk, musi odwoa si do typw idealnych, takich jak: rewolucja, upadek poprzedniego systemu wadzy, anarchia. Moe si zdarzy, e powoanie si na typ idealny bdzie si sprowadzao wycznie do stwierdzenia, e w okrelonym przypadku nie ma on zastosowania. Jednak wszystkie zdarzenia historyczne s opisywane i interpretowane za pomoc typw idealnych. Laik te zawsze korzysta z typw idealnych, gdy zastanawia si nad przeszoci lub przyszoci, cho czsto nie jest tego wiadom. Tylko dziki rozumieniu mona rozstrzygn, czy posuenie si pewnym typem idealnym bdzie pomocne w odpowiednim uchwyceniu zjawisk. Typ idealny nie okrela sposobu rozumienia, aczkolwiek rozumienie wymaga stworzenia odpowiednich typw idealnych i ich odpowiedniego wykorzystania. Do tworzenia typw idealnych wykorzystuje si koncepcje i pojcia wypracowane przez pozahistoryczne dziedziny wiedzy. Kade odkrycie historyczne jest oczywicie uwarunkowane wynikami innych nauk, zaley od tych nauk i nie moe by z nimi sprzeczne. Poznanie historyczne zajmuje si jednak innym przedmiotem i posuguje si innymi metodami ni te nauki, a one z kolei s bezuyteczne dla zrozumienia. Typw idealnych nie mona wic myli z pojciami nauk pozahistorycznych. Zasada ta odnosi si rwnie do kategorii i poj prakseologicznych. Stanowi one bezsprzecznie niezastpione narzdzie poznawcze w badaniach historycznych, ale nie dotycz zrozumienia wyjtkowych, jednostkowych zdarze, ktre s przedmiotem historii. Typ idealny nie moe wic by nigdy wynikiem zwykego zastosowaniem pojcia prakseologicznego. Czsto bywa tak, e jaki termin uywany w prakseologii dla wyraenia prakseologicznej koncepcji suy zarazem za typ idealny dla historyka. Wwczas historyk uywa jednego sowa na wyraenie dwch rnych rzeczy. Czasami stosuje taki termin w sensie prakseologicznym, zwykle jednak ma na myli typ idealny i uywa go w innym znaczeniu ni prakseologiczne. Zmienia jego znaczenie, przenoszc do innej dziedziny bada. Ekonomiczne
64
Ludwig von Mises
Ludzkie dziaanie
pojcie przedsibiorcy ley na innej paszczynie ni typ idealny przedsibiorca w znaczeniu stosowanym w historii gospodarczej i ekonomii opisowej. (Na trzecim poziomie znajduje si termin przedsibiorca w znaczeniu prawniczym). W ekonomii termin przedsibiorca oznacza cile okrelone pojcie, ktre na gruncie teorii gospodarki rynkowej peni wyranie zespolon funkcj 34 . Historyczny typ idealny przedsibiorca nie obejmuje tych samych elementw. Uywajc go w tym znaczeniu, nie ma si na myli czycibutw, takswkarzy, ktrzy s wacicielami swoich takswek, wacicieli maych firm i drobnych farmerw. To, co ekonomia mwi o przedsibiorcach, dotyczy w rwnym stopniu wszystkich przedstawicieli tej klasy, bez wzgldu na okolicznoci, takie jak czas, miejsce i brana. To, co historia gospodarcza mwi o typach idealnych, ma rn tre w zalenoci od czasu, kraju, brany przedsibiorstwa i wielu innych okolicznoci. Oglny typ idealny przedsibiorca nie jest szczeglnie przydatny w historii. Wiksze zastosowanie maj typy bardziej szczegowe: amerykaski przedsibiorca yjcy w czasach Jeffersona, niemiecki przemys ciki za czasw Wilhelma II, przemys tekstylny w Nowej Anglii w ostatnich dziesicioleciach przed I wojn wiatow, protestancka finansjera w Paryu, czowiek, ktry sam do wszystkiego doszed itd. To, czy uycie okrelonego typu idealnego jest podane, czy nie, zaley wycznie od sposobu rozumienia. W dzisiejszych czasach w powszechnym uyciu s dwa typy idealne: partie lewicowe (postpowe) i partie prawicowe (faszystowskie). Pierwszy typ obejmuje zachodnie demokracje, niektre dyktatury w Ameryce aciskiej oraz rosyjski komunizm. Do drugiego typu nale: woski faszyzm i niemiecki nazizm. Taka typologia wynika z okrelonego sposobu rozumienia. Inne rozumienie prowadzioby do podziau na demokracj i dyktatur. Wwczas rosyjski komunizm, woski faszyzm i niemiecki nazizm reprezentowayby typ idealny rzdu dyktatorskiego, a systemy zachodnie typ idealny rzdu demokratycznego. Powanym bdem szkoy historycznej Wirtschaftliche Staatswissenshaften w Niemczech i instytucjonalizmu w Ameryce byo interpretowanie ekonomii jako opisu zachowania pewnego typu idealnego, a mianowicie homo oeconomicus. Zgodnie z t doktryn tradycyjna bd ortodoksyjna ekonomia nie zajmuje si zachowaniami czowieka, tym, jaki on jest, i jak dziaa, lecz fikcyjnym, hipotetycznym wyobraeniem na jego temat. Przedstawia czowieka jako istot dziaajc wycznie z pobudek ekonomicznych, to znaczy kierujc si tylko
34
Zob. poniej, s. .... [251255].
65
Ludwig von Mises
Ludzkie dziaanie
chci jak najwikszych korzyci materialnych lub finansowych. Taka istota twierdz owi krytycy nie ma i nigdy nie miaa odpowiednika w rzeczywistoci, jest poronionym tworem faszywej wyobrani kanapowych filozofw. Nikt nie kieruje si wycznie pragnieniem zdobycia jak najwikszego bogactwa. Wielu ludzi w ogle nie odczuwa takich maostkowych potrzeb. Zajmowanie si takim homunkulusem w badaniach dotyczcych ycia i historii jest zajciem jaowym. Nawet jeli klasyczna ekonomia sprowadzaa si do takich rozwaa, to homo oeconomicus z pewnoci nie byby typem idealnym. Typ idealny nie uosabia tylko jednej strony czowieka lub pojedynczego aspektu rnych jego celw i pragnie. Typ idealny zawsze odnosi si do zoonych zjawisk wiata rzeczywistego czowieka, instytucji, ideologii. Klasyczni ekonomici usiowali wyjani proces ksztatowania si cen. Doskonale rozumieli, e ceny nie s wynikiem dziaa jakiej grupy ludzi, lecz tworz si wskutek wzajemnego oddziaywania wszystkich czonkw spoeczestwa rynkowego. Taki sens miao ich twierdzenie, e popyt i poda decyduj o cenach. Jednak klasyczni ekonomici nie zdoali rozwin zadowalajcej teorii wartoci. Nie mogli sobie poradzi z rzekomym paradoksem wartoci. Nie potrafili wyjani, dlaczego zoto ceni si wyej ni elazo, chocia elazo jest bardziej uyteczne. Nie mogli wic stworzy oglnej teorii wartoci, a w analizie wymiany rynkowej i produkcji nie byli w stanie dotrze do pierwotnego rda tych zjawisk, jakim jest zachowanie si konsumentw. Z powodu braku teorii wartoci byli zmuszeni porzuci ambitny plan zbudowania oglnej teorii ludzkiego dziaania. Musieli si zadowoli teori wyjaniajc tylko dziaania ludzi interesu i pomin badanie wyborw dokonywanych przez kadego czowieka jako czynnikw o decydujcym znaczeniu. Zajmowali si wycznie dziaaniami ludzi interesu, ktrzy chc jak najtaniej kupi i jak najdroej sprzeda. Konsument zosta wyczony z rozwaa. Pniej epigoni klasycznej ekonomii wyjaniali i usprawiedliwiali ten brak, utrzymujc, e by on w istocie procedur celow i niezbdn z punktu widzenia metodologii. Dowodzili, e ekonomici wiadomie zawzili pole swoich bada do jednego aspektu ludzkich de, a mianowicie do aspektu ekonomicznego. Celowo posuyli si fikcyjn koncepcj czowieka kierujcego si wycznie ekonomicznymi motywami i z rozmysem pominli jego inne aspekty, mimo e w peni uwiadamiali sobie istnienie wielu innych nieekonomicznych motyww ludzkiego dziaania. Niektrzy utrzymywali, e zajmowanie si tymi pozaekonomicznymi motywami nie jest zadaniem ekonomii, lecz innych gazi nauki. Inni z kolei przyznawali, e badanie tych nieekonomicznych pobudek i ich wpywu na ksztatowanie si cen naley do zada
66
Ludwig von Mises
Ludzkie dziaanie
ekonomii, ale uwaali, i badania te trzeba odoy na pniej. W dalszej czci wykaemy, e podzia na ekonomiczne i nieekonomiczne motywy ludzkiego dziaania jest nie do utrzymania 35 . W tym miejscu naley tylko podkreli, e teoria ekonomicznej strony ludzkiego dziaania cakowicie wypacza myl klasycznych ekonomistw, ktrzy nigdy nie dyli do tego, co im si w zwizku z t teori przypisuje. W rzeczywistoci chcieli oni zrozumie, jak ksztatuj si prawdziwe ceny, a nie fikcyjne ceny, ktre tworzyyby si, gdyby ludzie dziaali w hipotetycznych warunkach, odmiennych od tych, z ktrymi maj do czynienia na co dzie. Ceny, ktrych tworzenie si prbuj wyjani i wyjaniaj nie sigajc co prawda do podstawowych wyborw konsumenta s rzeczywistymi cenami rynkowymi. Popyt i poda, o ktrych mwi, s realnymi czynnikami zalenymi od motyww skaniajcych ludzi do kupowania lub sprzedawania. Wada teorii klasycznej polega na tym, e nie zawiera konsekwentnej analizy wyborw konsumenta, brakuje w niej zadowalajcej teorii popytu. Jednak to nie oni sformuowali koncepcj, e popyt wynika wycznie z motyww ekonomicznych przeciwstawionych motywom nieekonomicznym. Ekonomici klasyczni ograniczyli si w swoich dociekaniach do dziaania ludzi interesu, tote nie zajmowali si ostatecznymi motywami konsumentw. Mimo to ich teoria cen miaa jednak na celu wyjanienie realnych cen bez wzgldu na motywy i pogldy, ktrymi kieruj si konsumenci. Wspczesna subiektywistyczna ekonomia zaczyna od rozwizania rzekomego paradoksu wartoci. Nie ogranicza si do formuowania twierdze dotyczcych dziaa ludzi interesu ani nie rozprawia o fikcyjnym homo oeconomicus. Zajmuje si koniecznymi kategoriami kadego ludzkiego dziaania. Jej teorie dotyczce cen towarw, pac i stp procentowych opisuj wszystkie te zjawiska z pominiciem motywacji skaniajcej ludzi do kupowania, sprzedawania lub do powstrzymywania si od kupowania i sprzedawania. Nadszed czas, by cakowicie poniecha wszelkich bezowocnych prb uzasadniania brakw dawnej ekonomii przez odwoywanie si do wyimaginowanego homo oeconomicus.
10. Metoda ekonomii

