ATOM ve ZOTOPLAR RADYOAKTVTE ve RADYASYON

Prof. Dr. Arif Altnta

altintas@veterinary.ankara.edu.tr

Atom nedir ?
Atomlar tm maddeler iin yapy oluturan ok kk partikllerdir. Atom; bir elementin kimyasal zelliklerini gsteren en kk birimi olup, bir ekirdek ile onun etrafn evreleyen elektronlardan meydana gelir.

http://veterinary.ankara.edu.tr/~fidanci

Atom nedir ?

Bir tula duvarn yaps iin ne kadar temel ise atom da tm maddelerin temel yap tadr.
http://veterinary.ankara.edu.tr/~fidanci

Atomlar ok kktr
Bilgisayar ekrannda k ebad =0.25 mm Bakteri =0.003 mm Bilgisayar chipini oluturan ince yol = 0.25 m
Ca
H He C
http://veterinary.ankara.edu.tr/~fidanci

Su filtreleri = 1.0 m

Cl

Virus = 0.07 m

Atomlar !!! = 0.00013 m

N

Na
4

Atomlar ok kktr

http://veterinary.ankara.edu.tr/~fidanci

Atom
ekirdekte pozitif ykl protonlar ile elektrik yk tamayan ntronlar bulunur. Bunlara nkleonlar denir. Pozitif ykl protonlarn says ile negatif ykl elektronlarn says birbirine eit olduundan atom elektrike ntrdr. p+ = e Bir elementin atom arl o elementin simgesinin sol stne, proton says da sol altna yazlr. Bu ikisinin fark ntron saysn ifade eder ve simgenin sa altna yazlr.
http://veterinary.ankara.edu.tr/~fidanci

A Z

56 26

Fe

30

65 30

Zn Cu

35

63 29

34

Atom
Atomun yaps gne sisteminin yapsna benzer. ekirdek gnee, elektronlar gezegenlere benzetilir
K s s L p s p M d s p N d f

p+ no

1 2 e-

3 8 e-

1 3 5 18 e-

1 3

5 32 e-

7
7

http://veterinary.ankara.edu.tr/~fidanci

Elementlerin Periyodik Tablosu

Tabiatta 92 element vardr ve ou ekzotiktir. Kimyasal ve fiziksel zelliklerini esas alan bir gruplama elementlerin periyodik tablosu olarak bilinir.
http://veterinary.ankara.edu.tr/~fidanci

ZOTOP, ZOTON ve ZOBAR

Proton saylar ayn, ntron saylar farkl atomlar birbirlerinin izotopudurlar. Ntronlar eit olan atomlara izoton Arlklar eit olanlara da izobar denir. 1 2 3 Ho H1 H2 1 1 1 Hidrojen Dteryum Trityum zotoplarn kimyasal zellikleri ayndr, fakat baz fiziksel zellikleri farkldr. Iyodun 119 dan 131 e kadar 21 izotopu olabilecei tesbit edilmitir. Bunlardan yalnz 127 I stabildir. Oksijenin 6 izotopundan 3 Demirin 10 izotopundan 4 Altnn 17 izotopundan 1i stabildir. Uranyumun 14 izotopundan hibiri stabil deildir.
http://veterinary.ankara.edu.tr/~fidanci

Hidrojen izotoplar

Ktle numaras = 1 Atom ktlesi=1.008 amu

Ktle numaras = 2 Atom ktlesi=2.014 amu

Ktle numaras = 3 Atom ktlesi=3.016 amu

Hydrogen, Deuterium ve Tritium Atomlarnn diyagram

Karbon izotoplar zotoplarn bir karm eklinde doada en ok rastlanan izotoplar: Element zotop says (stabil)

http://veterinary.ankara.edu.tr/~fidanci

10

zotoplar
Bu gn iin yaklak 1100 kadar izotop bilinmektedir. Ancak doal olarak yer kabuunda bulunan balca 3 seridir (= doal izotoplar): 1. Uranyum -radyum serisi. 238U 14 ara rn zerinden 206 Pbya deiir. 2. Aktinium serisi. 235U 11 ara rn zerinden 207Pbye deiir. 3. Thorium serisi. 232Th 10 ara rn zerinden 208Pbe dnr. Buradaki kurunlar kararldr. Dayankl izotoplar kararldrlar, tabiatta yaygn olarak bulunurlar ve radyoaktif paralanma gstermezler. Dayanksz izotoplar kararszdr ve zamanla kendiliinden paralanma (FSSON) gsterirler (radyoaktivite=radyoaktif izotoplar) u halde fission radyoaktif paralanmadr ve paralanma ekirdekten elektromanyetik radyasyon (gama-nlar, veya ftonlar, x-nlar) ve taneciklerin yaylmas ile sonulanr.
http://veterinary.ankara.edu.tr/~fidanci

