UVOI)

I . P O C ] J C I( P R E ,K O N S T A N T I N A )

T e k j e n a l a g c n c r a c i i a u n c l a s v e t l o L t i s i t i t i v a : r . j cn a . j s t a r i j c l t l i i i a r r s k c umetnosti Evrope. Evropska istorij:r ttntctnosti tt'eba, po lednoglasnrtrn da poiiirje od bitkc na mi5lieniu svih istoriiara umetnosti ocl r-rglecla, M i l v i j s l i o m m o s t u , d a k l e b a i o c l l a d a o d l < r d a j e , p o n - r i S l j e n j ul 9 . v c k a . p o i i n i a l a d e k a d c n c i j a i n r r e i t t o d o b a c r ' ' ' o l - r s ktc rmcttio;ti. Drltns s,j Ilrol(' ia pouzdanicrn leii da ie pn'o veliko i klasiino cloba starolri'iic'anskc dinastijc, e slarohliit:anskr drlar' unrLtnostiustvari doba liorrstnntirrskc na umetnost se moZe, kombinuiuii zakoue gc'nelacija i litat-.t vt'lcova, podeliti u tri epohe: konstantinsku (IV veli), tcodosi.jansku (V vek) i justinijansku (VI vek). Korisno je hri5iansku umetnost ovih vekova nazivati vizantijskom (u smislu carske vladaiuie umetnosti) i ograniditi njcno vreme traiauja od Konstar.rtinovogstuPan.ja na vlast clo stnrti Iral<lija. Time se problem prekonstantinskih podetal<ahriiianske umetnosti Evrope postavlja sa nove tadke gledi5ta. Za poslcdnjih trideset godina stvorena je privremena jasnoia i o tome. Ispitivati podetke hri3iernske umctnosti znaii danas istraZivati Llrnetnost III velia. Uprkos mnogih prestrdnih novih nalaza i isliopavanja, starohriSiansl<a ume tuost, diji su podeci ranije stavijani joS u vreme Zivota Petra i Pavla, moZe se pratiti una.zad d o n e 5 t o p r e 2 0 0 . g o d . p o s l e H r i s t a . P o i t o i c n c d n t ' t r o t r s p c l c ,d a s c i 1 r c , detak poznoantidh6 umetnosti vrati rtnazad od p<;detakaictrarhije (275) u vreme Komoda i u doba stuba Nlarl<a Aureliia, proizilaze nove paralele izmedu rimske pozne antikc i ranohriiianske umetnosti. Dok sc u n c t n o s t p o z n e a n t i k c I I I r c k a s l ) t l s t i l a , p o d l u i n i r i r c l t r e v i n r a ,s a v i s i t t e drZavne umetnosti principata iz pn,a dit:r vclia u nizinu iedne kttlturc bez pravca, ranohriSianska umetnclst se razvi jala anolrimno, takorcii kao podiemni pokret u iednom ttgroZenot.r-r vrerr-renLr, sa obeleZiima socioloiki neudvr5Cenenarodske umetnosti; mcdlrtinr, ona sc, Ll suprotnosti sa opadajuiom driavnom umetnoSiu zvaniinog Rirlra, raz-r,ijala r.raviic. Ovaj proces na poeetku rimske umetnosti, lioja postaje hriScanska, ozrladio je Gerhart Rodenvait lapidarnim redima: >Provinci.ie koradajr-t na Rirnu. Dobro iemo udiniti alio prekonstailtinsktl cpohlr i)oznoantiiitc i nasta.iuie starohri5ianske umetnosti podelin-ro u dctiri gcrtcraciic i poiucnro neJt: izlaganje sa tim odeljkom, jer se na taj nar)in ioi viSc istidc suclironos;t:r godina velikog cvropskog prcokreta (313).

l ' r ' ci o r r r r - r l i r l s i i o . j c l rl r r v n o i u i l c i n o s l i , k o j i r l o : i c c l a s c u l v l d i r r c l r - r l ; a L-ontocla Lt stilu i dulrr-L stuba Nlariia Artreli.ja kao i u promcni stila cr:loku1-rne ant<.rt't;nslic um.Lllosti, clalcko jc prcsudniji od onog prelorna posl.-' Galijc-na. Olir-r200. rocl. r.lolazc clr,r izlalaja unrctniika merila lioja srr sc: u v e k n a i : r ; : i l as l i r i r c i l r r - rr i n r s i : < - r .i jm c t n o s i i , i k o j a s u r , rr e p i r b l i l t a n s k r - r m , \']'urnenu 1')ribavilasebi znaiaj jeclnog po]lrcia a narodir,o rl fiavi.jcvsl'c.rnt povczanos su na!'o.lon-r;sacla sr.rona oblil<or,ala istoriiski reljef i zvan.idnrl uilrctnost itinrc ni-cs'.iclno c l c l u i t r n a d a l . i u s u d l t i n u r i m s . l < ep l a s t i k c , a kasnije .je i sitsvinr .samaoclrcclujlr. Zbog velikog opaclanja cirzavnih spomenika i carske umetnosti u ulct-nr st'nislu, t-tosiociunlc:lrri-l<og ;azyiti<a postaju sarkofazi, iako u srsyim dn-rg o r n o b i n r u r l r u l l r c l : r : . O r r i s e d a p l c r r z i m a j ut r l o g u k o j a j c l a n i j e p r i . padala istoli.iskom reljcl'u i trijr-rmfalnoj umetnosti, a tematski i po kont. poziciji su pcicl njihovin uticajem. Ovaj prcoltret u rimskoj drlavno,j lilnetnosti proriz:rolrn.ic ue samo promenLt stila i kompozicije, r'ei prc: svega i tenratikc, Ako pogledaruo razclobl.ie ocl smrti Marlia Aurelija do Konstantinovog stupanja na prcs'"o, ukazujc sc najpre pred nama zamriena slika preloma i raskiclan.ja sa tradicijr,rrn; Ll o',iom na.jproblematidniicm veku umetnosti rimslto_si carsliog cloba.-- koie jc i.prcvirajuic doba kriza - prekid sa tradici.jorn, p<.rjrrva r-caitci.jci tcln,ia lia novim osivarenjinra prcdstavljaju snagc hojc sc mcclusobno borc ali i prolimaiLr. To ie vclc u kome se Rim nairadikalni.jc t'azrai'unava sa Istolionr, rral't-riito sa grdlio-maloazijslionr jc, ali istovrcmelto zaltatunlctt-toiilr. iirrl-rtpoTig[jsitna.jr-r tta.jlccc cl-irncrtzi 5 k a \ ' ( ' i , i i n : it u L . r ; t n : I i , ,o * r t : ; u t i es t i l l , l " ; . u i .si L t u R i n r u r n o , ' l i d a z a s n u . j u jrrci :;tt;tu i'lo.s Itor-rtirrr-ri1ct z-ah',iaiirr u itrincli;tatu, nisu bili cl-orasli iako ergarl1:il(iin u cicba vojniCP l o . j c l i i i i r l i p l a r r o ri l n a u - s . u r , i i o n b e z v l a S i L r l < i h c a r c ' " ' a .I ) r ' i l t a z u j cs c ( l - r l c l i u s \ ' ( ) n t p o l t o s n o m t r i j u m f u ; a l i t o m h e rojsl.-orn naLt:ovci'ur-rsivn sc vi(c i'tc I'c;'ii.jc,jcr-se u uritcinosti pojai'ljujc njcgov protivniii: t-r,p . i o t c t k a i z g r - r b l j c ns ,irorlaian, bcc.lan i:ovck,bezimen. L l o v o j t r n l c i r t o s i i z j a p i p ' l l x 1 - r 1 cc t:olcianstr,a, koii.joj ltryo cla.je ogromni, s l i o r o l e a n t i i k i n i t p o r r , c l a b i p o s l c c l o v c o c l o l < r ' a j aa n t i l < e . U p o z a d i n i politiirliih zaplcta, u lio.jiirraic skoro svaki car bio ubica cla bi i sanr b i o r - r b i j c n ,L l l r c t l t o s t l t o h a z u j c j c c l a n c l o t a d a n e 1 ; o z n a tt i p r l o y e k a , J < o j i oliiava niStavilo iilot.a r-r<lcln,.,:;u prcnla sllfti, co,"'cka k<i3i 1c nagriiin od 1c: niStavnosti. l)ok pleclsta,.'c iriir-Ltnfator.apostaiLl sve ri-ranjcverodostojnc, orra trurctnost posliZe tanto gclc sc r-rumirLicim r,an,arinta, zap l a i c n i m Z e n a r n ar : l t c g t ' i s r n r r t n o r - , tr r - ' l , . c u ratnil<a ilovaca sasvim nepq.ssict lrcrot'ski it.ra),zt.''zr lrtlrtcutti, orra.jlornrat koji jc sroclan preclstar.arna laspt-.ia pozr-re gotikc. o v c i c s e n a l a z i o s o v i n a t r r n e t n o s i i I I I r , c l < ai i s t o v r c m c n o n i e n o i e d i n s t v o L r P l ' ! ; 1:rr'o ' i s u P r - o l n o s lp i r l i v n c a .O n a P t , k : r z r r i tco l u k n ' : , . i i , , : i c d n o s m i -

L
slenog i neprikosnovenog, vcc u krajnostir.na njegorrog postojan.ja, u njegovoj sloml.ienosti i prcdoclreclenosti za smrt. Iza toga stoji iilozofija suprotnosti >smrt-Zivot<, koia je postala praktiina religija i koja je vec n a d v o r u J u l i j e D o n r n c n a i l e s v o j e p r i s t a l i c er ' ; r c r l r crl v o r e n i m ai u m e t n i cima, u vrenfe ktrde srl tamo pouiavali Dion i Filgg_!4t. Ona jc u Rimu, podev od Plotina, zavladala ne samo r-ily-dr'aia'nim clul-rovima muikih i Z e n s k i h f i l o z o I a - t r i e n i k ai m a s o m v e r n i l i a , r , e i i t c n r a t i k o m i k o u r p o z - i c i i . r c i o m t r f i l o z o fi j i . j e r - r s l o v i o i plclom LlumeLnosti. i o m r . r m e t n o s LP ( J d V r c m e n a s t l t p n uj a r l a l ) r c s t o K o n r o c i a ,s a s \ . a h i n rc i l r e n l s c . s v e .jasni.jc i stra(nije ispol'javalo, iro sc iG.-if;:lo naslutiti z.r vrenrc pt.rsicdnjilr godina retovanja I{arli4-.,\rt.t-'cli,j:r, da viic nerna spa';a i cla saznanjc o l i r a j u , l i 5 e n o i l u z i i a , p r e c l s t a vjla u . j c c l n oi p o s l c c l n . j r n Lr u d r o s t . C a r i r u a l i b r o j a r i s t o l i r a t a d r " r h as . t o j i d h i n a s t x r j c n i h , p o t v r c l i v a . i is r - r ovaj kraj rc,jn i d l < o mr e z i g n a c i j o m .A r l a s a n : r r o d a . j c , r - ro i - a j u o v c i z g r - r b l j e n o s t v i ,a p i l a z-a besmrlnoiiu i salir-rpljala sc na lrgovinta ltacla bi putujr-rii l<iniiki a p o s t o l i n u d i l i s r e c i s t v ai l e k o v c z a b c s n r L t n o s t . 1 ' oS t o s e P c r e g r i n P r o L e j sam spalio na lornaii, da bi sc plcd oiin'ra naroclnih nasa r,inlro u bcs- l r r r t n o s t , b i o j c z n a k z a n o v p o g l c c ln a s v c t I I I v c k a : , P l t o c r t i . tl a l i . r c t t t t * . .Umetnost ol<o 250. goclineprikazu jc iovcka, iija je lizionomijii postala lastrgrnri, razlircrr;r ii'csto bczoblidna. Sto sc viSe bliZimo kraju ovcig veha, portretna Llmetnost sve l)otresltije otkrivli lil< iovck:r untirLlac irnt i k e . T o s u u p l a i e n i l . j r - r c lz i ,a l t r i n u t i i p l i t c ( n . j c n i k a o p o d o l u j n o m s u d binonr, ljudi izborar.ra icla i asimctnidnih fizionourija, ljucli ko.ji viSe ne znaju za ravnoteiu mihrokosmidl<ih snaqa niti za zakonc r. akrokosmosa, pa se stoga boje sudbor.rosnil'r siia. To slr l.jrrdi koji sr-rizgubili harmurriju i koji na sarkofazima sa predstavama iz borbe i lova ponckad izglcclaju liao kosturi prcko kojih je prcvuiena ljuclska koZa klro rnaska, bolcsr.rih lica iz kojih gleda sn'rrt. Umetnost jc nemilosrdno i stalno predoiar,'ala ovog,ioveka: u rascepljenosti i lrcsigunrosli, izgLrbljcnog i do smrti bcznaceznog. Ali baS ova umetnost je na ziclovima grobnih odaia i r.radelima sarkofaga dodaravala i jednu sasvim drlrgu sliku. U or-ro vreme kad je Peregrin krenuo u smrt na lomadi, kad sr-rumetnici stuba lvlarka Aureli,ja po prvi put daii izraz novoj ckstazi smrti, kada su vo.jskovocleMarka Aureiija clali da se kle5tr sarkofazi na kojima je ropac Markomana ciobio potrcsni izraz, tema o Dionisu.je doZivela svoj ncsluicn Llspolr; na takvim sarliofazima dovek se bukvalno kroz igru uvladi u svo.ju pravu boZansl<uegzis t e n c i j u . O k o 2 0 0 . g o d i n e . j e c l n aa r i s t o l i r a t s l i a p o r - o d i c ac l a l a j c c l a s e , u grobnici njihove umrle kicrdicc Oktavi.jc P;Lr-iline, pledstavi slika ncbeskog ruZiinjaka. Unrctnoslna transccclenlalan nadin l)rctvara Tibulove stih o v e : , ' l l o r c o d o r u t i s t c r r a b u t i g r t t Lr c s i . s <t r o v a . j E l i s i r - r n tO . vanto clovocii Hermes duiu tnale Oktavijc Pauline, a slidna ovoj jc tcma Psihe u r'rju u g r o b n i c i u f i l i s t e j s k o r n T i r r - r ,k o j u j e s i i k a o . j c c l a nl n n c l n i k S t o . j c d o ( a o godina poslc l{rista, liada jc ocl svojiir sopstr,enih zemljalia ovamo 200_ ovAnlo trteKao. j 'i d a r r r a , r t i a j ; - u r rs : t e j r i i is r r s e r k t , l e z i: e N t ' r ' r U . t a k i ' i n r . . i i i ! : L J l n g r o b r r i r ro ali sada potpr,iuo nol,og tipa u odnosrr na ,"'cselckonrpozicijc rrlora na h a d r i . i a n s k i n "lrc l j c f i n t a . T a m o g - c l e sc tr II lcl<tr ri sicclini viclcla braclata
. ---_.__F5

iz iijih je uvojal<a i brade tcklo more na obe strane, sqllll si:rr,a Oceruro.s-a, n r o r s k i k c n l a r - r r ii z d i 2 u i z . n a dv o d c p o p r s i c u m r l o g . I - m c t r l o s t s - s J a d a o?nosTlskliLii'ir'o na covekaT-liiee"ovu-dnrrffiarkc,fali sa irttaqo Clipcata iz simbolizuiti r.rrAil.an.iu'dus .' r n h r i r i j i t h i ' | i l i n i e n i h c l c m c n a t e u n a j \ i s t ncbo (o{adoa.s). Smrt i Elisium su r-r filozofi.ii i umetnosti poic-rvi,ko-ii Ile reimeiu svojc srcdiitc tl poz)lom obliku icdt'retransccclentalno c-rdrede ligioznosti, liojii lc '..iic telnia za bcsmrtn.,(cu tro ob.itktilna nauka o irc.rgov irt-l it.

uc , p o g . - t l a v n i m temama plastikc,'arL i s t o l i . ] i l u r c l n r r s l i I I I v c k a I t ) r J l r :s na.jp,re oclrcditi cla bi pr-.rslc :ttot':tttto i i r r l t i g u ,r ' i t z i l i l o r ' : r ttir t t p c ! ' i { ) c l i r),i t - i j e la taspot'editno Lt niz scl.tct'au n a s t : t . i a r - r .c iu mrrgli lu'iictnisliri Lu-rclrrost :a oz gv i l k a o r o i l qa l i o r t : i r - t n l e ' t n i c ' l . . r c i j l r . l ' r ' i i o r ; r c D t - r l t z i t n ,o r i l o s n o v n r - , -z v l : c r r i c n u ,J i c1 , e ,,. lnr,lc oteko lot'nrulisati: u postanliu i razvitku jcdnc ideje, a bivir ttoSctta clo transceclentalnc L l n r c t n ( ) s t ik o j a p l o c l i r c o d i ' r ' r i t a L , ' r lj c d r r c \ ' ! ' : , t c r l o n ( ) t c i s t i i l i c r c l i g i o z n o s t i , I ) r i p r e m a s c , t - t c l o b e \ ' ( ) j l l i i l . - i h c a l ev a , t i L ' z l r h r i i i a r r s l i r t u m c t n o s t . l l r r t . id r - l r r p er - i o c i t to d K c l r r r o c l , : - rs lc ;l t-tttrttlrosti , . \ l i o p l t ! r l c t l l r r r r ( r i : . 1 ( ) ri 'L K ^ r . r n s t a r r i i n o l os l rl u p : r n . j et t : r v l a s l , 1 t t ' o i z i l a z is n l e n a e c n c r a c i j a , k c , j a s e L r p l e : ; i i r : r s : i i ' l . , , l l r r : t.r: i : t i t t l i : r s t t r tt t l l z c ' , r l r c c l i t i l l a . s l a l l k o l r v c l i k i ] l t i ' poYa s:rfl(otilgir: gocl.: r,cliki sarholag sr pl'cd.\tatom bitkc; , ' 1 . I z : n r c c l ui 9 0 . i 2 2 1 ) . s:Lll<ofazs i a prcdstavom herojsliog lova na 2 . I z n r c c l r -2 r 20. i250 gc.,d.: lavovc; ternatikon'r; i 3 . l z m c c l u 2 5 0 . i 2 8 0 . e o c l . :s a l l i o f : r z i s a t i l o z o f s l i r - r m t 4 . I z r n c , l . r 2 8 0 . i 3 1 0 . i c , c i . : s a r l i o f f l z i s a i r a r o c l s k i ms c c n a m a i z Z i v o t a p a ! - s t i t . t , l u r ' . t r ' ri r l i b a r : e . rmctnosti (od Korloda do Karakale) r'ir.cla no! U v r c n r e p o z n o a n t o r r i n s l ( .u vostvorcni gigantski salki-rfag sa prcclstavom bitke, ko ja jc oclraz trijLlmf a ; o v a l i . a vt r i . i u r r r fs c l r o h a z u j c i n a s t u b u A 4 a r l i aA u r e l i i a , b o Z a n s h o gc a r a . jr-rogrc-rnrnc razmcre sarliofaga, uvc' trlove unrctrriikc tcZn jc p<.rclrazumcva canjc proporcija figr-rra,koje odgovaraju visini sarkofaga, sve r,eia ccni k o m p o z i c il i i s t i c a n . j c m i i c o n i m p r i k a z i t r a l i z a c i . j a r - rr t l s p o r c d i r , a n . l u fierrrai prcpliv a n j c r r rs r c t l r . i . .r r l i r n e I i c u l t ' ; r a t i l n s t u p nj c r i t o l e d e r r . i e tanjc nrasa tclcsa, kt-r.fcodgor':rra palosu clcmonsl:og duha borbc, z-atcs r - i u t ao j a i ' a nj a u g l o i r r p o m o i t r v c r t i k a l n o p o s t a r , l j e n i h z n a h o v a p o b c d c , r e z l i l i c - r v r n . ip co r , - l i i i r i i n a s P r a n r n o p r e c l s l e r , l j a n j cl i c a , I z a t o g a s e n a l a z i s t t p r o t n o s t i z n . i c c i rI,l r i n r l . j a n ak o j i l a k o p o b c d u j u i v a n ' a r a k o j i u r n i r u p o b c r i c i s t r r l t i t r s r e d b o j n e t r e - v e ,d o k i l e p i . l t r , l i a o i s u 1 - r r ' o i r ' : oi s zL r-ncc1 u S n ' r i s z rc o. r ' , k com. s c u s l e d i n i n a l n z i , n e l l i l < n r Lo t c l s i ' c r cs n r r t i , l r i j L l n r I a l o 1 1 p o z i c i . j cn i j e l i i c b i t k e r . rv i r l r - rl i l i o v n o p p o c l n o i c n . j ai z r ; e i t a j a , \ , c i j r - s a r ' p .o r iasni sponlcnik vojskor'<lrli, l<olaqpt-rslac s p o r - n c n i kk o j i i r r r a i s t i s m i s a o k a r , .i, t r i . j r - r n r I a l nl iu c i i p o d : r s n i s t u i ; r . n i k o j i s e p o c l i l L lp o b c d o n o s n i r n ca rcv i rtrn. alJ peri<rclir od,22O-250. goclinc,.'li.rda tcn'ra herojsliog Iova n:t lavovc. Pt.'t-ti t i J s k r r jc p e 5 i , zinte.jr. sri o [ ) i t r l p l l r v i i e , k o . i ; t t r - r s t v u r ' ( ' r ] r r . : p r u l l ) { , ( i r ) ( 's llrnriito (to :;c liic l'rznr('r'ri r z r r u i t n j e r r . t l n j e i ' i g u r c . l ) o l < s c s a c l av i i e

l'l

prostolc u kojima oko nc mo2c di nade odrnor, vci ;tvori bezgranidne do drugog rasutog motiva. .uta od jednog luta i j" oclavno irr.lirl.ij'-i".tiit"" pobcclc.le vlotrv Wotiv trrlumtahc trijurmfalncuiitEl-h[,.lioE.ii. bitkc bltkc r odavno ncstac. oa"u"o ncstac.rlcrojski ncsrac. Ilcrojski llcroJstr iov lov na lov na na i lakc lakc pobcclc .je
lavove postao je lallji pakro. r'cliiarrstveni lik calskc zveri postao je naska smrti, koja se ceri, a portret samog cara postao je sinrbol straha ni5tavnosti ljudsliog roda. S druge strane, ova je umetnost stvorila )snovu za nove rnoguinosti: za oblikovanje sloml.jcnos iovel(a, onakvog (akav zaista jeste, narnesto herojskog kakav treba da bude, i stvarauje llisiuma kao drugog sveta, l(oii se, netaknut od smlti, kao olidenjc nc.rrolaznosti, suprostavlia iovcdanstvr-r koje je podloZno smrti. Od toga /rcmcna (e pnssio lnunarra ostati uvcli u evropskoj umetnosti jcdan ocl n i e n i h z a d a t a k a i i s k l i u d i v o c c -d a v l a c l a k r i z a m a i n r e l a z r . r i r n n c r i o d i n r a 'bd iclcionr Vanitas.
t"'

ne koristi veiina nitoloikih motiva, ko jc ic filhelenski II vck volco, tcrrra mitolo3kog lova sa tragiinim ishodorn (Hipolit, Adonis, I\4eleagar) clo'i-iv. ljava u III veku intenzivno pojac*avanje, kao Sto to, naprimcr u cloba velikih sarkofaga sa gfedstavom bitke,.doZivljava tema Pentesileje koja umire u rukama Ahiia. Mitski.iunaci snftri u sreclini ovakvih kompozicija nose sada ?grtletne-ert*e-Bg-hp.jnika, III vek donosi preokret u shvatanju mita.lOn daje prednost mitovima r.r koiima se moic priliazati srnrt i)oiedind6',a stra5ni trenurtak smlti stavlia na istaknuto mesto. On pretvara tragidnog junaka r-rslikr-r umllog, koga porodica i u smrti zadrTava. u se. ianiu. Na taj nadin se joi jade nagla5ar,a iz.raz,bola u neumitnosti snrrti. Sarkofag sa predstavom hcrojskog lova na lavovc prcnosi, na gradanski svet, carsku simboliku koju je &fatata obnovio Lr svom lovadkom spomeniku. Lov je, kao dokaz nregalo psvclrin, tesno povezan sa filozofijom ;mrti i sa temom oba Dioskura. Na tal..r,im filozofskin-r sarkofazima sa predstavom lova nalazi se motiv grobnih vrata. Bcsmrtni par Dioskilqa s t o j i I t a o o k v i r ; l o v a c k o j i s , ' b o l i s a l a v o u r p l c t l s t e v l j a n r u Z e ,a ! i r { r - 1 s icoja ga sledi je njegova slrprLrga. \lotivn dva boZansl<abrata, koii od ;acla kao duvari grobrrih lrata sirnboliiu lrako ploclnost talto iprincip opostanka i nestankan, Dsnrrti i 2itota., nr-iclrr-rZujc se na sarllofazrnra tema godi5njih doba, u kojoj se odraZava kasnoar-rtidkamudlost da sc lrajnost moi.c naii sllrno rl lci'itoj pr.rtucni clcnrcnnta plinrc i osck.'. Flerojski lov na lavove sc oko 250. gorJ. sve vi5c liSava srrog grdkoe mitoioShog ruha i postaje slika realnc borbc za opsta;rak. Nlotiv lava poiin.jc 1a se izdvaia. Na kanelovanim sarkofazima clc:;toianst','cna zver l<oia razlire svoj plen postaje zastra5ujuia slika srnrti. Ni uglc.rvinra sarltol'rga s:r irredsta'tromlova rre nalaze sc vi5c kao pojadanja vitke prilikc Zcvso..'ii.r 'ino'r'a,vei glave lavova, protomi, vitalne nrasltc smrti ko"ln nap:'dr, Doba De=-ia je naibogatijc iirizama. To posta.jc Dotrcsno jasno iz pisaira jinia-i op5tini. Portreti iz vrekoje Kiprijari koje pi5e iz ivog prijatcljinia Kiprijan pi5e.iz svog skrovi5ta skrovi5ta prijitcl postao nesiguran;. inena pokazuju tip doveka mena Decija Deci-ja pokazuju doveka ko.ii kb.ii ie konaino konaino postao nesiguran; fipojedinadni zionomija ,lOnOmUaje rasplinuta, poJectrnacnr sr-rLlnlstenl rrniSteni iI samo r1.To se sa tcstc!oblici sll qojedinadni obllcl Je raspllnuta, i (om mukom saduvala celina. Strahovito DoDustanic DoDu5tanic plastidnosti zasnoj c na p o l i t i d k o j i religioznoj ,'ano r a n o jc r e l i g i o z n o j n c s i r : u r r r o s l iv r c r ) r ( : n l r . Slikarsrlo .je n a polilidkoj j e r pokuSava p r i l i k a , jer r >draz d r a z ovih pol<uSava i s p r e k i d a n i m zclerto-crvcninr zclcrro-cn'cninr o v i h prilika, d a svojim da s l o j i m isprekidanim inearnim stilom oslobodi od prostor"a belo okredene prostorije, rrrostoriie, da tako

Iroffirnj

saj kolag

re (umrla

336). Rim,

Vatikarlski

nuzeJl.

Sslecleia generacija (250-280) je u snalnoj reakciji prcma ovakvom shvatanju umetnosti. Sarkofag sa filozofirna je naivaZniji svedok umetnosti u vremc careva lpqjumusa,_i -G-aliiena. Ova gcneracija odbija sve motilc borbe i lova i poku5ava da obnovi umetnost grdkim idejama kao i Ca obnovi filozofsliu simboliku i filozofske lidnosti. Ona staviia red umestc.r prqteieg haosa, prirr.rdnu staloZenost umcsto pre teranosti, unutarnji obuzdani patos umesto dramatike koja je rastrgana disonancanra. Umctnost liao i filozofija su pod uticajern Plotinovih ideia. Prihv:rtaju sc pozitivni simboli prcthodne ger.rcracije, pojaiani i preobraZeni. Lav u novo.j povczanosti clelu.jcka<-r simbol srnrti; grobna vrata l)o-