Zadaniem prakseologii jest wyjanienie kategorii ludzkiego dziaania. Do udowodnienia twierdze prakseologicznych wystarczy jedynie znajomo istoty ludzkiego dziaania. Tak wiedz ma kady z nas, poniewa wszyscy jestemy ludmi. Do wyjtkw nale tylko ci, ktrzy wskutek choroby egzystuj na poziomie wegetatywnym. Do zrozumienia tych
35
Zob. s. ..... [232234 oraz 239244].
67
Ludwig von Mises
Ludzkie dziaanie
twierdze nie jest konieczne jakie szczeglne dowiadczenie, bo adne dowiadczenie, nawet najbogatsze, nie pomogoby ich zrozumie komu, kto nie miaby apriorycznej wiedzy o tym, czym jest ludzkie dziaanie. Jedynym sposobem poznania tych twierdze jest logiczna analiza wrodzonej wiedzy na temat kategorii dziaania. Musimy wnikn w siebie i zastanowi si nad struktur ludzkiego dziaania. Wiedza prakseologiczna, podobnie jak logika i matematyka, nie pochodzi z zewntrz, lecz istnieje w nas. Wszystkie pojcia i twierdzenia prakseologii zawieraj si w kategorii ludzkiego dziaania. Najpierw trzeba je wydoby i dedukcyjnie wywnioskowa, wskaza ich konsekwencje oraz okreli powszechnie obowizujce warunki dziaania jako takiego. Gdy okrelimy, jakie warunki musi spenia kade dziaanie, musimy wykona nastpny krok i zdefiniowa oczywicie w aspekcie pojciowym i formalnym mniej oglne warunki, ktre musz speni poszczeglne rodzaje dziaania. To drugie zadanie mona wykona wskazujc wszystkie dajce si pomyle warunki i wyprowadzajc z nich logicznie dopuszczalne wnioski. Taki wyczerpujcy system pozwalaby zbudowa teori opisujc nie tylko ludzkie dziaanie, z jakim mamy do czynienia w warunkach znanego nam wiata, lecz take hipotetyczne dziaanie odbywajce si w innych, wyimaginowanych warunkach, ktre nie mog by spenione na ziemi. Celem nauki jest jednak poznanie wiata rzeczywistego. Uprawianie nauki nie jest gimnastyk umysu ani zabaw logiczn, tote prakseologia ogranicza pole swoich bada do dziaania w warunkach, ktre wystpuj w rzeczywistoci. Tylko w dwch przypadkach prakseologia zajmuje si dziaaniem w warunkach, ktre nie istniej i nie daj si speni. Bada mianowicie sytuacje, ktre nie zaistniay w przeszoci i nie istniej w obecnych warunkach, ale mog zaistnie w przyszoci. Analizuje rwnie warunki nierealne i takie, ktre nie zaistniej w przyszoci, o ile taka analiza moe pomc w uchwyceniu tego, co si dzieje w warunkach wiata rzeczywistego. Zwizek prakseologii i ekonomii z dowiadczeniem nie umniejsza apriorycznego charakteru tych nauk. Dowiadczenie jedynie kieruje nasz uwag na okrelone zagadnienia, odwracajc j od innych. Podpowiada nam, co powinnimy bada, ale nie rozstrzyga, w jaki sposb mamy poszukiwa wiedzy. Co wicej, to mylenie, a nie dowiadczenie decyduje o tym, e aby pozna rzeczywisto, trzeba analizowa nieistniejce, hipotetyczne warunki; to dziki myleniu wiemy, w jakich sytuacjach trzeba przeprowadza tak analiz. Przykro pracy nie jest pojciem o charakterze kategorialnym i apriorycznym. Bez popadania w sprzeczno moemy wyobrazi sobie wiat, w ktrym praca nie jest czym
68
Ludwig von Mises
Ludzkie dziaanie
przykrym. Jestemy w stanie opisa warunki, jakie panowayby w takim wiecie. W wiecie rzeczywistym mamy jednak do czynienia z przykroci pracy. Do zrozumienia tego, co dzieje si w wiecie rzeczywistym, przydatne s wycznie te twierdzenia, ktre zakadaj, e praca jest rdem uciliwoci. Jak uczy dowiadczenie, praca jest zwizana z przykroci. Nie dowiadujemy si jednak o tym w sposb bezporedni. Nie istnieje zjawisko, ktre samo przez si byoby przykroci pracy. Istniej jedynie dane dowiadczalne, ktre interpretujemy za pomoc wiedzy apriorycznej. Interpretacja za prowadzi nas do wniosku, e wypoczynek czyli stan, w ktrym praca nie wystpuje przy pozostaych warunkach niezmienionych jest uznawany przez czowieka za bardziej podany ni podejmowanie wysiku. Niekiedy ludzie rezygnuj z korzyci, ktre mogliby osign pracujc wicej. Oznacza to, e s gotowi do powice, by mc wypoczywa. Wycigamy std wniosek, e wypoczynek jest oceniany jako dobro, a prac postrzega si jako ciar. Do takiego wniosku nie moglibymy doj dysponujc jedynie wczeniejszymi spostrzeeniami prakseologicznymi. Teoria wymiany poredniej oraz wszystkie teorie zbudowane na jej podstawie jak na przykad teoria kredytu fiducjarnego maj zastosowanie wycznie do interpretacji zdarze wystpujcych w wiecie, w ktrym praktykuje si wymian poredni. W wiecie, w ktrym wystpuje tylko barter, teoria ta byaby czyst zabaw intelektualn. Jest mao prawdopodobne, eby ekonomici z owego wiata o ile w ogle pojawiaby si w nim ekonomia zastanawiali si nad takimi zagadnieniami jak wymiana porednia, pienidz itd. Tymczasem w wiecie realnym zagadnienia te s istotnym elementem teorii ekonomicznej. To, e prakseologia koncentruje si na zrozumieniu wiata realnego i badaniu pojawiajcych si w nim problemw, nie oznacza, i jej wnioskowania trac charakter aprioryczny. Ma to znaczenie wycznie dla sposobu, w jaki ekonomia jak dotychczas jedyna rozwinita cz prakseologii przedstawia wyniki swoich docieka. Ekonomia nie stosuje metod logiki i matematyki. Nie buduje caociowego systemu czysto apriorycznych rozumowa pozbawionych odniesie do rzeczywistoci. Jeli wprowadza do swoich rozumowa zaoenia, to wystarczy jej, e pomagaj one zrozumie rzeczywisto. W swoich traktatach i rozprawach nie wprowadza wyranego podziau na czyst nauk oraz zastosowania jej twierdze do rozwizywania konkretnych problemw historycznych i politycznych. W celu przedstawienia rezultatw swoich bada przybiera form, w ktrej aprioryczna teoria i interpretacja zdarze historycznych s ze sob powizane.
69
Ludwig von Mises
Ludzkie dziaanie
Ten sposb postpowania wynika oczywicie z samej natury przedmiotu ekonomii i sprawdzi si w praktyce. Nie wolno jednak zapomina, e posugiwanie si t wyjtkow procedur, do dziwn z punktu widzenia logiki, wymaga ostronoci i precyzji. Osoby bezkrytyczne i powierzchowne wci popeniaj bdy, ktre s konsekwencj beztroskiego mylenia dwch epistemologicznie odmiennych metod poznawczych. Nie istnieje co takiego jak historyczna metoda ekonomii albo ekonomia instytucjonalna. Istnieje natomiast ekonomia i historia gospodarcza. Nie wolno myli ze sob tych dwch dyscyplin. Twierdzenia ekonomii obowizuj w kadej sytuacji, w ktrej spenione s wszystkie ich zaoenia. Oczywicie nie maj one praktycznego znaczenia w sytuacji, w ktrej warunki opisane w zaoeniach nie wystpuj. Twierdzenia dotyczce wymiany poredniej nie maj zastosowania wtedy, kiedy nie dochodzi do takiej wymiany. Nie oznacza to jednak, e trac one swoj wano 36 . Rzdy i rne grupy nacisku d do zdyskredytowania ekonomii i ekonomistw, co sprawia, e owo zagadnienie jest przedstawiane w faszywym wietle. Despoci i wikszoci demokratyczne upajaj si wadz. Niechtnie przyznaj, e podlegaj prawom natury. Zaprzeczaj jednak istnieniu praw ekonomii. Czy nie s najwyszymi prawodawcami? Czy nie dysponuj moc, ktra pozwala zniszczy kadego przeciwnika? Wdz nie uznaje adnych ogranicze poza tymi, ktre narzuci mu kto dysponujcy wiksz si zbrojn. Zawsze znajd si usuni pismacy gotowi utwierdza rzdzcych w ich samozadowoleniu i gosi stosowne doktryny. Swoje bezwartociowe enuncjacje nazywaj oni ekonomi historyczn. Historia gospodarcza to w istocie dzieje przedsiwzi rzdw, ktre zakoczyy si niepowodzeniem, gdy zaplanowano je z cakowitym lekcewaeniem praw ekonomii. Nie sposb zrozumie historii myli ekonomicznej, jeli si przeoczy to, e ekonomia jako taka stanowi wyzwanie wobec prnoci rzdzcych. Ekonomista nigdy nie stanie si ulubiecem autokratw i demagogw. W ich oczach zawsze bdzie intrygantem, a im bardziej s przekonani o susznoci jego obiekcji, tym bardziej go nienawidz. Wobec tak zaciekych atakw warto zwrci uwag na to, e kategoria ludzkiego dziaania, ktra stanowi punkt wyjcia wszelkich rozwaa z dziedziny prakseologii i ekonomii, jest odporna na wszelk krytyk i sprzeciwy. adne wydarzenia historyczne ani dane
36
Zob. Frank H. Knight, The Ethics of Competition and Other Essays, New York 1935, s. 139.
70
Ludwig von Mises
Ludzkie dziaanie
dowiadczalne nie mog podway twierdzenia, e ludzie wiadomie zmierzaj do okrelonych celw. adne dywagacje na temat irracjonalnoci, niezgbionych zagadek duszy ludzkiej, spontanicznoci fenomenu ycia, automatyzmw, odruchw i tropizmw nie s w stanie obali twierdzenia, e czowiek uywa rozumu w celu spenienia swoich potrzeb i pragnie. Prakseologia i ekonomia, opierajc si na niewzruszonym fundamencie kategorii ludzkiego dziaania, drog dyskursywnego rozumowania dochodz stopniowo do kolejnych odkry. Formuuj precyzyjnie zaoenia i opisuj warunki, by zbudowa system poj i wyprowadzi z nich wnioski za pomoc niepodwaalnych logicznie operacji mylowych. Wobec osignitych w ten sposb wynikw mona przyj tylko dwie postawy: albo wskaza bdy logiczne w cigu dedukcyjnych rozumowa, ktre doprowadziy do tych rezultatw, albo uzna, e rozumowania s poprawne i zasadne. Wykazywanie, e ycie i rzeczywisto s nielogiczne, byoby bezcelowe. ycie i rzeczywisto nie s ani logiczne, ani nielogiczne; s po prostu dane. Jednake logika jest jedynym dostpnym czowiekowi narzdziem umoliwiajcym ich poznawanie. Nie ma sensu wykazywanie, e ycie i historia nie dadz si poj i opisa, a ludzki rozum nigdy nie pojmie ich istoty. Krytycy popadaj w sprzeczno, gdy wypowiadaj twierdzenia o tym, co nie da si opisa, a jednoczenie rozwijaj teorie oczywicie faszywe na temat tego, co niezgbione. Wiele zjawisk pozostaje poza zasigiem ludzkiego umysu. Jeli jednak czowiek jest zdolny zdobywa jak wiedz, choby ograniczon, to osiga j wycznie dziki rozumowi. Nie mniej jaowe s prby przeciwstawienia rozumienia i twierdze ekonomii. Sfera rozumienia historycznego obejmuje tylko te zagadnienia, ktrych inne nauki nie mog do koca wyjani. Rozumienie nigdy nie moe by sprzeczne z teoriami wypracowanymi przez nauki pozahistoryczne. Rozumienie moe suy tylko po pierwsze ustaleniu, e ludzie byli motywowani do dziaania przez okrelone idee oraz dyli do okrelonych celw i stosowali do ich realizacji okrelone rodki, a po drugie pokazaniu doniosoci rnych czynnikw historycznych tam, gdzie nie mog tego uczyni nauki pozahistoryczne. Rozumienie nie uprawnia wspczesnego historyka do twierdzenia, e egzorcyzmy byy odpowiedni metod leczenia krw, ani do utrzymywania, i prawa ekonomii nie obowizyway w staroytnym Rzymie albo w imperium Inkw. Czowiek jest istot omyln. Poszukuje prawdy, to znaczy najodpowiedniejszego sposobu pojmowania rzeczywistoci, na jaki pozwala mu struktura jego umysu i rozumu. Nie jest wszechwiedzcy. Nigdy nie moe by cakowicie pewien, e nie pobdzi w swoich
71
Ludwig von Mises
Ludzkie dziaanie
dociekaniach i e to, co uwaa za niepodwaaln prawd nie jest faszem. Jedyn rzecz, ktr czowiek moe w tej sytuacji zrobi, jest nieustanne weryfikowanie swoich teorii. Dla ekonomisty oznacza to przeledzenie wszystkich twierdze a do ich niepodwaalnej i pewnej podstawy kategorii ludzkiego dziaania i skrupulatne zbadanie wszystkich zaoe, a take wnioskowa prowadzcych od tej podstawy do analizowanego twierdzenia. Owa procedura nie gwarantuje, e uniknie si bdu. Bez wtpienia jednak jest najskuteczniejsz metod pozwalajc si go ustrzec. Prakseologia, a wic rwnie ekonomia, jest systemem dedukcyjnym. Swoj si czerpie z kategorii dziaania podstawy swoich rozumowa dedukcyjnych. adne twierdzenie ekonomii nie moe by uznane za poprawne, jeli nie wie go z tym fundamentem cig niepodwaalnych wnioskowa. Twierdzenie pozbawione takiego powizania jest arbitralne i osadzone w prni. Nie sposb jest zajmowa si jakim dziaem ekonomii, jeli nie traktuje si go jako czci systemu wiedzy o dziaaniu. Nauki empiryczne zajmuj si najpierw zdarzeniami, a potem przechodz od tego, co wyjtkowe i jednostkowe, do tego, co bardziej oglne. Takie podejcie pozwala na specjalizacj bez koniecznoci pamitania o caej dziedzinie bada. Ekonomista nie moe by specjalist. Rozpatrujc kady problem musi mie zawsze na uwadze cay system. Historycy czsto grzesz przeciwko tej zasadzie. Z atwoci wygaszaj twierdzenia ad hoc. Niekiedy nie zauwaaj, e zwizek przyczynowy jest czci caego kompleksu zjawisk. Daremne s ich wysiki, by zbada rzeczywisto, nie nawizujc w ogle do tego, co lekcewa jako z gry zaoone pogldy. W istocie za niewiadomie przyjmuj popularne doktryny od dawna zdemaskowane jako bdne i wewntrznie sprzeczne.
11. Ograniczenia poj prakseologicznych