11

Fzyon
Fzyon: Hafif ekirdeklerin bir ekirdek biiminde bir araya kaynatrlmasdr. Bu tr tepkimelere fzyon denir. Fzyon olay enerji veren bir olaydr. Fzyon olaylarnn balamas ve srmesi ok yksek scaklklara gereksinim duyduundan bu tr tepkimelere termonkleer tepkimeler ad veriliyordu, ancak 1990 ylndan sonra souk fzyon denemeleri baarld. Hatta 1991 yl sonunda yaplan almalarla bu reaksiyonlarda aa kan enerjinin gne enerjisinden yaklak 200 kat daha yksek olduu (200 000 000 oC) hesapland.
http://veterinary.ankara.edu.tr/~fidanci

12

zotoplarn Veteriner Hekimlikte Kullanm (baz olaylarn izlenmesi)

Kemikte fosfor metabolizmasnn incelenmesi (32P ile) (ayrca inorganik fosforun kandaki fosfor haline dn de bu yolla gsterilmitir). Karbon metabolizmas radyoaktif karbon ile incelenmitir. Fotosentez olay 14C ile incelenmitir.

14C

Radyoaktif Fe ile Hb metabolizmas Radyoaktif Iyot ile (131I) tiroid bezi metabolizmas Radyoaktif azot (N) ile protein biyosentezi ve met. aydnlatlabilmitir. zotop seyreltme yntemi ile vcut suyu tayin edilebilir. Hemodinamik aratrmalarda 131I ile iaretlenmi insan serum albumini ile dolam zaman ve kan hacminin tayini mmkndr. Radyoaktif maddelerle iaretlemek suretiyle yalarn ve proteinin barsaklardan absorpsiyonu (emilimi) incelenebilir. Ca, P, Na, K, Mg gibi muhtelif iyonlarn absorpsiyonu ve organizmadaki dalmlar incelenebilir. Radioimmunoassay (RIA) ile hormon analizleri daha kesin ve hassas dzeylerde llebilmektedir.
http://veterinary.ankara.edu.tr/~fidanci

ile iaretli CO2 kullanlarak bitkilerin k etkisiyle fotosentezi ile karbon hidratlara dntrld gsterilmitir.

13

zotoplardan yararlanma
Baz metabolik ve biyolojik olaylarn izlenmesinde Sterilizasyonda Elektrik ann kapatlmasnda Gdalarn bozulmadan saklanp, korunmasnda Tekstil ve kat Sanayiinde radyoaktif madde kullanm hzla artmaktadr.
http://veterinary.ankara.edu.tr/~fidanci

14

RIA ile Hormon analizi Biyokimya ve Hormon Laboratuarlarnda bu analizler srekli yaplmaktadr

http://veterinary.ankara.edu.tr/~fidanci

15

Radyasyonun yararlar
Nkleer Tpta Radyolojide Radyasyon Onkolojisinde Beyin cerrahisinde

http://veterinary.ankara.edu.tr/~fidanci

16

Radyoaktivite
Radyoaktivite, bir atom ekirdeinin kendiliinden paralanarak bozunmas olaydr. Radyant enerjinin serbest kalmasdr. Nedeni ekirdekteki p ve n says arasndaki uyumazlk veya ktle numarasnn byk olmasdr. Radyoaktiflii ilk kefeden 1895de Henri Becquerel olmu daha sonra Madam ve Pierre Curie ifti tarafndan olay derinliine incelenmi ve aydnlatlmtr Uranyum filizinin durmakszn yksek enerjili, grnmeyen nlar yaymladn ispatlayan ve uranyumdan ilk kez Radyum elementini ayrmay baaran Madam Curie bu olaya radioktivite adn vermitir.
http://veterinary.ankara.edu.tr/~fidanci

17

Radyoaktivite birimleri
Becquerel (Bq): 1 saniyede meydana gelen paralanma says (uluslar aras birim)
1 Bq = 27 pCi 1 pCi = 10-12 Ci ABde 1987 ylnda alnan bir kararla zararl radyasyon snr 600 Bq; ocuk mamas ve st iin 370 Bq

Curie (Ci): 1 gram Radyumun aktivitesi 1 Ci dir

1 Ci = 3,7 x 10 paralanma yapan radyoaktif madde miktardr 1 Ci = 3,7 x 1010 Bq
http://veterinary.ankara.edu.tr/~fidanci

18

Radyoaktivite doz birimi

Rntgen (r): 1 g su iinde absorbe edilince suya 97 erg enerji veren gama ve x nlar miktar 1 r dir. Rad : herhangi bir maddenin 1 gramnn 100 erg lik bir enerji almas halinde 1 rad lk doz verilmi olur.
Uluslar aras Radyoaktivite doz birimidir.