IJ

it

'^

J s.taju plcdnretlro-sin'rbolidno s r c c l i s t c o l c L r i n c t n o s t i .N I o t i r . i g o c l i i n i i i r doba oznacava.ju p l o d n i 2 i v o r , r . D i u s k t r l i s n l i : r ( r b rr r k : r . B a j k a o A m o n r i P s i h i . u i i t c r a t u r i ( u h e r n r c t i i ' n i n r s 1 : i s i n t a )o p e t c l o b i j a , o i i j o i j c n c l i . r d . d a oP I o r i n . O i r . j c o , " : rb o z b i l j n o s t i p r a s r . u i s a ok -L a.jkr_ orp r' zc a l r d i n . i oa r g l i n t e t l t u n l - o n 1 s r , o . j cn a r r k c o b c s n u l r r o s t i , p a s c l a k o ' o v u . j l j L r b ) j c n ip a r sa.r'l<,-'lizin . li .l i)u\rrii Jil,',z,rlsl, lr <ro iorl irl.lirrn . .r.ra P s l t t r t i - u p o l l c b l . j a r a l ; l t , s i r r r l t c , ir . l o b c r l . l r r i a c l u S - . i zn i r , n l u p l r . t t , r r r i s t r sa ma.tei rj o m ; , o n . u . p r r c r . r i .n jc p,,r'r';rtuk z el n r l j s k o : l ( . o v t ' l i t r r r r , - , b , . r l ,Itrrr . l r p o s t o . l b l n uu , I < o i o i p o n o v o p o s t t r i r 'p | a r i e o v t . k . U o t o l r c n r e n i s i r i i l o z o f s l i is a r n , r " s a r k o l a z sil r t ( , l n o l r tf i l , , z , , l : l i o l . k r r 1 , 1 1 . ili sa predstavorn {ilozofske Skole sa r-ri'itcljcnr r slcciini,'"ci sir to na, pr-osto svi sarkofazi . Za to je simptomaridan por.ast sli.ultine sarl.iofal:asa c/lpars-om lr sredini, u kome krilate Vilitorije uznosc pokojnika. or,lalsli sarkofazi opet imaju trijtrnrfalni kei-akfer. oni prcr-rzirna.fr,i sinrbolcr trijumfa iz carsliog kruga, koji su r-rsrccLricr-r-r carct'Lr joi bili ograniceni n:l alloteozlr irnperatora, i iinc od n.jih graclanskc sirnbr;ic na oino',ilel i g i o z n o s t i . . P o cu l ticajenr Plotirrovcfilozofijc mitovi, lio-jitunrlde sLrstiprr coreka,.objainjavajrr_sc 11anov natil. Naroi.ito sLr oniil.jer-rii lr r-ror,orrr u b J i k u c l a t i m i t r > v io F a et o n l u i P r . o m r ' l . ' i u . D.ok su na ranijim salkofazima -dc'l:r oriog clonosioca vatrc ispridana u viic scena. u n c p l e k i d n o r n r r i z r r .l i . < r trl r o v t - r !L -i {l l a l l l r c k : t r r s r . c i c l i i t c ser. k o l a g a d o l a z i s t r e r l n j e i o v t . k l r .N a s e r k o f a z i r l a t r h l I i t o j i r r s L o m r l u z ej r r u Rimu i u Nacic-.rnalnont mtrzc.iu r-r Napr,rlju, sir,rbolii'n.-rsc oltlaSnjala z i v o t i o v c k a , i z r n e c l ur o c - l e n . iiz srr - r r r t i , k : i o i n j c e o l a s u c l b i n a u h o s r r r u s u . S e d r 2 a j , o v a k rj I k t n r p o ; : i c i j a . j c s u c l b i n a p s i i ' r c l k r -j.a P l i l i l i . o n ' rr o c l c r j r r t l a z r 1 1i r 1 ' 1 c i d o v o d i i o v c l t a u 1 > o s t o j l n i e .S n t i s a o ; i i t i . : t t rc . r _ r . , . c f l: iu l .,o z c _ n r a l i s k o g b i c e k o l r - . j r ' P r o r n c 1 .j - 's r v l r r i o i z c l e n r c i r l l a , j c r t c t l a n c i ; r s r r b i ccZttjti.rr j e i . ' P s i l r r 'u t t . \ ' n u { j i t r . , , r l l ij r . i . l l r k l , , . l ) l - l p u s i o i b j i t , " ri iz . liu lcptir. snisao sn-rrti .ic raclo:;ni izlazak Psilrc, Jlr.ia sc slrrll..iz svcla poscjt - i e. i r < - . r r r urrr',,,rr l i Z ! l 'i r , , / . . l r ' l r r . l , , rj r i f r . r ' r u 1 i i . 9 n l i - C c i e, i z s \ c t ; r i l t i l t q ' tl . \c , l , , 1 n e1 I i k u . j t r M t r z u . L l ( ) . r ] ( 1 r ) (p a 11 1 1 r lrt r l t r . P l o t i n o v d u h , l i o i i r ' l a c l l r > r ' o nL r l l l e r n u j c u .r ' l r . l : ri r ) ; rr ' : u ' \ l ( ( ) l l cl l . , orrr , i z l r portrcli mladog lrcnre 5u portleti_opct zadobili .sloiu r-alnotch-r. I.,l!5o Gaf.iena liie na portrcte P]otina i n.jeuor,clkolc, rc sanro po nor.om uivrlSc'ivariju o b l i l t a , k c i i o r o i z i l a z e i z s i r a z n o ec l o r l i l a s a s r . i l t o m l r o i : l 1 o r 1 r : u r . t:\gt",r'ec i po'ncicnorn drZanju i plirncrito'izlrazr.r rnira i lcporc. S t i l r a z l a g a n j aj e p r o i a o . I z i d n o s l i k a r s t r , ou i z n e n a c l ' . s n r prcol:rctu skrcce t-rd ukrasavanja iz-lornl.iene cn,eno-zclcnc liriearr-rosti,i vr-ria sc antorrrnskon-tsistentlr zatlorcllc uolir,irenosti i slilic za posmair,:tn.ic (nastrp r o t r a s l l t o m m o t i v u ) , _p a . t a k o p o s t e p c n o s t l a l a p r r l c o s u o v c -o b u o l l j c nog monumcntalnog arhitektonskog slikarstva.Kompozicijc opct pcistalu slrKalrarmonlte_ ovu ideologiju odraZavajr n:r sarkofazirna i sla'c [ilc,zol'a.U nosnii, Irizuri i izgledu brade joi vlada ljubav l<a kinii};om tipu. Na rakvim iicrma p r . o s t om o Z e d a s e p r o d i t a b r i g a i n a . j d u b l j e p i t r n j c l j u J s k o g r o d a . I s t a le5ina iedne anone u Ostiii i r.rjcgor,aZcna pbkazr_rju, na skoro neantidki r r a i i n , n a s v < - l r :s r e l l < o [ a g u n e Z n o s t r r z a j a r i r n o . ur n z u n r c t a r r . j a , saznan.it, k l a j a i n c Z n t r k ' p o t r r . s r r h - s / r i ' cti t, t, t t t r i . < L.i l . o t " ' n o \ ' ( , s L . n c l l c 1 i .'niieob.lcze11 ror'u r-rccrlrlato'iz'rorn, \'cc jc isl,rrrcmcno i isk:rz-da je dor,ck oclr c c J e nz a s n r t , a l i d l u n . i o j . i j c i z g u b l j e n , r , e i d a t c k k r o z ' i m r t dolazi q 1 1 , o C p o s r o j a n j a . N i l < e c l a ' s ci l a n i j e r r i _ i e d a n i i l o z o i r l i p r o r o . 9 : , ^ t ) : , i n r J cl a k o J a s n o < , r d r a z iro - lu m e r r u s r i , k a u s a c l i o r d c n a k r a j u a n t i k c . s 3 m o l c . I r l o z o l r J a - k o . i r Li . P c r s t a l en c l l a . r - s r a . r r o d r r e r c l i g i j c z a h v a l j u j r r c i onrm, u ranom carst*u ta.ko prcz.r-cnirn, putujuiirn prop-ovednicimi i kiniiarima - pgst^ tako da zarlade cclokupnom ,e-c.obnom unrctnoicu r d a p r i p r e m i t l . n a . l i o m . cs u . r n o g l i d a n i L n u r a l r i t a i a n s t v e n i znaci lrriic a n s k e r r m e l n o s t iu k a t a k o n r b e m a . ostalo^jc'samo ra ovoi kratkrj rcrcsarsi, koja i . ' r e c u z a d r r i i n rr c d i nama Galijcna pokazivala svoje nzrprsline. Lik iirozota .p.tl.rii,'i"' ;,;; nice motiva zegrobnt' umctrro-sri. Si*boli l .rgun.ientr nrcgo.c .aulir, rc m c d u t r m z a d r 2 a v a j u .i b a S n j i h p r i s v a . j a ju niTi slojevi ni,.oda. Ali or.c posleonJeKompozrclJc tri.iunrla bcsmrtnosti delujr-r u post-ealijerr.koj r r m e t n o s t i n a g o i s i r o . . r . V i k t o r i j c , I < o j es u n c k a c l a " p r i n o ' r i l . F " r , . ,. " . r r sKl.lovorov venac,nosc sada lik s.,ih umrlih. Ideja apoteozc c korracno s p a l a u , n u l l i i g s i o j c v e i V i k r o r i j c g u b c s r . o j e c a i s k J i o r l o - i " 'i n "rrru , ," r c r n u , u K o c r v s ls c u r u z n e k l i i c j c . p o . t r e t n a s a r l i o f a z - i m a ukoliko je broj_

b.oUi:'o :jj'-:::tlla'li: s e n a p r c d . m o t l vu z d i z a n j ac l u j e .O n s e p r o f a r r i S e iprolcterizr-ric.'Sarktragsa gootsnJlln d o b l m a . i z r a i a . yra r a l j u p k i j i n a i i n i d e i u v e c i t cp r t _ r m e n c . u pronalasclma s c n c o s k u d e v aa , l i s e s r . c ' i i e e u b i r . e z as a f i l o z o f i . i o m , a posledicatgea je. cklckticizarn.sirnboii ziuotaic-komurr* i"'* simbolima smrti. Ncrciidc-JasFlTm6dr lavlji], rjla'a; croti goditnjih-,ioba, tri 911.ij." ili Amor'i Psiha stoje izmecl-iiarbva smrti. Nili slojc'i naroclapostaiu ir,c vi!c nosiocr ovc Lrretnosti. Naivna - i z b i iidila a s m e n j u j c. s t r o g o s t p r i p o v c c l ne i lemenai u i e n . i ao b e s m r t n o s t i . na . a k o s j , . t l . cs l tr.ane r r o ' r ' i i n ur z ' a . o r l r r cu n r c r . o s r i T d"l;ri a; i;;';.k; nejasnogkao i opasno,g simbolizovanja, a ar"goi ;.3]1"|:.i; narod. . [ g g .p r - c d o c a v a n jia o z i t l j a v a n j a u k r u c c r"u r i h, h r i , l . C . l , " . " . i i l ' i z n r c c l u , ,luu. 4 r J l u . . c ( ) dp .oliusa'a c i an a i - l p c ' t e \ e k o i i r t , r l ci z o r . , qr a s c e p a s. j e c l ne strane se r^sc'etava poslcclr-rja vclika niitoroska skola, radionica gi_ gantskih sarkofagasa.pr-cclstar,om Faetonta,s"r.,r"-i"p."o-"ii:1.'r.rio: i" podarendus iivot do dub_oko-u IV 'e k, ali pioc"f ir,.,;"d; hr;;l'"-i umenja j o i J e utisnuo n e i z b r i s i . ' Z i gS . , d r . , g " ; i ; ; n l , p o p r u i p u t r _a r n t i d k o ju m e t nosti nastaic narorlrriPrarac koli,'rninro ,.,,,ii., .i",,troii p;,k;;;l; nir sarkofazimasirer.risr,etsriakodrc'nogzi'ora: zit<ri io.':,cu'J;l;r";; r i b a . a n a o b a l i r c l < e . ip a s r i r a . t o i , : o y i * s t " a r " r ^ p r a , " ; ! r i i " i . i a ; zeie'c, l zir-orl seljaka sa kolima l<o.ia'r,r-rktr.,'oio'i, z.r,'i ili bJr-Li,zir.i^'ii,i"trir" ft:i r^ ja zarrara vremc obavl.ian V e l i d i n ai t c m c s a r k o f a g a s c ( ) p c tp o v e c a r . ju a i n a 1 : l a S ajv La r ;k o m p t - r z i c i j c opet daju predrrostZivim sccria''ro sa narodnim srcdst,,,ima se ponovo u'odi nadelo-s-lJe'rast.g "-for.i"t"; .d3njn fig"ra ii doiru iS"".ra, f.o;" je nekad sarkotazlma'i'a ro.k;i;ril;-so r.".rrtJo$ero na oronrsrJsr(rm s_tavom,bitlc.[.Ali pravi-zivoi tet]'arhijskcunrcrnosrinc pursiia .il{'*a i, koj a .j e p-oFfi-.iarcii og i po k ret lj i v.g i^. L a i j" :Ll.*::l :.Tf,,ao_" ceroKupnog svakodncvnog Zivota,pu.rra """iirsvczincu izmisijanj'ui obilju provizacija, k a k ' e r i m s k i a n r i k a ' n i k a d n i j e p o z n a v a l i .r i u ; i l u s u - i , "
1-5

ri obiljasimborir." q*j."" vrsnoci. U"rm.i"orli

ribarenje na nroru, lc,r'atka.gozba srLp-'eeu.jcnrdivljcg r,cpra i vinom poil c i r v e c e mu a ; u m l , . g o z b n a n o b a l i s e l r l c b o r ] ri l i b o r n , z i v o t p a s t i r a i s e l i a k a , rad,i oclmor', r'adost i jad n-ra-]og i.ovclia, r'oJoi,skrrhola clr.voscic,Iloscta gladu ' svedanim scijailiim ko]ima, r'cseli p,r'ra.taii u strosku liuirr, pas t i r i p r i r r t u l i , z a m i S J j c nd ju i e c u c i h o j i .o s l L r . l i r r 1 ; 1 i . , .r,,.r l e J i t i l i r jj i q [ u 1 r . j , , i - rp a s t i r s k u s ' i r a h r ( s i r i n k s ) , p o g r b l j c n i s r a r t i l < o i i s c , s l a n j a j r i n a s t a p , pastiri koji vraca.jLL kucli izgr-rbljcnu o \ , c u , s t a l c i p a s t i r i k o i l i n i r z L rk o z c ili zamiSl.ieno lt.r'anc ,lrl|... P s n ,s e l j a r r k cl i o l , ' l i r r l i r r i t rc l e . r rr r l r k o l . . r r i r r r rrrn kojc doje deiakc,:eiiaci lir,fi oru, slLr_re l i o j e Z : L r r . j rr _u rl,u c l o i s L a r g u a berbi groZda i maslina, r.radzo''nici r,' r.L._gc,r,oiu sa'poljskint t.adnicima, vodeniiari, pekarnicc. tolovi zr o'cc, sl-r'Lr.r.c i:olibc, lion ji, l<r.ave, kozc i ovce na pa5i to.jc nciscrpna riznica molivzt olc nar-<;ilqc lrmctlosti. P l a s t i c n av c s t i l t a i z g l c t i : r r r : t l l i r : r r r r . . t r r is t .ri' i . ; l r , r n x r nIr) r ( ) l r J i . t 2 - r r . j c nrrru r. tiva i bogatstvom pokrcta, liao i sliliar-sltinrzai.ronimar.ritlikovanja' rcljcfa. o s l o b a d a . i r is e t r a d i c i i c i k n f i g a u z o r : r , . . L r i i r el i i c a v a . i a ' a i n f i i i o v i h p o m a g a d aj c s a i l o p o s m a t r a n j c . p r - i r o d c . R c t h o d : r i e c l a nr : n o t i vl i d i n a d r r i g i , a svaki m:rjstorski pornoinih prcdstallia na drLrgi naiin stog gonii.a volova. Pri torrre. se iz lrregalijcnsliog vl'cirlellir plcuz.iirra nac'el9 stcpcnastog rcd a n J a , a l l u s t v r r i 1 ' r t c i n a d e n io l r s i r l c r r i en u . T u l i o . n l s I a . ] e r i s o k i s a r . k u f a g s a p r e d s t a v o m p a s t i r a ,v c l i k i _ h dirrrcnzija, s a s l i l i o v i t i n r s t u P c n a s t i mr . r : . danjern pejsaza; prcdeo u reijefu je u raz'ovrsnirn mciiusobr-rim oclnosiml sa pcjsaZom zidnog.slikarstr.a.l , i o j i s c r a l i c , t l cp o ' o ' o p o j a r l l L r j c . l o l l l c n e s c e n c s u r a s p o r c d e r t cn a . n t ' p | a r i l i r o l r o s t a v l j c n i n r v i i u n a m a p r c d c l a . P o l j h r o n r i j o r n s e d o i a r a r ' . r i l u z i u n i s r i e k i S a r r ' r r ip r e d . o , i i o ' j i j e e i s t , sllkarski. Kada u krutg ove nirroclne ulnctnosti r.rlazt r-nitolosheieme, kao zaspala Arijadna na Naksu, onc sc llotpr.lr{, liSavaju nritoiogije i pret'araju se u idilu. Arijadna spava kco rieka pastiriia u li'pk"oj okorini u kojoj se, l)o rcravrorn tcr;rru, odirr.elrriu vcsclc tlioiriiiisiu sccru Tzaovc tesclc bukolikc kri lc sc Prijatria plJrlsra'a raja. To lc urnr.rnusr r n i l a i r a d o s t i , s k r o n r r r o s t i i b c ; : a z l r : i r o s ru r. zivanja u Zivotu ii.itrbrri pr.cl/ lna nlalom. TF-mF o d g . o v a i ' ui . t e t r i r r h i j s k , r .I ) o r t i er l r i l r . r l t \ ' r l t u s (O . r,:rprr.il;rz je u rilr covekakoji .jc-slodarr . o r ) o n ) 't-i p i r i z t l c b a ' o j r r i i l i i l r . n r e v a , i k r j i ' o p c t g a ; i g r i ' k t r i d c a l n o . t g a l i j t ' r r s k er ' ! n r ' s a u . i eT . cr ie ..rvgli l.,rji viic rr,.''r'e;iri.. sebi, pa n1.aka1 sc ztao i Diokleci jan. Licc tlctr;rriri jskog iolcl.a rriie r.r-rziir> u natr-rralistiihoin snrislu, r'cc .jc izraz ir:cliro,:rji'cnrti,ra iio jc ic irc;zn1d c 2 n o . o s u c l c - nn oa p r o p a s t . E l c g i - n a s c t a , c l i l i l i r . , ab c s p c , n r o c i r , r r t . . , , . u r . " lr:Znocta,patoloSka pollar.'ir<.;st, nr.iretost cio lrrdila, r'zvorcnost bcz spasa '- to su nijansc tetrariilskih li;:ionon-ri ja. li.''zia!.rarjeclcIalja lica, kojc n a v r h u n c u l ' c c z a v r e m c D c c i . j a ,p l i b i i l a v a , , c i a c l n k l a . j g . - { - r r r io . j c ovcrra 'iq samo rr:pa, njegova Lrstasu jech'a viciljiv:r ci:tzrizrneclu dveju bu(otina. Plastiini ob]ik iir,'i-o<l.ncgativa.Vcliltc br-r!<-r1inc ti'cba cla olrczbcdc zivot oblika tirnc Sto ih sanio ogruniinva j'.r. !,llir-q.rl,o-,s-Ls.lcma naboi-a na tlianiui,.odcca sc karralima bLr:lcn.jzr vi6c r:rsccnliu.jc rro (Lo sc rasilanju.ic, kanali ostaju. isti.onalivi jc sv.dic-rltanaii:r,.r..,alc-, a cla ni jc ni'r.raj.kako.ih manje posredovalo iznrcdu ovih braz:cla i rrzclignutih mcst:L povr.iiirc. S clruge stralte, aristokratski sistcur te trarhil-c' r-lops:;isiisi,ipr clrgqai:liit

Porfimi sarl<ofag l(onslrnce, slrlna 2.33 nr- lz crli\'{t S!clc

cerke Konstantinr Veli]{og (u)nrla 351). IV vek. Visina K l r n s t a n ( : e . R l n t , V a t i k a n s k l n r u z e . l i .U p . 5 t r a n e I 9 . 9 2 .

2,25 m,

dvor-sku urnctnost, z:rhvaljrrjuii tcsno.j vezi cara sa narodom, koja je od pocctka prineipeta bila kritcrijum. Ovclc je vidljiv nov zakon, koli Ce pt'odreti-u poznije vrcnrc. Ta.j zakon se vci ispoljava u.Dioklccijanovom ' novom dvorskr>m ccremonijalu, a obelcZen .je persijskom no5njonr, velikonr rasko5i i hijeratskim celemonijalom. Avgust vi5e nije priiceps koji korada isprecl svog naroda i koga narod sledi,-vei je autokritor koli, r'ei za Zivota kao divtrs i prcdstavnik svo.je dinastije i bogova-zaStitnika,stoji naspram svojih naroda, i pred kojim'svi treba da paiaju na kolena. Tribca i dijadema,,brokat i zlato njegove odecc, kao ilvetiamblenri nlcgove nloii, vlc iine cla je njegov zenial'jski lik neitvarno u.r'elidani da zihteva

l(.

41

(
l)otdiDjavanje. Cal t,liino ili u svojin'r pt-rltrcrinra) ni.jc viSe iovek, ncgcr zastupnik jcclrre vi:'e sile i predstavnik snagc delotvornc sveop5te carskc rroii. Kao Sto .je na Galerijevom trijumfalnom lukr-r u Solunu prikazan takav car kako stoluje ne sanro mcdu svoiom clvorskom pratnjorn, r'ec i medu svojim boianskim snagama i vrlinarna, koie jc personifikovala urnetnost, tako sada prestolna slika nije samo prikazivanje samog cercrnonijala, vei slika koja podseia i slika koia traZi pobolnost. Ona nije s a m o o d r a z s t v a r n o s t i , u e g o s c , p o m o c u p c r s o n i f i k a c i j a i a l e g t - ' r i j a ,u z . diZe u vi5u duhovnu sfcru. Purpur je uvck igrao izvesnu ulogu u cercnronijalu kao i u izracli carsl<e statuc i carskih sarkofaga, a od sada postaje iskljudivi i jeclini simbol autokr:atora. Tek tctrarhijska trmetnost pravi od porfira car"ski sar-i(ofag sa predstavom borbe, koji se pogre5no naz-iva Jeleninim sarliofagom. U njegovoj ti'adiciii je i porfirni sarkofag Korstancc, lioji jc clanas u Vatikanskom muze.ju smiSljeno posta\/l ierl nasprarn 11.,j99:,l.!tlgfag mauzoleja car-skc kieri, i $on91a:rce.potide..iz u n l c s t o r a t r r i i ' l c i l rt ( , m r p o k a z u j c m o c n c v r e Z e e v h a r i s t i i n o g d o k o t a i j a _glrje koje se Zrtvu.ie. Posle se od konstantinskog do justinijanskog vrenrena nc prekida lanac ovih carskih porfirnih sarkofaga. Mnogi stojc clanas anonimni u dvoriStu Nacionalnog muzeia u Istambulu, a nekada su pohrarrjivali tclo cara ili caricc. Ovi tetrarhijslia tradicija dopirc dcr porfirnih grobova Fricirilra II i njegove supruge Konstance, koji se nalazc u katedrali u Palcrmu. I portreti tc{rarhe su pravl.icni od porfira. Obe sadnvane grllpe, ona u Svctog.Marka u Vcneciji, razlikovanjem oba Yatikanu-j-.ola..na-,f;isadi auglrsta od oba ccz.al-ai icdinstvom bratskog zagrljaja, kao i izdvojeno5iu liudskih crta u liziononriji lica, kojc je postignuto gladanjem gornje povrSine, olidar,aju nadelo tetrarhi.lskog oblika drZave, u konre instituciia stoii iznad litnosti, a.sistem iznad istoriie, dok je rrrSenjc duiinosti iznad dovedncrsti. Sa time se slaZe i dinjenica da je tctrarhijska monarhija, suprotno od vremena vojnidkih careva, iziskivala novo monumentalno gradevinarstlo. Spomenici sa str-rbovirnai trijumfalni lukovi postaju opet znaci carslic moii, u Rimu kao i u Splitu. Nastali su monumentalni r-rnutradnji plostori carskih mauzoleja, ali pre svega t4ibqnillne bazilike i bazilike za prijem, sa kasetirarrim svodovima i visokim kupolama, monumentalnc palate, kao u Splitu, i reprezentativne seoske vile, kao u Pjaca Armerjna. Veliko delo tetrarhijske urnetnosti ne sastoji sc u -zidanju hramova, iije je veliko doba konadno pro5lo, vei u izgraclivanju carskih unutraSnjih odija. To je zahtevalo rencsansu grikcg i starorimsl<og oblikovanja prostora..Ponovo se pojavljuju tri vc.like vrste stubovaiSc pg_q-t4jupor,'od f obnavljanju monumentalne plastike, a mermerna inkrustacija i ra5d1anjivanje u kasete pono\/o su obavezni. U Solunu kao i u Maloj Aziji, tr Rimu kao i u Africi, iz osnova se obnar'lja visoki stil monumentalnog arhitektonskog slikarstva, koji je uSao u istori.ju umetnosti kao drugi pompeja]rsll-*il-,i to qrrvi plrt po haclrlianskom i severijanskonl uzorll Konstantin Veliki ie nastavio ovaj pravac i posle bitke na Milvijskorn mostu. Za tri rreka carsko-l-rliiianslic vlacla.iuic umetnosti, koja sc najbolje oznadava kao lton.stzrntinsliocloba, ola vcza jzmeclu carslto.g dtor-

T!\E

Iir'ijci 1'rtrarhi sx liliovilra caravrr DiolilPci.iallo. N{illisinli.i.llr'r 1ri\in! I -r0 Dr' \farlccija, cijri T. tliora. o)io 3{)0 qod. Forfir' t,'i stranu l!. llarlia

19

'+
\ k o g c c r e n l o r r i j a l li L u R l ' s k r ' l l l o n u m e r r t l r l ru )c n r e t n o s l ip o s t a l a j c r r s r t ' - i umetnost veioj meri obavezna, a svi-rl(a intpcri.jalna unletnost Zztpacla Karolinga, Otona i Staufa - nadot'czu.jc se na ovaj zakon carskc unretIrosti, tako da ie svaka rertot:utio itttpcrii doncla s:r soborl i rcncsansrr ovih imperijalnih zakona trmctnosti. U tome i leZi ."'cliki zrladaj tetrarhiiske dvorske umetnosti, u kojo.j sc unutar svetske umctnosti Rima po . prvi put proZimaju Istol< i Zapad na naiviicm nivoll. c, ntoZc sc lrrzrrnrcti f J n t e t n o s t t e t r a r h i j e , o n a k v a k a k v a s c n a m a p o k a z r -j r samo iz njenih suprotnosti. Plglp-i!dVpfsk"a-j--narorL:.a--u111e.tnost, a obc -srrrazdr.'ojenesvetbvima. Alitiva;arodni rrm.'tn<rstdopiri: i iriaclionicc dvora. Konsole koje su neliacl plipadale arhitektonsko.j plastici M:rkscncijete bazilike na iimskom l'orirmu, a u X veku sr-rupotrebljene zi Kicsccncijevu kuir-r (Casa di Pilato), radili su kamcnorcsci obudeni za ytlastiku sarkofaga. Par Amora i Psihe na iednoi takvo.j konsoli, u izrezu i stilu kao da je iskodio sa boine strane sarkofaga sa prcdstavom Amora i Psihe, da bi u letu izvr5io svo.ju apoteozu na cai:skoj grader,ini. Ne moZe. da zacudi, pored jakog utica.ja tetrarhijske umetnosti na umetnost ItriSianskog razdoblja, da je hriSiansha umetnost, koja nastaje, u ovom \rremenu kadal(311) Licir-rije izdaje svoj edilit rr toleranciji hriSiana, izvrSila svoJ stvarnr prodor Ka otvorenom razvolu. Na3a pcriodizacija unrctnosti IIl lcka or-r'rogtrcu.jcr nan'r cla traZiuto trorcre re J i l p ltr a_ ns k c r r t n e t n o s t i , h a t - ri u t l eo p et I r - \ . l i o n \ l t r l l l i r , . k i h . - . r . . r c :i i .i.i c .., poznc anTike u njenom na-Stankr.r. Kao ptrtpuno izgrailcna drZavna untetl-lost ona se razvila 1ck od Konstantin:r Vcliltos. Sudeci DO clanaSniinl materijalnim nalazima, hri5ianska Lrmetnost niji postc-,jaian pr.,,zrdva vcka princip.ata. -Iekp4_[Ia1-rl ! r'cka na]azc s_9p_r_r,1-pocr:ci-,u-grq!nistarroviita za I'anu istoriju hriSianske Llmctnosti. Niti ona ima svoi zacetak r-rolivirima politidkog ili pri.r'rednog Zivota, niti u okvirima kulta boeova ili r,ladara. Ona ne nastaje ni pod primatom arhitckture, r'ec je unretnost g r o b a i i m a s v o j u p o l a z n u t a d k r r r , rp o c l z c m n i n rk r r r k c r m l r e r n a j c c l n c p l t - r go-njene religiozne zajednice; stoga ie u svojo.j suStini gotovo paraclt>ksalan preokret svega onog Sto ie Grk ili Rimlianin pocirazumevao pod urnetnoiiu. Ars christiard u svoiim podecima ne poznaie :rrhitel<tlrr.tr. Ono Sto je od prekonstantinskihbdai'a zasluZivalo da troii jrrr" hri5canske kapele tako je neznatno po kolidini i vreclnosti cla se iz toga nilta ne moZe zakljuditi za istoriju umetnosti. U prva dva velta hriSiani su se verovatno sastajali u odajama, koje su imuini ji dlanovi bratstva stavljali na raspoiaganje u svo.jim kuiarna, na isti naiin kao i tr praza.jcdnici u Jerusalimu; hleb se lomio u liuiama tu i tamo; na talivirn sastancirna se delilo sve Sto se imalo i sr.c ie bilo zaicdnidko. Tamo gde su u pogranidnim borivi5tima rimske voiskc. porcd zvanidnog kulta cara morale da pcstoje i zaviiajne reli-uijc, novopitaqorejske scktct jevrejski kult i Mitrin kult vojnika - uslccl .iako izntclane socioloSkcr s t r l r k t u r e - i n j i h o v i k u l t o v i i k u l t n c o c l a j c ,t u . j c h r i i d a r r s k a k a p c l a v l l r - skromnog izglecla, i 1.,'r'si.jsiiir nrcrlu l-rt'blcisl'inr vrc rl i l < i m l c l i g i j a i n a , l i o i c

_._p+el!e!yt.Lt I.b iU d s t l c I p r o t z t l a z e ,o l t s a m o g p o c c t k a , s t s \ . l n t d r L r g a n i r ' r i l : r i

I\r vrk. PorlirRavcila, ,\rlriefisliopski veli. Muzej u lif('su (Ip. stranu 1?

nruzt'j. Dcsno:

T"^^;\^y
) lA -

)
su razvijale monulrlentalnu ikonografiju. Jedna takva oda.ja,oskudno <-rpremljena i na najprimitivniji nadin islikana, nalazi se u kuii vavilonskog t. ije postojala uijcdna Plckonstantinska crktena graclcvjna kojabi mog-la tia postanc vrclo lrriSdanskog sii karst','a, akamoli plastike. Grobna umctnost hri5iana ima svol'e korene u onim poznoantidkim oblastima simbola koji svedode o novom viclu smrti. Dok ie mit na sarkofazima II veka potvlilivart smrt l<ao i.elez,ni zakon svega postojanja, na mitoloskim sarkofazima III vcka nastaje ikonografija smrti, koja ne obelelava zavrSciak nego pitanje i pozivlMarko Aurelije u svojim samorazmatlanjima vicli Zivot sa tadke smrti. Polazeii od smrti, on zahteva duZnost. No njcgova pitanja se nc zaustavljaju pred smriu, vei se dotidu i onih stvari koje su posle toga. Posle njegove smrti, simbolika smrti postaje stvaraladko nadelo u nadgrobnoj umetnosti. Na {i-onisijskim sarkofazima se, kao ranije u vili Item kod Pompcja, r.niste-

. ji I fi J I

linearnom stilu, koji je potkrepljen listu, slikanesu u tzv. crveno-zelenom _ -mnu5tvom ' datovanih kuia i grobnih odaja, u vreme izmedu ,tO. 259<t=jedna godine.Isti stil kao i najstariie katakombepokazuju: bogata rimgrobne oda.jeAurelije na Viale Manska vila ispod Svctog Sebastijana, g f1a-mrslffi t;a;i'e j fR; ka t ak o mb a To d jo rri_sa sv i n oli6TEZlnnl-jcffi jedna vojniika krdma dilovi iredagogijuma na Palarintr, E4t,cialda!ini, p o c lS v e t i m S c b a s t i i a n o m Kapitolu,srobovi Inok a_c l. ) e kao i. u . .e , -r - ,r- t -i -i -c ; >v _T _a ___ ..._r-__-_-..t
l l l v c K u o o z l o a n r . ( i c l o v r u q r o D n l c l l 1 . l o ( l l t al l e r m a Otlj stil je sesvirn jcdinstv-:n ir rimskoj istoriji umetnosti. On iz.umile jo5 pre Galijenove smrti, iako su njegove tendencije (narodito u eklektidnim kompozicijama tavanica) nastavilc da Zive do u IV vek. Vci u tctrarhijsko vreme smenjuje cn,eno-zeleni lincarni stil sa belom osnovom teSko arl.ritektonsko slikarstvo.'* Gledajuii unazad, moZe se izvrSiti ogranidavanjs 6d*a,nfoninskog olpa-_ @ogstila.Crveno.ZutiarhitektonskistilKomodo. Vog vremena pojavljuje se na iedntit'tJsdinom mestu u zidnom slikarstvu hriSianskih grobnica: na podzcmnim, izduZenim plodicama od opeka, ispod poda bazilike Muienika u Noli (Cimitile), gde sa crvene i plave osnove blistaju, u stiiu antoninskog iluzionizma,-mealusobno povezanc TB( scene Adama i Eve u raju, kao i scene iz trilogije o Jonib frror Dekorativni sistem crveno-zelenog linearnog stila ne sleili neposredno clve.no-Zutom arhitektonskom stilu iz poznog vremena Antonina. Njega Eak-Sia-Ti3e predodava severi.ianski dekoratiini sistem sa c4r-qqo--p[i"uiim prugqpa na.beloj osnovi, koji nalazimo u grobnim odajaini-Qk,Etj: i ior6dice Polemanti, a u naro-dito lepom na-inu i u nedavno oiklivenrm odajama-sverijske Lateranske palate. Sistem ie disto geometrijski: kvadrati, rombovi, l<rug6v1l m an dbFlElT-brnamentika postaj e apstraktno-geometrijska: z-upci, Iinije. Nasuprot tome napusta se antidka ornameniika (kytrntion). Geomctrijsl<isistem polja sada vi5e ne raSdlaniuie povr5ine i ne stvara strr,rktr-rm; nestaje piavougaonost dekora; slm"etil.li uop5te nije vi5e princip, a asimetrija se desto s!'esno naglaiava. Princip prt.ga se sprorrodi na taj nadin 3to glavnu crvenu prugu naideSie prate dve leLcnc jlr-plarq-li.,tii". votiui si u geometrijsliim"poljima razbacuju po belom zidu. Ova umetnost ne poznaie ni zatvorenu zidnu sliku, niti uokvi. renu sliku za gledanje. Kroz r:asutoit motiva smanjuje se njihovo bogatstvo na leteie Erote i genije, igradice i druge pojedinadne figure; pored toga se kao rasuti motivi javliaju i polegale ovce, delfini u skoku, kanplodovima, cvetne iaiice, maske, simboli godiSnjih doba, ptice. taroi sa_ Nadin slikanja je uvek samo povrdno naznaden. Ali i ovi rasuti motivi se i dalje svode; cveie postajc sve apstraktnijc i najzad ga zamcnjuje geo.