Kategorie i pojcia prakseologiczne maj suy zrozumieniu ludzkiego dziaania. Staj si one wewntrznie sprzeczne i trac sens, jeli prbuje si je zastosowa do warunkw innych ni te, ktre dotycz ludzkiego ycia. Naiwny antropomorfizm pierwotnych religii jest czym nie do przyjcia dla umysu filozoficznego. Rwnie nieprzekonujce s wysiki filozofw zmierzajce do opisania za pomoc poj prakseologii waciwoci bytu absolutnego, wolnego od wszelkich ogranicze i saboci ludzkiego istnienia. Filozofowie i teologowie scholastyczni, a take owieceniowi teici i deici wyobraali sobie absolut jako istot doskona, niezmienn, wszechmocn i wszechwiedzc, a mimo to
72
Ludwig von Mises
Ludzkie dziaanie
planujc i dziaajc, realizujc cele i uywajc rodkw do ich osignicia. Tymczasem dziaanie mona przypisa jedynie istocie, ktra odczuwa niezadowolenie, a powtarzane dziaanie tylko takiej istocie, ktra nie dysponuje rodkami pozwalajcymi raz na zawsze usun dyskomfort. Byt dziaajcy jest z czego niezadowolony, nie jest wic wszechmocny. Gdyby by zadowolony, nie dziaaby, a gdyby by wszechmocny, to dawno ju usunby przyczyn swojego dyskomfortu. Istota wszechpotna nie musi wybiera midzy rnymi stopniami dyskomfortu. Nie musi si godzi na mniejsze zo. Wszechmoc oznaczaaby mono realizowania wszystkich potrzeb i osigania penego zadowolenia bez koniecznoci respektowania jakich ogranicze. Takie cechy kc si jednak z samym pojciem dziaania. Dla istoty wszechmocnej nie istniej kategorie celu i rodkw. Czowiek jej nie ogarnia, nie rozumie. Kady rodek daje istocie wszechmocnej nieograniczone moliwoci, moe by przez ni uyty do osignicia dowolnego celu. Kady cel moe by osignity bez uycia jakichkolwiek rodkw. Konsekwentne rozwaanie wszechmocy i wyprowadzanie z tego pojcia ostatecznych logicznych wnioskw przekracza moliwoci ludzkiego umysu. Pojawiaj si nierozwizywalne paradoksy. Czy istota wszechmocna moe zrealizowa co, na co pniej nie bdzie miaa wpywu? Jeli tak, to jej wszechmoc byaby ograniczona, a wic nie byaby to istota wszechmocna. Jeli z kolei nie moe czego takiego zrealizowa, to tym samym nie jest wszechmocna. Czy wszechmoc i wszechwiedza daj si pogodzi? Wszechwiedza oznacza, e wszystkie przysze zdarzenia s ju nieodwoalnie ustalone. Jeli istnieje wszechwiedza, to niemoliwa jest wszechmoc. Niemono odmienienia z gry ustalonego biegu rzeczy ograniczaaby moc wszystkich dziaajcych podmiotw. Dziaanie jest przejawem siy i zdolnoci kierowania, ktre maj swoje ograniczenia. Podejmuje je czowiek podlegajcy ograniczeniom zwizanym z moliwociami umysu, fizjologi ciaa, zmiennoci otoczenia oraz niedoborem zasobw, od ktrych zaley jego pomylno. Nie ma sensu odwoywa si do niedoskonaoci i saboci czowieka, jeli chcemy osign co absolutnie doskonaego. Ju samo pojcie absolutnej doskonaoci jest sprzeczne wewntrznie. Stan absolutnej doskonaoci musi si charakteryzowa kompletnoci, skoczonoci i nie moe podlega zmianom. Zmiana mogaby tylko naruszy jego doskonao i przeksztaci w stan mniej doskonay. Sama moliwo pojawienia si zmiany pozostaje w sprzecznoci z pojciem absolutnej doskonaoci. Tymczasem brak zmiany a wic doskonaa niezmienno, trwao i bezruch jest
73
Ludwig von Mises
Ludzkie dziaanie
rwnoznaczny z brakiem ycia. ycie i doskonao, podobnie jak mier i doskonao, nie daj si pogodzi. Ten, kto yje, jest niedoskonay, poniewa podlega zmianom; zmary jest niedoskonay, poniewa nie yje. Ludzie yjcy i dziaajcy stosuj w swoim jzyku stopniowanie, ktre wyraaj przez stopie wyszy i najwyszy. Tymczasem absolutno nie jest stopniem. Jest pojciem ograniczajcym. Absolut nie daje si okreli, pomyle, wyrazi. Jest koncepcj utopijn. Nie ma doskonaej radoci, doskonaych ludzi, wiecznej szczliwoci. Kada prba opisu krainy obfitoci lub ycia aniow prowadzi do paradoksw. Tam gdzie panuj jakie warunki, musz te istnie pewne ograniczenia, a wic nie ma tam doskonaoci; pojawia si denie do pokonania trudnoci, pojawia si zawd, niezadowolenie. Gdy filozofowie zaniechali poszukiwa absolutu, podjli je utopici snujcy marzenia o pastwie doskonaym. Nie rozumieli oni, e pastwo, spoeczny aparat nacisku i przymusu, jest instytucj, ktra ma zajmowa si ludzk niedoskonaoci, a jej gwnym zadaniem jest karanie mniejszoci w imi ochrony wikszoci przed niekorzystnymi skutkami okrelonych dziaa. Gdyby ludzie byli doskonali, nie byoby potrzeby stosowania przymusu. Jednake utopici nie bior pod uwag ludzkiej natury i nie uwzgldniaj warunkw, w jakich przyszo y czowiekowi. Godwin uwaa, e po zniesieniu prywatnej wasnoci czowiek osignie niemiertelno 37 . Charles Fourier plt co o oceanie penym lemoniady zamiast sonej wody 38 . System ekonomii Marksa beztrosko pomija fakt ograniczonoci materialnych czynnikw produkcji. Trocki gosi, e w robotniczym raju przecitny czowiek bdzie dorwnywa poziomem Arystotelesowi, Goethemu lub Marksowi. A ponad tym poziomem wyoni si kolejne szczyty 39 . Dzi najwiksz popularnoci ciesz si utopie stabilizacji i bezpieczestwa. Przyjrzymy si tym fantazjom w dalszej czci ksiki.
37
William Godwin, An Enquiry Concerning Political Justice and Its Influence on General Virtue and
Happiness, Dublin 1793, t. II, s. 393403.

38 39
Charles Fourier, Theorie de quatre mouvements, [w:] Oeuvres compltes, wyd. 3, Paris 1846, t. I, s. 43. Lew Trockij, Literatura i revolucija, Moskwa 1991 (reprint wyd. z 1923), s. 197.
74
Ludwig von Mises
Ludzkie dziaanie
III. EKONOMIA I BUNT PRZECIW ROZUMOWI 1. Bunt przeciw rozumowi