Rep ve Rem gibi birimler de var.

http://veterinary.ankara.edu.tr/~fidanci

19

Radyasyon
Elektronlarn bir yerden dier bir yere doru hareketi bir radyasyon olaydr. Radyasyonun balca 3 kayna var:
1. Kozmik radyasyon (gneteki nkleer reaksiyonlardan gelir - UV) 2. Gama nlar (radyoaktif elementlerden gelir) 3. X nlar (elektronlarn yrnge deitirmesi ile meydana gelir)
http://veterinary.ankara.edu.tr/~fidanci

20

Radyoaktif Paralanma ve Radyasyon

Bir radyoaktif element ister metal halinde, ister bileik halinde olsun ister kat, sv veya gaz halinde olsun daima ayn ekilde grnmeyen nlar yaynlamaa devam eder. Bu nlar 3 trldr. Radyoaktif paralanma srasnda bunlarn biri, ikisi veya birden ortaya kabilir. 1. alfa paracklar 2. beta paracklar 3. gamma nlar lk ikisi hareketli taneciklerden oluurlar. ncs ise k gibi elektromanyetik dalgadr (Radyasyon). Elektromanyetik radyasyon gamma-nlar veya fotonlarla bunlara ok benzeyen ancak dalga boylar daha ksa olan x-nlarndan ibarettir.
Radyasyon bugn alfa, beta ve gama nlar olarak bilinir.
http://veterinary.ankara.edu.tr/~fidanci

21

Radyasyon eitlerine Gre Penatrasyon

yonizasyon Derecesi 10 000 100 1

Giricilik Gc 1 100 10 000

http://veterinary.ankara.edu.tr/~fidanci

22

Radyasyonun Biyokimyasal etkileri

Dorudan etkileme yonlatrc radyasyonun DNA ile dorudan etklemesi sonucunda ortaya kan DNA hasar Dolayl Etkileme Su molekllerinin iyonizasyonu sonucunda oluan serbest radikallerin hcre moleklleri ile etkileimi nedeniyle ortaya kan hasar
http://veterinary.ankara.edu.tr/~fidanci

23

Radyasyonun Biyokimyasal etkileri

Dorudan etki ile iyonlama meydana gelir ve hasar hemen grlr (DNA hasar). Dolayl etkiler sudan (H2O) H2O2 oluumuyla kendini gsterir: H2O + radyasyon H. + OH. H. + O2 HO2. (hidroperoksit radikali) OH. + OH. H2O2. (hidrojen peroksit radikali) 2HO. H2O2.
http://veterinary.ankara.edu.tr/~fidanci

24

 DNA 'nn radyasyondan etkilenme sreci saniyenin ok kk bir diliminde gerekleecei gibi bu sre yllar da alabilir. Radyasyonun salk etkileri dozun byklne ve vcudun nlanan blgelerinin zelliklerine gre deiik zamanlarda ve farkl tiplerde ortaya kabilir
http://veterinary.ankara.edu.tr/~fidanci

25

Radyasyondan Etkilenme
Radyasyonun etkisinden etkilenme konusunda pire ile deve arasnda bir fark yoktur. Nkleer radyasyonu insann be duyusu fark edemez, bu durum radyoizotop almalarn esasn tekil eder. Ancak zel olarak yaplm aletlerle radyoaktivitenin varl ve miktarndan sz edilebilir.
Geiger Mller Sayac ve sayclar ve sayclar Likit sintilasyon Sayac

http://veterinary.ankara.edu.tr/~fidanci

26

Radyasyona hassasiyet
1. Kan ve kemik ilii, lenfatik sistem, reme organlar (testisler ve gonadlar) ve gz mercekleri, 2. Bazal hcreler, kl kk, 3. Akcierler, bron-alveol hcreleri, 4. Sindirim yolu, safra kanal, 5. Adrenal bezler (bbrek tubul hcreleri), 6. Ba, kas, kemik ve sinir doku hcreleri. Kritik Dokular: Krmz kemik ilii, Gonadlar ve Gz mercekleri
http://veterinary.ankara.edu.tr/~fidanci

27

Radyasyondan Korunma
Radyasyonla alan ya da almalarnda radyasyon kullanan kiinin korunma prensiplerine uymas arttr.
lk 30 yata rntgen filmi ve tedavi amacyla 5R ve baka kaynaklardan nlama ile 5R olmak zere toplam 10R lik radyasyona izin verilir.
http://veterinary.ankara.edu.tr/~fidanci

28

Radyasyondan Korunma
Radyasyon dozlarn belirlenmi limitlerin altnda tutarak, kiilerde erken olumsuz etkilerin meydana gelmesini nlemek veya ilerde ortaya kabilecek gecikmi olumsuz etkilerin grlmesini en aza indirmek iin alnabilecek btn nlemlerin teminini ifade eder.
http://veterinary.ankara.edu.tr/~fidanci

29

Radyasyondan Korunmada 3 Ana Madde

1.Zaman 2.Mesafe 3.Koruyucu engel

http://veterinary.ankara.edu.tr/~fidanci

30

Zaman Tbbi ilemlerin radyasyon retilebilen bir cihaz ya da radyoaktif bir kaynak kullanlarak yapld ortamlarda ne kadar az zaman geirilirse o kadar az doza maruz kalnr.

http://veterinary.ankara.edu.tr/~fidanci

31

Mesafe Tbbi ilem srasnda kullanlan radyoaktif kaynakla veya radyasyon cihaz ile nlamann yapld srada aradaki mesafe ne kadar fazla ise o kadar az doza maruz kalnr.

http://veterinary.ankara.edu.tr/~fidanci

32

Koruyucu Engel Radyasyon kayna ile kii arasnda uygun bir engel olmas durumunda en az doza maruz kalnr.

http://veterinary.ankara.edu.tr/~fidanci

33