.#'" svojlm boZanskim sudijama, predstavljena i Alkesta, potpuno van dramatskih dogadaja, kao sirnbolidna figura. Zena (e biti puStenau raj, jer je dobra kao i sama Alkesta.Ona ovde niie viSemitska figura vei za5tithica dobre du5e, koju sada bontts angelui uzima za rukul odvodlu raj. Poreklo hriSianske umetnosti treba traZiti u ovim novim idejama.fDaljim ispitivanjem postaje jasno da u katakombama najpre nastaje zidno slikarstvo kome, podev od poznoseverijskogvremena, oklevajuii skrivcno sledi hri5danskaskulptura na sarkofazima.Naistarije freske u katakombama u flavijevskoj galeriji D-o-rnU{e, u obema grobnicama Lucinine kataliornbe, .t rakra.neritalniia fapElami i u papskom klugu u-Sr,eioi'ii'Ka-

vi mistagog je smrt, koja jedino moZe da oslobodi du5u iz syntplegma rnaterije, i da je uvecle u besmrtnost. Pokojnik, koji je u svojoj kultnoj zajednici kroz mnoge ekstaze alegoridno doZiveo svoje postajanje bogom, postao je i u smrti bog, i prikazuje se na svom sarkofagll srodnicima Lr svojoj boZanskoj egzistenciji kao Dionisl Lik ovog Dionisa je portret rrrzovoljnog gradanina, i odraZava zemaljsku telesnost ljudi, koja .le podloZna smrti. Celokupna dionisijska kompoziciia prikazr.rje boZansku egzistenciju du5e, podev od trenutka njenog napu5tanja tela. Tamo gde je ranije na sarkofazima sa Nerejidama predstavljana glava Okeana koji izranja iz talasa, sada se in\ago clipeala uznosi iznad elenrenata u agdo(ls. To je cnaj isti preobraZai, koii doZivljavaju i mitovi sa prikazivanjem neke otmice. Ova sada postaje znak otrgnuia duSe na onaj svet: Prozerpina, Leukipide, Ganimed. Iza toga se l<rije duh novopitagorejstva, koje se iskazuie u podzemnoi bazilici ispred Porta Maclore n Rimu vei u I veku. Svi simboli duSe, koia je otrgnuta na onaj svct, zatvoreni su u ovaj kultni prostor, a protumadeni su i rraglaieni kon.rp<-rzicijom u apsidi: Safo je ovde slil<a duie, nien skok sa leuhadske stene predstavlja sliku smrti, u kojoj se du5a oslobada svih, od Erosa roclenih strasti, te se kao disti zrak vraia u svoju pradonovinu. Orfej postaje onaj koji usrecuje Lr carstvu Elisejsl<ih pol ja. Plutou odvodi Prozclpintr prvo pred sud, i samo dobri prolazekroz vrata u raj. U jcdnoj grobnici katakonlLe Vibija, na slici suda ie, porcd umrlc ienc koja stoji pred

j a bogom, .ibi avliui?ftro m i muzi kom. X4 posraian rii a*Eesrnrrnosrt-f i stagogija,sada, LrIII veku,postajealegoritnaa istovremeno budi veru.Pra-

njem tavanice u sistcm zidnih poija izbrisarra je raziika izmedu zidova i tavanice. U Rimu se nije rnoglb naci slikarstvb u katakombama ovoga stila, ali se ono nalazi u slikarstvu tavanice pn'e Januariieve katakombe

metrijska apstrakcij a. Ovai stil u Ovaj ukra5avania anja vrSi presudni preokret ka siikarstvu prostorija u rripadaiurnairaniie III veku, kome pripadajur najranije ltri5iansl<e hriSiansl<e freske u katakombama. freske kaiakombama Ravnomerno5iu pruga se negira struktura ktura z-ida, z-ida,napu5ta napu5ta se tradicionalna se tradicionalna podela u zone,vi5e se ne obeleZava smenjivanje friza i sokla, a uklapa-

79

I
koja po prugastom ukrasu i rasutim motivima odgovara se-f:=N_gp_g!iu, veriiskim stilskim nadelima. Medu rasutim motivima ove tavanice nema ni jednog hri5ianskog motiva. Stil naistarijih katakon-rbi Rima stvara se tek u sledeioj generaciji razblaiivanjern pruga i svoclenjem palete na komplementarne boje, crvenu i zelenu, kao i uvodenjem isprekidanih sporednih linija. Zamagljivanjem strukture nastaju sada odaje bez z)dor a i b c z t a v a n i c n .C n ' c n a g l a v n a r n r c Z a l i n i j a . j c a s i r u c t r i i n a . U n j o j s e nalazc u ncprcgl-:clnom obilju zclcne sporcdnc liniie: cr:tc, polukrugovi, taike, trouglovi, ronbo.,'i, pravougaonici, kao i svi mogrrii gcometrijski o b l i c i , i c c l v a k o i i s l i d a n d r u g o m p a i b e z . v i d l j i v i h n a m c t a r t j a o b l i k : r . O v aj s t i l n i j e o g r a n i d e n n a k u l t n c p r o s t o r i . j e ,r - r i t i . j cz a n . j i l r p r o n e r l c n . O n . j e iak, 5ta vi5e, tvorevina gcncracije koja ie pred unrctnost postavilur zaclatak da, naspram slomljcnog iovcianstva, prikale rai. Ako se baci pogled na motive najstarijil"r hriSianskih katakombi, onda najpre pada u odi jedna velika grupa, l<oja pokazuje da se u katakot.t.rbama ponovo javlja iitav svet rimskil'r rasutih rnotiva: od jednostavne crte do goluba u lctu, od apstraktnog cvcta do Sarcnc girlande i od apstraktnih morskih dudovi5ta do idiiidnih mrtvih prirocla sa Zivotinjama. O v a v e d r a i d i l i d n o s t i a r e n o g s v e t a b i l i a k a i l i Z i r " o t i n j a . i ez a i e d n i d k a c r t a svih prostorija l<ojc su oslikane izmedr-r220. i 250. godinc. Vcdrina zavisi k,c , l i n r a n c d o s t a j c najzad iod kombinacijc triju boia (gnolqlzqlcrro-hclt-,) -piica, zivotinje igcniji sve negativno i tc5ko. Na beloi osnovi lebdi srEf kao u bezgranidnom nebeskom prostoruJ. Mcclu ovim motivima nalaze se najstarije hriSianske sccne: Hristovo krStenje u Jordanu, pecad sa piscictLli Christi, Mojsijevo dudo sa izvorom u pustinji, bolesnik od kostobolje koji nosi kuii svoj krevet, Vaskresen.ir' Lazara; Avramova Zrtva, evharistidki obed u raznim varijantama, obcd Sedmorice za stolom u obliku sigme, obed koji predstavlja obed blaZenih u raju, oranti u evharistidkom pokretu; ciklus spasavanja Jonc koji je prvo baden u more, zatim ga je kit povratio te se spasao, ili koji spava snom pravednika u hladu pod tikvama; uvek sc nanovo predstavlja i Danilo u jami sa lavovima. Ovo boeatstvo motiva na zidovima svetih kapela i na zidovin-rau Lucininim grobnicama uzeto je iz Biblije, ali je pome5ano sa ostalim rasutim rnotivima i pojcdinadnim figurama. Grobari se predstavljaju na svojim radnim mes[ima, a mecJu scenama iz Bibliie sede ili stoje filozofi. Biblijske predstave imaju dakle idilidan karaktcr i govore .iczikom ostalih rasutih scena i mrtve prirode. Nigde se u ovim na.istariiinl katakombama ne pojavljuje op5irna ilr-rstracija Biblije ili uokvircna slika. Sve kompozicije su svedene na najkraiu formulu. Tu pored stele stcji dovck sa Staporn - to ie Mojsije. Tu negde trdi iovek sa postcljcrm na pleiima - tb je bolesnik od kostobolje. Onamo odcvetr dovek _pomaZe to jc Hristovo l<rStcnjc nagom mladicu ili deiaku da izadc iz vodc u lcttr lc2i nng spavac ili-krStenjc neliog hriSianiua. Tu izmcdu golr,rbova pod zelenim venjakom, kon.re duge tikve r-rlazeLt Lrsta - to je sPascnl iona. Formulacij'e imaju konciznost mrtve prirodc; one deh"riu kao loz-inke diii smisao neDrosveieni tek treba da odgot.retnu. Simptoriratidni krajnii primer ovog nacina koinponovanja je predstarva evharistiike mrt'r'c prirode u !ucdnoj_g;o.b-Li-c,L- tc.rje kotarica za hlcb sa r.r-rrljomod vina, koja se nalazi na leclirna zclcnc ribc. Motiv nc prcdstavlja prosto skraicnje bibliiske pride o hranjenju pet hiljada ljudi hlcbom i ribama. Sta viSe, hlcb i vino prikazuju Hristovo telo i krv, a riba, Sto nosi oba lcka za besmrtr-rost, zastulla ime logos-a: Isus Hristos, sin Bolji, Spasilac.[i takvim simbo]itninr mrtvim prirodarra, koje su isto\ r r c m c n o t a j n i g o l o r z n u c i r n a ,n a l a z i s c s u p r o t n i p o l n : r r a t i r , n o ju m c t n < , r s t i i l u s t r o v u n j a k n j i g a i l i i s t o r i . j s k o gr c l j e f a . r N e d a v n o s u o t k r i v c n c c , r ' a k v eb i b l i i s k e s c e n c u R i m u , t r k a t a k o n r b i n a Via Latirra. Onc svc pripldajr,r najranije srcclini IV veka. Njihovo obiijc 3td-rri-tltr inra.sc,rr,rrc sccnc rnora da in"ra.juisto tako dulru tradicijtr kao i i h - r s t r a c i j eK v c c l l i n i r u t ' i l i c I -t a l c s k r a j a I V v c k a i l i c i k l u s s c c n a u n a o s l r N .a d v a m e s t a s c u R i m u m o g u b a r n a Santa \lali.jf N4adicjrcTLi-Rimu s l u t i t i t a l i v i c i l i l r - r s is l i k a , k o j i u k a z u . j u n a p o s t o j a n j e n a r a t i v n o g b i b l i . j skog ciklr-r-.a u kontinuiranonr stilu. Oba spomer-rika su istina puna ue--rinrskiIr r:lcrrcnula. T ' o s u , s . j c d n cs t r a n c , s c c n c b o g a t e l i g u l a n r a u t z \ . g n o s t i c k o j k a t a k o n r b i S,a rstira ko.ii se vraca stadu sa izgubljenom ovcom, a s ' "t -a ' - 'v Jl "j "e n l i k D o 6 i o g _- p r'--__isprcd njcga istr6avaiu dva suscda sa isprr-rZenimrukama da bt iz.razila svojr-L raclost z-bog spersene ovce. Nasuprot ovo.j slici predstavljeno jc- i'uclotvorno hran.icnic pet l-riljada ljudi na Genezaretskom .iezeru. Olcle ic stari r-r-rotiv obcda blaZcnih za stolom u obliku sigme upotr"ebljen kao umctniik:r osnova za kompoziciju biblijske pride o dudu: pet takvih str-rlova je poreclano .jcdan iznad drugog i oni ukazuju na masu ljudi kr-rja sc ulogorila u zelcnilu oko jezera. Hristos i njegovi apostoli iciu izmedu rcdova, stvara.iucil.rranu iblagosiljajuii ie. To su jedine dve biblijskc kr-rjiievne kompozici.je rr slikarstvu katakombi, a istovremeno i najstarijt bibliiske liompozici jc u hriSianskoi umetnosti r-rop5te. Obe su moZda nastale u vreilrc kada je Origines boravio u Rimu na carskom dvoru. Slika sa likom Dobros pastira ima svoiu naibliZu paralelu u slici apside malc l-rriScanskckape'ic^u Dura Europosu, kb3a ;elslikana 232. god. (verovatno od Sasanida). Jedna daleko vrsni.ja radionica islikala je, zatim 245. godine Sinagogu u Dura Europosu i ona nam prula obiljc starozavcinih ciklusa (koji se ditaju s desna na levo), da nam se dini kao da ditamo iz samog SedmoknjiZja. Po5to su izabrane s teokratskog gledi5ta i rasporeder-re Ll prostoru, mora se za o\/e slike pretpostaviti, da je postojao mnogo stariji helenistidki ciklus Biblije, koji je sredinom III veka u Dura Europosu prevederl r-ra sasanidski stil. Novozavetne sccnc ove vrste nalazc sc na pocluZnim zidovima hriiianske kapcle: veliki morski pcjsaZ sa Hristovim hodom po m()ru. plcdstava bolesnika od ku'tubolje u dve sccne, Mironosice na grobu i, verovatno, borba Davidzr sii Goliiatonr. Iz ovog sveta biblijskih kompozicija, ni jc'dan put ne vodi u najraniju rimsku Llmetnost katakombi. Ovdc se, ita viSc, u pojedinainoj figuri bolesnika od kostobolje saZima cco iskaz o spasenju ljudi, a u mrtvoj prirodi sa l.rlebom i vinon.r - ccloktrpn:r mistcri ja tajnc priieSia.

)-

,fo 'l'r'ilogi.ia o Joni se takt-rclc ne llloZc tirnladiti u snrislu slalozavcl.nc prlicu. U katakombarna IV veka i na iasnim trpczanla V I'eka zaista sc ;rriia ova istorija: ona podinje bekstvom ploroka Jonc od Jchove, nzrstavlji.ise ukrcavanjem u ladu i udesom n3 moru, podii'anjem u hladu od tikava, cia bi se zavr5ila ponovnom zapoveiiu Boga i predsfalom pokajnidlic bescde c lr rAnonrslikarstvu L rN i n i v i . B a 5 o v a j p r i p o v e d a i - k i k o n t i n u i t c t r . r c d o s lja iiatakon.rbi. Triloeiia o Joni .jc ovclc st:rlna,bcz otrzill rla li jc izlolcrra u l i z t r i i i r a s p o r e c l c n an a t r i z - i c l ak , ao plinrcl i;o2anr;lic c h r n - r es p a s c r r j e d u S e : o d l a z a k u s r n r t ( b r c a n j c u l n o l c ) . v e : ; k l s e n . j c( i z b l c i r ' : r ; r 1 c :i ) pri.r ttL'lL'r'n i ti tl p a r n d i s o ( h l r d o d t i k a v u ) . K r r k o n . ' c l o s i t i . 'r n u l l a k v o - r r l t a z l i a I r j c n a H l i s t a , n e t r c b a t r - rt l a Z i t i n i l < a k l o h r i s t o i o S l t o t u m a i : c r r i c ,u L o l i k o prc. Sto se svi starozavctui primeri ovc vrstc (Ncr.jcS , uzane, Danilo,'l'r'i mladiia u uZarcnoj peii, Jona) literaL'noilikovno rldnosc na spasun.je attitna t:luistituta pon'roiu Hlista, u smislu usklSnic sluZbc. Kako su se razvijale clr,esirr-rbolidnckintkc sccnc Lr sliJralslvrr liataliornbi moZe se zakljuditi na olino\rumotiva sozltc blaZcitih (rclritai rlrlr) ko.jLr jc hriSianslia umetnost pleuzcla i, pocl r-rtislioni biltli.jskc priie o cuciesp r e o b r a z i l a r - rc v l - r a r i s t i i ' k io b c r l . ' f o . i c o b c c l r - rs l o b o d n o . j nom hranjenjr-r, prirodi, a u Sv. Kalistu sc r-ralazi r-rtesr.ro.i vczi sa figr-rronrpe(aca koji sccli. Odgovarajuii zakonima l-asutih motiva, u na.jrerni.jer-n hri!dan-skom slik:rrs t v u d o l a z i d o d e t i r i s i m b o l j i n a o b l i k o i a n i a i d ej c o h r i i i a n s k o n t o b c i l r - r . Najop5irniji oblik raoZe se slivatiti kao prcinaktr antiiliog simp<.rsioi-ra r prcobraZaj skracenja na atiki grobnice Klodi ja I'lcrma. r\ntiiki tripot!tts (tronoZac) doZivljava liturgijsko prcinairen.jc (u smislr-L prct\raranja u olt a r ) k a d a b i v a p o s t a v l j c n i z m c c l u o n i h l < o j i s l u i e i m o l i L c li k i ; o v n p r c c l s t a v a o t e l o v l i r r j e h r i S i a n s k u r - n o l i t v t rz a h v a l n o s l i ( e r r l t t r i . s t i i L u naiulcnr s l t t i s l t r ) .N o c r l u . j t r - o n o 2 a c n r o z c r l a l ) u d ( ' I ) r( ' ( l s l r r I j r ' r r i I r . ' z i k a k v e l ' i : : r rtr. postajc prc(lrneini sasvim sam izmedu sedam kotarica sa hleb<.irn, tc tali<-r simbol evharistidkog obeda. Poslcclnjrr dogradn.ju i najveie nagla!avan j,-, nalazimo onda (kao Sto ic to vccl rcden<-r) u siruirolidninr rtrrtvitn prir-o, drmu sa liborl, lrlebonr i linorn. riroda rrajstalije hri!U o v a k r , i r n o k v i r i m a s c p o k a z u . i c t r a n s c c c i c n t ; r l r -p ra ianske umetr.rosti, koja svoje jedinstvo iskazr-rjcidejom bcsmrtnosti, claje lovac na liuclc; 1om u Hristu. Ribar koji sedi pri evharistidkom obcch-r rrjegoveribe su lrriSiani, koje vei Tertulijan obelcZava kao piscictli Christi. Zato se taj ribar rnoie povczati :;a tajnom kritenja r.r konrpozicionc.r jeclinstvo. Tamo gde se Hristos k;:Stava u Jordantr, opet sccli ribar koji peca ljude. On, dakle, ni u liorn sludajr.r ne oliiava liinost hriSdanslcogtmisionara, vci tajnu postaianja hriSianinom. Celokupni s\ret raslltih l-rri5c'anskih motiva moic sc ob.iasniti, pola;ucdiod misterije besmrtnosti u Hristu. I(rStcrn.je i pridc:Ic<c su objektivno jemst\/o. N,lojsijevo drrdo sa izvoronr je zr-raiittqttn vitut: i, sleclstveno 1ome, nalazi sc na zidu zajedno sa obcdon'l ilibarem. Flristova iucla, lio.ja su trpacil.jiv o r c t k o u p o t r e b l i c n a , p r c d s t a v l j a i u v i c l l j i v c z t ) a l ( cs p a s c l r j a ( b o i c s r r i ko c l Itcrstobolje, Latar). Starozavetne sccltc sLl'.rstvirri nasiil<anc lltolilvrr z:t , ropecicrtika) pr-rtaI s p a s ( D a n i l o ) i l i o b r a z a c ( p a r a d i g n ' r a l ap ,io.jim iovck, p o i t o p o s t a n e l i r i S i a n i n , k o r a d a u v c i i t o b l z r i c n s t v ol i l o z s n r l t i l l r c h ( t r i l o g i j a o J o n i ) . A l r a m o v a 2 r t v a o z r r a r i t r vh ar i ( c u r r s k t r it tvir i irna jlsrirr
l,ir':

Siikarstvo na tavanici u 120.40.1.tlp. clranu 2ll

kubi!iLllumrl

.,:"\

i iskijudivu vczll sa iclc.jont evhari:;tije, a Ar,rar-ui I:;ak nisr-rni u kont slui'ajrr prcdstavl.ie rri pri lrtvovanju sina, r'et: podiltr ruke (kao svc!tcnik L r o l t a r t r ) ; t : r k o s u o n i p c t a v a r i . i a n l a c v h i L r i s t i C k cs -l i k e . S a r l a r j a n k a n a irttnanr iz-ltovala ] Ilistu lrilllst\,r'nc t'cii o vocli Livott\. LI prcclstavi pe-

/)\

,11 sislerrrrr, lio.ji vorli ka srcdini. Priroda i,enjaka izenita jc jasno izrai-cna pomoiu oba konccntriina kruga ponavljanjem udr,ojenc.rg koordinatnog s i s t c m . r u l t r u l n o m p r s l L r n u .U z e n i t a l n o r n k r u g u s c p r - c d s t a v l . j a . j c d a o nd najizraziti.jih primcra kojc je proizvela hriSianska soteriologija, a koji s m o v c i s r e t a l i n a Z r l v c n i r n k a p e l a m a - D a n i l o m e i J u l a v o v i m a r - rj a r n i s m r t i . P o d i z a n j c p o g l c c l a k a n a j v i S o j s r e d i n i p r o s t o r i j e o z n a c a v a ,d a k l c , u grobno.j oclaji pogled na spasenje in Clrristo. Tstinslro stvaralaiko clcl<-r, lioje proizilazi iz savlaclivanja ovakvil'r komp<.,z i c i j a n a t a v a n i c r ,p r c c i s t a v l . j a j u o b e s i n i b o l i t n e f i g u r . . r - rr r s k i n . r trapczoidn i m p o l j i m a d i . j a g o n a L t o gs i s t e m a . N a c v e t n i m p o l . j i n r a , n a k o j i m a s u lanijr-, iinar'e na istom mestu, igrali Eroti ili su se nalazili pauni ili je nicalo vitko dn,cie, ovde lebde, naspramno postavljeni r,itka figura pas t i r a , k o j i n o s i s p a s c n uo v c u n a r a m r ' n i m a ,i f i g u r a l c n e k o j a , m o l c . , i s c na stari nadin, podiZe ruke prcma pastiru, donosiocu spasa. Odatlc vode poreklo pastor bonus i orans. To ie vreme u kome pojavu hri5ianskih rajskili motiva u umctniikom zanatu potvrduju Tertulijan i Kliment Aleksanclriiski. Istovremeno, protumadena je i figura koja nosi ovcu u grobu (lg{ja_}Ig14ga_g-Brn-ru.i u grob.noj.niSi kapele r.r,vavilonskoj kuii u Dura,_EurefSSU. U oba sludaja u pitanju je, prcma biblijskom poreilenju sa Dobrim pastirom, pastir koji donosi spas i koji sr,oju ovcu iraia stadu. Na r.'eiini slika u katakombama izdvoiena je figura pastira-spau z o r p r e o s r a v c u o D r o g p a s r r r a n lI u U KO om m s S lIu Uc C aa JJ uU nl . Jl e t Ir lg Su ur ra K o ula a nJ os slt ovcu, jer su tc figurc radene u mermeru i bronzi staiale u I'rtovima bogatih r''ila R.inljana iGrka, koji su ove bukoliiske slobodne skulpturc viie voleli oci figura bogov:r i hcroja. Formalne slidnosti, kojc proizilazc iz Lrz,ora u plirodi, nc treba cla pomutc pogled za clultovnu razliku unetn i d k i l - rm o t i v a P n ' i p a s t i r n o s i o v c u k a o i d r u g i , a l i i p a l i p o s t o j i r a z l i l < a a k o n a s a r k o f a z i m a s a p r c d s t a r . a r n ag o d i S nj i l . rd o b a t a k v a f i g u r a , i z r n e d u JcSenii Zirnc, oliiava bulioliino spokojstvo vrta punog cvCia uz zvukc vodenih orgulja, ili pak predstavJ.ja sliku boZjeg spasenja. Na tavanici Lucinine grobnice, pastir drZi u ruci ovcu a podiZe svoiu desEiE[-rlTnaF -p_ozdia\'a -stavljcnc Spasenja kao odgo."'or molitveno podignutim-rukama i-crie, po na.p.an.' n.jcga. belo, pak, kojc bog-ipasitclj obciava dc,i'ek.' i _ ! a n j e m t r i z v r S a r r a ,p o s t a l o j e , p r e k o p t ' e d s t a v e D a u i l o v o g s p a s e n . j a , slika u zenitu. ttloll:cljka 5c razviIa,iz tipa anticke_ruq!-!-eif\cr_\a salkoiazrnra su pred- 'r't s _ l a v l j e np i o b o Z r r il j L r c l is a p o d i g n r - r t o m d e s n o m F u k o m p l t ' d v r a t i m a g r o b a ?J i l i n e k o g d r u g o g , s i m b o l as m r t i i s i m b o l a s a r ' l a d j v a r r i l s r l r t i . T o . j , ls r e , ' !<?. pri molitvi, stav kojim se sveStenik pribliZava bogu ili Zrtveniku. U hrii canskoj kapcli tr Dula Eur.oposr', t r i Z e n c s t o . i e ,u u s k r i r r j o j n o i i r r a g r . o b u G o s p o d u j e m , s a p o d i g n u t i m d e s n i r n r u k a n r a u p o l o Z a j u r n o l i r r . c .V e c u paganstvu je ovaj stav opisan kao pietas i na jednoj fresci hriScanske grobne kapele u El Bagavatu, pored moliteljke je dopisano samo ,euclten (molitva). U luciniloi. erobligj _Orrurs,.predsravlja oliienje coveianstva osudenog I Ina smrt, koje ntolcii se podile ruke prcma Bogu-spasiteljukoji se prif bliZava iz raja u vidu oobrog pastira. U ovomirporcdnom paiu Paitor

cada je, za hriSiar.rc ovde sahranjcnc, zakl.jLrdenamistcrija postajanja hri5ianinom. Ovi rasuti hriiianski rlotivi daiu transccdentalnim prostorijama starijih katakon.rbi r.rjihovu nczarncnl.iivrt qualitas. Bclc o<iajq su najde5ie detvorougaone, lebdecc prirode, a utisak njihovog Sirenja u bes' koiadnost iatno i? slaie sa hri$ianskor.r"r simbolikom. O-yi-iimbbli izgledaju, na nematerijalnoj beloj-pozadini, kao da lebde ncgdc na nebu--ili u obiacima. Kud gbd Uluai poglea vernika, svuda se zadrlaya na molitvi, n a j c d n o . js c c r t i ,n a j c d n o i f i g t r r i, a s v i o b j a v l i u j t r s a m o . i c c l n o :b c s m r t n o s t oblaka. od u Hristu. Stoea su-hriScini-i bili ironidno naiivani ,l'rr-oiaci svojih paganslih savremenika. Kad bi oblakau podigli svoje odi ka sredini tavanice u odaji "brojati katakombe, videli bi centralni simbol, sr',oj,e g-!1tgu. Qd _r'-c_1-e*naslikal. uglova zidova i njihovih sredina tede crt'eno-zeleni sistem'oSolTna ka koncentridnim krr-rgovima ta'"'anice,koji se tako suZavaju da srednji (najmanji) krug izgleda oku i kao najudaljeniji. Oyaj osorzinski-sistem-tayanice preuzela ie hriSianska umetnost iz poznoantoninskog.vremena. Razvitak ovog stila tede od tavanice kakva je ona u grobu Naze:rilivac-a, plmalti, preko ona"i<vekakva je u kolumbarijumr,r porodice F. do sklopa i a v a n i c a F l a v i i c v s k e s a l e r ii e u k a t a k o m b i ' D o m i c i l c . - . Osovinskieii.tFrii-"1rTfo-V'airla sa kvadratnirn ili kruZninr ccntroln tavanice, sveden je ovde na najjednostavni.ju formulu. Trapezoiclne, tanko izvudene dijagonaine linije oiivljene su visokim da5icama cvetova ili biijaka sa igrajuiim Erotima, koji svi .jasno stremc Lr pravcu srcclinc tavanice. U poliima za sliku,kao i u mecluprostorinra razvija se sistcm apstraktnog 9l'eta girlandi,ptptqva, ptica i maski, koii,oclgovara rasLttim motivima na zidovima. Umetnidka svrha ovih cvetno-clisciskih n-rotir'-a t a v a n i c ej e s t e d a s a v s l i k a n i s l e t o v e p r o s t o r i i e d o i i t t c c l o z e n i t a , k o i i deluje kao gornje nebo, iako je tavanica potpllno ra\/na. U ovom zenitu lebdi, izmedu oblaka, Eros u letu. I bez ovog iluzionistidko-kaligrafskog obeleZavania oblaka, mi bi - narodito kada uporedujemo rasuti motiv sa onim iz II veka - odmah mosli da shvatimo da ie ovde u pitanju nebo. U hadrijanskoj grobnici u Kaivano (Caivano) i u kolunrbarijumu Polinranti u zenitno poljc jc stavlicna otca; u grobtr l[azo-nijc o n o j e i s p u n j e n o k r i l a t i m B " S S r o l n . -Z e r r i t n a p o l j a f l a v i j c v s k e l a l e f i e cl isej s ko j umctnos ii. narodi to j asn o pokazuj u pr6loi-Ta-Gansccdcntilno : Ovde se uvek pojavljuje iako lebdeii Erot, koji ovaj bcsteZinski prostor uzdiie do neba. lzraz je ovde joS uvek uop5ten, skoro ncutralan i samo skriveno hriSianski. Najbolje je da se ovai stilski stupan.i slikarstva u

_3_. 50 r;: !3mr.:u+qBt_9j4do. PE_cS_tr!Cg,

n a z o v ck r i n t o - h r i S i a n s k i m t katakombama Izvanrednatavanicau Luiininoj grob!iqt u krugu Kalikstovih katakomOnale svojim bogatim ukrabi, pokazujesledeii siupan]-F.iisti1-anizacije. som od figura, maski, girlandi i ornamenta jo5 vrlo bliska antoninskin-r kompozicijamana tavanicama. Vertikalno-horizontalni koordinatni si" stem pokriven ie antidkom ornamentalnomsimbolikom: u unutra5niem krugu su mask;, u segmentima kantaroi i cveie, u spoljnom krugu iebdeii Eroti. Geometrijski sistem je spojen girlandama i neznatno rastereien. Eroti pojadavajuelisijski karakter. Naglasakje na dijagonalnom

7S

,l Z sa svinr liudima, u liku [,lolitcli lirriscanirr vidi scbei oblikrrlc sc, za.iccino no i l a r i t c t n a . i s t a r i i eh r i i i a n s k c u m e r n o s r I h c k o j a t r a Z i s p a s . o v a . i r - r r o c - l ep lnroT-.c se stt-r3aopisati samo lcdinra n.jcne tcologijc, kao zirrot i snrrt, iz gublicnost i spas, grch i rnilost. P a s t i r i Z e n a r r n t o l i t ' , ' i s t o j c . j c c l a n p r - c n r ad r u - r o n r , k a c _S , to n:rspranrrrr s t o j c i - i r i s t o s i i o v c i : r n s r i o , s p a s c r r . iie nrt.riitla.U tc,.rn sr n r i s l ug r o b p r e d stevlja pt.iecl.ri ri' ,: r r j s t a r ' ; h le l i i c a r r s k er . r m e t n o s t i . , i j a s c n e i s r a i ii a s v c c l , , a . u r s t v r lm o g u n : r i i P o c i z c n r l j o n ' r i u n a . j d r i b l j o j t i r n r i m r r l i h o d i j a u k a t a k o n r b : r r n a .P l a t c r n a o ' c , u r r e t n o s t i j e c o r e i a n s t r , ' r ;k o . j c s e r r o l i p r c c l o g g m l t o j i d o r o . s i : ; p a s .O n a ' l a < l a c l l o k l r i r n i m p r e k o n s t a n t i n s k i n r ' r . a z clobljcm kako r-rslikarsh,r-rtakt-ri r-rDlastici. Poreklo hri.iianskc Lunetnosti rno2ci -sc rrajbolje objasniti sa osnor,icr s k e p t i i n o g a n t i i k o g s v e l a i z v l e r n e n a r . oj n i i k i h . a . " , ' n i p r o g o n a l . r r i ( i a n a k o j i j c s v e r i ( e i v i ( r ' s v c s t a ns v o g n ! . z a i l r 2 i v op sropadania.-Kipriian, pri -Dicijinr, stasa hrisiana za vremc Jrogora 1;oclca.em ttj'azio i" iu.poto 7 . c n j cp r o p a . d a r r j au s r o r r r s P i s u o . ) i n l t n o s t i ( D c t i o r t a l i t r t t c ) . o n . i c z n a c . da se nalazi na nrievinama antiilcog sveta i, naspraln iclcje o Irrrperttrtt jo e .i d e j u o c a r s t r l u k o i c n i i c o d o v o s a i v c t a ( , p a r r i u t t Rorrtattttrrt p,c . r s t a r " i n o s . t t o s . t r a i l tp c u ' a d i s t u r t . c o t l . p L t t e t n L t s / ._ j 9 p o z v a o - s v c i u h r i j c a n s k , . o"n braiu cl4, kad urrre r.rjihov sabrat, obuku b"elu sveda'u odecu i da mu poZele dobar r,etar za njegov povratak; isto tako i da radosno pozclrave Dobrog pasti'a J<adeprekr-robleka_opet nekog vraca kuci, a sebi ia pozele c l a b u c l u i s t o r a k o b l z o o d v c d c n i . R e i i c l k v c n o g u i i t e l i a i z K a r . t a s r n cs r I pravo.objas.ljenje,ci.rrpa.sror bontrs i r.,r'arrs-prcd-stavljajl stolcr-nc fr.asim go,"l rz KoJln sc obJasnJava celokupno jedinstvo prekonstantinskog hri( J 'cansKoe sllKarstva. o b j e k t i v n i s i m b o l j e s t e p a s t i r l < o j i d o n o s i s p a s .o n j c u ' a j s r a r i . i o j u m e t n o s t i k a t a k o m b i o d r e c l e n d a s e p r e d s t a v lj a s a m o n a t a v a n i c i . R i z n o r r s n biblijski primcri. spasenja uzdi2u se, rakoreci,.od zidoia i.. ouol rigui u zenitu,.u kojoj sc krije sam Hristos. Spasitelj u zenitlr - to ie temz stropnih. kompozicija u vrcn-ienu izmeclu 220. i 250. god., r'remenJpr,,.ro., llapona i odluka. u z'rreroi.kapeli u sr'. Kalistu s"tojiSpasitelj izmedr detiri simbola. spascnja,..od kujih jos mi-err jasno"r:aspoz'rafi e'hari 99 stidni simbol i Jona, koji spar';r u hlahu od trrava. Na jedno.i nc5to ltoztiije islikanoj tavanici u Lucininoj grobnici i na ra u,tzr'. odaji p a s r i r a u k a t a k o n r b i D o m i c i l e s p r o r . o c l e r jrt );?.1i.i ,Dc,brog drJagoralni.oso'irisl<i s i s t c n r j o S d o s l c d n i j e i s h e m a t s k i i e . I c i r desp l otisal od ictiri umcrka u rrglovima,'koli su punc . s r e d i n i , . p o l a z e i i i * , { l :; smisla ispunjcni motivom lc-tccilr golubora s.a ': [ranorn rnas"lincu kljr-rnu u d o v o g s t c c i S t az e m l j c i n c b a t c k u d i j a g o n a l n e r i n i j c , u o b l i k u m a n i o r l t 9l trapcza, Ka ncbcskom krugu tr zenitu, prolazeci kroz konccntricnc kru g o v e ' .u . z e n i t u s e k a o j c d i n a . h r i ( c a n s k a - f i g u r a n a t a v a n i c i n a l a z i p a s t i r - s p a s i t e il , u s r e d g o l u b _ o v a ' l e t u , r ' i t k o g d-neca, cveia, gir.landi i mrt.'r p r l r o d e s a p t r c a n r a ,o d v o j e n k r t r i n o m I i n i j o n r o d s v c g a s f t l j c o k o i i s p c _ r c rrjcga' Nasuprot neogranidenosti zidnog ukrasa stoji" slobo"cinu, otuo..n, r Ja_sngstruktLlra tavanlce, lioja sc p'cnra gore zaivara . lznad mnoStr,; simbola spasenja, koji olii'avajn ]'til.lidosttufru moritvu eo',,"cot.rri* ., n. v o l l r , s t o l t , z a t v o r c n s a s v i h s t r a l t a l < ^ r ' t i n r l i n i j a m a , B o ; 1S p a s i t c l i , i s t o

Slil{arstvo na tavaDici u ,Odajj Dobrogpastjr.r" u Cedr,:teriium ur"r,,rrrl .liT.r"J.