Niektrzy filozofowie przeceniali moliwoci ludzkiego umysu. Uwaali, e czowiek moe przez poznanie rozumowe dotrze do ostatecznych przyczyn zdarze w kosmosie, odkry zamiary pierwszego poruszyciela kryjce si za jego decyzj o stworzeniu wiata i nadaniu mu kierunku rozwoju. Rozprawiali o Absolucie tak jak si rozmawia o zegarku kieszonkowym. Nie zawahali si orzec, jakie wartoci s wieczne i absolutne oraz jakie zasady moralne obowizuj bezwarunkowo wszystkich ludzi. Wielu autorw tworzyo wizje utopijne. Krelili plany stworzenia raju na ziemi, w ktrym rzdziby niepodzielnie czysty rozum. Nie zauwaali, e to, co nazywali absolutnym rozumem i oczywist prawd, stanowio jedynie wytwr ich wyobrani. Przypisywali sobie beztrosko nieomylno i nawoywali do nietolerancji, tpienia osb o odmiennych pogldach i heretykw. Dyli do ustanowienia rzdw dyktatorskich, w ktrych gwn rol odgrywaliby oni sami lub ludzie gotowi skrupulatnie wciela w ycie ich plany. Wedug nich dla cierpicej ludzkoci nie byo innego ratunku. Z kolei Hegel gboki filozof, ktrego dziea s skarbnic inspirujcych idei tworzy w przekonaniu, e przemawia przez niego Geist, Absolut. Heglowi wydawao si, e wiat nie ma przed nim tajemnic. Szkoda, e opisywa go jzykiem tak nieprecyzyjnym, i jego myli mona interpretowa na wiele sposobw. Prawicowi heglici uwaali, e jego filozofia stanowi aprobat dla pruskiego systemu rzdw autokratycznych i dogmatw goszonych przez pruski Koci. Lewicowi heglici znaleli natomiast w dzieach swojego mistrza ateizm, nieprzejednany rewolucyjny radykalizm oraz doktryny anarchistyczne. August Comte wiedzia dokadnie, jaka przyszo czeka ludzi. Oczywicie uwaa si za najwyszego prawodawc. Uzna na przykad niektre badania astronomiczne za bezuyteczne i chcia ich zakaza. Zamierza zastpi chrzecijastwo now religi i wyznaczy nawet kobiet, ktra miaa zaj miejsce Dziewicy. Comteowi mona wybaczy, poniewa by chory umysowo w cile medycznym znaczeniu tego sowa. Jak jednak potraktowa jego zwolennikw? Mona by przytoczy wicej podobnych przykadw. Nie stanowi one argumentu przeciwko rozumowi, racjonalizmowi i racjonalnoci. To tylko mrzonki, ktre nie przybliaj nas w aden sposb do odpowiedzi na pytanie, czy rozum jest waciwym i jedynym
75
Ludwig von Mises
Ludzkie dziaanie
narzdziem, jakie czowiek ma do dyspozycji, gdy postawi sobie za cel zdobycie moliwie jak najwikszej wiedzy. Uczciwi i sumienni poszukiwacze prawdy nigdy nie kazali ludziom wierzy, e rozum i badania naukowe potrafi odpowiedzie na wszystkie pytania. Byli oni cakowicie wiadomi ogranicze ludzkiego umysu. Nie mona obarcza ich odpowiedzialnoci za prymitywizm filozofii Haeckla i prostactwo rnych szk materialistycznych. Filozofowie racjonalici podkrelali zawsze istnienie granic apriorycznej teorii i bada empirycznych 40 . Pierwszych przedstawicieli brytyjskiej ekonomii politycznej, Davida Humea, utylitarystw oraz amerykaskich pragmatykw z pewnoci nie naley wini za to, e przeceniali moliwoci ludzkiego rozumu na polu odkrywania prawdy. Bardziej uprawnione byoby postawienie filozofom ostatnich dwustu lat zarzutu nadmiaru agnostycyzmu i sceptycyzmu ni zbytniej wiary w moliwoci ludzkiego umysu. Bunt przeciw rozumowi postawa charakterystyczna dla naszych czasw nie jest wynikiem braku skromnoci, rozwagi ani samokrytycyzmu filozofw. Nie jest te skutkiem bdw w rozwoju wspczesnych nauk przyrodniczych. Wspaniae osignicia techniki i medycyny s wiadectwem, ktrego nie da si zlekceway. Prby atakowania wspczesnej nauki ze stanowiska intuicjonizmu, mistycyzmu lub jakiegokolwiek innego punktu widzenia s bezskuteczne. Bunt przeciw rozumowi jest wymierzony w inny cel. Nie s nim nauki przyrodnicze, lecz ekonomia. Atak na nauki przyrodnicze by tylko rezultatem atakw na ekonomi, nieuniknionym ze wzgldw logicznych. Nie mona byo zdetronizowa wadzy rozumu w jednej dziedzinie, nie podwaajc jego znaczenia w innych dyscyplinach wiedzy. Ten wielki przewrt by nastpstwem sytuacji, jaka wytworzya si w poowie XIX wieku. Ekonomici cakowicie unicestwili fantastyczne rojenia socjalistycznych utopistw. Z powodu niedostatkw klasycznej ekonomii nie potrafili zrozumie, dlaczego nie mona zrealizowa adnego socjalistycznego planu; wiedzieli jednak wystarczajco duo, by wykaza bezsensowno wszystkich socjalistycznych programw, ktre ju powstay. W ten sposb rozprawili si z komunizmem. Socjalici nie byli w stanie odeprze miadcej krytyki swoich pomysw ani przedstawi adnych argumentw na ich obron. Wydawao si, e socjalizm zosta na dobre pogrzebany.
40
Por. np. Louis Rougier, Les Paralogismes du rationalisme, Paris 1920.
76
Ludwig von Mises
Ludzkie dziaanie
Socjalici mogli si wydosta z tej lepej uliczki tylko w jeden sposb. Mogli przypuci atak na logik i rozum, by zastpi racjonalne mylenie mistyk. Autorem tego rozwizania by Karol Marks. Przyjwszy za podstaw dialektyczny mistycyzm Hegla, przypisa sobie niefrasobliwie umiejtno przewidywania przyszoci. Hegel rzekomo wiedzia, e Duch [Geist], tworzc wszechwiat, chcia doprowadzi do powstania monarchii pruskiej Fryderyka Wilhelma III. Marks jeszcze lepiej zna plany Ducha. Wiedzia mianowicie, e ostatecznym celem rozwoju historii jest zapanowanie socjalistycznego raju. Socjalizm mia si pojawi z nieuchronnoci waciw prawom natury, a poniewa jak utrzymywa Hegel kady kolejny etap historii jest lepszym i wyszym stadium rozwoju, nie ulegao wtpliwoci, e socjalizm, jako ostatni i ostateczny etap ewolucji ludzkoci, bdzie doskonay pod kadym wzgldem. Wobec tego nie ma sensu zastanawia si nad szczegami funkcjonowania spoecznoci socjalistycznej . W odpowiednim czasie historia pokieruje wszystkim w najlepszy sposb. Niepotrzebne jej s rady miertelnikw. Pozostaa do pokonania jeszcze jedna powana przeszkoda: druzgocca krytyka ekonomistw. Marks bez trudu znalaz rozwizanie tego problemu: ludzki rozum twierdzi jest z natury niezdolny do poznania prawdy. Logiczna struktura umysu jest rna u rnych klas spoecznych. Nie istnieje powszechnie obowizujca logika. Umys moe tworzy wycznie ideologi, to znaczy w terminologii Marksa zbir idei skrywajcych egoistyczne interesy klasy spoecznej, do ktrej naley podmiot mylcy. A zatem buruazyjny umys ekonomisty nie jest w stanie wytworzy niczego oprcz apologii kapitalizmu. Twierdzenia buruazyjnej nauki, bdcej podem buruazyjnej logiki, s bezuyteczne dla proletariatu, rosncej w potg klasy, ktrej przeznaczeniem jest zniesienie wszystkich klas i stworzenie raju na ziemi. Oczywicie logika proletariatu nie bya jedyn klasow logik. Idee logiki proletariatu nie s ideami partii, lecz emanacjami czystej i prostej logiki 41 . Ponadto, dziki szczeglnemu przywilejowi, niektrzy wybrani przedstawiciele buruazji posuguj si logik nieskaon pierworodnym grzechem buruazyjnoci. Karol Marks syn zamonego prawnika, zi pruskiego szlachcica oraz jego wsppracownik Fryderyk Engels bogaty fabrykant tekstyliw nie mieli wtpliwoci, e sami nie podlegaj temu prawu i e pomimo swojego buruazyjnego pochodzenia obdarzeni s zdolnoci odkrywania prawdy absolutnej.
41
Joseph Dietzgen, Briefe ber Logik, speziell demokratisch-proletarische Logik, wyd. 2, Stuttgart 1903, s.
112.
77
Ludwig von Mises
Ludzkie dziaanie
Pozostawiam historykom dociekania na temat przyczyn, ktre sprawiy, e tak prostacka doktryna zyskaa popularno. Przed ekonomi stoi inne zadanie. Musi ona zanalizowa polilogizm Marksa oraz inne odmiany polilogizmu wzorujce si na marksizmie. Musi wskaza bdy i sprzecznoci, ktre w nich tkwi.
2. Logiczny aspekt polilogizmu

Z punktu widzenia Marksowskiego polilogizmu logiczna struktura umysu jest rna u przedstawicieli rnych klas spoecznych. Polilogizm rasistowski rni si od Marksowskiego tylko tym, e specyficzn struktur logiczn umysu przypisuje poszczeglnym rasom. W wietle tego stanowiska wszyscy ludzie nalecy do okrelonej rasy, bez wzgldu na przynaleno klasow, s wyposaeni w specyficzn struktur logiczn. Nie ma potrzeby zajmowa si w tym miejscu krytyk poj klasa spoeczna i rasa, stosowanych przez te doktryny. Nie musimy pyta marksistw, w ktrym momencie i w jaki sposb u proletariusza, ktremu udaje si wej do klasy buruazyjnej, umys proletariacki zamienia si w buruazyjny. Nie warto rwnie prosi rasistw, eby wyjanili, jak logik posuguj si osoby, ktrych przodkowie naleeli do rnych ras. Musimy si zaj znacznie powaniejszymi trudnociami. Ani marksici, ani rasici, ani zwolennicy jakiejkolwiek innej odmiany polilogizmu nigdy nie wyszli poza konstatacj, e logiczna struktura umysu jest rna w zalenoci od klasy, rasy lub narodowoci. Nigdy nie zadali sobie trudu, eby przedstawi, na czym dokadnie polegaj rnice midzy logik proletariuszy a logik przedstawicieli buruazji lub czym rni si logika Aryjczykw od logiki innych ras, logika niemiecka od francuskiej albo brytyjskiej. Z punktu widzenia marksisty teoria kosztw komparatywnych Ricarda jest faszywa, poniewa Ricardo nalea do buruazji. Niemiecki rasista potpi t teori, bo Ricardo by ydem, a niemiecki nacjonalista uzna j za bezwartociow, gdy jej autor by Anglikiem. Niektrzy niemieccy profesorowie uywali wszystkich trzech argumentw jako dowodu przeciwko teorii Ricarda. Do odrzucenia caej teorii nie wystarczy jednak ujawnienie pochodzenia jej autora. Najpierw naleaoby przedstawi system logiki odmiennej od logiki stosowanej przez krytykowanego autora. Nastpnie trzeba by zbada punkt po punkcie krytykowan teori i pokaza, w ktrych momentach jej wnioskowania cho poprawne z punktu widzenia logiki ich autora s bdne w wietle logiki proletariackiej, aryjskiej, niemieckiej. Na koniec powinno si wskaza, do jakich wnioskw musz prowadzi rozumowania badanej teorii po zastpieniu bdnych wnioskowa autora wnioskowaniami
78
Ludwig von Mises
Ludzkie dziaanie
susznymi z punktu widzenia logiki krytykujcego. Jak wiadomo, taka prba nigdy nie bya podjta i nigdy by si nie powioda. Kolejna trudno polega na tym, e wrd osb nalecych do tej samej klasy, rasy lub narodu wystpuj rozbienoci dotyczce zasadniczych zagadnie. Niestety przyznaj nazici s Niemcy, ktrzy nie myl zgodnie z poprawn logik niemieck. Jeli jednak niektrzy Niemcy nie zawsze myl tak, jak powinni myle Niemcy, lecz posuguj si logik charakterystyczn dla jakiej innej nacji, to kto miaby decydowa, ktrzy Niemcy myl prawdziwie po niemiecku, a ktrzy nie? Jak powiedzia profesor Franz Oppenheimer: Jednostka czsto myli si, zabiegajc o swoje interesy; klasa w duszej perspektywie czasu nigdy si nie myli 42 . Oznaczaoby to nieomylno wikszoci. Tymczasem nazici odrzucili zasad podejmowania decyzji wikszoci gosw jako zdecydowanie sprzeczn z duchem niemieckim. Z kolei marksici maj usta pene frazesw o demokratycznej zasadzie wikszoci 43 . W praktyce jednak wybieraj zasad rzdw mniejszoci, o ile rzdzi ich partia. Wystarczy przypomnie, jak Lenin rozpdzi si Zgromadzenie Ustawodawcze wybrane pod auspicjami jego wasnego rzdu przez wikszo dorosych wyborcw poniewa bolszewicy stanowili w nim tylko okoo jednej pitej. Konsekwentny zwolennik polilogizmu musiaby utrzymywa, e prawdziwo pewnych idei wynika z tego, i ich autor naley do waciwej klasy spoecznej, narodu lub rasy. Jednak konsekwencja nie jest najsilniejsz stron tego rodzaju doktryn. Marksici przyznaj tytu proletariackiego myliciela kadej osobie, ktrej pogldy uznaj za suszne. Wszystkich pozostaych dyskredytuj jako wrogw klasowych albo zdrajcw spoeczestwa. Hitler stwierdzi nawet otwarcie, e jedyn metod oddzielenia prawdziwych Niemcw od mieszacw i obcych jest ogoszenie prawdziwie niemieckiego programu i sprawdzenie, kto wyraa gotowo jego poparcia 44 . w ciemnowosy mczyzna, ktrego zewntrzne cechy zupenie nie pasoway do wzorca jasnowosej aryjskiej rasy panw, przypisa sobie dar rozpoznania jedynej doktryny odpowiedniej dla niemieckiej mentalnoci oraz prawo do wykluczania z narodu Niemcw wszystkich tych, ktrzy nie akceptowali tej doktryny, bez
42 43
Zob. Franz Oppenheimer, System der Soziologie, Jena 1926, t. 2, s. 559. Naley podkreli, e argumentacja przemawiajca za demokracj nie opiera si na zaoeniu, i wikszo
ma zawsze racj, a tym bardziej na przekonaniu o jej nieomylnoci.