"Tj:lil

bortLts i Orarts, liriScanslia umL.l"nostoblikuje idc.ju ltovratli.a duic r-rraj uz po.moi Hrista, naslrprot paganskim prcdstarranra Elisijuma i Dionisa i graelanskim apoteozama, u oitroi sgprotnosti sa lrort.roaritidkom iclejom postajanja bogonr. Antidki dovek vidi sebe i oblikLrie se u liku boea, ali

i0

1,1

t5 vremeno sredir-rai vrl-r, jedan izttad raznolikosti, kao .iemac besmrtnosti s v e t a k o -slikardtvu ji on jedini spasava. Bog Spasiteli-kaiakombe U ovom se odeva trlit pravog-tlrfeja. Pevad Eiikao^i Dobrl pastir. Klasidna siiuma iioil u zeniiu-tavanicc rriretnost Grka saduvala je spomen na njega u elcgijskom reljcfu sa tri figure, u predstavi njeggvog tragidnog rastanka sa Euridikom ,4,Uj\9!9grafiia oife.la ovaj, u'ivrip-idbT,u cvrrpiclolrne nadovezuie se na ovaj, giafija hri5iana ne-nadovezuie Orfeia kodpt"arlh kod starih hilscana kod kojih je poieo period hristijanizacije, postaju nosioci razvitka:fkade sa suprotstavljenim poprsjima lavova, iii parom lavova koji razdiru ulovljenu-.divljad,. kao iasarkofazi sa filozofima, koji su u doba.Galijena_zamenili temu lova na lavove. Lav kao donosilac smrti izraiava, kao ni jedan drugi simbol, duh umetnosti ovog doba, strasnom, razornom fizionomijom svog mocnog lika. Od kaneidvanih kada, u dijoj strukturi i lavljim poprsjiria sa alkima u ustima moZe joS da se prepozna kao uzor kaca za muljanje groLd.a, nastaje u poznoantoninskoj i severijskoj eposi dionisijski sarkofag velikih razmera, koji izmedr"rgigantskih boinih lavljih glava prikazuje dionisijske misterije. Ovim zverinjim glavama u III veku izrasta.iu tela, te sada lavovi drZc mcclu svojim kandZama divljad u begu, gaielu, divokozu, konja ili me dveda. U izraz.u ovakvih lavova sve vi5e i vi5e se oliiava neoiekivanost i strahota smrti. Tu nastaje preobraZaj herojsko-grdkih tema lova tt krvoZednu i smrtonosnu komfoziciju lova na lariove,*koja je isto tako karakteri.stiina za vrcrne Decija, kao Sto su veliki sarkofazi sa preds t a v o m b i t k c k a r a l t t c r i s t i i n i z a v r e m e S e v e r A .M e d u o v i m z n a c i m a n e u mitne smrti u sredini sarkofaea se pojavljuju kompozicije ili znaci, koji tumaie smrt k.ro ponovno uilanjivanje iovcka u beskrajni proces celine sveta: kao npr. umrli dedak izn-recluPana i Amora, apoteoza u obliku irnago clipcata koju nose leteie Viktorije, Eroti godi5niin aoba kao slika trajnosti u prolaznosti. Ako je nekad lav kod Grka bio simbol muSkosti, a kod Rimliana slika carske Virtus, sada,u poznoantidkoiumetnosti sarl<ofaga, o n p o s t a i c s i n r b o l s n a s e s m r t i . S a m o r a z m a r r a n j a " M a r k aA u r c l i j a o lck"ovitost'i,nedmiinosTi-iliEiiinlu smrrr odgovaratu - xida sc sh,.ari povezanost svih stvari na svetu kao osnovni zakon viSe harmoniie "osnoovim kompozici.jama lavova isto kao i njegove misli o promenama ve materijc radi odrZavanja celine svcta: nTako je i lavlje Zdrelo dodatak dostojanstvenom, dobrom i lepom svetu<. Tako je car-filozofirao. Ovaj jezik je razumljiv kada ume da se dita kompozicija sa lavovima na sarkofazima III veka. Uzno5elje du5e se odigrava izmedu lavova koji razdiru medveda. Novi tip sarkofaga sa dtitom preuzima temu sa lavo.,'ima. Sve se, medutim, moLe zameniti i nekom druqom simbolikom smrti. ier , ima isl.oznaienje kao i geniji smrti koji spuSlaju svoje buktinje, ili far i Psihe koji se grle, akoje smrt razdvaial l-Anora " Tu zapodinje hri5ianski razvitak. Na prednjoj strani kanelovanih kada i ovalnih sarkofaga postavlja se slika pastira koji spasava svoju ovcu: na velikim kadama se on nalazi medu lavliim maskama, a na niskim oval. nim kanelovanim sarkof azima - izmedu celih fisura lavova koii razdiru divokoze ili izmedu poprsja lavova sa alkom u ustima. Pastii se uvek nalazi u sredini,-i to ili ispred Zljebova ili u naroditom srednjem polju, ali on i tu sluZi lao mala fjgura 2a ispunjavanje prostora u maloj'mindorli u sredini. On je mladoiik i ima kovriavu kosu koju je vetir razbaru5io, a svo.iu or.cu nosi obcma rukama. Odeven u turrica'exomis, naideiie stoji.izmedu dva dn'eta, dok dve ovce pored njegovih nogu oznicavaJll staoo. Prvi niz hriSianskih sarkofaga zapodinje kompozicijom pastira koji nosi .pu., prikazanog mcdu lavovima. Centralni hrisianski ji-bol ski"nut ie

Istinski Orfei iz najstarijeg hriSianskog slikarstva i plastikc sarkofaga e samo i njcgovil'rnogu t t jje Zi v o t i n i a k r a f ie zveri; 2 ne sakuplj ia oko sebe divlj ovca. iei iamo u takvom pravom Orfeir-r moZe da se uoblidi Hristos. Klin-rent Aleksandrijski, odmah na poietku svojih opomena paganima, naziva Hrista istinitim Orfejem, koji ne sakuplja i ne ukroiujc divlje zveri, vei pretvara lavove Ll ovce, a gordi l.judski rod pretvara u poniznc pred Svemoguiim dije carstvo nije od ovoga sveta. Tako Hristos postaje plavi Orfei i sa zcnita neba poziva u Zivot mrtvo dovedanstvo. Najranija hriSianska unretnost, dok je .io3 bila podzemni pokret, iz.r'rSava sunca /so1 irtlic' itrecu veiiku promenu. Ona stvanr sliku Nepqbc'divrtg t r r s ) .U s r c d p c r s i j s k i h r c l i g i j a s v e t l a , o m i l i e n i T rL b i l T 6 f , o n a t a l i m s k c v o j skc, i usred kuita sunca - konte su bili naklonjcni rimski carcvi na taj nadin Sto su na svoiim novcima nosili zrakastu krunu i podizali hramove r': bogu su.ncu - nastala jc, pocev 9d fg51{la.ngggjpplSCel+s0i,,ideja sunce komc'Milra prema kojo.j pravi bog svetJa niie ni pei'sffii-bog kolje bika, niti rimski car sunca, vei Hristos, Nepobedivo sunce, so/ llt-r.2r stitiae. Otuda se ovai istiniti Heliie pribliTava zenitu krivina u arkosol>\ a B . . 5 e skim grobovima, kao Sto se i iznid'sccna sa JQllom, ko.ic predoiavaju sudbinu spasenja hriSianina, on postavlja u zenit grobnice, gde moini dokoti loze, kao simboli Zivota u Hristu, izrastaju ka pravom bogu sunca. ' Ovo iedinstvo na.istarije hri5ianske umetnosti moZe se najbolje shvurtiti pojmbvima tertdliiani, koje on razvija iz ideje hri5iansiva kao prave filozofije. Biblija je istinska knjiga mudrosti; Hristos, apostoli i proroci s u i s t i n i t i f i l o z o f i ; H l i s t o s j e i s t i n s k o s u n c e p t ' a v c d n o s t i ,i s t i n i t i P r o m e t e j , istiniti Orfej. Od ovih ideji Zivi apologetski-misaoni svet starohriSianske umetnosti i literature u III veku. Ta starohri5ianska umetnost ne Zeii da iznosi biblijske pradogadaje, niti da slikovno realizuje tajne vere ili dogme, kao ni da slika Elisijum divinizovanih ljudi. Njen stoZerni pramotiv je posledica teSkog vremena progona, koje je istovremeuo i doba krize Rimskog Carstva. U najstarijem slikarstvu katakombi t,idimo izgubljer-ro iovedanstvo, olideno u vidu Oratts, u mno5tvu njegovih molitvi u ncvolji, predstavljenih biblijskim primerima, pred jcdinim Bogc,nr-Spasiteljern, iie-jj_5g uvek samo ooka-zqg_ otl93gq.11@ HelLia._U-generaciji, u kojoj stt nastala prva svcdoiaustva ranohriicansk<tg slikarstva u katakombama, ioS nije utvrdena hriSianska piastika. Ona se polako razvijala u poznoantiCkiir radionicama sarkofaga u predznakrt simbolike smrti i besmltnosti. Narodito dva tipa paganskih sat'kofaga,

"q.S-lgleggy93ry pevata, i,ija muzika . oko .njega ol<uplii31G-Ziioti-EiE za lik boZanskogpretvzlrau miroliubiv pretvurra skup. skup miroliubiv skup. ihl ih i pretvzlra sveta.ukroiuje sveta, sveta, ukrocuie ih ukroiuje

iRb6-s ;;tii

pl66;;it-lu

anti dkom sn isIu dovcdan lit,

t
t

,:rt

/ ll 'l

l\'ti (. r.,r,;i

sa zenita tavanice u katakombama i nadin.jen ie sredi5tem kompozicije sarkofaga. Airo u ovoi povezanosti krilati Puti mogu da girlandama kite lavove, bnda to ni u kom sludaju ni.ie zato da bi se smrt pravila bezazlenom u smislu cirkuske igre, vei izja5nienje (kao na sarkofagr-r deda i Zdrelo lava. preds.tavlja..dodatak vojdice_iz. katakombe &tsfl") lepom Hristovom svetu, i da je za nralu hri5ianku, koja stoji izmedu ovih lavova kao Danilo u lavljoj jami, smrt zaista izgubila svaki uZas. Pastir-Spasitelj izvodi je iz smltonosnog lavljcg Zdrcla i odvodi u prcdeo ra'ia. Umrli hriSianin se prcdstavlja i u liku Danil;r u lavl.joj jami, a umeito imago clipeata moie sada, klo apoteoza, da se nalaz-i Danilo, odnose u clipeus-u, preko koji je izbegao larnovima, i koga Viktorije hyLe. u nebo. Motivi smrti mogu da se meniaju, ali Dobri pastir se zadrLava u prekonstantinskoi grobioi plastici. On se nalazi izmedu genija smrti sa-spu5tenom buktiii.l"om na"ohom mestu gde inade Viktorije diZe pobednidlii Stit' u dvori5tu PalatgFarneze pokazuie hriSiansku Jedan hriSianski sarkofas -Bratni par ii-ddffi'Tdfruhvaien metamorfozu ove ideje. ie Stitom, ali ga ne uznose leteie Viktorije; 5tit, koii se nalazi medu tugujucim geniiima smrti, poiiva na liguri pastira ko.ii vraca svoju ovcu iodvoii si sobom i biaani par. P-rava'simbotiki smrti sve vise ncstaje Lt toku ovog razvoja, a kao jedini motiv ostaje Dobri pastir u srcdini. Na pJodi mrtvadkog sanduka Livije Plimitivc, Pastir .ie uokviren .sidron'r i u.e.nend su to-tirmadili kao nadr,r uprard.ienu nzr iiborn. Verniciiog sina BoZicga, koji se pribliZava r"r vcliku ribu, na Sotcr.Jesus Christz.t-s,

l i , , . i 1 r- n r o s t a l n i j d . , . - - - _ sarkofag utM+agjgjgl]pgB-lprcdstavlja osnovni tip sarkofaga sa filozofima.,To zotlma., Io je gLgpgj l{gr" Muze r^y. iu sasvim porisnute sasvim-potisnute Je kolnnozici1"a-Ti1ozofskog l(oryp_ozicija t_rlozo.lskogg$Ugj

ustanovit'Dobri pastil II_I veka predstavlja naprotiv pralik, koji je shvatljiv iz ideje o besmrtnostil Otuda ic nicgov pri'obitni'suprotni"pol or.ans, drugi pralik raliohri(ianske umetnosti, ir komc se olid.aiamt liii.a izeubljenog dovcianstva, koja treba da spase l.judski rod. P,rema tome, pastir-spasitelj u najstarijoj hriSianskoj umetnosti mora se shvatiti u smisltr Tertulijana l<ao,stuiutia" istinite fllozofiie. l\4i srnrj ga na5li u katakombama mcrfu rasutim motivima na zidovima kako dita-u j c v a r r d c l j u , k a o i s t i n s k o j k n j i z i f i l o z o f i j . c . D _ c r - bp 16 r 1 s t i r j. c s r o g a , u p l . r stici sarkofag$Igl'ell.l t+_-li]oZplskm--kqmpbzicijanra i zato ji ..esro rr ccntru tilozolskih scena. Umetniika gcneracija izmedu 250-280. god. stvorila jc sarlolag sa [ilozofima. Kod ove vrite sarkofaga hristijan*izacija dolazi do savrSenstva. Plastika .le ovde, nasuprot slikarstvu,'najsa-

Y\l

vidu nastira. - Dok ie tako Lr vreme severijskeplastike sarkolaga Dobri pastir postao centrllni i jednostranisimbol, dotle u oblast kompozicijana sarkofaz.irna ulazi,pod stalnim uzajamnim uticajem stropnogslikarstvau k-atakornbafigure koja ma, i figura Zeneu m<jlitvi.Tada je ona postavljananaspran-I n o s i o v c u , p a . j e . t a k o n a s t a l an a s p r a m ! a k o m p o z i c i j as a i d e j o m d a . d o - i ' U drugoj gcneracijise vedanstvo, moleii se, stoii ispred Boga-Spasitelja. pastir u sredini takodc sineSiau okriir diiave j6dne pastirske idile. Ideja se proSiruje i tumadi pravog Elisijuma hri5ianskog raja k_ompozici-ono scenamasDasenra rz Staroe za\teta.Kao i u slikarstvu u katakombama, trilogije u okviru pastirske sada se zaiodinje sa predsiavljenjemJonine, teme.Na jednom sarkofaguu Pizi, Jonina trilogija, po prvi put u plastici, Joni i Danilu se uokviruie centralnu siniBoh6eu-lguru Pastira-spasitelja. pridruZrije i Nojev ko'r'ieg.Mala-filijana je na poklofcu mrtvadkog sanduka, koii je zatvarao njen grob u zidu, predstavljena kao Zenski Noje u malom koidegu, koji iz buinog mora smrti hrli"spasonosnojobali-pastirskog raja. Na beogradskom Joninom sarkofagu stoji Dobri pastir usred draniati6nih zbivania smrti i spasenia.Tal<oova kriptol'rri5ianska centralnalidnostotkriva motive iz Bi6lije, ili ne kao istorijdku gradu,vei a. S +. to+,?q,,r?.eoge-ragiic-no kao .predoiavanje nj cgovog.i i na. spasenj S.toie stupio na pozornicuistorije umetnosti ka,obiblijska liinost, krije O tr Iiftirb astira-sbisiielia . v a i t r a s t i r u u m e t n u . s tIi] l v c k a n e s m c s e z a 'sa poziiini-litovirira fastira u hri5canskoj trmctnosti, koji prcdmeniti zvanja, koje jc on Hrista ili alegoriju episkopskog stavljaju il1 alegorijr.r

u pozadinu, tako da je'pravi smisao predstave disto fiiozofska rasprar.a. Tema ne proizilaz,i iz zanimanja umrlog; dak je filozofski braini par dat u filozofskom ruhu i ba! na grobu se izia5niiva za filozofiju kao nauku <tst(\ o besmrtnosti. U ovom skupu nisu predstavlleni platonidari filozofi po siruci, veC kinidari, lutajuii .rorodtri uporioii. ro'a;;;ffiL filozofskih skupova.nikad nij^c.izos^tavljcn sunc_A!i ili peiiani sat. Tu brainj par sedi predstavljcn.kao filozof i Muza sa sunianim satom mcdu lavotjma koji razdiru divokoze - \ou Sto je to sh-rdaj na jednom sarkofagu u manastiru Sv. Pavla fi-rori le mura u Rimu - ili ie prikszan izmedu Amora i Psihe, kao i medu clrugin.rsimbolima smrti. Ranije se verovalo da ledan portrctni, r-raroditoupedatljivo prikazan, filozof ove vrste predstavlia osnivada novoplatonskc filozolije o besmrtnosti na dvoru cara Galijena. sam o g P l o . t i n a , k o j i j e n r i t o E r o s u i P s i h i l i S i < .n rjcgovog iukijanikog ka. raktera_bajke i rriinio, ga simbolom uzdizanja duse kro? smit u og1oas.,, - ., - Z a d a l e k o s e T n ir r t i c n j k o j i j e i z v r S i l a p l o t i n s l i a Y [ilozofiia na umctnost ovc g e n e r a c i j e k a r a k t t ' r i s t i i r r o . j c 5 t o s a d a L - r l 0 o r i r . g r . c b r 1 lv hr a l n , k o j i j e i z dvoj en- i2 svo j e prvo-bi tne',)'eze, moLe a r iEEo?fillio-ffi metn i" si mbol za prolal'n.ie du5e kroz smrt. Na sarkofazinla velikoe formata, srobna v r a t a s e n e l a z c u s r e < ll i l o z o f s k i h s c e n a i l i s l u z e k a o o i i v i r Z c n i k o J a i i n i pokret pietas. Reljcfni ukras ovakvih'rata sastoii se od n'raski la.,u"u i . r a j s k i h g i r l e n c l i . . K g ; 1 i j e s u h r i S c a _ ns i imbolu smrtf, oliienom u grob. nim vratima, dodali i figuru pastira koji donosi spasfNa paganskin"spomenicirna moZe da se u otvorenim vratima pojCvi ibda-drl5e, Hermes; o,va vrata ne idu u smrt vei ih, kroz njih, pastir-spasitelj -3li-\rjicani*roz. uvocll u ral:l Celokupni .F-ompleksfilozofije i njenih obeleZja u poznoantidkoj plastici sarkofaga izraiava misao da samo [ilozofiia moZe'da oslobodi bd uZasa smrti. U To vTem-enas-iaju hri5ipnski sarkoTatili filolbfima, ko.ii-iv?ko poznaje:_ovalni s-arkofag u Spi'da-Marija Antika u Rimu, sarkofag iz La palo.la (La Gayolle) u Proi'ansi i deiiji sarkofag u Raveni, koji-potide iz Rima. Zo' Sarkofag u obliku kade, naden na Via Salariia kod Rima, vezuic se za tip sarkofaga sa filozofima, od kojih se.jcdan ialazi u dvoriStrr Belveder-e

,$

. *-

christiana. Presudni preobraZaj ove filozofske trilogije sastoji se u tome Sto se stojeia prijateljica umrlog pretvara u hriSiansku orans, a 1dmga, koja gleda u Dobrog pastira, izgleda.sa njim spojena u grupu od idve figuref Nova kompoziciona ideja,. puna.napona,.nastaje kada se ovaj polaritet dvede u postojecu strogu simetriju trilogije. Kada ie u Galiii, u to vreme, vladao Postumus, nastao jc tamo jedan od najlep"Sih i najitarijih hri5ianskih sarkofaga, koji je poreklom iz grdko-maloazijskog umetnidkog pravca. Ovaj sarkofag je otkriven u ranohri5ianskoj grobnici yJlQF*q]rti gluu^tg danas_u B.riniolu (Brignolles). On olidava grdku varijanTd-kaile iz Via Salarija. Srednja grupa sa tri figure njegove kompozicije moZe se danas nazvati klasidnom tvorevinom hriSianske plastike III veka: istiniti filozof se nalazi izmedu Dobrog pastira i iene u molitvi. Tajna njegove filozofije zra(i iz ova dva prasimbola hriSianske umetnosti. Ova hri3ianska trilosiia nalazi se izmedu Dersonif i k a c i j a H e l i j a i b o g a p l a n i n e ; s a s v i m i e , - d " a k l e ,p o t p a l a p o d k b s m i i k i nadin miSljenja neoplatonizma. Pored Molitelike leZi kotva kao tajanstveni simbol hriSiansl<e nade, a inade uobidajenoj predstavi velike ribe odgovara ovde figura pecada; ova vodi poreklo iz apologetske predstave sveta, koja poicv od Tertulijana kruZi oko vclike ribe (Hristos), njegovih malih riba (hri5iani) i misiiske sluZbe pecada na ljude koju je ustanovio Hristos. Opet postaje jasna veza sa najstarijom ikonologijom u katakombama. Kanelovani hri5ianski sarkofazi sa filozofom u sredini su nosioci daljeg razvitka. U uglovima tu stoje jedan prema drugom orans i pastor bonus, ili Dobri pastir i pecad. Ovaj poslednji onda stupa u bliZu vezu sa tajnom kr5tenja, dok stado obeleiava Pastira kao bliZeg raiu. Simbolidna figura pecada ukazuje na oslobodenje doveka iz sveta i njegovo udlanjivanJe u ecclesia militans; nasuprot tome, Pastir olidava definitno spasenje u smrti i udlanjivanje u ecclesia caelestislZa jednostavniie kanelovane sarkofage, dija se struktura zadrLava do IV veka, stvaraiu se tako sledeii oa.o"ul'simbohenih figura: Dobri pastir-orans, Dobri pistir-pecai, filozof-Dobri pastir, frlozof-orans, pecat-orans. Trodlana kompozicija sa sarkolaga iz La Gajola sc onda, prvo na sarkofagu u crkvi Santa Marija Antika na rimskom forumu, proiiruje bogatim motivima iz biblijskih scena spasenja, koje su vei bile ostvarene u slikar-

'pax

Egidijev sarkolag, Penida Up. strane 82,113.

(Penigia). Detalj

srednje gnrpe:

Ilristos

na prestolu,

Eklezija

i apostol:

stvu katakombi. Pored Moliteljke, kao sadrZaj njene molitve, stavlja s dvodelna ikonografija Jone. N-a pastira-spasitelja se nadovezuje pride, okg.Jordana sa krStiniem Hrista i sirnboidr.rom scenom ribarenla. Takc dakle, po prvi put u plastici, stoje r-rantitezi Stari i Novi zavet, iedan na spram drygog kao molitva i ispunjenje, ili kao obeianje i spas,-ali i ka, primeri ljudske bede i spasenja BoZiieg. Tu se istovremenootkriva sm sao takve biblijskc umctnosri u najstarijoj plastici. Nijc u pitanju prir cip istorije (res gestae)niti doksologiia'Hriirovog iini spaienia, vec s na ovim galije-nskim sarkofazima, u ei.jim sc kompozicijama Hiistos ka. lidnost i ne-nalazi, pojavljuju bibiiiski motivi kao'argumenta, kao zahte "ovakvi i.obeianje hri5ianskog udeiria o bbsmrrnosti. Sroga biblijski mc tivi.ne preovladuju,_ niti zadobijaju iskljuiivost. Oni, Sta vi5e, oitaju rt, zani u op5toj ikonologiji.

S /.,',i
r')

>'f

-+
Ali baS na podrudju hri5ianskih sarkofaga sa filo-zofima nastaje p-rodor ka hristoloiki usmlrenoi umetnosti sarkofaga. SadrZaj ove istinite filozofiie ieste Bos hriSiana, naiavlien kroz Bibliiu, a hri5ianski filozof, onakiv kakav ie*prikazan na sarkofazima, objavljuje, prema jevandelju, da ie istiniti tiloiot u naiviSem smislu onaj koji ne samo da propoveda besnrtnost, r'ec.ie kroz 6in vaskrsen jaI'azarevog, izvrSava na ljudima. Tako [ilozc-rf odaic u liltovnom skrivaniu Flrista u slici Dobrog pastira, istinitog Orfc.ja, istinitog Apolona l<ao i istinitog filozofa'rU liku ovog poslednjeg Hrisios po prvi pit izlazi iz shrivenosti i pretvara se u umctnidki individualnu fi-eui'u. On rtosi kosu i bradu, ogrtad i ,sandale poznoantidkog filozofa, drTi kn.ligu istinite filozofiie kao svitak u ruci; kao znak svoje dudotvorne snagJ nosi Stap kinidkiir filozofa, koji su njime stvarali iuda, ledili bolesne i vaskrsavali mrtvel Jedna hri5ianska ploda sa loktrltrsa r-rKaprto[nslror:r--nuzeju u Rimu baca i a s n o s v e t l o n a t a j r a z v o j , h o j i s a d r ' 2 il o $ f n i z a k o n n u Z n o s t i . F i l o z o f - i c izalao i'z srediSta, a hriSc"inski prasimboli (pastir i oratts) nedostaju' On ovde ne stoji r-rsrcclsvojih a.gzrrnenta vet.jc kor.nponovan u siobodnoi simetliji i postavljcn nasprarn glavnog dokaza svog udcnj:r o besmrtnosti, l lc e n o m L a z a t ' e koie niie viSe uopsteno, ltego se iztaZale novo./.ltvctl)ols vog uaskrse.ria. Ovom bibliiskom scenom se, istovrcmcuo, umcsto jgdnog siribola besmrtnosti ili ljddskog clivinizovatria, o5tro sttodava biblijsko dudo o laskrsenju tela. Na taj nadin Hrlstos stupa, pn'i ptrt, u kn-rg l.rliScanskefilozofskc kornpozicije, u punom dejstvu, primernim iudorn vaskrscnja iz mrtvih; on sam je istiniti fllozof ,'philosopluLs philosophortnn. To oznadava brzi kraj motiva hri5ianskog filozofa u umetnosti. On le Hrista izveo na scenu i p o v u k a o s e k a d a s e H r i s t o s i r o j a v i o . A l i o v a i C l t r i s t t t sp l t i l o s o p h i c u s ( c 1 ' iricus) nije vi5e skriveni lik, 'ieC lidnost-koja zraii autoritct. Svitak jevandelja u njegovoj ruci nije viSe samo knjiga istinitc mudrosti vei dokaz njegove apiotntite punomoii, a svojim iu-dotvornim Stapom on vraia iz smiti u Zivot. Nastanak tipa Christtts philosophicus ne samo 5to je najveci dogadai u prekonstantinskoj umctnosti,-vec je on doveo i, do najradikalrlijih"posiedica. eak i pasiir moZe sada da postane philosophus ltert$, a u sliiarstvu katakombi, kao i na naistarijim sarkofazima sa Jonom, Lazarevo vaskrsenje je glavna scena i ona to ostaie vekovima. JoS u vreme kada je Teodorih Veliki dao da se ukrasi mozaicima njegova dvorska crkva u Raveni, na njenom severnofit zidu, u poprednoj osovini naosa, nalazilo se u sredi5tu Vaskrsenie Laz.ara.Kada sc prida o Samarjanki na kladencu slika na zidovima katakombi III veka l<ao grupa sa dve figure, onda to nije viSe uobidajena biblijska terna, r'ei je u vezi sa soteriolo5kom ikonologijom, kao fiiozofska tema o istinitoi vodi Zivoga iivota. Tako tema istinite filozofije proZima cclokupnu prckonstantinsku umetnost, koja je usled toga, kao ars stti generis, potpuno nczavisna od carske umetnbsti u opadanju, i koia ie kao podzcmni pokret u bukvalnom smislu redi iznudila svoj sopstvcni razvitali od tetili serrcracije.