44
Zob. przemwienie na zjedzie partii w Norymberdze 3 wrzenia 1933 roku (Frankfurter Zeitung, 4
wrzenia 1933, s. 2).
79
Ludwig von Mises
Ludzkie dziaanie
wzgldu na to, jakie mieli cechy fizyczne. Nie potrzeba wicej dowodw, by wykaza jej nieuczciwo.
3. Prakseologiczny aspekt polilogizmu

Ideologia, w marksistowskim znaczeniu tego sowa, to doktryna, ktra jest wprawdzie bdna z punktu widzenia logiki proletariackiej, ale daje korzyci klasie, ktra j wypracowaa. Ideologia jest z obiektywnego punktu widzenia bdna, lecz sprzyja interesom klasy, do ktrej naley jej zwolennik, wanie dlatego e jest bdna. Wielu marksistw uwaa, e dowiodo tej tezy, wskazujc na to, e ludzie nie d do zdobycia wiedzy ze wzgldu na ni sam. Celem naukowca jest utorowanie drogi skutecznym dziaaniom. Teorie buduje si zawsze z myl o ich praktycznym zastosowaniu. Nie istnieje czysta nauka ani bezinteresowne poszukiwanie prawdy. Dla uatwienia dyskusji moemy przyj, e kada prba poznania prawdy jest motywowana zamiarem praktycznego wykorzystania wiedzy do realizacji jakich celw. To jednak nie wyjania, dlaczego teoria ideologiczna a wic faszywa miaaby lepiej suy osigniciu tych celw ni teoria poprawna. Powszechnie si uwaa, e jeli praktyczne zastosowanie teorii prowadzi do rezultatw, ktre mona na jej podstawie przewidzie, to stanowi to potwierdzenie jej poprawnoci. Niedorzecznoci byoby twierdzi, e bdna teoria jest z jakiegokolwiek punktu widzenia bardziej uyteczna ni poprawna. Czowiek uywa broni palnej. W celu udoskonalenia tej broni stworzy balistyk. Oczywicie balistyk poprawn, poniewa chodzio mu o to, eby celniej strzela podczas polowa i walki z przeciwnikiem. Balistyka ideologiczna byaby bezuyteczna. Marksici uwaaj pogld, e naukowcy d do poznania wiedzy dla niej samej, za ich arogancki wykrt. Gosz wic, e Maxwell wypracowa swoj teori fal elektromagnetycznych, poniewa pragn zarobi na bezprzewodowym telegrafie 45 . Dla rozwaa dotyczcych ideologii nie ma znaczenia, czy teza ta jest prawdziwa, czy nie. Istotne jest natomiast pytanie, czy do skonstruowania trafnej teorii skonio Maxwella to, e dziewitnastowieczni przemysowcy rzekomo uwaali bezprzewodowy telegraf za kamie filozoficzny i eliksir modoci 46 , czy te decydujc rol odegraa w jego odkryciu
45 46
Zob. Lancelot Hogben, Science for the Citizen, New York 1938, s. 726728. Ibid., s. 726.
80
Ludwig von Mises
Ludzkie dziaanie
ideologiczna nadbudowa suca egoistycznym interesom klasowym buruazji. Nie ulega wtpliwoci, e do bada bakteriologicznych skaniaa naukowcw nie tylko ch zwalczenia chorb zakanych, lecz take zapotrzebowanie producentw win i serw, ktrzy chcieli udoskonali metody ich wytwarzania. Nie mona jednak powiedzie, e wyniki tych bada byy ideologiczne w sensie marksistowskim. Marks wymyli swoj doktryn dotyczc ideologii, poniewa chcia podkopa presti ekonomii. Doskonale zdawa sobie spraw z tego, e nie jest w stanie odeprze zarzutw ekonomistw, ktre dotyczyy moliwoci realizacji postulatw socjalizmu. By tak zafascynowany teoretycznym systemem klasycznej ekonomii brytyjskiej, e by cakowicie przekonany o jego niepodwaalnoci. Albo wic nigdy nie sysza o wtpliwociach, ktre dociekliwi uczeni zgaszali wobec klasycznej teorii wartoci, albo jeli o nich sysza nie zdawa sobie sprawy z ich doniosoci. Jego wasne pogldy ekonomiczne to tylko znieksztacona wersja ricardianizmu. Kiedy Jevons i Menger otworzyli now epok w dziejach myli ekonomicznej, kariera Marksa jako autora dzie ekonomicznych dobiega koca; pierwszy tom Kapitau zosta wydany kilka lat wczeniej. Jedyn reakcj Marksa na teori uytecznoci kracowej byo opnienie wydania kolejnych tomw jego najwaniejszego dziea. Czytelnicy zapoznali si z nimi dopiero po mierci autora. Opracowanie doktryny dotyczcej ideologii miao suy Marksowi wycznie do rozprawienia si z ekonomi i filozofi utylitaryzmu. Jego jedynym celem byo poderwanie zaufania do ekonomii, ktrej twierdze nie by w stanie zakwestionowa za pomoc logiki i racjonalnego rozumowania. Swojej doktrynie nada form powszechnie obowizujcego prawa, obejmujcego cao dziejw klas spoecznych, poniewa twierdzenie, ktre odnosioby si tylko do jednego historycznego zdarzenia, nie mogoby uchodzi za prawo. Z tego samego powodu nie ograniczy zakresu swojej teorii wycznie do myli ekonomicznej, lecz obj ni wszystkie dyscypliny wiedzy. Buruazyjna ekonomia speniaa wedug Marksa podwjn rol. Najpierw pomagaa buruazji w walce z feudalizmem i despotyzmem monarchw, a pniej w walce przeciwko rosncej w si klasie robotniczej. Dostarczaa racjonalnego i moralnego uzasadnienia kapitalistycznego wyzysku. Bya jeli uy okrelenia, ktre powstao po mierci Marksa racjonalizacj roszcze kapitalistw 47 . Kapitalici, podwiadomie wstydzc si niskiej
47
Chocia termin racjonalizacja jest nowy, samo zjawisko byo znane ju od dawna. Zwrmy na przykad
uwag na wypowied Benjamina Franklina: Wygodnie jest by istot rozumn, poniewa pozwala to
81
Ludwig von Mises
Ludzkie dziaanie
chciwoci bdcej motywacj ich dziaa i chcc unikn spoecznej dezaprobaty, nakonili posusznych im ekonomistw do goszenia doktryn, ktre by ich zrehabilitoway w oczach spoeczestwa. Odwoanie si do pojcia racjonalizacji dostarcza psychologicznego uzasadnienia, informuje o motywach, ktre skoniy czowieka lub grup ludzi do sformuowania jakiego twierdzenia lub teorii. Nie upowania jednak do tego, ebymy wygaszali jakiekolwiek sdy na temat poprawnoci lub niepoprawnoci tej teorii. Jeli udowodnimy, e okrelona teoria jest bdna, to pojcie racjonalizacji moe posuy do psychologicznego wyjanienia przyczyn, ktre sprawiy, e jej autorzy popenili bd. Jeeli jednak nie potrafimy znale adnego bdu w teorii, to powoanie si na to, e powstaa ona w wyniku racjonalizacji, w aden sposb jej nie podway. Nawet jeli byoby prawd, e podwiadomym celem ekonomistw byo wycznie uzasadnienie nieusprawiedliwionych roszcze kapitalistw, to ich teorie mimo wszystko mogyby by zupenie poprawne. Nie istnieje inna metoda wykazania, e teoria jest bdna, ni podwaenie jej za pomoc dyskursywnego rozumowania i zaproponowanie lepszego rozwizania problemu. Kiedy zajmujemy si twierdzeniem Pitagorasa lub teori kosztw komparatywnych, nie interesuj nas psychologiczne czynniki, ktre skoniy Pitagorasa i Ricarda do skonstruowania tych twierdze, cho owe zagadnienia mog by istotne dla historyka lub biografa. Dla nauki jedynym istotnym pytaniem jest to, czy twierdzenia te wytrzymuj prb racjonalnej weryfikacji. Pochodzenie spoeczne albo rasowe ich autorw nie ma dla nauki znaczenia. To prawda, e dc do osignicia swoich egoistycznych celw, ludzie prbuj wykorzystywa doktryny akceptowane przez du cz opinii publicznej. Ponadto chtnie opracowuj i rozpowszechniaj doktryny, ktre mog im posuy do realizacji wasnych interesw. Nie wyjania to jednak, dlaczego takie doktryny, korzystne dla mniejszoci spoeczestwa i sprzeczne z interesami reszty, znajduj uznanie w oczach opinii publicznej. Bez wzgldu na to, czy takie ideologiczne doktryny s produktem faszywej wiadomoci i zmuszaj czowieka do tego, eby niewiadomie przej sposb mylenia, ktry suy interesom jego klasy, czy s produktem celowego znieksztacenia prawdy, musz zetrze si z doktrynami innych klas i dy do ich wyparcia. Marksici tumacz, e zwycistwa i upadki poszczeglnych doktryn s wynikiem dziaania koniecznoci dziejowej. Duch [Geist],
czowiekowi znale racjonalne uzasadnienie wszystkiego, co zamierza uczyni (Authobiography, New York 1944, s. 41).
82
Ludwig von Mises
Ludzkie dziaanie
mistyczny pierwszy poruszyciel, dziaa zgodnie z pewnym planem. Prowadzi ludzko przez kolejne etapy rozwoju a do najwyszego szczcia w socjalizmie. Kady etap jest wynikiem okrelonego stanu technologii; pozostae cechy charakterystyczne kadego stadium stanowi konieczn ideologiczn nadbudow tego stanu technologii. Duch sprawia, e czowiek w odpowiednim czasie wymyla i wprowadza w ycie nowe rozwizania technologiczne, odpowiednie do stadium, w ktrym yje. Wszystko inne jest wynikiem stanu technologii. Kamie myski da pocztek spoeczestwu feudalnemu; myn parowy da pocztek kapitalizmowi 48 . Wola i rozum odgrywaj w tych przemianach drugorzdn rol. Nieuchronne prawo historycznego rozwoju zmusza ludzi niezalenie od ich woli do mylenia i postpowania w sposb zgodny z baz materialn waciw dla czasw, w ktrych yj. Czowiek udzi si, e moe swobodnie wybiera midzy rnymi ideami i midzy tym, co nazywa prawd, a tym, co okrela mianem faszu. Czowiek samodzielnie nie myli; w jego mylach przejawia si tylko konieczno dziejowa. Jest to doktryna czysto mistyczna. Jedynym dowodem, na ktrym si wspiera, jest odwoanie do dialektyki Hegla. Kapitalistyczna wasno prywatna jest pierwszym zaprzeczeniem indywidualnej wasnoci prywatnej. Zapocztkowuje ona z koniecznoci waciw prawu natury swoje wasne zaprzeczenie, mianowicie wspln wasno rodkw produkcji 49 . Mistyczna doktryna oparta na intuicji nie przestaje by mistyczna tylko dlatego, e powouje si na inn, nie mniej mistyczn teori. Zabieg ten w aden sposb nie przyblia nas do odpowiedzi, dlaczego myliciel musi koniecznie opracowa ideologi zgodn z interesami swojej klasy. Przyjmijmy tutaj, e rezultatem mylenia czowieka s zawsze doktryny korzystne dla realizacji jego wasnych interesw. Czy jednak interesy jednostki musz by identyczne z interesami caej klasy? Marks przyznawa, e zorganizowanie robotnikw w klas spoeczn i w parti polityczn napotyka na nieustanne trudnoci z powodu konkurencji, ktra istnieje wrd samych robotnikw 50 . Nie da si zaprzeczy, e istnieje nierozwizywalny konflikt midzy robotnikami, ktrzy otrzymuj wynagrodzenie zgodne z postulatami zwizkw zawodowych, a robotnikami, ktrzy pozostaj bez pracy,
48
arna daj nam spoeczestwo, ktremu przewodzi pan feudalny, myn parowy spoeczestwo, w
ktrym wysuwa si na czoo przemysowy kapitalista. (Karol Marks, Ndza filozofii, t. Kazimierz Beszczyski, [w:] K. Marks, F. Engels, Dziea zebrane, t. 4, Warszawa 1962, s. 141.
49 50
Karol Marks, Kapita, Warszawa 1951, t.1, s. 360. Manifest komunistyczny, r. I.
83
Ludwig von Mises
Ludzkie dziaanie
poniewa narzucenie zwizkowych stawek pac przeciwdziaa uksztatowaniu si ceny pracy na poziomie, ktry zapewniaby rwnowag midzy jej poda a popytem na ni. Nie mniej oczywiste jest, e interesy robotnikw w krajach o wzgldnie duej gstoci zaludnienia i robotnikw mieszkajcych w krajach o wzgldnie maym zaludnieniu s sprzeczne, kiedy przychodzi do ustanowienia ogranicze w przepisach migracyjnych. Twierdzenie, e interesy wszystkich robotnikw w jednakowym stopniu wymagaj zastpienia kapitalizmu socjalizmem, to arbitralny postulat Marksa i innych socjalistw. Wygoszenie owiadczenia, e idea socjalistyczna jest emanacj myli proletariackiej, a w zwizku z tym z pewnoci sprzyja interesom proletariatu, nie moe by uznane za dowd prawdziwoci takiego twierdzenia. Czsto podawane wyjanienie zmian w brytyjskiej polityce dotyczcej handlu zagranicznego opiera si na pogldach Sismonidiego, Fredericka Lista, Marksa oraz niemieckiej szkoy historycznej. Brzmi ono tak: w drugiej poowie XVIII wieku i przez wiksz cz XIX wieku interesy klasowe brytyjskiej buruazji wymagay zapewnienia wolnego handlu. Z tego wzgldu brytyjska ekonomia polityczna wypracowaa doktryn wolnego handlu, a brytyjscy fabrykanci zorganizowali powszechny ruch poparcia, dziki czemu udao im si doprowadzi do zniesienia zaporowych ce. Pniej sytuacja ulega zmianie. Brytyjska buruazja nie bya w stanie konkurowa z zagranicznymi producentami i potrzebowaa pilnego wprowadzenia ochrony celnej. Wobec tego ekonomici zastpili przestarza ideologi wolnego handlu teori ochrony rynku wewntrznego. Wielka Brytania powrcia do protekcjonizmu. Pierwszy bd tej interpretacji polega na tym, e traktuje ona buruazj jako jednolit klas zoon z osb, ktre kieruj si takim samym interesem. Czowiek interesu zawsze stoi wobec koniecznoci dostosowywania sposobu prowadzenia swojego przedsibiorstwa do instytucjonalnych uwarunkowa panujcych w jego kraju. W duszej perspektywie ani ca, ani ich brak nie dadz mu korzyci i nie spowoduj strat, ktre odczuwaby jako przedsibiorca i kapitalista. Podejmie on tak produkcj, ktra w istniejcych warunkach przyniesie mu najwiksze zyski. Krtkookresowe korzyci lub straty w prowadzeniu interesw mog by spowodowane wycznie zmianami instytucjonalnymi. Jednake wpyw tych zmian na rne gazie przemysu i poszczeglne przedsibiorstwa nie bdzie jednakowy co do rodzaju i zakresu. Przepis korzystny dla jednej gazi moe by niekorzystny dla innych rodzajw dziaalnoci lub innych przedsibiorstw. Dla czowieka interesu istotna jest tylko
84
Ludwig von Mises
Ludzkie dziaanie
ograniczona liczba produktw podlegajcych ocleniu. Z tego powodu interesy rnych bran i firm zwizane z tymi produktami s zazwyczaj przeciwstawne. Interesom kadej brany przemysu lub firmy mog sprzyja najrniejsze przywileje przyznawane im przez rzd. Jeli jednak przywileje zostan rozdzielone rwno midzy wszystkie gazie i firmy, to kady czowiek interesu nie tylko jako konsument, lecz take jako nabywca surowcw, pproduktw, maszyn i innego wyposaenia straci tyle samo, ile zyska. Egoistyczne interesy grupowe mog kogo skoni do ubiegania si o ochron celn dla wasnej gazi produkcji lub wasnego przedsibiorstwa. Nigdy jednak nie stan si one dla tej osoby motywacj do dania powszechnej ochrony dla wszystkich bran i firm, o ile nie oznacza to wikszej ochrony dla niej samej ni dla pozostaych bran lub przedsibiorstw. Brytyjscy przemysowcy nie byli te z punktu widzenia ich celw klasowych bardziej zainteresowani zniesieniem ustaw zboowych ni pozostali obywatele brytyjscy. Waciciele ziemscy sprzeciwiali si zniesieniu tych praw, poniewa obnienie cen produktw rolnych zmniejszao ich rent gruntow. Partykularny interes grupowy przemysowcw mona zrozumie tylko wtedy, gdy si uwzgldni dawno ju zarzucone spiowe prawo pacy oraz rwnie bdn doktryn mwic, e zysk powstaje w wyniku wyzysku robotnikw. W wiecie, ktrego organizacja opiera si na podziale pracy, kada zmiana musi w jaki sposb wpywa na krtkookresowe interesy wielu grup. Bez trudu wic mona oskara kad doktryn opowiadajc si za zmian istniejcych warunkw o to, e stanowi ideologiczn mask skrywajc egoistyczne interesy wybranej grupy ludzi. Wielu wspczesnych autorw zajmuje si przede wszystkim demaskowaniem takich ideologii. To nie Marks wymyli t demaskatorsk procedur; bya ona znana na dugo przed nim. Oddawano si temu ju znacznie wczeniej. Najbardziej kuriozalnym przykadem s tu podejmowane przez osiemnastowiecznych pisarzy prby ukazania wierze religijnych jako podstpnego zabiegu stosowanego przez duchownych w celu zagarnicia wadzy i bogactwa dla siebie i swoich sprzymierzecw, wyzyskiwaczy. Taki pogld gosili marksici, ktrzy okrelali religi jako opium dla mas 51 . Zwolennicy tego pogldu nie zauwayli, e tam gdzie istniej egoistyczne interesy, musz si pojawi rwnie egoistyczne interesy o
51
W interpretacji wspczesnych marksistw wyraenie to oznacza, e narkotyk religii zaaplikowano ludziom
celowo. Nie wykluczone, e takie samo znaczenie przypisywa temu wyraeniu rwnie sam Marks. Nie wynika to jednak z fragmentu, w ktrym w 1843 r. Marks uy go po raz pierwszy. Por.: R. P. Case, Religion in Russia, New York 1946, s. 6769.
85
Ludwig von Mises
Ludzkie dziaanie
charakterze przeciwstawnym. Wyjanienie jakiego zdarzenia polegajce na wskazaniu, e byo ono korzystne dla okrelonej klasy, z pewnoci nie jest wyjanieniem zadowalajcym. Trzeba odpowiedzie na pytanie, dlaczego reszta spoeczestwa, ktrego interesy ucierpiay w wyniku tego zdarzenia, nie udaremnia wysikw tych, ktrzy na nim skorzystali. Kada firma i kada ga gospodarki w krtkim okresie dy do zwikszenia sprzeday swoich produktw. Jednake w duszym okresie zyski z rnych rodzajw produkcji staj si podobne. Gdy popyt na produkty wytwarzane przez jak bran wzrasta i rosn zyski tej gazi przemysu, to napywa do niej wicej kapitau; zwikszona konkurencja powoduje zmniejszenie zyskw. Zyski ze sprzeday produktw szkodliwych dla spoeczestwa nie s wcale wiksze od zyskw ze sprzeday artykuw poytecznych dla niego. Jeli zakazuje si jakiego rodzaju produkcji i osoby dziaajce w tej brany musz si liczy z ryzykiem, e bd cigane, ponios kar, zostan uwizione, to ich zysk brutto musi by na tyle wysoki, by skompensowa niebezpieczestwa zwizane z tak produkcj. Nie wpywa to jednak na zysk netto. Bogaci, waciciele dobrze prosperujcych fabryk, nie maj szczeglnego interesu klasowego, ktry skaniaby ich do utrzymywania wolnej konkurencji. Sprzeciwiaj si konfiskowaniu i odbieraniu im fortun, ale w ich ywotnym interesie jest raczej niedopuszczenie do pojawienia si na rynku nowych konkurentw, ktrzy mogliby zagrozi ich pozycji. Jeli kto walczy o wolny rynek i woln konkurencj, nie staje w obronie tych, ktrzy s ju bogaci, lecz zabiega o swobod dziaania dla anonimowych ludzi, ktrzy niebawem zostan przedsibiorcami, a ich pomysowo sprawi, e ycie przyszych pokole stanie si lejsze. Chce, eby droga dla dalszego rozwoju gospodarczego pozostawaa otwarta. Jest rzecznikiem postpu materialnego. Sukces, jaki w XIX wieku odniosy idee wolnego handlu, by owocem teorematw klasycznej ekonomii. Idee te cieszyy si tak duym uznaniem, e ci, ktrych klasowe interesy ucierpiay, nie byli w stanie przeszkodzi ich powszechnej akceptacji ani temu, by znalazy one swj wyraz w ustawodawstwie. To idee tworz histori, a nie historia idee. Prowadzenie sporu z mistykami i jasnowidzami nie ma sensu. Swoje twierdzenia opieraj oni na intuicji i nie zamierzaj poddawa ich racjonalnej analizie. Marksici stwarzaj pozory, jakoby przemawia przez nich gos historii. Jeli inni ludzie nie sysz tego gosu, oznacza to tylko, e nie s wybracami. Byoby bezczelnoci, gdyby bdzcy w ciemnociach omielali si sprzeciwia ludziom natchnionym. Przez wzgld na przyzwoito powinni skuli si w kcie i nie zabiera gosu.
86
Ludwig von Mises
Ludzkie dziaanie
Jednake nauka nie moe uchyla si od mylenia, nawet jeli jest oczywiste, e nigdy nie przekona tych, ktrzy kwestionuj wyszo rozumu. Nauka musi ka nacisk na to, e powoanie si na intuicj nie moe rozstrzyga, ktra z kilku sprzecznych doktryn jest prawdziwa, a ktre s faszywe. Oczywicie w naszych czasach oprcz marksizmu istniej i rozwijaj si inne ideologie. Marksici twierdz, e wcielenie ich w ycie zaszkodzioby interesom wikszoci. Jednoczenie zwolennicy tych doktryn mwi dokadnie to samo o marksizmie. Naturalnie marksici uwaaj doktryn za faszyw, jeli jej autor nie ma pochodzenia robotniczego. Kto jednak jest robotnikiem? Doktor Marks, fabrykant i wyzyskiwacz Engels, potomek szlacheckiej rodziny rosyjskiej Lenin z pewnoci nie naleeli do klasy robotniczej. Jednak Hitler i Mussolini byli prawdziwymi proletariuszami, a w dziecistwie cierpieli niedostatek. Konfliktu midzy bolszewikami a mienszewikami, midzy Stalinem a Trockim nie mona uzna za konflikt klasowy. Byy to konflikty rnych sekt fanatykw, ktrzy oskarali si wzajemnie o zdrad. Istota filozofii marksizmu jest nastpujca: mamy racj, poniewa jestemy rzecznikami rosncej w potg klasy robotniczej. Dyskursywne rozumowanie nie moe uniewani naszych teorii, poniewa s one inspirowane wysz si, ktra decyduje o losie ludzkoci. Nasi przeciwnicy s w bdzie, gdy nie maj intuicji, ktra kieruje naszymi umysami. Oczywicie nie s oni winni temu, e z powodu swojej przynalenoci klasowej nie posuguj si prawdziwie proletariack logik i s zalepieni ideologi. Niezgbione wyroki historii wybray nas, a ich skazay na potpienie. Przyszo naley do nas.
4. Polilogizm rasowy
Marksistowski polilogizm to bezowocna prba ocalenia niemoliwych do utrzymania idei socjalizmu. Denie marksistw do zastpienia racjonalnego rozumowania intuicj odwouje si do powszechnie panujcych przesdw. Wanie dlatego marksistowski polilogizm i jego pochodna, tzw. socjologia wiedzy, nie daj si pogodzi z nauk i rozumem. Inaczej jest w przypadku polilogizmu rasistw. Ten rodzaj polilogizmu jest zgodny z modnymi, chocia bdnymi prdami we wspczesnym empiryzmie. Nie da si zaprzeczy, e ludzko dzieli si na rne rasy. Poszczeglne rasy charakteryzuj si odmienn budow ciaa. Filozofowie materialistyczni utrzymuj, e myli s wydzielin mzgu, tak jak jest wydzielin woreczka ciowego. Wykazaliby si brakiem konsekwencji, gdyby z gry odrzucili hipotez, e wydzielanie myli rni si zasadniczo u poszczeglnych ras. To, e
87
Ludwig von Mises
Ludzkie dziaanie
anatomia nie wykrya jak dotd anatomicznych rnic midzy komrkami mzgowymi rnych ras, nie podwaa tezy, i poszczeglne rasy maj rn struktur umysu. Nie wyklucza ona przypuszczenia, e dalsze badania mog doprowadzi do odkrycia takich anatomicznych odmiennoci. Niektrzy etnologowie s zdania, e bdem jest mwienie o wyszych i niszych cywilizacjach oraz o rzekomym zacofaniu innych ras. Cywilizacje stworzone przez inne rasy ni ludy kaukaskie rni si od cywilizacji zachodniej, ale nie s gorsze od niej. Kada rasa ma wasn mentalno. Nieporozumieniem jest ocenianie ktrejkolwiek z tych cywilizacji za pomoc kryteriw charakterystycznych dla osigni innych ras. Przedstawiciel kultury zachodniej uwaa, e cywilizacja chiska zatrzymaa si w rozwoju, a cywilizacja mieszkacw Nowej Gwinei jest na poziomie prymitywnego barbarzystwa. Tymczasem Chiczycy i ludy Nowej Gwinei gardz nasz cywilizacj co najmniej tak jak my ich osigniciami. Takie oceny to przykad sdw wartociujcych, a wic arbitralnych. Inne rasy maj odmienn struktur umysu. Ich cywilizacje odpowiadaj ich umysowoci, a nasza naszej. Nie jestemy w stanie poj, e to, co my nazywamy zacofaniem, w ich oczach nim nie jest, gdy kierujc si wasn logik dziki owemu zacofaniu mog lepiej zorganizowa sobie ycie w zgodzie z warunkami naturalnymi, ni gdyby korzystali z postpowych metod naszej rasy. Etnologowie owi susznie podkrelaj, e do historykw a etnolog te jest historykiem nie naley formuowanie sdw wartociujcych. Popeniaj jednak powany bd, gdy utrzymuj, e inne rasy kieruj si w swoich dziaaniach motywami odmiennymi od tych, ktre powoduj bia ras. Mieszkacy Azji i Afryki starali si nie mniej usilnie ni ludzie o rodowodzie europejskim zapewni sobie warunki przetrwania, a najwaniejszym narzdziem sucym im do osignicia tego celu by rozum. Bronili si przed drapienikami, walczyli z chorobami, godem i dyli do zwikszenia wydajnoci pracy. Nie ulega wtpliwoci, e odnieli mniejsze sukcesy ni biali, czego dowodem jest to, e chc korzysta ze zdobyczy Zachodu. Etnologom naleaoby przyzna racj, gdyby Mongo lub Afrykaczyk majc powane dolegliwoci, odmwi przyjcia pomocy z rk europejskiego lekarza ze wzgldu na to, e jego mentalno lub wiatopogld kae mu raczej cierpie ni uwolni si od blu. Mahatma Gandhi zarzuci ca swoj filozofi, gdy przekroczy prg nowoczesnego szpitala, w ktrym mia przej operacj wyrostka robaczkowego. Pnocnoamerykascy Indianie nie byli na tyle pomysowi, by wynale koo. Grale alpejscy nie wpadli na to, jak skonstruowa narty, ktre znacznie uatwiyby im ycie w
88
Ludwig von Mises
Ludzkie dziaanie
trudnym rodowisku. Nieznajomo tych wynalazkw nie wynikaa z tego, e mieszkacy Ameryki i Alp mieli odmienn mentalno ni rasy, ktre od dawna znay ju koo i narty. Byy to poraki, nawet jeli je ocenia z punktu widzenia Indian lub grali alpejskich. Rozwaania te odnosz si jednak tylko do motyww konkretnych dziaa, a nie do zasadniczego pytania o to, czy poszczeglne rasy rni si midzy sob struktur umysu. Rasista odpowie na nie twierdzco 52 . Odwoajmy si do tego, co powiedzielimy w poprzednich rozdziaach na temat podstawowych zagadnie dotyczcych struktury umysu oraz zasad kierujcych myleniem i dziaaniem. Kilka dodatkowych uwag wystarczy, by zada ostateczny cios polilogizmowi rasowemu i wszelkim innym odmianom polilogizmu. Kategorie mylenia i dziaania czowieka nie s ani arbitralnym wytworem ludzkiego umysu, ani konwencj. Nie znajduj si poza wszechwiatem i biegiem zdarze rozgrywajcych si w kosmosie. S faktami biologicznymi i peni okrelon funkcj w yciu i w wiecie. Stanowi narzdzia pomagajce czowiekowi w walce o przetrwanie oraz su jak najlepszemu przystosowaniu si do warunkw panujcych w wiecie, a take wyeliminowaniu dyskomfortu w takim stopniu, w jakim jest to moliwe. A zatem odpowiadaj strukturze wiata zewntrznego i odzwierciedlaj waciwoci wiata zewntrznego. Sprawdzaj si w yciu i w tym sensie s prawdziwe i poprawne. Bdne jest zatem twierdzenie, e wgld aprioryczny i czyste rozumowanie nie zawieraj adnej informacji o rzeczywistoci i strukturze wszechwiata. Podstawowe stosunki logiczne, a take kategorie mylenia i dziaania stanowi ostateczne rdo wszelkiej wiedzy, ktr czowiek posiada. Odpowiadaj one strukturze rzeczywistoci, odkrywaj t struktur przed ludzkim umysem i w tym znaczeniu s dla czowieka podstawowymi faktami ontologicznymi 53 . Nie wiemy, co moe myle i rozumie intelekt o ponadludzkich moliwociach. Kady akt poznawczy czowieka jest uwarunkowany logiczn struktur jego umysu i osadzony w tej strukturze. Dowodem tego s sukcesy nauk empirycznych i ich praktycznego zastosowania. W sferze, w ktrej dziaanie ludzkie moe prowadzi do osignicia zamierzonych celw, nie ma miejsca na agnostycyzm.
52 53