,i

stup.ljen na.jcdnom tctrarhij skom kanelovanorn sarkofaglu u Muzel d Torlonija,-pre.dstavlja prclaznu pojavu, koja brzo izumire. Sredi5nja kompozicija Molitcljke najlepSe je izra'zena na sarkofagu, narlenom ni_\{ia_Liugara. HliSiarrska Molitcljka sravljenaje na postolje,arhitektonski i ornam e n t a l n o i s t a k n r r t a .i o k r u Z e n a g o l u b o v i m a . O n a n i l e v j 5 e p o s t a v l i e n a n a spr?p1 pastjl.a sprarrr liao u t-ucrnlno.l IrZLO jepostala l-ucininof groonrcl, grobnici, vec vei Je postaia slmboilcna sim6olitnaizdvojetzdvojelrLrsu|zr ,1 --t n a . l i g u r a , C i j c s c z n a c e n . i cm o T c v j S c p u t a p o d v u i i . O r a n s s e s t a v l i a p s d arkadu koja, u rimskoj drzavrroj umCtnosti, uvq-k imilZtisetn-kaiakiii; ^( ona-Eoze ?"a s-ena-laz,iusred mashnor;-og drvcca--i ai u"a" .pt"i.;""" j": l u b o v i m a , . s i , m r : o l i m ap a x c h r i s l i a n a i n . f t a r a d i s o . T a m o g d e i t o l i " i z m e ? u a pccada iDobrog paslira, ovome se dodaje stado nje on vs o\.e er a i a , a m o t i v og /a p c c a i a s e o b . i a S n j a v as c e n o n l H r i s t o v o g - k r s t e n i a . u" umcrnostiz izmedu 220. i 280. god. bila simbol ioviianstva koje je pbdlozno smrti,otelovljenje deZnie ia rajem, molitva u nevolii boeli Siasiteliu. promena u t u m a d c n j u , k o j a j c n a s t a l a o k o 2 8 0 . g o d . , j e t e m e l j n a .l N o v i , o r a n s n i e < / : -'r z m a k l a s l c r i s m r r i ; o n a j e s i m b o l h r i S c a n s t v ak o j e j e i z a b r a n o k r S t e n j e m , olidenje verske sigurnosii, hriSianske securitas i"pax christiaza u carstvu koje. nije od ovoga sveta. Orans (euche) ni je vi5e zo! za pomoi, vei izia5njavnje i oboZavanje. najbolje potazuje stvaraladko delo generacije oko 2g0. god. 9vd6 se" Umetnost u pravom smislti Nestije nadelo sup-rot-redi; -postaje umetnost raja. nosti i napetosti, a motiv filozofa postaje sve simbolika smrii se odstranjuje. I. za'mernost ie smrt upletena u pobedu. Stroga pojedinadn a f i g u r a D o b r . r g p a s r i r a m o Z e -d a s e u d v o j i , ' a s i m b o l s p - u r " n 1 l d a , " p r o l i r i u p a s t i r s k . ip e j s a z . S a r k o l a z i s a o r a n r i m a i z t e t r a r h i i s k o g v r c m e n a pokazuju, shoro bcz izuzetka, orarts izmed. dva Dobra paitiral Ne samo na podrudju idile pejsala, nego i-u nosnji i bliskosti o'ih pastirskih predstava zivolu.poznoantidka narodna umetnost stqpa na m-esto strogosimboliinih oblika. tlkoliko s.e vise gubi veza sa _filozofijom, utolik"o jada -'- - - z c l j e z a v a r i j a c i i n m a ,p r o n a l a l c n j i r n am o t i v a i i d i l i i n i m r r r e d s t e r . l i a n i " saikofazisa pasririmi sadaop"t i*aiu u"iit" Ji.""rij;-i;;;;'":;i;;"bila danje predela, sadrze.nadcla koja su razvijena i u"severijskol umeinosti. Lijrije prcdela, kojc su simctriino postavlicne,p."t.-urui,, ielo sark g . t a g au S a r c n i p . r c c l e o , , u _ n o 'o i blik rcljefa, koji se nalazi negde izmedu slikars.t'a i plasrikc. U idilicnom sarcnilu i p o k r c t u , p o r p o m o g - n u t i mp o l i -sc nai vn i' s,.et pasii.a, sclialia lg;ott:.t& nt kol a nc. izb3g els_11'-Zl,ila, odvi j a l lovaca, prrKazallllrt(roz mile_tlgurc, u trvek novoizmiiljcnim scenama

Po5to su detiri simbolid-ne figure - ligura istinitog filozofa, Dobrog pas t i r a ,o r a n s i p c c a d a n a l i u d c " - p o s t a l J s t a l nt i i p o v i i d i n i o c ik o m p o i i c i i e Ir plastici sarkolaga,izvr5avase u detvrtoj generaciji prekonstantinske hri5ianske umetr.rosti, podev od 280. god., vi5estruko kombinovanje.Na sarkofazimasa apoteozom,u iijoj sredini se nalazi Stit, u ugaoni- poljima stoje naspramnoDobri pastii i filozof. I orans (ustvari p"ietas) moie da se suodi sa figtrrom pecadau ugaonim poljima. Prvobitno naspramno pos_tavljanjc pastira i orans ostaje i dalje. _ *t r t r o l i t c l j l < aDobrr,rs "sc o n d a , ' o k o2 8 0 .g r - ' d .p ,ostavija , r r . " d i S t " s a r k o f a g aT i m c i p " udrtrpuil" oi .piiit-riror.fr['h ;;;;.'47;;,; j;;t: , najjasn'iicobelczerro O-vajrip, koji je zaf kvirena kinickim lilozofjma.i, pastiroh-spasiteljem.

35

1+
iz svakodnevnog prede Zivota.Takveslikovite kompozicijesa stepenastim lom traZeizolovanestojeie fig:urezacentar i uglove; svojom velidinom,uspravnim drZanjem i simbolidnim sadrZajem,one nagla5avajukompoziciju. Jedna od najizrazitijih tvorevina ovog. vremena je lri^iianski sarkofag sa pastirima, koii u Late+anskom-rruze.junosi broj \l$0. Bez naglaSene sredine, razastire se pieko povr5ine, po asimetridnim)iniluma p"ejsaZa, ditav jedan Sareni i nevini svet pastirskog i seljadkog iivota'. stado na odmoru, uspavana jagnjad, ovnovi u borbi, pastiri koji muzu, vinogradari pri rezanju, volovska kola sa vinom; doveduljci kao Puti koji nose pelerine, trenutne scenei slike sa rada u vinogradu i na pa5i. Rad i radost iu utopljeni u Sarenipredeo, dija je vesela idila joS pojadana polihromi jom, iz koje blista zlato na krznu Zivotinja i u kosi ljudi, u liSiu drveia i u naborima ljudskog odela.Kompozicija prikazuje uzdrzanjesiroma5nog sveta u viSu sferu, vedru idilu zadovoljstva koje je izraZenonaivnim sredstvima narodne umetnosti, bez veze sa ma kakvom tradiciiom. Ovakve i j e z a k o n i t o s tu v r e m es v eb o l j e p o z n a j e m o k o m p o z i c i j ei , i poslednje na osnovu novih na\aza,na Lateranskom sarkofagu sa pastirima su narodito naglaSene vertikalnim figurama na uglovima . Oransi pastor bo,rrrrs stoje jedan prema drugom,a uokviruju i predskazujurajski veseli svet.Obe prahriSianske simboiidne fisure stoie kao okvir raia, istovremenosnaZnei ozbiljne,stroge i uspravie.Uokvirujuii i dajuci imisao, one nagla5avaju idilu siromaStva, a kompoziciju dine predstavomhriSianskograja. - Najplodnije posiediceimao je nadin komponovanja,koji se nastavlja u tetrarhijsko vreme, i iiji je rezultat sarkofag sa predstavompastirskog raja. Tema sarkofagasada nije viSealegoridna vec figura pastor bonus-a, kompozicija pejsaZapastirskog raja. Tu pasu u miru, jedni pored drugih, volovi i koze, jaganjci i ovnovi. Pastiri muzu, odmaraju se naslonjeni na Stap,slu5aju ptice, hrane svog psa, sviraju u sirinks; seoskomZivotu se pridruZuju drvosedekoje dovladedrva i seljaci na svojim kolima. Tu je i pastir koji nosi ovcu najde5ie predstavljen kao uspravna figura u sredini. Ali on sada nije viSeznak spasenja u sferi smrti, vei se nalazi usred drugih pastira i usred sveta nevinih, siroma5nih, kojima pripada carstvo j" pasto.rbonus pr.vobitnouvek bio mladiiki golobrad, sada nebesko. l\o se izmenjuju razni tipovi pastira, dak i tamo gde su upotrebljeni kao uspravne, srediSnje i ugaone figure. Pojavljuje se i bradati pastir koji nosl ovcu. --llSto dalje napreduje tetrarhijski umetnidki pravac, utoliko vi5e se asimetridne linije predela izravnjavaju u horizontalne, gube svoju neusmerenost vezujuii se na vertikalnost ugaonih figura. Tako se u kompoziciji pojavljuje tadna pravougaonost,a u poznotetrarhijsko vreme nastaje raskoSni sarkofag sa dve zone. Orans ie u sredini poznotetrarhijskih sarkofaga sa pred;tavffiEj;Jredstavnici ove vrste sarkofaga nilar" r" ,t Vjla Medidi u Rimu, u katakombi Sv. Kalista. Stepenovani predeo pretvara sE:fi*ttrOpojasni i horizontalan; sistem sa Jri..usp-1,4ype figure se potpuno udvr5iuje. lgaone figure pas.tirasve vi5e ulaze u celoku.pnukompoziciju raja; na tal nadin jedina simbolidna figura ovih sarkofaga sa rajem jeste srediSnjaorans, koja je naglaSena i izdvojena antependijumom, a pored koje se nalazikovieZii sa svicimajevandelja.
Sada Dobri pastir koji nosi ovcu postaje jedna od mnogobrojnih vari j a n t i . p a s t i r a : p o r c ' d b r a d a t o g s t a r c a k o j i - s e -p o S t a p a ,m l a d - o gp a s t i r a k o i i se oslanja na svoj Stap i bradatog pastira sa prekr5tenim n'ogama i r.eiikim dZepom na ogrtaau, pastira koji sede na klupicama i parova pastira koji razgovaraju. Svi ovi pastir.i, pa.i onaj ko;r nosl ovcu, mogu u ovim narodnim predstavama umesto tunike da nose osrtad. Umest"o ozbiline figure pastira-spasitelja koji zahteva poitovanje, i ovim rajskim pr.d"lima.pastiri,vode prisne komsijske razgovore, iii su pak precistavljeni pri drugim poslovima, u radu i odmoru. Na kraju ovog rizvitka nilazi se disto pastirski sarkofag, ranog IV veka, kakav poznaJemo sa jednog odlomka,u predvorju Sv. Marije u Trasteveru. Pastor bbnus i orins potpuno nedostaju; u sredini se nalaze pastiri u razgovom, u vidu dve grupe. Ove kompozicije raja nasravljaju-da iive, u Ja2etom obliku, joS"u IV v e k u n a k a n e l o v a n i l ns a r k o t a z i m a s a p a s t i r i m a , a d a u o v o m u m e t n i i k o m Krugu ne nastaJu nove rcleJe. LIoZemo da ukaZemo i na jedan drugi put ka prekonstantinskim sarkotazima sa predstavom raia. Jedan viso-l<iiarkofag sa stepenastim nadinom komponovanja i vertikalnim trojnim sistemoml koji se nalazi u malom gradskom.muzeju u.Veletri, pokazuje u sredini visoku figuru Moliteljke, dok.je sedeii zami5ljeni pastir, kao qgaona figura, postlavljen naspram p a s t r r a k o j i n o s i o v c u . ^ R a jp a s t i r a s v e d e n j e n a n a j m a n j u m e r u i s m e 5 t e n je oko.desne ugaone figure pastira koji razmiilja". Stefenasti predeo je, n a p r o t i \ ' , s a . s v i mi s p u n j e n b i b l i j s k i m s c e n a m a : D a n i l o u l a v l j o . yj' a m i , j o nina trilogija, Noje u kovdegu, Adam i Eva, simbolidno skr:aieiia scena duda sa hlebo'r,ima. Kao na zidu sa slikama, ovde oZivliuie simbolika spasenja i besmrtnosti preneta sa slikarstva u katakomba"mi, elli ie duh verno odu'an na sarkofagu iz Veletri. Kompoziciia bibliiskih sieha odgovara rasutim motivima sa zidova katakombi. ri'i slmb6liene velike figure s.u.odjek sinrbolil<e na tavanici kakru smo videli napr. u Lucininoj grobnici. Draz ovakvih kompozicija u slikarst'u kao i u plastici leZi ri s r a z m e r i n a p o n a i z m e d u p o j e ^ d i n a i n i hf i g u r a i b i b l i j s k i h s c e n a s p a s c n j a . Iz ovog odnosa iz'redu sarkofaga iz Veleiri i-sveta katakombi objaSnjava se i to da istiniti filozof. sedi kao jedan medu ,mnogima usrea bibtiiititr scena kakve se ne pojavljuju na zidovima katakomEi. on se nalazi usred s t m b o l a s p a s e n j a , - k o j ei S d i t a v a i z J e v a n c l e l j a , i iza kojih on sam uzmide. je o sf v.aia.r-r Qvg .pltilosopltus uerus pgktapq se sa defiilcijom Tertulijana, da istiniti filozof ne treba da bude discipilus graeciae vic discipulus caeIi, ne operator verborum vec operatar fictordn, ne veritatis int'erpolator, vei integrator istine. sarkofag iz*Kkiri jasno pokazuje da se takav filoi u-umetnoiti tam iskljuduje. _29f,-|ojiuzmide iza objekata svojTffi-vi, "fiHri5ianska umetnost sve vi5e i viSe ir.eds-tavlja umesto hrisiantog Iozofa njegova f act.a; ali to.su.ona dela objektivnog spasenja iz hrisiaiske religije, koja se nalaze u Bibliji. ostaje pitanje, y iemu se sastojala unutrasnja prinuda za stvaranje biblijske umetnosti koja je.poiela rime 5to su hrisiani slikali primere ipasenjl na zidovima katakombi i,Sto su pri kraju, za vreme poil"dn.lih p.ogu'u hri5iana, nastali veliki sarkofazi sa predsiavom Jone, Noja i Sirzane.

41

1f

Kako nas poudavajuspisi Kiprijana, hriSiani su, kao i drugi, gs.efli-p1e1 a ; l i , s i r n o o n i s u u p r o p a s t i s v e t av i d c l i b l i s k i tcii krai antidkoe"sveia koje nije od ovog sveta.oni su usred oslarelog b"oZjeg dolazak"carstva po."it i koii se rusi iideli svo'i zadatak u tome da stoje uspravno pod i da ne iuSevinamaljudskog roda, da podiZtr ruke ka Bogu-Spasite.lju koji subez nadeu.(Tertulijan). ,l"Ze ;; zemlji ispruTeni zajednosa on-ima ju , dskog T a m o g d e j c , u k r i z i v r c m e n a ,r e i o - b i t i i l i n e ^ b i t i , , q r a t l c v i nla shvataija nije vise dovoljna. zadatak istinite filo.zofije nije dakle vise liudsko'istrdZivanievei izdvaianie facta divina, koja su nezavisnaod scripturac. * i h t i u d r t i n m i S l i e n i ai k o i a j e s a m / o g o so b j a v i o u d i v i r t a e kao postije f actum operata, dakle pozitivis-tidka I umdtnost ovog ioba -metalizika Origena i moralna teorija Kiprijana. i filozofiia Tertirliiana, Biblija upvi.tae. Romae (sahlsintperiil stavlji naslrprot salu.s Ona salrr"s i p r a d o m o v i n ud u 3 e ' ravlia ivodi filozofakao i'umetnika u taine-spise ukazivanje T a k o b i b l i i s k i m o t i v i , n a m e s t ug d e v l a d a i m r t , p r e d s t a v l j a j u na tajnu bLsmrtnosti,koja je doieku obeiana pri krStenju,data.u evharistiii i ostvarena u s m r t i . U - M o l i t e l j k i j e n a s l i k a np o g l e dk a n e b u u m o litvl. lta Moliteliku, kao i na umrle, naJonu, Noia i Danila, Suzanui sve hrisiane na najitarijim sarkofazim?, mogq se primeniti reii Tertulijana, koje je upotre6io u ivom Apologetikumu, kao i u. svom spisu 'De oratio'
nen: >Deuttt tangintuS

nohri3ianskeurietnosti sarkofaga ,brojati oblakao, koji na grobu i u stb dolazi iz oblaka. Pri svakom srobu tl-aZeodima Pastira-spasi'ielia Sdnoseniu nove duse od stfane D'obrog pastira, oni zai.ele sebi dobar se pasti i'etar. DLvojdica,koja umire pre svojih roditelja,-po'"'erava. ru, a na kovdegu s6 lili Noia pretvara dak i u lik iedne virgo..orans' ie poZudadonjih siia, DuSabeZi od srirrti kao Danilo od lava i ne sustiZe kao 5to ni Suzanune stiZuvuci, u koje s-use pletvorila oba s.tarca. prcdstavljaju bivremenuse na sarkofazimasve^desce U postgalijenskom bliiskiiroiivi. Nosioci razvitka postaiu sadasarkofazisa Jonom,koji najtipu kanelovanihsaikofaga sa srednjim itnago clipeata' deSieplipadaiu 'tema kojq je bila. na put.u dg postane pivobitno carske apoteoze, Tu je eradanska-l na taianstvennaiin postala hrisianska. Medu simbolima buktinjom lmrti - kao (to su iavovi, godi5njadoba, geniji sa spuSte-nom u raiskoi senci od tikava, koji je i Eros i Psihe - motiv bla2enos'Jonc preuzetiz Jonine trilogije sa slikarstvau katakombaqS,Postavljase^pod ovdc ilj i raj pastira. k o s a - o i 6 d a s e n a l a z ii P a s t i r - s p a s i t e cliptus,ispod se-predstivlja piedeo odvodenja duie u nebo, stoga tu nema.mestaza drimatiku bacinia u more. Ipik se senici od tikava clodaieglava kita; u itisa.apoteozom. smisaoovog skraiivanja postaje,jasanako se poveZe tu: du5u uziose u rai krilate Vikloriic ili nagi Eroti, gde ie biti blaZena kao i Jona u senici od tikava. Na iednom sarkofacu,koii ie sada uzidan u Vilu Mccliii u ,Rimu, Psihe oslobodenatela poiazi na-put u raj, koji je predstavomJone Sto spava oznaien kao hriSianski.Tu se borc dva slidna svcta: paganskai hriSianska umetnost predstavljanja raja. Umetnost ovde postupa isto onako kao Sto Tertulijanbbrazlaze u ivom Apologetikumu: elisejska polja paganske mitologije"nisu ustvari nista drrrgo db spekulativnaskretanja sa ideje

Ofal'ttes<. Za p,agane Su Svl Starozavetnl

IIKovr ra-

praraja, koju jedino l.rriSianstvo moZe verno da prikaie. Ovde je red o dopuni ove iclc.jeu smislu III veka. Hri5ianska umetnost stavlja, naizgled beznadajnirn motivom blaZenog Jone, svoj pciat ideji o uidizanju du5e. Kao 5to jc Jona ponovo izaiao iz Zdrela kita i iz mora smrti, da bi podivao u senici od tikava, tako ie i duia, u trcnutku u veditom blaZcnstvr"r kada se odvoji iz svoje syntplegnu sa materijom (antor), otiii u raj kroz vrata smrti, a u dunu Zivota preko podzemne reke smrti. Ovde smo u moguinosti, Sto inade nismo ni u jednom pogledu, da prepoznamo proces hristiianizaciic u ol<vir-u teme aDoteoze. Dalji-stupanj razvoja pokazuje-kanelovan sarkofag sa Stitom u Luki. Clipeus se ne nalazi vi6e r-rsredsimbola smrti, vei medu pastirima, a simbolika spasenja ie ovde pojadana. U Stitu sa apoteozom umesto portreta se predstavlja umrli u liku Danila u lavljoj jami, koji se spasao. Clipeus lebdi iznad Jone u senici od tikava: time ie izredeno da ie anima salvata prispela do svog cilja, u hriSianski raj. Ni jednom sarkofagu ovog ranog tipa sa predstavom raja, koji se danas nalazi u Santa Prasede u Rimu, takav clipetts obuhvata scenu sa Jonom u senici od tikava. Verovatno srr takve kompozicije sa Stitom, zahvaljuj6uii metafizidkoj bezbednosti, i dalje dugo Zivele u IV veku, usred biblijskih scena na ranim sarkofazima sa frizom i na dvopojasnim sarkofazima sa klipeusom. Tada su u umetnosti vei odavno vladali novi tipovi sarkofaga i hristolo5ki motivi. Na mesto ove kompoz.icije mogu da stupe i drugi simboli spasenja, pa i Tri mladiia u uZarenoj peii. Oni tada ne oznadavaju nevolju u smislu ljudske egzistencije, vei hrabro izjaSnjavanje protiv laZnog kralja ovog sveta. Ono Sto ispod Stita iskazuje scena sa uZarenom peii, treba vei gledati sa stanoviSta edikta cara Licinija, koji je 311. god. dozvolio hri5ianima da ne moraju udestvovati u kultu cara, aii da se mole svom bogu za spas cara i carstva. Tri mladiia u uiarenoj peci, koji pevaju himnu pravom kralju na nebu, izraZava.juspremnost na muienje i radost izjaSnjavanja. Ono Sto u umetnosti predstavljaju sarkofazi sa Jonom u vreme progona hri5iana pod Decijem, to u umetnosti druge tetrarhije oznadava uZarena pei. Taj smisao postaje sasvim jasan na dvopojasnom sarkofagu sa 6titom iz crkve Sv. Marka i Marcelina, koji se danas nalazi pod zemljom u krugu Kalikstove katakombe. Ovde ie kompozicija donjeg pojasa ispunjena trilogijom: tri ievrejska mladiia odbijaju oboZavanje simulacnrm-a vavilonskog kralja Nar,r-rkodonosora; tri mudraca sa istoka, odeveni kao i ova tri Jevrejina, klanjaju se buduiem pravom kralju, koji im se naginje liao prestolonaslednik sa Marijinog krila; tri dovcka u uZarenoj peii pevaju svoju hinrnu ,divnom kraljevskom prestolu, koji mora da se slavi i hvali za vedna vremena(. U plastici III veka tema sa Jonom je igrala i sasvim drugu ulogu. Na beflinskom sarkofagu sa Jonom, sa"lab-avim raSdlaniivaniim pr6stora, giadenim po tipn kide iz Santa Mari la Antika, tema ienice od iikava ie pro5irena u kompoziciju raja. Ali postoji dvopojasni oblik kompozicije sa Jonom, koji ie ograniden samo na plastiku. Ova kompozicija sadrZi scenu Joninog bacanja u Zdrelo kita i njegovog izbacivanja iz ldrela u senicu od tikava. To je stoZerno saZimanje, pod idejom >smrt-Zivot<, a ogranideno samo na III vek. Ova najstarija predstava Jone pojavljuje se

Ll .

{'}
narodito na tavanicama poentilistidkog stilskog kruga. Ova scena je na sarkofagu iz Santa Marija Antike sa puno smisla postavljena naspranr predstave kr3tenja koje je, po tumadenjima ranog hriSianstva, olidavalo isti polaritet smrti (potonuti, >sa Hristom biti sahranjen u smrtio) i iivota (opet izroniti, ou Hristu uskrsnutio), te.ie tin-re sirnbolisalo tajnu postajanja hrisianinom. U sacranttentunl aquae (Tertulijan, De baptisttLo) kr5tcni prima natrag duh boZiji, koji ie bio udahnut ljudskom rodu kroz Adama, te tako opet postaje inngo (eikon) prilika. Tako hri5iansl<a umetnost, sa ovog stanovi5ta o kritcnju i Joni, mcnja i mit o Prometeju. Na napuljskom odlomku sedi Hristos kao istinlti Prometej na sarkofazima sa Prometejem; dok na suvremenim paganskim sarkofazima Palada Atina udahnjuje du5u u obliku leptira ioveku koga je stvorio Prometej, usred skupa bogova koji odreduju Zivot, dotle istiniti Prometej na hriiianskim sarkofazima udahnjuje Adamu sam duh boZiji i time budi doveka u Zivot. Misiilo se na l{rista i njegovog novog Adama. -Dve predstave Jone se u poznom III vcku naidcsie spajaju joS sa jed" nom drugom scenom, hriSianskim obedom, koii treba evharistidki tumaditi. Ovu vezu najjasnije pokazuje Hertofilin sarkofag sa Stitom, koji se nalazi u Dioklecijanovim termama u Rinru, a dija deona kompozicija oiidava ideju pastirskog raja. Na poklopcu su, kao simboli glavnih crkvenih svetih tajni, naspramno postavljeni hri5ianski obed i predstava Jone. U sceni na moru olidava se teoloSka ideja o doveku kojeg guta smrt, dok je u rajskoj senici od tikava ovaploieno vaskrsen.ie iz mrtvih. Na takvim kompozicijama sa Jonom moZe da se nalazi na obali i svetionik koji daje znake spasenja. Najstarija kompozicija sa Jonom izrasta ovde sa osnove bukolidkog primorskog predela, koji ima simbolidno znadenje. StoZerna ideja spasa ima svoje poreklo u plastici, u slici ribara u.opasnosti i u slici idlle pastirskog Zivota. Ovce iznad senice od tikava i ketos na obali objaSnjavaju skriveuost ovakve bukoliiko-primorske veze. Kasnije obed za stolom u obliku sigme postaje pravi i jedini suprotni pol predstave sa Jonom. Agape sa hlebom, ribom i vinom, odrZavana po-nekad pod vedrim nebom, a ponekad sa pevadem himni, uvek je simbol Hristovog sakramenta hleba. Na pokiopcima sarkofaga sa pastirima narodito je-omiljeno naspramno predstavljanje agape i Jone. Na j.ednom sarkofagu iz Nlpulja ovo suprostavljanje je preneto i na delo sarkofaga. Apoteoza hriSianskog bradnog para, na ovom sarkofaglr sa Stitom, uokvirena je simbolima obeiu svetih tajni. Kompozicija iskazujc da su ovi hriSiani-(kao i Jona) kr5tenjem bili sahranjeni u smrti, i da su dobili iccima p u t n u h r a n u ( v i a t i c t u r t )z a n e b c s k o p u t o v a n . i c ,r r a k o j c k r e c r t n a p -izmeclu itastira-spasitelja, koji'se predstavlja nu poklopcu iznad niih, agape i scene sa Jonom. I Danilo je ovde, kao i inade, ukljudcn u ovu povezanost. Odnos ove umetnosti prema Bibliji je jasan: biblijski motiv se nalazi umesto olans, i preuzima njenu funkcilu. Praideja hriSianske umetnosti ponovo je oblikovana u biblijskom ruhu da bi prikazala dovedanstvo, podloZno smrti, u svojoj molitvi pred Bogom-spasiteljem. U vreme narodnih umetnidkih plavaca nastaje treca velika grupa sarkofaga sa predstavom Jone. Sa trfscene, stepenasto komponovane, najbolje je zastupljena u duvenom sarkofagu iz Lateranskog muzeja (119). Tema ie preuzeta sa slikarstva u katakombama, pa se, otuda, ona mora protumaditi u istom smislu. Iz literature hri5ianskih otaca proizilazi. samo oo sebi, da je kod ove simbolike smrti i vaskrsenja obulLvaienaismrt Hrista i uskrSnje jutro; ni u kom sludaju se Jona ovde ne moZe smarrarr kao pr.aet'iguratioChristi, niti pak Jonina trilogija kao alegorija dogaclaja na Golsoti. Pod uticajenr sarkofaga sa scenama iz Livota naroda i sa stepenastim nadinom konrponovanja cloilo je, na sarkofazima sa Jonom, do idilidnos oblikovanja obalshog predela: na obali oZivliava flora i fauna moivarc-: puZcvi i guStt'ri se penju po zemlji5tu; barske ptice traZe ribe r crve; ribari pecaj!-ri pokazuju ulov .jedan drugom; ispred kamenog tora stoji pastil porcA stada koie sc odmara. U pitanju je, dakle, pririorski pandan bukolidkim sarkofazima sa predstavom raja. Iste motive ima i Jonin sarkofag naclen u Rimu na Porta Anrlelika, koji se danas nalazi u Ni-Karlsberg-gliptoteci; samo Sto ovde, na uglovima, stoji po jedan pastir-spasrtclj u strogo sirnctriinom poloZaju, kao i na sarkofazima sa fi-izom. Ovaj o d r r o s , p u n s m i s l a , i z m e d u p a s r o r b o r t r t s - ai J o n i n e t r i l o g i i e , n e s a m o da in.ra bukolidko-primorske osnove, vei nagla5ava vezu Jonine trilogije sa kr5tcniem, kao-i misao da Dobri pastir iTnosi duiu iz vodd smrti"na obalu koja clonosi spas. Tako na panonskom sarkofagu sa Jonom iz Beograda Pastir-spasitelj stoji na obaii vodi smrti gde se odigrava Jonina sudbina, a na sarkolagu iz Veletri Jonina trilogija (zajedno sa Danilom i pravim filozofom) nalazi se izmedu uspravnih figura Zene u molitvi i Pastira-spasitel,ja,koji su medusobno povezani pogledima i koji postaju nosioci miste,riie koja se izmedu njih biblijski objavljuje. -su Na ovim sarkofazima sa Jonom biblijske scene, koje u filozo{skoj umetnosti bile facta (exempla, argumenta, paradignnta) simbolike besmrtnosti, sada su se osamostalile. Biblijski motiv postaje sada glavna kompozicija, dok opSta metafizidka simbolika ima samo ulogu olivira i tumada. Time je Biblija po prvi put merodavno, sa jednim velikim motivom, stavljena pred odi vernika. Jonin sarkofag sa tri scene, nalazi se tako,- u svom prvobitnonr obliku, izmedu dva viemena. Njegov poloZaj u oblasti narodne umetnosti je potpuno izdvo.jen, uprkos sveg siodstvi koje se primeiuje_u jedinstvu'predeia, slikarskom shvatanju reijeta i ste. penastom Dadinu komponovanja. On je viSe no samo opisivanje idilidnih starrja.Dok ic nr sarkolazinta-.a pasiirima idilicna Sumska livada sastajaliite stada, raclno mcsto drvoseda i prisno mesto pastira koii svrra u frultr, i dok se posao u viuogradu moZeokupiti oko posednika vinograda, ili se mnogobrojnc scene iz raznih poziva niogu skufiti oko pekara u neprekidnom nizu - a na sarkofazima sa haikbm, ni jedinstvenoj pozornici Sumc,.mogu da se opisuju, sa sveZim darom izmi5ljanja i smislom za trenutno, borba sa medvedom ili hvatanje jelena u mr"eZu", ol>ed sa pecenjem divljeg vepra posle zavrSenog lova - dotle je osobenost sarkofaga sa tri scene o Joni u tome, sto se dramatidni doeadai od tri dina istoviemeno saZima u iedinstvo prostora sa jcdnom duhovnom idejom. prida iz knjige o Joni nije tcme povod, nego simbolika spasa i paradigmatiini metod suvremene leologijc. Ovi s_arkofazisa Jonom viSe ne ob-likuju ideiu spasa u smislu figuralnog znaka, vec samo dramu u duhovnom-smislu.