Por. L. G. Tirala, Geist und Seele, Mnchen 1935, s. 190 n. Por. Morris R. Cohen, Reason and Nature, New York 1931, s. 202205; A Preface to Logic, New York
1944, s. 4244, 5456, 92, 180187.
89
Ludwig von Mises
Ludzkie dziaanie
Gdyby istniay kiedykolwiek rasy, u ktrych rozwina si inna struktura logiczna umysu, to nie mogyby uywa rozumu jako narzdzia pomocnego w walce o przetrwanie. Jedynym rodzajem zachowa, ktre chronioby tak ras przed wyginiciem, byyby instynktowne reakcje jej przedstawicieli. Naturalna selekcja w obrbie tej rasy spowodowaaby eliminacj tych jednostek, ktre prbowayby kierowa si w swoim postpowaniu rozumem. Przetrwayby tylko te osobniki, ktre polegayby wycznie na instynktach. Oznacza to, e szans na przetrwanie mieliby tylko ci, ktrzy nie przekroczyli zwierzcego poziomu umysowego. Zachodni uczeni zgromadzili olbrzymi ilo materiau dotyczcego rozwinitych cywilizacji Chin i Indii oraz prymitywnych kultur tubylczych z Azji, Ameryki, Australii i Afryki. Z pewnoci nie popenimy bdu, jeli stwierdzimy, e o ideach tych ludw wiemy ju wszystko, co byo warte poznania. Nigdy jednak aden zwolennik polilogizmu nie prbowa wykorzysta tych danych do wykazania, na czym polega rzekoma odmienno ich logiki i cywilizacji.
5. Polilogizm i rozumienie
Niektrzy zwolennicy dogmatw marksizmu i rasizmu interpretuj epistemologiczne zaoenia swoich teoretykw w osobliwy sposb. Gotowi s uzna, e struktura logiczna umysu jest taka sama u wszystkich ras, narodw i klas. Twierdz, e ani marksizm, ani rasizm nigdy nie prboway podway tej niezbitej prawdy, lecz gosiy, e historyczne rozumienie, estetyczna empatia i sdy wartociujce s uwarunkowane przez pochodzenie czowieka. Oczywicie tej interpretacji nie da si uzasadni na podstawie dzie zwolennikw polilogizmu. Trzeba j jednak podda analizie jako samodzieln doktryn. Nie ma potrzeby ponownie podkrela, e sdy wartociujce oraz dokonywany przez czowieka wybr celw s odzwierciedleniem jego cech wrodzonych i kolei ycia 54 . Jednak daleka droga dzieli uznanie tej prawdy od pogldu, e pochodzenie rasowe lub przynaleno klasowa bez reszty decyduj o sdach wartociujcych i wyborze celw. Istotne rozbienoci w wiatopogldzie i sposobie zachowania nie pokrywaj si z rnicami w pochodzeniu rasowym, narodowym lub spoecznym.
54
Por. r. II-6.
90
Ludwig von Mises
Ludzkie dziaanie
Trudno jest wyobrazi sobie wiksz rozbieno w sdach wartociujcych ni t, ktra dzieli ascetw od ludzi beztrosko uywajcych ycia. Midzy gorliwymi mnichami i mniszkami a reszt ludzi istnieje prawdziwa przepa. Tymczasem zwolennikw idei klasztornego ycia mona znale wrd wszystkich ras, narodw, klas i kast. Niektrzy z nich byli synami i crkami krlw i bogatej szlachty, inni przyszli na wiat w rodzinach ebrakw. wity Franciszek, wita Klara oraz wielu ich arliwych wyznawcw to Wosi, a wic przedstawiciele narodu, ktremu trudno przypisa szczegln pogard dla wiata doczesnego. Anglosaski by zarwno purytanizm, jak i rozwizo Brytyjczykw w czasach Tudorw, Stuartw i dynastii hanowerskiej. Wybitnym dziewitnastowiecznym zwolennikiem ascetyzmu by hrabia Lew Tostoj, bogaty przedstawiciel rozwizej arystokracji rosyjskiej. Tostoj uwaa, e istot filozofii, ktrej by przeciwnikiem, uosabia Sonata Kreutzerowska Beethovena, mistrzowskie dzieo czowieka pochodzcego z bardzo biednej rodziny. Tak samo jest w przypadku wartoci estetycznych. Wszystkie rasy i narody maj w swoim dorobku sztuk klasyczn i romantyczn. Marksici mimo usilnej propagandy nie zdoali stworzy odrbnej robotniczej sztuki ani literatury. Proletariaccy pisarze, malarze i muzycy nie zapocztkowali nowych stylw w swoich dziedzinach i nie wnieli do nich nowych wartoci estetycznych. Wyrnia ich jedynie to, e wszystko, co im si nie podoba, opatruj przymiotnikiem buruazyjny, a wszystko, co im si podoba, okrelaj mianem proletariacki. Historyczne rozumienie, zarwno w przypadku historyka, jak dziaajcego czowieka, zawsze odzwierciedla osobowo podmiotu 55 . Jeli jednak historyk i polityk kieruj si pragnieniem prawdy, to nigdy nie ulegn oni partyjnej stronniczoci, pod warunkiem, e nie brak im zdolnoci i kompetencji. Nie ma znaczenia, czy historyk lub polityk uwaa zaistnienie pewnego czynnika za korzystne czy szkodliwe. Nie moe on czerpa adnych korzyci z tego, e nie doceni znaczenia jakiego zdarzenia lub je przeceni. Tylko nieporadni niby-historycy uwaaj, e wypaczajc prawd, mog przysuy si swojej sprawie. To, co powiedzielimy, dotyczy take rozumienia u ma stanu. Jak korzy miaby odnie obroca protestantyzmu z niewaciwego rozumienia potgi i prestiu, jakimi cieszy si katolicyzm? A jak libera z niezrozumienia doniosoci idei socjalistycznych? Jeli
55
Por. s. 42 n.
91
Ludwig von Mises
Ludzkie dziaanie
polityk chce by skuteczny, musi widzie rzeczy takimi, jakimi s. Polityk, ktry oddaje si myleniu yczeniowemu, jest skazany na porak. Sdy w kwestii doniosoci rni si od sdw wartociujcych tym, e maj na celu ocen stanu rzeczy niezalen od arbitralnych sdw oceniajcego. Osobowo autora zawsze odciska na nich pitno, tote nie podzielaj ich wszyscy ludzie. Musimy jednak ponownie zada sobie pytanie: jak korzy mogaby odnie rasa lub klasa z ideologicznego wypaczenia rozumienia? Jak ju zaznaczylimy, istotne rozbienoci w wynikach bada historycznych s wynikiem rnic na polu nauk pozahistorycznych, a nie rnych sposobw rozumienia. Wielu dzisiejszych historykw i pisarzy hoduje dogmatowi marksizmu, ktry mwi, e wcielenie w ycie programu socjalistycznego jest nieuniknione i bdzie oznaczao realizacj najwyszego dobra, oraz e ruch robotniczy ma do wypenienia historyczn misj osignicia tego celu przez obalenie systemu kapitalistycznego. Na tej podstawie uznaj oni za oczywiste, e partie lewicy, wybracy dziejw, powinny dla realizacji swoich celw politycznych uciec si do aktw przemocy i mordw. Rewolucji nie da si przeprowadzi metodami pokojowymi. Nie warto rozwodzi si nad takimi bahostkami jak zmasakrowanie czterech crek ostatniego cara, zabjstwo Lwa Trockiego, wymordowanie dziesitek tysicy przedstawicieli rosyjskiej buruazji itd. Gdzie drwa rbi, tam wiry lec po co koncentrowa si na wirach? Sytuacja oczywicie ulega zmianie, gdy ktra z zaatakowanych osb odway si stawi opr lub nawet przypuci kontratak. Rzadko mwi si o aktach sabotau, dewastowaniu i przemocy, ktrych dopuszczaj si strajkujcy. Wszyscy za to rozwodz si o tym, jak firmy prbuj chroni swoj wasno oraz bezpieczestwo pracownikw i klientw przed takimi aktami. Rozbienoci te nie maj zwizku z rnicami w sdach wartociujcych ani w rozumieniu. S one wynikiem przyjcia odmiennych teorii rozwoju gospodarki i dziejw. Jeli nadejcie socjalizmu jest nieuniknione i jeli moe by on wprowadzony w ycie wycznie przez rewolucj, to morderstwa popenione przez postpowcw s drobnymi incydentami bez wikszego znaczenia. Jednake przypadki samoobrony i kontrataku reakcji, ktre mog opni ostateczne zwycistwo socjalizmu, maj ogromne znaczenie. S wydarzeniami wyjtkowymi, podczas gdy akty rewolucyjne nale do codziennoci.
6. W obronie rozumu
Rozsdni racjonalici nie utrzymuj, e dziki rozumowi czowiek moe osign wszechwiedz. Doskonale zdaj sobie spraw z tego, e cho wiedz mona poszerza, to
92
Ludwig von Mises
Ludzkie dziaanie
zawsze pozostan pewne dane podstawowe, ktrych nie da si wyjani. Jednak powiadaj w takim zakresie, w jakim czowiek moe osign poznanie, musi polega na rozumie. Dane podstawowe znajduj si poza racjonalnoci. To, co poznawalne, o ile ju zostao poznane, jest z koniecznoci racjonalne. Nie istnieje ani nieracjonalna metoda poznania, ani nauka dotyczca irracjonalnoci. W przypadku pyta, na ktre nie znaleziono jeszcze odpowiedzi, dopuszczalne jest stawianie rnych hipotez, o ile nie s one sprzeczne z logik i niepodwaalnymi danymi empirycznymi. To jednak s tylko hipotezy. Nie wiemy, co sprawia, e ludzie maj rne wrodzone zdolnoci. Nauka nie potrafi odpowiedzie na pytanie, dlaczego Newton i Mozart byli obdarzeni twrczym geniuszem, ktrego wikszoci ludzi brak. Z pewnoci jednak nie mona uzna za wystarczajce wyjanienia, e czowiek genialny zawdzicza swoje niezwyke uzdolnienia przodkom lub pochodzeniu rasowemu. Problem polega wanie na tym, eby odpowiedzie na pytanie, dlaczego taki czowiek rni si od swoich braci i innych przedstawicieli swojej rasy. Nieco mniejszym bdem obarczony jest pogld, e wielkie osignicia biaej rasy naley przypisa jej wyszoci nad innymi rasami. Jest to jednak tylko niejasna hipoteza, ktra nie bierze pod uwag, e podwaliny cywilizacji zbudoway ludy nalece do innych ras. Nie moemy przewidzie, czy w przyszoci inne rasy nie przejm roli, ktr teraz odgrywa cywilizacja Zachodu. Hipotez t trzeba jednak oceni w wietle jej wasnych zaoe. Nie wolno jej z gry odrzuca tylko dlatego, e rasici wyprowadzaj z niej wniosek, i midzy rnymi grupami ras istnieje nierozwizywalny konflikt i nisze rasy musz by niewolnikami wyszych. Teoria kosztw komparatywnych Ricarda dawno ju podwaya t bdn interpretacj nierwnoci midzy ludmi. Absurdem byoby zwalczanie rasistowskich hipotez przez zaprzeczanie oczywistym faktom. A jest niezaprzeczalnym faktem, e jak dotd do rozwoju cywilizacji niektre rasy nie wniosy nic lub wniosy niewiele i e z tego wzgldu mona je nazywa gorszymi. Gdyby kto koniecznie chcia doszuka si jakiego ziarna prawdy w tym, co pisze Marks, mgby powiedzie, e emocje maj olbrzymi wpyw na rozumowanie czowieka. Nikt nigdy temu nie przeczy, a marksizmowi nie mona przypisywa zasugi odkrycia tej prawdy. Jednake dla epistemologii nie ma to adnego znaczenia. Zarwno sukcesy, jak i poraki
93
Ludwig von Mises
Ludzkie dziaanie
mog mie wiele rnych przyczyn. Sporzdzaniem ich wykazu i klasyfikowaniem zajmuje si psychologia. Zawi jest powszechn saboci. Nie ulega wtpliwoci, e wielu intelektualistw zazdroci wyszych dochodw ludziom interesu, ktrym dobrze si powodzi, i e te emocje popychaj ich w kierunku socjalizmu. Sdz oni, e w pastwie socjalistycznym otrzymaj od rzdzcych wysze wynagrodzenia ni te, ktre uzyskuj w kapitalizmie. Jednake wykazanie istnienia takiej zawici nie zwalnia nauki z obowizku skrupulatnej analizy doktryn socjalistycznych. Naukowcy musz traktowa kad doktryn tak, jakby jej zwolennicy gosili j, kierujc si wycznie czystym pragnieniem poznania prawdy. Rne odmiany polilogizmu zamiast podda doktryny przeciwnikw teoretycznej analizie, zajmuj si demaskowaniem pochodzenia autorw i ich motyww. Jest to metoda sprzeczna z podstawowymi zasadami racjonalnego rozumowania. Rozprawianie si z teori przez odwoywanie si do jej historycznego ta, ducha jej czasw, warunkw materialnych panujcych w kraju jej pochodzenia i jakichkolwiek cech osobistych jej autorw jest tanim chwytem. Teoria podlega wycznie osdowi rozumu. Jedynym miernikiem jej wartoci jest kryterium rozumu. Teoria jest albo prawdziwa, albo faszywa. Moe si zdarzy, e przy obecnym stanie wiedzy nie bdziemy mogli orzec, czy jest ona prawdziwa, czy faszywa. Nie jest jednak moliwe, eby teoria bya prawdziwa w stosunku do przedstawiciela buruazji lub Amerykanina, jeli nie jest prawdziwa w odniesieniu do robotnika lub Chiczyka. Gdyby marksici i rasici mieli racj, to nie sposb byoby wyjani, dlaczego rzdzcy z tak determinacj zwalczaj odmienne teorie i przeladuj ich zwolennikw. To, e istniej nietolerancyjne rzdy i partie polityczne, ktre d do zdelegalizowania i eliminacji przeciwnikw, stanowi wanie dowd potgi rozumu. Jeli przeciwnicy jakiej teorii uciekaj si do pomocy policji, kata lub bojwek w celu jej zwalczenia, nie stanowi to jeszcze rozstrzygajcego dowodu jej poprawnoci. Dowodzi to jednak, e ci, ktrzy posuguj si przeladowaniami, s podwiadomie przekonani o bezpodstawnoci goszonych przez siebie doktryn. Nie da si wykaza poprawnoci apriorycznych podstaw logiki i prakseologii, nie odwoujc si do tyche podstaw. Rozum naley do danych podstawowych i nie moe analizowa ani kwestionowa sam siebie. Samo istnienie ludzkiego rozumu jest faktem wykraczajcym poza racjonalno. O rozumie mona powiedzie jedynie to, e stanowi cech
94
Ludwig von Mises
Ludzkie dziaanie
odrniajc czowieka od zwierzt i e przyczyni si do powstania niemal wszystkiego, co specyficznie ludzkie. Tym, ktrzy uwaaj, e czowiek byby szczliwszy, gdyby przesta uywa rozumu i zda si wycznie na intuicj oraz instynkty, warto uprzytomni, jakie s osignicia ludzkoci. Ekonomia, opisujc pochodzenie i funkcjonowanie wsppracy spoecznej, dostarcza wszystkich informacji niezbdnych do opowiedzenia si za rozumem lub przeciwko niemu. Jeli czowiek rozwaa, czy ma wyzwoli si spod panowania rozumu, to musi pamita, z jakimi stratami wizaby si taki krok.
95
Ludwig von Mises
Ludzkie dziaanie
96

Ludwig Von Mises - Ludzkie Działanie

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Ludwig Von Mises - Ludzkie Działanie

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Ludwig von Mises

tumaczenie: Witold Falkowski

Ludwig von Mises

tumaczenie: Witold Falkowski

Ludwig von Mises

Ludwig von Mises

2. Epistemologiczny problem oglnej teorii ludzkiego dziaania

Introductory Lectures on Political Economy, London 1831, s. 6.

tumaczenie: Witold Falkowski

Ludwig von Mises

Ludwig von Mises

(Baruch Spinoza, Etyka w porzdku geometrycznym dowiedziona, PWN, Warszawa 1954.

tumaczenie: Witold Falkowski

Ludwig von Mises

Ludwig von Mises

3. Teoria ekonomiczna i praktyka ludzkiego dziaania

Ludwig von Mises

Ludwig von Mises

tumaczenie: Witold Falkowski

Ludwig von Mises

tumaczenie: Witold Falkowski

Ludwig von Mises

Cz pierwsza Ludzkie dziaanie

tumaczenie: Witold Falkowski

Ludwig von Mises

tumaczenie: Witold Falkowski

Ludwig von Mises

2. Wstpne warunki ludzkiego dziaania

Nowe rozwaania dotyczce rozumu ludzkiego, Antyk, Kty 2001.

tumaczenie: Witold Falkowski

Ludwig von Mises

tumaczenie: Witold Falkowski

Ludwig von Mises

tumaczenie: Witold Falkowski

Ludwig von Mises

tumaczenie: Witold Falkowski

Ludwig von Mises

3. Ludzkie dziaanie jako co danego ostatecznie (as an ultimate given)

tumaczenie: Witold Falkowski

Ludwig von Mises

tumaczenie: Witold Falkowski

Ludwig von Mises

4. Racjonalno i irracjonalno; subiektywizm i obiektywizm bada prakseologicznych

tumaczenie: Witold Falkowski

Ludwig von Mises

teorii Malthusa zob. r. XXIV s. ....

tumaczenie: Witold Falkowski

Ludwig von Mises

tumaczenie: Witold Falkowski

Ludwig von Mises

5. Przyczynowo jako warunek dziaania

zajmuj nauki spoeczne.

tumaczenie: Witold Falkowski

Ludwig von Mises

tumaczenie: Witold Falkowski

Ludwig von Mises

tumaczenie: Witold Falkowski

Ludwig von Mises

tumaczenie: Witold Falkowski

Ludwig von Mises

tumaczenie: Witold Falkowski

Ludwig von Mises