4J

. i-.-

3 zo
Oni opisuju put duSe od zerr-raljskogZivota, kroz srrrt i vaskrscnje, tr vedni Zivoi. Stara ideja hriSianskog spasenja, u okviru poznoantidke narodne umetnosti, dov-ela je ovde do jedne sasvim nove tvorevine' Sarkofazi sa Jonom predstavljaju hri5ianski vrhunac poznoantickc narodne umetnosti. Sa njirna jc, j-ednom za svagda, uspeo prodor u biblijske motive. Neiscrpnoit bo/at-tikog spisa (Tei'tulijan) pokazuje se ovde i lcao izvor motiva Lr umetnosti. Obilje scena obeleZavapoznotetrahijsku umetnost i u i"rriiianskim radionicama, kao Sto to pokazuje sarkofag iz Veletri. To znadi i porast biblijskih scena u narodnim radionicama, i'rarodito posle progona l-rri5iana pod Diokiecilanorn (305) i posle Licinijevog edikta (311). Slikarstvo -u katakombama predstavlia izvor motiva kod priraitaj:r bibliiskc glaelc u t'aovim uticaiin.ra. Prvo dionicama sarliofaga. I sarkofazi sa Jonom podleZr-r ih, po5to odgovaraju primorskoi prirodi, prettzitna. kovdggl Kalio sc tada probio dvopbjasni- sistem, sarkofazima sa .Ionotn sc clor-laicl\'{ojsij,:v<r Sudo sa izvorom, r'askrescnie Lazara i pesma Tri mladiia lt uZarcnoj peii. Na poklopcima sarkofaga sc ne nalazi viSc scctla agape, odnosnrr iefrigerijuma, naspram predstave Jone, r'cciuZalena pci i drugi motirri iz Starog iaveta,l<ao Danilo, Noje i Suzana. Kao i u najranijem. slikarstvr-r se sada u plastici praloditclji ijudskog rocla, u katikombama, pojavljuiu -sa soterjoloikim scenama, takoreii da obrazloZe poAdam i Eva, u vezi trebu spasenja. Najie5ie je to scena sagre5cnja sa zmijorl tra drvctu Ali i prida o Postaniu se sacla prvi put formuliSe u kamcnu: Ilristos, pomoiu boZanskog duha, kao istiniti Promctei stvara i oZivljuje doveka. Time je stvoren zakon srednjovekovne umetnosti, koji vlada vckovina narodito u umetnosti istodne crkve: Bog Starog zaveta predstavlja se r-r vidu Hrista; podev od Postanja sveta, Isus Hristos dela kao Bog izabranog naroda, liao Bog Avrama, Isaka i Jakova, i kao Bog careva i prorolia. Tako nastaju, u poslednjoj decer-rijipre bitke na Milvijskom mostu, najstariji biblijski sirkofazi ia frizom. Oni se mogu prema svom srednjem delu-podeliii u tri grupe: biblijske sarkofagc sa frizom kod kojih se u sredini nalazi filozof, sarkofage sa Dobrim pastirom tl sredini, i one sa Molitelikom u sredini. Najraniji bibljiski sarkofazi sa frizom su oni sa filozofom u sredini. Takav ie Euvena--kada iz crkve Santa+4asi+eAn+ika, Iz IV veka ne postoji ni jedan primerak ove skupine. Ali od ovog tipa vode pol'cklo od-lomci dvdpojasriog sarkofaga sa frizom, koji sc ualaii u muzCiu u Diokleciiauorrirn term-ama u Rimu. Ovde se Hristos pojavljuje - u scenania izledenja, umnoZavanja hleba i propovedi na loii - kao bradat filozof ki' nidir, golih grudi. Njegov lik ic,bez oblika i lepoten; on-je apostol si.o-usiih mJd., naisirJmasnijim, on olidava onog koii jc dbsao ne zbog zdravih vei zbog bolesnih, ne-zbog bogatih vei zbog. sirornair.rih, nc zbog s i t i h v e i z b o g g l r . d n i h .I n a p l c d s t a l i L n z a r c v o g t a , s k r s c n i . rn e z a t v l r e i ' : loktrlusa u pilati liottzcrlatora, l<ao i na onoj-sa latclarrskog sarkofaga sa Jonom, ovaj Christits pltilosophicas ie Hristos sa bcscde.na gori, oko koga sc u kn-rgu okuplja siroma5ni svct. Nikad viSc sc n likovr-roj r-rmctn o i t i . r e m o i e t a k o k o i r g e n i j a l n o o s c t i t i p t ' o p o v e c lr l a s o r i , l < a o n a p o l i hrorlnirn odlomcima. Takvog su ga videli crkveni oci Justin, Tertuiijan i Klimcnt Alcksandrijski. Ovaj Hristos niie imao u svoll zemaljskom telu dak ni ,hoestus huniana", a kamoli nebeski sjaj (caelestis cliritas). Bai zato je Celzus ismevao ovu sliku Ilrista kod starih hri5iana, suprostar ljajuii im antidku predstavu o lepoti i velidanstvenosti sjajnog boga. -onohe Slika ubogog Hrista na polihromnim odlomcima odgovara Sto Tert,nlijan (De carne Christi) o njemu govori: 'On nije imao ni telo ijudske lepote, niti telo ncbeskog sjaja. Gladovao je pred odima davola;-bio jc Zedarr u prisustvu Samarjanke; plakao ie nad Laz,arom; bojao se gledajuci smrti u oi-i,jer je telo slabo, uzviknuo je on, a na kraju je prolio svoj.u krvn. Samo rrerni hri5iani, kao Tertulijan protiv Marcijana, mogli su da kaZu precl jednim takvim Hristom - preditavlienim na poiihromnim fragmentima kako ledi bolesnike od vodene bolesti i od kbstobolie, lcako tcSi silor.na5nc i daje im hleb, kako budi iz smrti devojiicu o n r a k e k a l i b i o n . j c g o r b e d n i c o r p t t s c t i l t u t t ,i b a S z a t o 5 t o l e i m a o takav ltabitris i takar.' izglcd, tako neznatan, obidan i neugledan, biie on n.ro.jIJristos" (taLis enirn lnbitu et aspectlt annuntiabatur). To je najstarijri pr-cdstava I{t-ista r-revropskoj um-etnosti, Christus philosopitictLs'(cyrtictrs), praslilia siromaitrra kakvu su ocrtala jevandelja, a istovremeno najo5triji likovni protcst protiv predstava bogova hod Grka i Rimliana, n okviru hriiianskog podzcrnnog pokreta, u naiteZem vremenu kriza Rimskog Carst',a. Druga vrsta najrani.iih biblijskih sarkofaga sa frizom ima u sredini Dobrog pastira. Na urezano.j kompoziciji iz Kiilja\.ine .katakombe Dobri pastir sc n:rlazi izurcdu A4ojsijevog duda sa izvorom, kao simbola krStenia, i Lazarclog vaskrsenja kao simbola vaskrsenja tela. Na jednoj p l o i i k o v e c r a _i z L a t c r a n s k o g m u z e j a , u b u k o l i i ' n o j p o v e z a n o s t i , s j c d i njeni su u trilogiju Dobri pastir, sagresenje Adama i Eve i Danilo u'lavljoj lemi. Ncdavrro nadeni sarkofag sa frizom i tri scene,iz kripte Sr.. Maksimina r,r Trijeru, okuplja, oko srednjeg Dobrog pastira, sagiesenje prvih ljudi i pesmu o uZarenoj peii. Po idejama naibogatiiu kompoziciju na jednom biblijskom sarkofagu sa frizom, a sa predstavom Dobrog pastira u sredini, pokazuje sar[ofag sa pet scena iz kripte crkve u L Ma d'Er (Le Mas d'Aire). Ispred Dobrog pastira otupljeni-sLJ baba, maika i dete; majka se vei nalazi u raju, a mah-r ierku dovodi baba Dobrom pastiru kako bi je on odneo na nebo. Ova porodidna scena sub specie ntortis uokvirena ie starozavetnim predstavama prvih ljudi i Danila medu lavovima. U ovom kruzu smrti, koii j,e simb-oiizovan starozavetnim primerima, odigrava se dudo povratka cluSe.Stera smrti je je simbolidno pred"obavijenau krugom Livota, koji stavljen obema starozavctnim scenama u uglovima: pored Adama i Eve rralazise Hristovo kr!tcn.je u Jordanu, Sto znadi da si pored starog Adama nalazi novi Aclanr, a pored scene DanilovoespasenjajeLazaret,o vaslirscnjc. Kao Sto se na sarkofagu iz Santa Marija Antika, po prvi put u istoriji umctnosti, Novi i Stari zavet antitetidno odnose iedan prema drugom, tako se na sarkofagu_iz L Ma d'Er Stari zavet pojavljuj-e oduvan u No-vom zavctu. Tako je otkrivena nova moguinost iiomponol'anja, koja polako prodirc, a driji-rezultat ie biblijski sirkofag sa frizom oa 3ea"og

l.tr

"1+

L1 ili dva pojasa, sa gusto zbijenim scenama,dije doba cvetanja pada tek u vreme Konstantina Velikog. Filozof i Dobri pastir se sada povlade iza biblijskih motiva i ne stvaraJuviSesrediSte. Sdmo orans,kojije u toku prvih triju generacija ranohri5Canske umetnosti pretrpela vi5estruku promenu znadenja,ostaje i dalje usred biblijskih scena. Ona postaje anima christiana (anima salvata), na koju se odnose obeianja Starog i ispunjenja Novog zaveta.Tamo gde se pojavi na biblijskim sarkofazima poznotetrarhijskog vremena,ona olidava elettatioanimae in caelum. Moliteljka nije vi5e postavljena naspram Dobrog pastira, ali isto tako ona nije viSe predstavljenani kao simbolidna pojedinadnafigura i otelovljenje moliive, vei de sada nalazi izmedu dva"apostola koji je podiZu ri n6bo. Na jednom sarkofagu u Saragosi, prema njoj se pruZa boZanskaruka. Ova orans na sarkofazima sa frizom iz IV veka oznatava ono isto Sto na sarkofazima sa apoteozom iz III veka izralava imago clipeafa,' umesto Viktorijd, koje uznose du5u, pojavljuju se sada pomoine figure apostola. Meclu mnogobrojnim biblijskim scenama sada se sa velikom ljubavlju upotrebljavaju dve simbolidne scene:dudo sa izvorom (za kr5tenje) i Lazarevo vaskresenje(za vaskresenjeploti). Time Sto je, narodito posle ustanovljavanja praznika ustolidenja Petra, Petrovo dudo sa izvorom potisnulo u plastici Mojsijevo - a ecclesiacatholica, koja je smatrala da je osnovana na steni-Petru, jedina polagala pravo na kr5tenje i obeianje vednog Livota - stupio je, pored Hrista, lik prvog metlu apostolima, jo5 pre Konstantina Velikog, u literaturu, himniku i umetnost. Najstarija grupa tetrarhijskih sarkofaga sa frizom je gnrpa sa Hristom i Petrom, a najotmenija skupina se po ugaonim scenama naziva - skupina sa Lazarom i dudom sa izvorom. Njena kompoziciia podiva uvek na triloeiii >Lazar-orans-dudo sa izvoromn. Na tetrarhiiskim kanelovanim sar[oiazima moZe da se nade i dudo sa vinom u Kini (umesto evharistije) naspram duda sa izvorom koji zastupa kr5tenje. Obe svete tajne se onda odnose na anima salvanda et salvata, koja je olidena Moliteljkom u sredini. Pod uticaiem ove ideje u osnovi se menja slika Hrista. Nestaje Christus philosophicus (cynicis), a novi tip Hrisia je mladolik, golobiad; neprekidnim sistemom kovrda jasno je obeleZenkao heros, u smislu poznoantidkih sarkofaga sa Hipolitom. Palium i sandale on preuzima od Christus-aphilosophicus-a, ali pre lidi na Dioskura no na liinidkog Zevsovog sina; ovaj tip ostaje ograniden samo na soter-a; ni jedan od pratedih figura apostola ili lidnosti iz biblijskih prida nema taj tip. Kao kontrast bradatom tipu Petra, diie sam najstarije tipove otkrio u katakombi ispod Sv. Sebastijina, izvr5ilic boZanskih dudotvornih dela, koje je Bog n-aloZio, deluie beskrajno mladoliko, snaZno i kao okruZen tajanstvenom doia. Ako je pesiriistidko shvatanje Christus philosophicus-apostalo na osnovu"Jeieja,53, i na osnovrf apologetske literiture - u svesnoj suprotnosti sa antidkim shvatanjem Apolona, onda se hri5iansko shvatanje ovog novog tipa Hrista bliZi idealu lepote i snage apolonske predstave boga u tom vremenl.t. U Vita S. CaecilieCypriani per Pontium Hristos se pojavljuje kao opreko svake mere snaian mladiio. On pretvara vodu u vino, donosi zdravlje i Zivot, izvr5ava duda po boZanskom oVlaSienju i ne nalazi se viSe usred najsiroma5niiih medu siromaSnima kao jldan od njih, vei dolazi k njima uimislu proioga Jovanovog jevandelja: oRedpostade telo i beSemedu nama i mi vjdesmlonjegovu divotu.. time su poloZeneosnove konstantinskoi plastici. Iz idejnog sveta najstarije hri5danskb umetnosri objaSnjavase sada neobidna tvorevina ranog IV veka, koja je do danas osfala 2agonetka- sarkofag sa.Nojem u Trljeru. On nij6 iiabrao motiv predstaie Nojevog poprsja u kovdegu,nego se na njemu nalazi predstavljena osmodlani Nojeva- porodica. Ona je data, kao Sto pokazuju frizuie, u vidu jedne trijerske porodice ranog IV veka. Stanovnici kovdega pozdravljaj:u goluba kao vesnika spasenja.Bezrazloino se ovo neobidno siroko preditailianie smatralo kao narativno ili epsko proSirenje prasimbola. fako, metlutiir, u pridi Ge.neze, broi osam ne igranikakrri nagla5enuulogu, ovaj broj se mora simbolidno objasniti u smislu prvog P6trovog pisita. po"tome je u kovdegu samo malo njih, tj. svega osain du5a, Jpiseno iz vode, kao 5to se to_dogad-a i pri krStenju. Po Kiprijanovim piimima sam petar je ovim redima otkrio tajnu jedinstva crkve. Po njima je Nojev kovdeg tajanstveni uzor Hristove crkve. Kao Sto su spaseni samo oni koii su"bili u kovdegu,dok su svi van njega propali u potopu, tako Cese spaiti samo oni. koji se.nalazeu brodu Hristove crkve. Trijerski sarkofagsa Nojem olidava, dakle, stav vere ecclesiacatholica, koii ie Kipriian prv-i put ov"ako ^ie formulisao: >salisextra ecclesiamnon est<<. Kada koviee, koii ovde zauzirnaSiroku sredinu na delu sarkofaga izmettu dva stuba,llika-Crkve, onda se ni u kom sludaju ne mogu onisto vezuju girlande i sede jedan naspram-drugogu ugaonim poljima, a pored togi su jo5 i nagi, objisniti kao reljeti u vezi sa pozivom umrlog; oni se moraiu pridodati ideii ovenCaneCrkve (beata eCclesia, flores, corona ob glor[ani, Iila, rose), ri o.tom smislu-u kojem na tavanicamanajstarijih katakombi girlande,ruZe i ljiljani obeleZavajunebo. Vernici tcoii ZivL u crkvi, biie"stavljeni radi svoj.ih r.asluga, kao liiliani, u cvetni ukras nebeskecrkve, a r'adi svog mudeni5tva,kao-ru)e. Na trijerskom sarkofagu sa Nojem kovdeg predsiavlja sliku ov-epobedonosne,siavom oventanelvedito ivetajuie ictlesia, koja je-ukraYna girlandama pobede. Ovde dakle istorija ideja umetnosti IiI veka dolazi do vrhunca. Ovim izjaSnjavanjem za ledimi blaZenstvujuiu crkvu,.trijerski sarkofag s_a Nojem, s6 nalazi na pr-elomuka novoj eposi e.yrop9l.<9 um-etnosti.Ova kompozicija crkve ukazuje na sudbonosnu godinu 313. y kpjoj je, posle biike na Milvijskom mostu, prvi hri5daniki car sam odredio sudbinu rimske umetnosti u smislu hri5iahstva kao nove drZavne religije.

+8

45

I I . O D K O N S T A N T I N AD O G R A C I J A N A , S u c l b o r t o s tg to a t l i t t a3 l 3 , t t r i l n s k o j c a r s k o j .u r n e t n o s t i

Kacla je car l{onstantin poslc uspcinog ratnog pr-rl-roda, u bici za Rim izvojevao konadnu pobeclu na-Mjlytblom-mesirL i kao pobcdonosni impcrator slavio u Rimu svoj adventu.s,pc,delo ie i za rimsku drZavnu istoriju umetnosti novo razdoblie, koje se tiho, ali Lrporno oglasilo vec pod tetrarsima, a tek sada se moglo potpuno razviti. Ova umetnost je oznadena kao prva evropska ars christiana i obeleLena ie kako slikom hri5ianskog cara tako i carskog Hrista. Na Vic sacra rimskog forun-ra, odmah desno poito se prode trijumfalni Titov luk, car Maksencije je sagradio velidanstvenu trobrodnu baziiiku, zasvedenu kasetiranim svodovima, sa snaZnom isturenom apsidom, kao carsku trijumfalnu odaju, sudnicu i dvoranu za prijem. Ovoj velidanstvenoj gradevini, kojoj su ravne samo one u Splitu i Trijeru, novi tri jumfator, car Konstantin, dodao je 313. god. poprednu osovinu, tako da sc u nju ulazi kroz purpurno predvorje sa VicL sacra, a pored toga je gradevini dodao, u toj osovini, dr-ugu gigantsku apsidu. Tu jc u godini trijumfa postavljena ona kolosalna statua cara, diji su glava i udovi, posle pronalaZenja u Maksencijevoj bazilici, preneti u dvoriSte Palate konzervatora, gde i danas u svom fragmentarnom stanju svedoie o velidini, sjajrr i ozbilinosti_naistarijeg -h-ri5ians-log carskog portrcta-(Up. Umetn-ost u svctu": H. fhr,Rim*rlo C*Jtuo,-itike ni strunama 215. i 217). Jo-i pri kraju II veka je Aurelijan podigao hram bogu sunca, kao znak da cal kao nanresnik sol ittvicttts-a treba da iemdi sreiu cafstva u saeculum aLtreLLllt. Car se timc stavlja rr red rimskih principes, koji su vladali kao opunomoienici bogova i boga njihove dinastije, da bi onda u apoteozi i sami bili prirnljeni u boZanski krug. Car Konstantin, koji je stajao i r,ladao u svojoj bazilici na rimskom forumu, nema vi5e nideg zajednidkog sa ovom idejom principata. Orr svojom natprirodnom velidinom, strogom frontalnoSiu, apstraktnim oblikom lica sa koga kao da je izgnan sav Zivot i prevelikim odima natprirodnog izraza i zahteva, otelovljuje novi ideai cal'a. Imperator kao pontilex rnaxintus ne korada napred sa najotmenijinr delom svog narocla da princse Zrtvu bogovima kao primus inter pares, ved stoji u previsokoj ni5i kao atttokrator sudelice celom narodu. Kad je posle svoje pobedc na Milvijskom mostu drZao svoj veliki mirovni govor sa stare rostra-e foruma, bio je on, istina izmeClu figura vladala iz dinastije Antonina na prestolu, ali su se iza njega uzdizali trijumfalni luci Septirnija Severa i stubovi tetrarha kao spomenici jednog novog vremena isto tako snaZno kao Sto se i Maksencijeva graclevina snaZno zasvodavala u znak carske moii. I(ad-4 je car Konstantin ponovo uveo monarhiju, on je doduSe golobradoSCu-i frizurom obnovib izgled prvog rimskog PrinZeps Auguitus; ali istovremeno je pojadao a'.rtokratorstvo koje je za vreme tetrarhije dobilo

5l

? t g

svoj oblik u porfirnim grupama avgusta i cezara. Ovaj car stoji izabran instincttt divino na stlani q4qog Boga; on zasniva svoju moi u upravljanju svetom Stvaraoca-sf,i-E-TiEfoua koii ga je ip,biao za svog'vicarius-a u politidkom upravljanju zemaljskog carstvaf Car je pretvorio tetrarhijsku baziliku u jednu vrstu prve hriSianske p'alate. D2inovska statua u poprednoj osovini - koja sada postaje glavna osovina - nije nosila sanro zemaljsku loptu vei i labarum, novu zastavu rimskog carstva sveta, koja se r-azvila iz crux sancta i koja u lovoroyo-m vencu nosi monogram Hrista u dije je ime car uiao u Rim. Time je bila povudena posledica Liciniievoe edikta iz:311:, eod. Takozvani Milansl<i edikt iz 313. god. prouirolEua5 jd noni-poliiiek"i iezik simbola, diji je prvi dokaz divovska Konstantinova statua u njegovoj bazilici na forumu. Na Stitovima i Slemovima vojnika od sada se nalazi Hristov monogram. Lovorov venac iz carskog trijumfa pokazuje, umesto znaka za sreZu, ime hri5ianskog Boga. Crut itttticta (gernmata) se razvi.ia iz krsta sa Golgote. Ovaj ve.rilItun Clristi postaje simbol smrti i vaskresenja. U Lateranskoj palati ga je danju i noiu duvala deta carske telesne garde. Stari drZavni simboli s o l i l r n t a p o d r e d u j u s c s a d a k r s l u . V i c t o r i a r o r r t a r t as e t c s n o p o v e z u j c s a

Divovska

statua ispred

cara crkve

Barleta Visina oko 5 m ({50-45?). Bronza. Markijana San Sepolk.o (San Sepolcro). Up strane 53 124

ljuje viSe prvi oficir telesne garde, vei sam car. Po starom obidaju stavljajuii nogu na pobeclenog varvarina ili na lava i vasiliska, on nosi drZavni steg, koji sada vi5e ne predstavlja carsku zastavu, vei oznadava rimskog at{okratora kao vicarius Christi, zamenika Pantokratora na zemlii. To j6 bilo osnovno stvaraladko delo u 313. godini u Rimu. Od tog je vremena za ceo svet postala vidijiva slika hri5ianskog cara. Ona je ispodetka, vei u IV veku, varirala na najraznovrsnije nadine, bilo kao politidka figura, stojeii ili sedeii na prestolu, bilo na hri5ianskim trijumfalnim stubovima i lucima, bilo u arhitektonskom i mozaidkom programu carskih palata. DZinovska bronzana glava Konstantina II piedstavlja ostatak isto takve divovske statue; u tblosu iz Barlete ie takva sratua rA jo5 potpuno oiuvana_. Verovatno je-i-spred c_arslg palate u Carigradu startr.s-r jao Imperator arnbulans super apsidem et basiliscum, a tragovi u sitnoi umetnosti dokazuiu da su i statue cara na koniu sa krstom u ruci, nastale iz shvatania ovakve vrste. Kad su Gala Plaiidiia ili Justiniian potkrepljivali zahtev za dostojanstvom avgustu t't ."toil i"elstOnffarstvu za sebe,i svoju dinastiju, dinili su to carskim mozaicima, koji su jedini oli davali ideju namesniStva prenerog na carsrvo. Predstava hriSianskog cara sc sada otelovljuje r razvija na zlatnom novcu i kontornijatima, u biblijama i kalendai"ima, na zlitnim povezima i koricama od sionove'kosti sa rukopisa i diptiha. Codiira :!) 6ila je u ovom smislu podetak novog jezika simbola, sudbonosni preokret r-rrimskoj drZavnoj umetnosti; istina ne podetak ars chrit$alg: koja je u mraku grobnica I katakombi vei imala za soboE-raZVi: tak u to,ku triju generacija, sli j-e-.!o svakako.bio__poietak. jedne javne hriSianske umetnosti pqd qk1iljem drZave. To je dalekoseZni znadaj postavljanja divovske statue prvog hri5ianskog cara u Maksencijevoi bizi lici, koja od tada nosi Konstantinovo ime. U bukvalnom smislu ie caru

5jl

"It"

l,- :'*,\ 1.,\ ,.\,,., ,,1 \i , ",..*u.^S

-2}leja, na mitoloSki usnrcrcno.j radir.rosti srebra i slonovaee, kao i u gliptici novca i mcdalja. Ko pri svcmu tome posmatra program Konstantinovog luka samo sa rL-staurativne strane mora da ga^osudi kao umetnidko cielo konadne dekadencije, kao Sto se desto i deSavalo u ranijim istorijama umetnosti. Konstantinov luk vaZi kao izraz nemoinog eklektizma, kao vrsta monurnent a l n o g z a n r a g l j i ra n j a i s t o r i j c , s a v a r v a i s k i m u p o t l c b l j a v a n j c m o d l o m a k a sa poruScr.rih,uniitenih i sada opct up<itrcbljcnih driavnih spon'renika iz sjajne epohe rimske umetnosti. Tek novija istraZivanja su udostojila ovaj spomcnik na taj nadin ito srr ga stavila na podetal<novog razdobija i ocenila ga kao delo koje odreclujc pravac i koje le zasnovalo i udvrstilo zakone za tri veka, pod Konstantinovom, Teodosijcvom i Justinijanovom dinastijom. Istina, programu ovog iuka kao osnova sllrzi stara zaliha ranijih spomenika i motiva (ratna lrror-rika,politidko zastupanjc, lov i bitka, allocutio i liberalitas, proeliutt i l r ( r . r ,s t a t u c V i k t o r i j c i v a r v a r a ) , a l i o v a i p r o g r a m s e p o d r e d u j e n o v o m , a p s l r - a k l n o n .rrt i c i n u m i S l j e nj a i n i j c r - rt o l i k o i m e r i s l i k a i h r o n i k a , k o l i k o sporrrenik i izraz jedr.renadrecJenedrZavne ideie. Blrrnt'rritost dogadajime lll Konstantinovom-ltrku poi.iva na jprc na nizarrju spor-r.rcniki proSlosti, koji po utvrdenorn zakonu odredu"jr-r tlodclni sklop luka: rcljefi iz Trajanove bitke odreduju srednji prola2, politiaki rcljcfi Mall<a Aurclija atiku; r-rosam Hadri.ianovil'r rnedaljona, rja sever-rroj i juZnoi strani luka, sadrZana je carska rrisao lova, paracleisos-a, kakav jc poccv od Aleksandra Vclikog do Karakalinog lovaikog sponrcni. ka uvek ponovo ostvarivan, a sada postaje sastavni, nerazdvo.ini cleo programa carskih rnauzolcja, otmcnih sarl<ofasa i drZavnih diptiha u lions t a n l i n s k o . i t e o d o s i j a n s k ou . im e l n o s r i . N i K o r r s t a n t i n o t o ml u k u n i j c rcd, dakle, o el<lehtidnom spajanju fragmentarne proSlosti vec o kompbziciji tj. likovnorr uspostavijanii rimsfte istori jsk-eslike. Zadatak radionice bio ic di uirtostavi vezu iz"medu caia Konstantina i v r e m c n a k o j c . i c p o n o v o p r o b u d e n ou Z i v o t , i d a k a o t r a k a i s t o r i j c , k o j a u j e d i n j u j c - ,u c i n i v i d l j i v o m i d e j u R o n t a a t L r e ai b l a g o s t a n j a t m p e r i ; e . V i k torije se dodaju arl<adama i postoljima stubova; one ne nose samo stub o v c , v c c i z a r o b l . i c n cv a l v a r e k o j i r a 5 t l a n j u j u a t i k u i o v d e m a n j e p r e d . stavljaju simbole.pokoravanja, a"viSe sim6oie podele svetske drZave po oblastima. Na fasadama luka se urezujr-rPosejdon i Geja, kao i detiri godiSnja doba. K a o e l e m e n t i .p r i r o d e i n j 6 n i h p l i h a i o s e k a , o n i n e o l i i i v a j u s a m o j e dinstvo svetske drlave, vei istovremeno i zai<on, da se trajnbst samo u veiitoj promcni mo2c shvatiti i meriti. Misao o trainosti svetske drZavc zasniva se na delanju elementarnih snaga sveta, a obeleZava se ne kao statidan vei kao dinanridan zakon promenl.jivosti. Simbolika godiSnjih d o b a i s i m b o l i k a i e t i r i c l e m e n t a o s t a j e n e p r i k o s n o v e n a ,j e r p r i p a l l a m c t a fizidkom blagu motiva trmctnidkih pravaca IV veka. Konstantinov luk ima juZnu i severnu fasadu; poslednja je okrenuta selu, a prva gradu. Na jc luk po. starom obidaju obeleZen kao pravi znak p6mirenja. laj nadin. Strana okrcnuta sclu jc fasada rata, ona okrenuta gradu je fa.sadamiia. Ov:r suprotnost sc Ll raclionici Konstantinovog luka produbljuje u stalni

gryJts. predstavljanju hri5ianskog sinovi, lrriSianskog cara cara siede slede ga njegovi n.icgovi sinovi, U ovom ovom predstavljanju -gturs. Teqdssije-r, Arkadije i Honorije, a posle podele carstva 395. god. TeodoAnas-tasija,I, sijgya dinastija sijeva veka, ca-revi veka, Markiiana.do do Anastasija I, Teodorih dinastiia V V-vekd, V-vdkb, ca-'i&-i-od ca-'iev-i-od carevr od Markiiana Jeo_{o.r.ih . , " r . r . ' : # ,4:gaqtijg__V valiki, V c l i k i , ilqsififianli njegova . j e g o v ac clinastija li do lraklija. Kada se Karlo Veliki !ustiniianli n
"..'!r.-s _' qa is tianortLnt, succcsor cso r intper intperatorunT at onu't7 r ronlallorLun onl an o rLun clu christianortLnt, ooruclo odlutio'?6*i6IGi Dosrane e sitci preneo preneo je predstavu llrlscansKog i ucrnto udinio konstantinsku prectstavu hriScanskog cara cara u Ahcn Ahcn I ovu konstantrnskll Je ovu

Mc' vei u 313. godini ovon, predstavom bila pliznata tttula Cottslatttirttr.s

i r' ,

-..+...'<

jc simbolom novc imperiie, koja je pod ovim vctillutn Clristi, crur san' predstavamaotonc/c, dalje clc, otondalie razvijala ideiu konstantinske konstantinskecivitas Del u predstavama razviiala ideju civitas Del
slie, salijske i Staufovske dinastije, i nadinila sin-rbolom moii Svetog Rimsliog Carstva nernadlic naciie. Istoriia uryrq-tqos!!-eir,1s-!-o-hriSians,kp-g-za*

padi podi{ 9, tUUg,-gq4!q'l!3--iii

fo nl iriLi-fi nffi

Kada je, posle bithe na Milvi.jskom mostLr, scnat i narod Rima postatio pobcdonosnom vojskovocli i novom avgustu, Konstantinu, onaj trijr-tmfalni luk izmedu Koloseuma i Titovos iuka popredno na osovinw Virt sacra, koji je trcbalo da objavi novi z'iatni t"'.k,'a istovrentctro da oliii znadajnu granicu izmedu rata i mira, obr-rovliena ie stara cczarska tradicija znakom svesne umetnosti pod okriljen'r drZave; bila je to tradiciia koja je istina za vremc vojnidkih carcva bila u nercdu i raspadanjtr, e oko dijeg su se obnavljanja trudiii vei i tetrarsi, Galerije u Solunu i Diokiecijan na forumr-r u Rimu (Up. Umetnost Lr svetu: Keler, Rimsko Carstvo, sl. na strani 191). Po stilu, a i shvatan.iu i kompozicionom redu, rimska radionica koja je bila zaduZena da pocligr-rcKonstantinov luk, sledi ovom poznotetrarhijskom umetnidliorn pra\Iclr. Odustaje se orl svake hristijanizacije ideje tlijumfa. Careva politika i vodenje rata se salno sasvim uop5teno dovode u vezu sa religijom monoteistidkog ko'r,a(instirtcti divino). Istovremeno se mora nstanoviti dcmitologizacija kao i odstupanje od dinastidke glorifikacije. Naodigled istovremene raznovrsne hri5iansk"e umetnosti graclenja crkava, carskoj simbolici, rimetnosti'sarkofaga.i zidnom slikarstvur, neutralno drZan.je u programu Konstantinovog luka treba razumeti samo kao kompromis. P.imski senat je kao davalac naloga krajnje uzdrZljiv. Samo onaj koji to primecuje na l(onstantinovom luku, spoznaje konstantinsku umetnost u celini. Hri5ianski IV vek ostaje vek teSkih razdora. Usled toga njegova umetnost od samog podetka ima tri struje:@radikalnu diji su nosiocf irkve, hri5iinsliu"umetnost, mauzoleji i krdtioi-ice, i dijg-pe bogatstvo motiva ,oruiiu na sarkofazima sa frizom i sa stubovima;{Q)radikalna pagansl<a str-uja i'iji su nosioci stare rimske porodice, a kdia je u staroriirskom, desio i iilhelenskom ubedenju, u umetnosti u slonovoj kosti i na kontornijatima, nasuprot Bogorodice hriSiana stavljala svet Aleksandra i njegove maike Olimpije, prizivala duh Nero redit'ivtts-a, opct oZivela kult Izide i vestaJlii i, na klaju, sagradila kapitolinskim bogovima joi .jcdan novi hram;'3) umetnidka struja izjednadavar.ria svetske neutralnosti i kompromisa, kojoj jc konstantinska dinastija bila isto toliko naklonjena kolilio i kasnije papa Damasus, a diji program se moZe proditati na tri.iumlalnim lucima i preteodosijanskim triiumfahrim stubovima i n.jihovir-npostoljima, kao i na pro[Jramu porfirnih sarkofaga i n-rozaika na svoclovilna carskih T]rallzo-

54

l-t

)\
zakon. Istorijski reljefi, radeni u konstantinskoj radionici, provlaic sc: kao spojnica, sa gustim sccnanra i sa ntnogo figura, oko celog luka i ostavljaju srednji prolaz slobodan. Pogreino .ie u niima videti reljcle narativnog ili kontinuiranog stila, koje nalazimo na Trajanovom i Mark o v o m s t u b u , h a o i n a i u k u S e p t i m i j a S c v c r a . O n i s e , S t a v i S e ,m o r a j u oceniti kao izabrani vrhunci tadain.je sllvremcne istorije. Na strani rata, levo od giavnog ulaza, predstavljena je prva velika latna odluka u gornjoj Italiji (zauze(e grada), desno prcsndna bitka na Mili'ijskom mostu. Ako su ovde elenentarno suprostavljeni pod.ctak i kraj ofanzivc, oncla ovaj zakon postaje ioS jasniii, kacl se uzmu u obzir i zapadna i istoina strana. SadrZina friza na zapadnoj strani je polaz-ak u rat; on je dakle usmeren od grada ka selu, i obuhvata pokret cele voiskc, ukljudujuii i vo-inu policijtr i komoru, dakle sve ono Sto ie sc ubuducie u svim imperijalnim umetnostima sveta, sve do poznobaroknih reljefa u bcdkom dvorskom Burgu, predstavijati pod opStim pojmom profectio. Sledeci naslednici ove pro'fectio su sarkofazi IV vcka, koji predstavljaju izlazak Jevreja iz Egipta, prolaz kroz Crveno more i propast faraonove vo.iske. Reljef na istodnoj strani nije samo obidan nastavak bitke na Milvijskom mostu, vei podetni takt scene sa predstavama na fasadi luka okrenutoj gradu. Njen sadrZaj je ono Sto se od tog vremena u svoi imperijalnoj Lrmetnosti naziva adventus; to ie viSe no povratak iz rata. To je prodor u novo doba, koje sada car, kao duvar mira, objavljuje sa govornice (r'ostra) na rimskom forumu. Kao 5to ie prof eclio poietak trilogijc rata, tako adventus obrazuje poietak trilogije mira. Fasada luka sa obema scenama ol<renuta je gradu i obclcZcna je kacr n!cgova stvarna glavna strana i strana za gledan.je.Preclstavljcne srt obc tladicionalne scene kojc pripadaju repcrtoaru politiikih rlotiva rin'rskc unletnosti: alloctrtio cara na govornici (rostra), izmcr-ltrscclciilr slatua Had l i j a r r a i A n L o n i n a P i j a , l < a oi b a z i l i l < a n a r i n r s l < o r n folurnu, a isplgd pc'1 stubova tetrarha; car se prikazu.ie narodu kao gospodar mira- Naspratrt aa r o d a p r c m a t a t ' s k o n t p r c s t o ) u , s t t . r . iiiz o v o g s v e i a n o g d i n a p o S t o v a t ' r . jn nad drugog luka liberalitas ilttperatoris,' veliko praitan.je porcskih clugova na podetku zlatnog veka predstavljeno.je na neposredan nadin: figr,rr'.su poredane u dva niza i stoje u unutraSnjosti iedne bazilike. Obe scene prikazuju carsko preclstavl.janjc; nasuprot srodnih nr<ltiva ove vrste u srednjem carstvu, sacla su u pitanju sasvim r"rovizakoni kompozicije, sa kojima umctnost i ispitivanie umctnosti.zapotinitr no\Io razd o b l j e , k o j e o b i d n o o b e l e Z a v a m ok a o p o z n o a n t i d k o l N i c g t - r r i k l i t c r i j i s u p o t p u n a u s r e d s r c d e n o s tk o m p o z i c i j c , f r o n t a l n o s l g l a v n c c a r s k c l i i n o s t i , kao i znadajnih lidnosti dvora ili istorije, zatim simetriino povezivanje svih bodnih lidnosti sa sredinom, strogo razlikovanje odnosa veliiina ne toliko sa stanovi5ta prostora koliko sa stanovi5ta duhovnog z.nataja; zatim naglaSavanje svedanog ceremonijala stupnjevitoSiu odeie i oznaka, obeleZavanje statidne mirnoie, odmerenost i reprezentativna svedanost i, r-rajzad,novi odnos prema posmatradu. Posmatradu nije viSe namenjena samo uloga ditada slike, vei je on unet i u zamisao slike kroz odekivan z.ahtevcara u sredini, Sto pro5iruje krug pokloniikog rraroda prikazanog na reljefima, te tako posmatrad postaje uiesnik svedanosti. Time jc stlorenil poznoantiika rcprczcntativna slika, a istovremeno i srcdnjcvekovua slika pred ko.jonr sc moli. Tako se kasniie prlkazuju car Teodosije i nlegovi sinovi tr najzvaniiniiim predstavama kolskih trk'a, politidkih odluka i poklon je nja \/arvara, ka.o,na primer, r.raTeodosijevom postolju koje je, na hipodromu u Carigradu, nosilo carski obelisk. Takcr se prikazuju carevi u dvopojasnirn kompozicijama na srebrnirn misorijr.rmima, kao na onome Tcodosi.jevonr u Madridu, koiem slede konzuli l<ao Aspar Ardabur. T a k v e s l i k e , p r c d l < o j i n r as c m o l i , t r a Z e s v c i a n o o p t o d a v a n j c i o l t v i r , k o j i sc takode prvi put pojavljuje na Konstantinovom luku. Po dr.a sttrba utvrduju bokove obe sccnc mira, a svaka od njih ima boino po dve Viktorijc i po dvc statuc varvara. U horizontalnom raSdlanjivanju podredena su im, u manjim unrecima luka, po dva elementa, po dva hadrijanska tonda sa prcclstavom lova i po dva ar-rtoninska rel.jefa sa predstavonr irtve i mira. To daje reljefu karakter Zrtvenog posveiivanja i neku vrstu nadzemaljskog uzvi5avanja. Takva nadela su, neposredno pre Konstantinovog iuka, bila vidljiva vei na Galerijevom luku u Soiunq. Porcd preclstava 6itaka, ratnih beseda i pokoravanja-+eprijareljaf5?de*su scene 2rtvovanja i iisto statiine predstave avgusta i cezara na prestolu, potpuno stoZerno i frontalno komponovane; politidki pojmovi i karakteristiine osobine imperatora dodaju se realnim liinostima kao realne pojavc, tako d a s e i s t o r i j s k o z b i v a n j c u z d i l e u b e z v r e m c n o s t ,a l i l < z a g l e d a n j c p o s t a j c spomenik. Oba avgusta seclc na prestolu iznad nebeskog svoda i ne prikazuju se viSe kao rinrski prittci pes, vei kai; avtokratori sa nadzemal.jskim prar,om vladanja. Ovaj stav prestolne slike ko.ji zal.rtevapob o z n o s t i p r , I r ' 1 - 3 t r n i " n r l l a s r n l c s t r o g i m h u r i z . o n t a l n i n lra i c l a n . i i v a nje:m postolj:r tri.jurrrl'alnog ltrka kao i time 5to sc, u donjoj zoni, kao u d v o r a n i s a s c d : r n rn i i a o c l a r l < a d a ,s a k r a i i z u . i t rV i k t o r i j e . U t o m e j e p r c clujmljr:no natclo stnrktrrre hriiianskih sarkofaga sa stubovima. Istovrcmeno, rleutralrroizraleni monoteizam iini pozadinu i ovog trijunrfalnog luka, sanro Sto sc iza n.jcgirne nalazi rimsko shvatanie, vec persijski kuit svctlosli. Ako sc glcda.ju sa te tadke glcdiSta, onda oba i<onstar.rtinskatonda sa zapadr-rci istoinc stranc Konstzrntinovog lu)ia imaju presudan znataj za tumadenje progranra. Kouslantin, koji ie doneo istorijski preokret, pojavljuje se sada i kao gospoclar istorije svoga naroda, njegov lik se pojavljuje u preracTcnin'rTra.ianolim r-atnim slikan.ra i u scenama iova r Z r t v o v a n j a n a h a d r i . i a n s k i m t o n d i m a . H r i S i a r . r s k ii s t o r i d a r E v s e v i j e g a j e neSto kasniie oznaiio kao pravog novog Mojsija svoga naroda. Ovde .je moZda poreklo l<onstantinskih sarkofaga sa predstavom prolaz-a kroz Crveno more i prclaska izabranog narocla u svetu zcmlju. Otuda u programu mozaika u apsidama carskih hri5ianskih crkava, bilo u Raveni ili na Sinaju, vciika liinost vode izrailjskog naroda, Mojsija, stoji uvek u najte5njoj kompozicionoj vezi sa carem. Kada je Gala Placidija svojtr veliku zavetnu crk'r,u u Raveni ispunila lidnostima svoje dinastije, Konstantin Veliki se nalazio naspram Teodosija. Za mit o Konstantinu ne treba, dakle, ni u kom sludaju zahvaliti tek karolin$koj renesansi, jer je on zasnovan vei na njegovom trijumfalnom luku. Poslednju aristohrat-

.I l;f

57

c\

s k r , rk a r i k u o v o g l a r n c au a n t i c i p r e d s t a v l l a i r l c a l s k i t ' u o z a i c it r S a n \ / i tale u Raveni. 'fondo j straui Konstantinovog luka plikazu.ic tncscc l<oji idc na zapadr.ro prema sclrt, sa puno snrisl:t jc tt r";zi ka moru. Predstava koja je <-rl<renuta sa ocllaskom (profectio), aii isto tako i sa nebcskim pravcen noii. NIal t r k a , t r i s t t - rt a k t - r s p r a l n o v c p r e d s t a r , c ,n a i s t o d n o . j s t r a n i t r i . i u m f a l r t r , r g glada. Ola scctra ic tt.supt'oltlosli v c l i k o n r l o n d u , i < r ' e i c} - l e l i j c u l ) r - a \ / c u s a n o c n o m p | c c l s t a v o m l t t n c , a i s t o v t ' c t n c n o k r t t r l i S c a t l t , c t t l t t s ,t j . l l o e e t a k r n i r a . A k o s c / r r r a o c l n o s i n a t r i l o e i j u r a 1 a ,o t t d a j c I l c l i j c v l a c l a r t r i loeijc rriira. Ono Sto car olt.iavljuje tra govorttict (rostra) i otro Sto u svoi o j l i b e r a l i t a . ss i m b o l i i n o c ' i t r ip r i p r a i t a n . j u p o r c z i r , o b j a ( n j e n o j c , a s t r a l n o m f i g u r o m A p o l o n a , k a o s v e t l o d a n a , s u r t d c v s i r . . i ,I n i r i l a d c r s t . K r ' < - r z s u p r o t n o s t s o l i l t m a m o Z e s e n a i c h - r b l j es h v a t i t i p o k r e t a d k a r e l i q i o z t r r L osnova Konstantinovog lul<a. U pitanju jc konstanlinska ikonologija, koja ranije niit: postojala na podrudju predstnvr trijunrIe. Prcdstava Celusa na Galerijevorl luku u Soluntt, ko.ja ilna svo.je zakor-ritcnaslcrlnilie na hriSianskim sarkofazima r-r vatikanskit'u pciiuanta i u Pcrr.rcli s tom razlikom Sto jc figura na prestolu sadzi Hristos, rnogla bi sc smatrati paralelom, ali je ikonologija sunca i ntr'scce drr-tge'r'rstc. Or,'cr stvaraladko dclo na l(onstantiuovotr luku rnora cla ic u IV vcku bilcr r.apaLeno, jer jc ono vei pod samim Konstantinom zasr-rovalo l-rriii I t t r r c t - ek,o j a j e u c c l o n r s r e d n . j c m v e k u o s t a i r c ' a n s k ui k o n o g r a f i j u s o l - ' a obavezna. U temenu malog svoda mauzoleja, koji .1e poslt' Drugoe svelskog rat:r otkriven ispod crkve Sv. Petra, iznacl scene sa spasenjem Jone, a usrcd dokota vinove loze koji obeiava besmrtr"rost. pre'dstallic-na su Heli.icva kola, isto kao i u l<rivinamai linetarna konstantinskih katakombi tt ltrutg r r D o m i c i l c . P o j a n - rs o l i n v i c l t t s . i c o v d e d a t k a . o i r r a K o n s t a n t i n o v o l n lukr-r kroz potpuno ar.rtidhi jezik, a o njegovo.j pripadnosti l.rriSianstvr-r ntoZe se zakljuditi samo na osnovu opSteg ikonografskog oclnosa. Por-rzc l a n oj e c l a . i en a o v i m p r e d s t a , , ' a m a H e l i . i ai z v r 5 e n p r c o b r a i a j n r i t a u s l j k r . r Hrista kao nepotredir,og, istinitog sunca. Sano ocl ovakvil-r osnova polazeii, cijlr jasnr-r polazr-rutadku predstavlia Konstantir-ror, luk, mollrro .ic papa Damasur; da sc usudi da praznik I-Irislovog roc-lcrr.ia stavi, za s\:a lrcmena l.rri5ianske ' l < r a t k oc l i r c v i c c ) . i s t o r i j e , n a d a n z i m s k c -s o l s t i c i . j r( Najraclikalniia posledica ikonografiie sola i ltLttt' na Konslantir.tovonr luku postaje vidljiva poiev od konstantinskog vrenrcnl nlr rimskirn sarkofazima koji prikazuiu I{risto'r' put stradanja, Petrov plrt l(a krstLr i pogubljenje Pavla, dakle trilogiju prvog hriSianshog puta Lr smrl. Na .lcdnom sarkofagu, nadenom u Sr'. Sebastijanu, koji danas tt Latcranskom n r u z c j r rn o s i b r o j 1 7 1 ,s t o j i u s r e c l i n i l a k v i l r s c c n a c r r . ( i t t t ' i c l a ,k o j a s c istovrcmeno sa rijim razvila iz Konstantinovog labarunta. Dva vojnika d t r v a j u s t r a Z u i s p o c lo v o g v e x i l l t L t n C h r i s t i , d o k c a l s k i o r a o s p u S t an e k r s t lovorov venac koji sadrZi mor-rogram Hrista, i l<omc se sa krakova krsta pribliZuju dva goluba, iskazujuii mu poStovanie. Trcba sc samo st:Liti Trajanovog orla u predvoritr Sv. Apostola u Rimr-r,ili pcbcclonosnog orla u bici, sa trijumfalnog str-rba M a r k a A u r e l i i a , d a i r i s l . n ' a t i l ik a k o s c , n a takvim predstavama krsta carski sinrboli orla ir,enca, Ll svome nclrcs-

,. l,
- l.' !'

rq

(c
kom znadenju kao ncuvelost pobede, prcnose na kompozicijc ovakvih sarkofaga i na Hrista koji je verus rex. Presr-rdno.jeSto na ovom konstan, linskom sarkofagu u Lateranskom muze.ju nisu (kao Sto je to kasnijc uobidajeno) predstavljene zvezde, vei su prcdstavljcni sol i ltnn kao na Konstantinovon"r luku i na srebrnom misori.iumu iz Parabjaga (sa Kibelom i Atisom). Oni kroz ceo srednii vek ostaju obelcZjc krsta i kasnije su, narodito u ltalolinikom urnetnidliom knrgu, oduvani u svojoj staroi suprotstavljcnosti (luxlor). U obema apsidanra u Santa Mariia Antika. sol i ltma su atributi raspeia. Zagonetka o paralcli razludivanja ovaca od j a r a c a , p r e d s t a v l j e n an a s e v e r n o m z i d u u S a n A p o l i n a r e N u o v o t r R a v e n i reiava se kada sc' odluiimo da u cn'enom anc-leltr viclimo sunce, a u Plav o m m c s e c . I r r p | c c l s t a v i s t l ' a 2 c a n d c l a p o | c d t l . r 1 . r. q L ' n i l t t L t r nd e zcrnljinoj lopti, iznad rajskog ietvororednog brega, nalaze se sunce i nrcsec lzmecu zvezoa, Tondi sa suncem I mesecom na Konstantinovom lr-rkr-r omosniuiu clalile. dublji uvid u nastanak hrisianskc ikonogleii ie na pc,druiltr vladajt'.c jon iz Mersir-re Carske umetnosti. Ranovizantiiski zlatni n-reclal u ErmitaZrr u Lcnjingradu plikazrlje hriScanskcrg cara sa ,'rtr.t ltastrtttt rra zvczdanorn nebu, a boZanska ruka ovendava cara lovorolinr vcncem zbog n.iegove p o b e d c n a d Z i v o t i n j a n r a s m r t i . C a r u s c s d c - s n ai s l e v a s p o s t o v a n i L - n r plihl;2.,.iu sol i ltnta. Tu jc- u jeclnom poznoll clelr.rcarske sitne unretnosti, ideja pobcde (hao pobeda narl smrcu i latom) simbolizovana astralnim simbolin-ra sunca i meseca. To le u antici bilo preimr-ristvo Hrista i njegovog cara na zemlji, a niko drtrgi no l\lil<elandclo, kloz shvatanje svog oDanau isvoje oNoiin, preneo ga je na visoke plernicc Medidejske loze. Ovde ic moZda najjasnije ocl kakve je epol.ralnesnage zradenja bio, od samog podetka, trilumfalni luk Kor"rstantina Velikog, koji ie sagraden u sudbonosnim godinama velikog preokreta 312-313. god. hao znak pobede i opomene. Treii veliki dogadaj je uslovio pr-eokret svetskc istorije poslc pobede Konstantina nad Maksencijem. Konstantin .ic celo podrudje carske palate - koje je nosilo ime po staro,j rin.rsl<ojporodici Laterani, di ie 1e zidno slikarstvo III veka, slikano na beloi osnovi, otkrivc-no iskopavanjina prethodne generacije - poklonio rimskom episkopu na dar. Car je odnrah posle svoje pobede podeo sa gradcn.iem prvc raskosne hri3ians k c c r k v e , k o j a j e n a z v a n a p o l a t e r a n s k o j p a l a t i , a k o j a j e u 5 1 au i s t o riju kao >A4uter ecclesiarurttn i kao osnovni tip raskoinc carske bazilike. IJprkos poZara i razaranja u XIV vcku, i prczidivan.ja ocl stranc Frani e s k a B o r o n t i n i , j a ,j o S s c m o Z e r e k o n s t r u i s a t i n r . t i , r e . r r r re r r i r ' p ' < 324. s k c _b a z i l i k c p r o S i r i l i s u j c V a l e n t i n i j a n I I i T c o d o s i j e , d o v r S i o j e , p o s l e pode Ic Carstva, Honorije, a ukrasili mozaicima Gala'Placidija." Ova velidanstvena grarlevina starog hriSianstva predstavljalJ le, do polara 1823, dok i onl nije r-rni5tena,"pratippetobrodne konitantinske iarske-bazilike, a i danas rnoZe, kao jedina gradevina hri5ianskog ranog razdoblja, u svom no\roln obliktr da tumadi prostorne odnose rinohriS-c n r r s k o gz d a r r . j a . S t a r a l a t e r a n s l < ab a z i l i k a i e , d a k l e , i u e v r o p s l < o i i s t o r i i i a r h i t e k t u r e i u m c t n o s t i , u b r - r k v a l n o ms m i s l u t l n t e r e c c l e s i a r t n r t P . re Kbnstantina bilo .je.dosta_manjihsakralnih odaja u privatnim kuiama bogatih hri5iana, u k r u . n l rk a t a k o m b i i i s p o d z e m l i e , i l i s a m o s t a l n i h m a l i h d v o r a n a , n a j r a z liiitijfh oblika, koje u imislu grike, rimske i srednjovekovneumetnbsti, nisu imalc r-rikakav arhitektonski stil. Ako je nauka ranije pretpostavljala dzr se hriSiansko sakrahro graditeljstvo polako razvilo 6d^najinanjih"oblika i p.r imrrivnih poccraltado tlobrodnosri i petobrodnosti, danai j e iz-kroz vesno cla je monumentalno grade'r'inarstvo, kako nam se pokazuje l r i r i r n s k c b a z i l i k c , b i l o v e l i k o d c l o p r t o g h r i S i a n s k o gc a i a , k o j c j c o n svesno okoniao poslc svojc t,elike pobede nad Maksenci.lem i tetiarsima. Na podethu istorije hriSianske crkvene arhitekture nalazi se carski monurncntahri oblik. Iz njega proistidu klerikalne, pre sveqa episkopske norm a l n c c r l i r c s a s v o j a r r i b r u d a , z n t i n r . j o Ss k r o m n i j c m o n a S k e b " azilikt', a kr'or n.lrlro.rr lc r d t r l l c i i u l a z r i i a j u s e m a r r j i i n a j m a n j i o b l . i c ig r o b n i h i mcrnorijalniir crkava sttb clit,o na podruc jin.ra rimskih katakombi. prar.i k u l t r r i .p r o s t o r I I I v c k a v e c o d a r n o n i j e b i o r i m s k i h r a m , v e i m i t r c j v o j n i k a , k o j i r r i j c s m c o d a i z o s t a j cn i u i e d n o i l e e i i i , m a q d e s e o n a n a j a z i l a u vclikoj dr-z.alr i o j n i i k i l r c a r e r a . - U z r l i S ej na r h ' i r L k t o n s fi o b l i l < s c i z n j e e a isto tako malo razvio kao i iz jevreiske sinasoge. --Tri,petobrodne velelepne baziiike Rima, sa"Siiokim transeptom i jako naglaSenom apsidom, svojon'r slidnoiiu, odaju snaZntLjedinstvenu volju. (ilokc kultne p Ovc uzviSenc, r o s t o r i j e , k o j c z r a ( c v e l i d a n s t v e n o S e rn r. rcrl'r;;a;bij;, ono Sto je. za vreme Avgusta u principatu bio rimski hram, koji je istovremeno sluZio i caru i kultu bogova. Monarh koii smatra da ii iicarius Cltristi, ovont eraditeljskonr umelnoSiu objavliuje st oju volju" i jzra2ata svoj autoritet zasnovan Hristom. Sada se, po prvi put, ltadmeiuii se visokinr stilom, stavlj.a hriia_anski tenLplum nasuprot kapitolinskog. Nova monumcntalna gradevina l-rriSianstva pretvara paganski hram, koji su Rimljani sarno preinadili, u njegovu strogu suprolnost, i tako postai" sposobna da zameni grdko-rimski hram. Kada Sulpicije Sever hvali kao najveiu zaslugu svctaca 5to su uniStili paganske hrarnbve, onda ie takav sud bio n-rogui zato,Sto se slika rimsliiligradova sasvim promenila tri teneracije pre toga, mnoso ranije od Konstantinovog llilanskog edikta. Carski gradovi, kao Trijer i Rit.n, Carigrad i Jerusalim, nisu viie u svom sklopu bili odredeni hramovima, vec hri5ianskim porodicama crkava. nMa.fl<3 ovih velikih grader,inan bila ie Latcr.anska'bazilika, kao prva Konstantinova stvaraladka eradevina, a crkve alrostolskih kneZeva'bilc s t r n _ j c r rri r a s l e d n i cu i .Rinru. Ako paZijiro sledim<_ r r . a s o \ cn j i h o v i h o i t , ' i e n i h i L r n i s t e n i hs t r u k t u r z r , o n d a i z n j i h p r o i z i l a z c . k a o s u D i o t n o s t i r i m -

stavljaju u konsrantin;k;;

;;';r;.

I a.i".,'r, !pittlpl'r ir".,

Stiju kneza apostoli, posvetio Petru, a kojrr jc I(onstantin II dovrSio po shemi lateranske bazilike. I ova staroltriSianska crkr,a o;rla ie kao Zrtva novogradnje Julija IL Njen sklop, kao i sklop latcranskc b:iz.ilikc, vcito ol<o moZe da otkrije iz brojniir renesansnih crtcZa, koji za nas ir.najrr liarakter dokumenata. Naizad, Konstantin Vcliki ic sasladio trobrodr.ru g r a d e v i n u , i z v a n z i d i n a R i n r a n a V i a O s t . ' r t ; i s ,k t - r i u i c t i r k o d c p c - r s l p c rt-rnalaienja moitijLr) posvctio knezu apostoli, Pavll. Prema s|cmi latera.-

god.zapodeo .a'gr'"a"rj"*-ailt" ;'l*;,- i;].i";:' ;";il' ;;;;ril'k^,r',.,-

\rLi

..v 1

, !,, . | . ,. -.-}.'t
I

!i4

,.. ;_u..,t

skonr hramu, sledcce zakonsk{ pravilnosti, koje postaju mcrodavnc za hriscansku istoriiu arhitekture:'konstantinska bazilika je unutrasnji ptoodreduje i njen spoljainji sklop' Hram je. monumen- .- i'vi stor, a to, pre s'r,ega, talno plaitidno de'io,koje zridi ka spoljasnosii, a njeg1rv.poredak siub.va stvara prostor i istovremeno je reprezentativan. U hriscan-skoj baz-ilici su stubbvi smeiteni iskliuiivo" u unr-rtrasniosti. Ovakva raskosna graclcvina pokazuie spolia samo zidove od opeka; nekad su zido|i i od naiznreniino poredinog kimen, i opeka. Mi ne znamo da li su takvc gradevinc spolia'bile tosui* bez ukrasa, Zakljudci iz potonjeg teodosijanskog crkvenog graditeljstva dozvoljavaju nam -da pretpostavimo ponekad postoianlel mozaika na fasadi, a na portalima i horizontalnim zavrSecima vrala postojanje skromnog plastidnog ukrasa. Aii osobenost gradevine, kao k6vdegi odredenog po.-vi5inama,-ostaj-e strogo saduvana. Tu razliku moramo iirati najpre pred odima ako Zelimo da shvatimo suprotnost izmedu ouog pornoiim Jkog i ranorimskog shvatanj a umetnosti. .Ranori msko shvatarij6 umetnosti fovezano je sa aristokratskom jednako5iu bopoznorimsko sc tenlelji na gova i careva, a zasnovano je u principatu; -za caisku svest da gradi palatu Eri5ianskom apsolutizmu, .- vezuie se svom gospodaiu Hristu, u kojoj i avtokrator moZe da vlada kao 'strrrtuuts e"pisiopusn i t'icarius Ciristi. U konstantinskoj bazilici stubovi su unutra, kao u starorimskim velikim dvoranama na trgu, sudnicama.i dvoranama za prijem. Postavljeni u detiri reda, po dvadeset do dvadeset i detiri u suakom od njih, oni obrazuju pet dugih staza: jedutr srednju, Siroku, a Ievo i desno po dve, upola uZe. Svih pet staza (u srednjcnl'r'eku nazvanih brodovima) ulivaiu se u popredni Sirolii prostor tako 5to sc na sranici Det staza uzdiLe zid sa iednim velikim i detiri mala trijttmfalna iuka koii odvaiaiu transept od petobrodnog naosa. To su tekuie ariade, nepiekidni nizovi stu6ova kod koiih - bilo da su u obliku spolija (tj. delova prenet]h iz pomsenih starijih gradevina), bilo da su novonafravljeni - preovladuje korintski,i jonski arhitektonski poredak, kao i i<ompbzitni liapitel. Dorski kapitel, karakteristiian za griki hram, stalno se, i'otuda nam"rno, izbegava. Dugi niz stubova ne podnosi prekidanje, i otuda ne podnosi nikakvu podelu poduZnog prostora na odel.ienia. Karakter via sacra je potpuno oduvan a podvuecn Jc Ill nrzorlt arkaia"kao u svim brodovimi Literanske i Pavl,ovecrkve - ili tokovima greda, kao u srednjem brodu crkve Sv. Petra. Ravnolmeran izgled otvorene tavanice od.greda jemd'i jed.instvo prostora. Slednji brod i iransept su iste visine, a oba se-nalaze pod krovomrta dve vode, iok su po dva 6odna broda stavljena pod jednoslivan krov. Tako je 4astalo dvojrio osvetljavanje prostorije kroz niz prozora sa ludnim zavr5ecima. Oni su postdvljeni, ,.t istom razmaku, na 2idovc spoljnih boinih brodova. Ne5to v;ii i poioZeni okrugli prozori Postavljeni su na gor-njem bitna spratu srednjeg brodi, neposredno-iznad jednoslivnog krovafTri dcla odreduju gradevinu spolja i iznutra: snaZna srednja dvorana naosa, zatim 5iroki transcpt iste-visine, koji spolja izlazi van okvira naosa, i, naizad, na niega nadotezana polukruZna, ispupdcna apsidalf Ovb troistvo"cilokupnog crkvenog prostofa viSe liti na dvor !nu tribunala i l i c a r s k u s a l u z a p . i l e m n e g o n a l a g a n s k i h r a n r . P r o s t o l i c p o s v c c e np r i -

vojska, i tu su odrZavani carski prijemi.' Tako su se_postepe-no redale odaje prema naosu. Kroz zapadne portale verni naro^d-je prodirao, poStujuii ovo novo trojstvo, kroz pet biodova, do trijumfalnog luka, kako bi se tamo poklonio svom Hristu, svom caru 1 Svom eplsKopu.

verni laici.Tu'su, takoite, slizbi boziioi p.'iii'iiuouuiiei""iiii.i-i',lii""i

jcrnu na najviSen'r nivou, a pri tome .jc i sudnica. Njegovo trojno jcdinstvo ima dvc granice: jednu, izmedu poduZnog i poprednog prostora na kojcm mestu se razvija sistem arctts ntaior, koii se istina tek u sredn.iem vcku naziva tri.jumfalnim lukom, mada je vei ispodetka imao ka. raktcr trijumfalnog luka - i clrugu, izmedu tiansepta-i apside, gdc na stajc dconi zicl, koii prosto iz,az,iva da se, za.jedno sa trijumfalnim lukorl smatra jednom celinom. Ako ovo graniino obeleZje uzmemo tako ozbili no kao Sto sll sa ozbiljno uzimali stari hri5iani, postaje i teorijski jasno -skriveno da je u ncraSilanjenom konstantinskom transeptu prisutan srednji kvadrat; to ie u daljem razvitku imati kio posledicu ra5ilan.yivanje.transepla, podev od sredine, kao i naglaSavanje i izdvajanje ovog srednjeg quadratum s(rcrun7. Na granici izmedu transepta i apiid6 nalaz-i se Zrtvenik u obliku stola, iza koga se zasvoduje polulirug apside; u njefpj osovini stoji presto episcopus-a, a oko njega se nalazi zajednidka klupa pre-sbytcr-a, napravljena kao polukrug rimskog pozori5tal Smisao ovakvog lrri5ianskog-synedrion-a opisao je vei Ignjatije Antiohijski redima: ,Kao Sto Hristos sedi na prestolu u vencu svojih apostola, tako i episkop sedi u krugu svojih sveitenika<. Tri dela konstantinske bazilike su dakle komponovana po meri, obliku, s.vrsi_ i stcpenu svetosti. Trojstvo prostora se bolje shvata polazeii od dna ka izlaz.u, itcgo obrnuto: apsida je vei po svom obliku icclesia ,_'aelcsris U njoj sc za -vreme lituigije ialazi icclesia militans Dei, a to je episkop.z:r .svo.jom kalcdro,trt, usred sr.og presbyteriunz-a. Ceoni zid afs i d c i e i l i _ r - r k a z i v a n jn ea n e b o , i l i g e s t k a l e m l i i . - I s p o d t r i j u m f a l n o g l u k a apsicle nalazi sc hriSianski Zrtvenik, sto, na kome se drugadije Zi-tvujc no na velil<om jlrostoru ispred hrama bogor.a. Na ovom Zrtveniku se prrlikom, s'r'ake cvl.raristije, koju samo kler froslavl ja iz synedrion-a kao cl.a sa-neba silazi, izvrSava ovaploienje Hrista. Tu ie, dakie, granica izmedu r r c b ai z c n r l j c , k o j u j e B o g p o s t a v i o i k o j u c a r p o S t u i eu s v o l o l g r a d e v i n i , .;er sc pokolava svom Pantokratoru. O znaden.iu transepta sc mnogo zagonetalo. Danas se moZe smatrati izvesnim da je transept bitan sastavni deo prvih crkvenih gradevina konstaltinskog vl'emena. U cars.koj bazilici u akvilell transept.prividno i<.=duhovno stoji na mestu apside, tako da se, dosledno tomi, i- mesto za Zrtvenik pomerilo lia granici izmedu transepta i naosa. Transept moZe da bude i samostalno obitavaliite nekog muienika, kuia uspomene i poitovanja nekog sveca; to je narodito sludaj u grdkim i maloaiijskim crkvama starog doba; ali i u staroj crkvi Sv. Petra transept je tesno povezan sa confessio kneza apostola. Pravi smisao Sirokog transbpta konstantinskih rasko5nih bazilika odrcden je njegovim poloZljem u iredini izmedu statidnog neba apside i svetog zemaijskog puta vernika, koji je oliden naosom. Ovde se posle evharistiie odrZavalaapape; na niu iulmali DristuD

63

(t
C a r L i c i n i . i ei e v c i 3 1 1 . g o d . s u S t i n s k iu l i l o n i o s t a r i r i l n s k i k u l t c a r a . Konstantin ga u tome nijc jednostavno slcdio. U nolom r-nonarhi.jskorn t t r e d e n j r - rc , ar .ie kacl zamcnik I-lristov na zcml.ii ncograniicni eospoclar. Cerska rec jc imale ncoborivu zapovednu snagu i karal<tcl konaine ocll u k c i u s t v a r i m a c r k v c n c c l o g r n c ,k a o n p r . t r b c z i z l a z n o n r: ; t . r n j l rl < l d i i s c cpiskopi na sabonr tr Nikeii nisu mosli sloZiti .rko obiika,Vjelrr.irr,.. Crkvc koje je car podigao bile su, daklc stanovi Boga, koji sc otkno u l:lristu, mestA na kojima je poStovan car, - komc sr-rzajcclno iskazivali lroStovanje rin-rski staleZi i kler - i svetane crlive za ccclcsia rnilitans rt Bolu Rimu. U ovom smislu slr one vei bile izraz hriSi'ansiic prccl.sta\rc joj drZavi, rnnogo pre no Sto je Avgustin pisao svojc dclo "De cluitate Dei<. Takva nova arhitektonska tvorevina postavila ic sacla umetnosti - koja je, prenra rirnskoj estetici i politici, trebalo da sluii arrhitclituri - potpuno nove zadatkc. Vreme antidkih statua bogova bilo je proteklo, a tirnc i pravo cvetanje rimske slobodne skuipture. U profar-rirn carskim gradcvinama, kao Sto su palate, gimnazije i terme, ostalo ie, istina, dosta mesta i rnoguinosti da se postavc statuc cara i vo.jsJ<ovoda, konzula i clrugih iinovnika, ali u konstantinskoi crkvi nema mesta ni za kip cara, niti b i s c o v d c n r o q ' l az a n t i s l i t i s t a t u a H r i s t a i l i u j c g o v i h a n o s t o l s k i h l < n e Z e v a . Bilo bi blzopleto sasvinr iskljuiiti mogucnoit hriSiariske pune plastike; protiv toga govorc knjiZevni izvori, Evsc'"'ijei drugi crkveni pisci. Ali one su izgleda staialc pod vedrim nebom - kao Hristos i njegov petao - na tlrL'stirnanalocitih uspomcna u Svctoi zenllji, ili isprcd carskih crkava kao kip cara na konju isprcd Svete Sofijc u Carigradu - r.r dvoriStin.ra car-skilr palata - kao Cltristtts turtbularts -super apsiclcnt et ba-si1iscun7, isprecl carske palate u clar.nom gradu Carstva. Nove unutra5nje carske odaie zahtevale sll, naprotir', sasvim dmge vrstc umetnosti, nain-reslikarstvo i mozaik. Vci tetrarhi jska Llmetnost ukraSavanja unntlaSnjeg prostora imaia ic za posledicu procvat dnrgog pompcstila u obliku prave renesanse.U ziclnom siikarstvu, pored podra.jar.rskog Zavanja inkrustacije, oZiVijava i prava inkrustaci.ia, kao i stil velikih ar hitektonskih kulisa i vrtnih pejsaZa ranorimskog vrerrlena. I kasetiranje postaje opet moderno. Zidni mozaik sve vi5e potiskr"rje u ranom lV veku prolazniju f resko-tehniku. lako ie u lrima velikim raskoSnim Konstantinovinr bazilikama u Rirrru i5dezao svaki tlag kor-rstantinskog zidnog slikalstva, u nauci sc ipak u poslednjirn decenijama gomilaju dokazi iz novih konstantinskih nalaziSta. Odavno su poznate, iako naudno nedorrolino iskori5iene, inkrustaciie i arhitektonslio slikarstvo r.ra zidovima siariie. scverne bazilike u Akvileji i siike monumentalnih vrtova u stilu Liviiine kuic u juZnoj bazilici, baS na onom mestu gde se zbila hristiianizacija starorimskog vrtnog pejsaZa uvodenjem oranta. U Trijeru su nedavno rekonstruisane kasete tavanica konstantinske palate, diii su odlomci nadeni in slla ispod konstantinske kvadratne gradevine sa upisanim krstom. Katakomba porodice Jordani severno od Rima darovala nam .ie veliki broj podzemnih grobnica i kapela sa bogatim arhitektonskim slikarstvom. Carski krug Pctra i Marcelirra i neclavno otkrivena katakomba na Via Latina dopun j r - r j u s l i k u k o n s l a n t i n s k o g n o n u m e n t a l n o g s t i l a k a o r e n e s a n s ed r u g o g pompc janskog ariritektonskog stila. Neposredne zakljudke o oplatt unuira5rijcg prostola konstantinskih raskoSnih crkava dozvol.iava,daljc, baptistcrijum kod Latcranske palate, koii pripada Lateranskoj crkvi, kao i mauzolej Konstance, ierke Konstantina Velikog, u krugu katakombi s v . A g n e s e ,i s p l e d k a l t i j a R i m a , i i j a j e t r o b r o d n a b a z i l i k a u s v o m p r v o bitnjm izelcdu takodc konstantinska gradevina. Time se moZe dobiti izvesna predstava o kosturu unutraSnjeg ukrasa raskosnih Konstantinovih crkava. Inkrustacija i slike velikih stubova bili su glavna nadela ovog monumentalnog slikarstva. N{nogo je pak vaZnije otkriti tragove konstantinske ikonologije prostora. Pn'o pitanjc mora da glasi: koje nove zadatke su tri oblika prostora konstantinskc bazilike postavila mozaiku tj. slikarstvu? Ako su se ranija istraZivanja zadovoljavala opisnom ikonografijom, i to najiesce oslobodenom formalne esietike, giavni zadatak-moderne nauke-o ikonologiji sastoji se u tome da proudi uslovljenost i povezanost mesta i likovnog Programa. Naos svojim podu2nim zidovima, izmedu redova stubova i gornjeg stroja, omogucuje sledcce zadatke: velike podulne trake zidova zahtevaju slidno kao i spiralne trake trijumfalnih stubova - program neprekinutog pripovednog izlaganja svete pride, saobrazno sa Starim i Novim zavetom. Prema visini ovog zidnog otseka izmedu stubova i prozora, moZe se prida o spasenju predstaviti u jednom redu ili u dva reda koja teku jcdan iznad drugog. Sudeii po starim slikama, izgleda da je u Lafe.ran.s--.--. sktrlgcrkri- posto jao.je_d1n red-,a u,crkvama Sr'. Pelra i Sv. Pavla dvjt reda. N i u j e d n o j c r ' l i v i n l - s uo e u v a n i n i k a k v i t r a g o v i : a l i s e m o Z e p r i h v a t i t i d a ukras V veka, koji nam je oduvan u baroknim kopijama, ustvari predstavlja obnovu narativnog ciklusa iz vremena cara Konstantina. Stari zavct, a narodito prida o Postar.rju,bio je iz-eledadosta zastupljen. Prida o patrijarsima, o lMojsiiu i Isusu Navinu sigurno nije stvorena tek u V veku za mozaike u Santa Marija Madore. Uzori vatikanskog svitka Isusa Navina seZu daleko unazad. I u kvedlinbur5koi Itali imamo, krajem IV veka, ikonografiju Savla i Solomona, koja mora imati dugu tradiciju. Freske u katakomban-ra IV veka pokazuju, pre svega, starozavetne scene koje se ne mogu vi5e tumaditi jedino kao simboli spasenja, kao Sto je to sludaj sa starim sccnama sa Jonom i Danilom, vei kao odsjaji ili na p o g r e 5 n om e s t o s t a v l . i e n e slike iz velikih bibliiski ciklusa,koji moZda do seZu u III vek, a noZda su dak zavisni od takvih ciklusa u sinagogama kakve je iznela na svetlost sinagoga u Dura Europosu, na najveie dudenje jednog metodski r-rimalog strudnog sveta. Najzad, treba odustati i od toga da se poreklo svih narativnih fresaka ili ciklusa mozaika izvede tz ciklusa miniiatura u Bibliiama. Zbos stvaraladke osobenosti konstantinskih rasko5nih bazilika moZe s" bar pretpostaviti da su se izbor, velidina i kompozicija biblijskih zidnih slika ravnali prema strukturi zida, pol,oiaju (da li su namenjene blizini ulaza ili hora), kao i prema naielu raSilanjivanja zidova. Po5to u slednjem brodu takvih bazilika naspramno stoje dva ogromna zida, dobijaju se u osnovi dve moguinosti za reilanje ciklusa slika: na

kr

65

a>
jednom zidu izlaganja teku u hronolo5kom nizu od ulaza ka horu, a na naspramnom od hora ka ulazu. Tako ie to bilo i u staroj crkvi Sv. Petra, a sigurno i u San Paoli fuori le mura. PoloZaj zbijeno postavljenih stubova, koji naglasava stazu u poduZnom brodu, omoguiava, stoga, neprekingt ciklus, o kome se moZe stvoriti predstava u crkvi Sania Malija Madore, iako su njeni mozaici poreklom iz sredine V veka. Druga mog_uilost je ostvarena u vreme Teodoriha u San Apolinare Nuovo u Raveni. Ovde naspramno stoje po dvc slike sevclnog i juZnog zida, pa ge mogur prostorno i duhovno,-dovesti u vezu. To, me?utim, pietpostavlja podelu naosa na odeljke, dakle manji broj stubova i sistem arkada, Sto se vi5e razvi.ia na.qrdkom istoku. Ciklusi n konstantinskim raskoSnim bazilikama Rima bili-su, po svoi verovatnoii, pripovedno neprekidani, dime slede zakon istorijskih reljefa na rimskim irijumfalnim stubovima. Na poduZnim zidovima konstantinske bazilike postoji jo5 jedan deo na kojem se moZe razviti ikonografija u mozaiku ifresCi; 1o su visoka pravougaona polja iznad prozora. Po5to se ovo ra5dlanjivanje pornoiu prozora na gornjenl deiu nije bitno izn-renilo u toku ranohri5ianskog razvitka, moZe se zakljudivati i na osnovu poznijeg materijala. Vei su u Konstantinovim bazilikama, izmedu prozora, verovatno na plavoj osnovi, prikazani kao cele deono postavljene figure, stajali belo obudeni crkveni svetitelji, osobito apostoli Novog i proroci Starog zaveta, mudenici i device stire crkve. Ovde ie mestJnastanka ikone ia stoieiim likovima. I danas u zoni gde_supro2ori u San Apolinare Nrrovo nala"zimotakve figurc {postola i proroka u mozaiku. Ikona sa likom u celoj figuri, slikana na drvetu, poreklom je sa gornjih delova starol-rriSianskili sakralnih prostorija. Ona odgovara plastidnim kipovima iz ni5a poznoantidkih unutra5njih prostora. Jednom stvoren kao tip, ovaj stojeci svetitelj pojavljuje se u naosu i transeptu i na slidnim mestima, na primer na ulaznom zidu u Santa Sabina u Rimu, kao velike figure episkopa u San Vitore u Milanu, kao svedoci -kr5tenja u San Dovani in Fontd u Napulju, u narteksu i na fasadi Eufrazijeve bazilike u Poredu, kao duvari pr-estola ili krsta na deonim zidovima apsida, kao pobodne figure uz sediSte u svetili5tu, kao Sto su to velike sedeie figure jevandeiista u San Vitale, kao ikone na stupcima, razme5tene u prostor, kao na primer u crkvi Sv. Dimitrija rr Solunu. Iako je razvitak previzantijske svetiteljske slikc toliko raznovrstan, njeno prvobitno i odgovarajuie mesto nalazi se na gornjem dclu konstantinske bazilike PoduZni zidovi bazilika imaju i treie mesto na komc se neunritno razvila novi ikonografslii oblik. To su umcci izmedu lul<ova. Oblik koii se ovde razvija jeste tondo (medaljon) sa poprsjem sveca ili vodede lidnosti drZave ili crkve, a prikiadan je za tekuii ritam arkada, za narativni ciklus i slike stojeiih figura na gomjem delu zicia. Papski medaljoni iz crkvc Sv. Pavla,-koji srisreinoni okolnoScu spaieni, pbtvrcluju dugu tradiciju ovog oblika slike rr longitudinalnim crkt'ama. Or,aj niz tonda podinje istina tek u V veku, kad ie .Lav Veliki obnovio slikc, ali je izvesno da ima staru tradiciju. Njegovb Sirerrjc u sredn.icm veku bilo jc toliko tipSte da se mora pretpostaviti znadajno zajednidko porcklo. U longitudinalnim gradevinama, kao Sto su San Apolinare in Klase, otonska bazilika 9 Rajhenau iii Sv. Petar na Moru kod Pize, pojavljuju se ovakvi neprekinuti nizovi tonda, a u hriSianskoj antici se takvo poprsje u medaljonu upotrebljava u najrazliditijim kompozicionim povezanostima, u Raveni skoro u svakoi crkvi. Oblik tonda niie prvobitno nastao u mozaiku ili slikarstvu, vei i u reljefu u rimskoj antici. U hriScanskoj umetnosti u slonovoj kosti, on je bio, kao Sto pokazuje lipsanoteka u Bre5i, jako raSiren vei u IV veku. Eq Kako su ovakvi reijefni medaljoni bili postavljeni na gradevini postaje jasno sa predstave Svetog groba na takozvanoj Rajderovoj plodi u Minhenu. Oni su ovde nameSteni izmedu arkada na spoljnoj strani gradevine. {tlOdskoro se pretpostavlia da su i snaZni reijefni tondi sa poprsjima detvorice jevandelista, koji se danas nalaze u muzeju u Carigradu, prvobitno bili postavljeni izmedu arkada unutra5njeg prostora Konstantinove crkve Dvanaest apostoia. Ovu crkvu .ie car Konstantin odredio da bude uspomena na dvanaest apostola medu kojima ie sam car, kao trinaesti Hristov apostol, da naale mesto svog vednog pokoja. Otuda, dozvoljen nam je zakljucak da i poreklo mozaidnog tonda traZimo u konstantinslioj bazilici sa arkadama. i-\'r iCeoni zid, odnosno arctts maior, prvobitno luk iznad oltara i mesto lri umphus christianus, jeste drugo zahvalno mesto za nastanak najstarije crkvene ikonografije u prostoru. U ovom sludaju je, zbog uni5tenosti objekata, naroiito te5ko iznositi pretpostavke. Jedini trijumfalni luk sa i mozaikom iz triju rasko5nih bazilika diji su neznatni ostaci izdrZali rujeste onaj iz San Paolo fuori le mura. Pismeno posvedoden kao !I ienje, -'-' *---_ i zave5tanje carice Gale Pfacrdlj !;on-lE-3to-Ealstovremen sa duvenim tri,Jjumfalnim lukom iz Santa Magja Madore u Rimu, koji je posle sabora ( iukbm iz Santa u Efesu (431) podieao--S-rk-st-iTl]-kao-i-sa trijumfalnim ;. Sabine. koji ie moZE rekonstruisati na osnovu jedne gravire iz Xvii*va[t 'Po5to je, pak, arhitektonski oblik ovog apsidalnog deonog zida Konstantinova tvorevina, a carska tradicija se, vei zbog odrlavanja dostojanstva avgusta, stalno narodito negovala, kao Sto se najzad i ikonografski oblici u naosu, uprkos fragmentarnih tragova, mogu pouzdano smatrati Konstantinovim, stoga se sme sa sigurnoiiu reii da je hri5ianski arcus maior nastao u rasko5nim Konstantinovim bazilikama. Njegov program je od samog podetka bio usagla5en s njegova dva podnoZja i njegovim teinenom, zbog dega ie rasporedivanje kompozicija u pojaseve bilo najprirodnije. PoSto arcus tttaior istovremeno i pre svega istide, ispod svog zcnita, dasnu trpezu, otud ispodetka proiziiazi i njegova ikonologija. Zato Sto se na oltaru prilil<om liturgije izvr5ava ponovno postajanje logosa io';ckom, proistiie potreba da se na trijumfalnim lucima oblikuje progrirm epifanije nebeskog logosa. To se moZe predstaviti na dva naiina: pol<lonjenjem nebeskom gospodaru sveta (Pantokratoru) i silaskom logosa na svet. Prvi oblik se najbolje iskazuje kompozicijom Aliluja ili parousia, a drugi kompozicijom inkarnacije. Pr-va je oduvana u crkvi Sv. Par.la, a druga u crkvi Santa Marija Madole. Obe kompoziciie podivaju na s,.rsretu neba i zemlje, boZanskog prcstola i oltara, Boga i doveka. Odatle

\
I

,(

I I

66

v
proizllazi treii nadin ukraSavanja trijumfalnog luka - kompozlcija ecmizemaljskuzcc_lesia Zlesiacaelegis, apostolskapracikva, iu nadviSava Ii?a-rzs Io-ialsl;od luka za oltarom, izvr5ava postajanje logofai'6or"ekom. Ovai. treii na8in ukra5avaniatriiumfalnog luka, ostvaren je na deonom s-atrijumzidu'apsideu Santa Sabina.Kao prinrer ovakvih komp.ozicija falnih^lukova mogu se upotrebiti-tri vrste-slika,-nastale_,pod.Konstantinom, kao Sto to jisno pclkazujutri trijumfalna luka iz IV veka' Prva je centialno komponovani slika i-oklonjenja, prestola.ili.epifanije, kakva se poiavliuie na Konstantinovomluku na iepiezentativnimprikazima mira, ira'strinl okrenutoj gradu. Izgradena na nadelima centralnosti, simetridnosti i veieg broia"z6na, ona ie u konstantinskim crkvama razvija u obrednu slikfkoja iziskuje poboznost.Druga vrsra slika su stojeii likovi svetacaili apoitola koji iskazuju po-boZnost. N?jzad, to su.tonda.la poprsiem. Na iai nadin nistaju tri velike trijumfalne kompozicijee,pifanije U San Paolo fuori le mura ira iriiumfalnim lucima ranog hriScanstva. sunca koje ispuStasvoje je predstavljenispred nepobedivog Pantoi<rator zrake. Prikazan je u poprsju, u krugu koJi lebdl rznaclzenrta luKa, lzpobeda pet ca(eva. v vek. Mozaik u naosu santa Marlja l{adore, nim. up. stranrr 67 I

nad

medu krilatih biia iz jevandelja i njihovih snaga. Pomoiu krsta u krugu obeleZen je kao onaj Hristos koji se vraia sa zemlje veditoj parousie. Njemu odaju poStovanje u trostrukom stepenovanju dva andela kao zastupnici nebeske vojske, dvadesetidetvorica staraca koji prinose svoje vence u velikom aliluja i kneZevi apostola Petar i Pavle. Ova velika tema mora se smatrati nepatvoreno rimskom, i nije sludajno da je sam Pashalis opet preuzima u savr5enoj renesansi za crkvu Sankta Praksedis. Ovde kao i tamo horizontalna podela traka, koja ostaje jedan od osnovnih zakona oblikovanja trijumfalnog luka, sluZi hijeratskom stepenovanju. To je prvi put sprovedeno na Galerijevom trijumfalnom luku u Solunu, a uobidajeno je u predstavama koje su nastale iz duha nove monarhije podev od Konstantinovog luka. Posledica ovakvih kompozicija u carskim rasko5nim bazilikama jeste ono Sto kasnije Dionisije Areopagit pravi mistidnim kosmosom nebeskih hijerarha: u zenitu, na najveioj visini, nalazi se Hristovo mesto, oko njega lebde njegove snage, koje su osnovale crkvu pomoiu detiri jevandelja. Dvadesetidetvorica staraca, kao blaZeni drugog neba, ukazuju po5tovanje Hristu u srednjem pojasu; izmeclu njega i sunca logosa posreduju andeli kao najbliZi prvom nebu. Na podnoZju, Sto znadi najniZe i blizu zemlje, kneZevi apostola, Petar i Pavle, podiZu u znak poStovanja desnu ruku prema Pantokratoru u temenu. To je veliki trougao u kompoziciji trijumfalnog luka, koji spaja nebo i zemlju. Ispod hipotenuze ovog trougla, koja spaja Petra i Pavla, nalazi se oltar a hipotenuza i njega ukljuduje u sliku nebeske epifanije. Tako trijumfalni iuk daje oltaru njegovo tumadenje i smisao. Ako kompozicija trijumfalnog luka iz crkve San Paolo fuori le mura tako jasno pokazuje tragove umetnidkog shvatanja Konstantinovog vremena, onda se i za triiumfalni luk iz Santa Marija Maclore moeu izneti ovakve pretpostavke. Iieja koja svoj program xytus episcopuiposveiu je boi,jem narodu (plebis Dei) jeste ideja inkarnacije logosa. Za obja5njenje programa uzimano je u obzir - isuvi5e kratkovido i iskljudivo - poStovanje Marije, o kome je odludeno na saboru u Efesu. To nije samo program o Mariji kao Bogorodici, vei program epifanije, posveien samo logosu kao ovaploienoj hipostazi trojedinog Boga i devici Mariji; ona igra svoju - od Boga joj naloZenu - ulogu, a ova se nalaLe i sveSteniku da ie izvrSava: da Bog postane dovek. Kada se ovo oblikovatiie^ iaeie inkarnaciie oslobodi vremenske uslovlienosti, postaje jasno forinalno i duhovno srodstvo sa lukom sa epifanijom u San Paolo fuori le mura: medalion u zenitu, detvorostruko stepenovanje podev od najavljivanja logosj na nebu, preko poznavanja isiinskog kralja na zemlji, mudeniStvo nevine dece i dva grada Svete zemlje, Jerusalim i Vitlejem, kao mesta roclenja i smrti logosa. Krug u temenu, oko koga lebde detiri krilata biia, a kome se Petar i Pavle pribliiuju sa poStovanjem, obuhvata prazan presto; krst i golub ga obeleZavaju kao sediSte logosa. To je presto kome se vraia u Vitlejemu rocleni, a u Jerusalimu na krstu umrli /ogos. To je duboki smisao trougla na triiumfalnom luku u Santa Mariia Madore. Nije potrebno obrazloZiti, s obzirom na istorijsko-umetnidki materiial, da on proizilazi iz duha Konstantina Velikog. Konstantin je ponovo iz/'-1

gradio Jerusalim,poru5enod Tita; ovaj novi Jerusalimsadanije vi5e naielie liudi vei grad IsusaHrista, diji zemaljskiput treba da se podizanjern mrioeobrojnih spomenika uzdigne za sva vremena za razmiSljanje. je iznad peiine u Vitlejemu' Ona prcdCrkvi Hriitovog rodenja nastaila stavlja suprotnistoZer-Grobnojcikvi 9 Jeiusalimu, tako da svuda u crkvenbm piogramu, narodito na trijumfalnim lucima i u apsidi, predstave ovih gradovi u zlatnom preobraZaju, oznadavajuintroitus logos-au svet i nieg-ovexodus,niegovo rodenje i smrt, njegovu inkarnaciju i povratak na'piesto. U apsidi irkve Santa Pudencijanau Rimu, i u jednoj skoro nezapaienoj sli,ci grada Vitlejema na ulaznom zidu male kapele Sankta -crkvi San Prisko u Kapua Vetere, predstavlja se Jerusalim sa Matrona u mestom na kome je Grobna crkva i sa crux gemmata koja se izdiie sa karta Svete ?emlj.e,predstavnebo. Najzad, geografsk-a brega u zvezdano lien-ana podnom mozaiku-crkve u Madabi, ne prikazuje vi5e Palestinu liao svetuzemliu izabranog naroda lzraela vei kao svetu zeml.ju hri5iansta sveta onakvu kakvu je prvi hri5ianski car zamislio izvanrednim podetkom hri5ianske gradevinskedelatnosti,a koju je Justinijan dovrSio. Proudavaniemindicija moiemo da pretpostavimo, polazeii od Konstantinovih raikoSnih baiilika, da su Vitlejem i Jerusalim narodito destopredstavliani na podnoZju hri5ianskih trijumfalnih lukova i deonih zidova apsidai da su spoieni u trougaonu kompoziciju sa predstavomepifanije i otuda potrebnih - odredivau zenitu.Iz takvih-- teoloiki zasnovanih mesta,proistiie jedinstvo crkveneumetnosti u hriSiannja i povezanosti pojavljuje sc za vreme svih skoi intici. Kompozici.ia-Vitlejem-Jerusalim umetnost.U Rimu triiu velikih dinaitiia pbd kojima je cvetalahriScanska se"ona moZe dokaiati na mozaicima podev od crkve Santa Sabina do Justinijanomu San Vitale, onda u San crkve Santi Kozma e Damjano,.pod Apolinarein Klase, kao r u svlm nrzovlmalaganjaca sa mozaika.Pashaa mogu se pretpostaviti na osnovu crteZa ili gravira i za lisove renesanse, mradna meduvremena.Kada ie u Konstantinovoi krstionici u Lateranu pridodata kapela svetogVenahciia,iznad slika svetacakoji su predstav' iieni u celoi^fieuri otklrivenesu i velike arhitektonske slike ova dva sveta grada; ovJ slike su nam ostale saduvanezahvaljuj-uii jednom Campiniievom crteZu. Oni uokviravaju ietiri krilata bica logosa,Sto je saivim u smislu starohriSianskihtrijumfalnih lukova. 'luku u Santa Poslediceove kompozicije doseiu neizmerno daleko. Na Mariia Madore se,-ispred ova dva urbes Christl, sakupljaju dvanaest aoosiolskih iasaniaca. - S v . - S o fNa i i i ravnom zavrietku vrata rasko5ne ulazne dvog r a d u ,k o i u i e p o s v e t i oT e o d o s i j eI I , j a u C a r i-kapiia ri.r"., staroi prema temenu ulaznc kapije koja eanici izlaze"izobeiu iradskih ie tiiiumfalno okreie. Postajejasno, da je ovde u Carigradu,stari mozaidkiproeram iz vremena Konstantinovog osnivanja, car Teodosijevedinastije preneo u carsku arhitekturu portika crl<veSv. Sgfije-..Konstantinski piogram trijumfalnog luka nastavlja se na. teodosijanskim sarkosa-slikom ierusalima; sarkofazi predstavljaju Hristovo kraljevfazimastvo u novom Jerusalimu. Sveti grad hriSianstva u Palestini, koji je sagradio car Konstantin, projektuje se u nebo kao simbol carstva.koje nije sa ovoga sveta, verovatno pod uticaiem ideje svetog Amvrosija iz

Prelaz Jevreja preko Cryengg lr Rirrtu. Up. stranLl ll?.

mora.

Zldno

sllkarstvo

IV

veka

u novoj

katakombl

na Vla

Lailna

Milana. Vei stoga ove slike gradova, koje nalrazimotek u rarrem..Vveku, moraju biti iz. vremena Konstaltina, a-u doba najstarijih-suiliofagu .u kapijama gradova,one imaju dugu tradiciju. U ve"likimdelima kamene plastik-e,-na sarkotaz,ima u Milanu, Ankoni, Denovi i Marseju Zivi, dakle, trijumfalna ideja vitlejem--Jerusalim, koja je preuzetasa irozaika u crkvama. Treii rimski trijumfalni ltrk V vcka-poinajemo sa Campinijevog bakroreza iz XVII vel<c;luk se nalazio u trbbrodnoi bazirici d"ntu su-

?4

3L
bina u okrugu starog rimskog Armalustrijuma, visoko iznad Tibra na Aventinu. Medaljon u temenu predstavlja poprsje Pantokratora.On je poprsja u medaljonima, koji se diZu od podnoZja okruZen sa Sesnaest l u k a , d o d i r u j u i i j e d a n d r u g o g ;u m e c i s u i s p u n j e n il j i l j a n i m a . T o j e p o lukrug sastavljenod poprsja apostola u medaljonima,u iijoj sredini se nalazJ tri meialjona'si pirp.sjima Hrista, Peira i Pavla.-C)vaj luk sa apostolima ogranidenje svetim gradovima,Jerusalimom i Vitlejemom, tako da je ispunjen zajednidkizakoji se uzdi2u snaZnoi velidanstveno, kon ranohri5ianskihtrijumfalnih iukova. Ovi luci sa medaljonima nalaze se inade na krivinama koje nose svod, kao naprimer u arhiepiskopskoj kapeli kod katedrale u Raveni, sagra-lenojza vreme Teodoriha, ili na krivinama koje razdvajaju prezviterijum od mesta za vernike, kao u San Vitale; isto tako se nalaze i u krivinama koje dine prelaz ka apsidi kao u Eufrazijevoj baziiici u Poredu- ili kao poiasevi koji uokviruju glavnu sliku apside,kao u Katarininoj crkvi na Sinaju. Kad je Pashalis kapele na njegovoj dao da se mozaikom ukrasi glavni ulazni zid Zenono-ve omilienoi gracleviniSanta ?rasede u Rimu, ponovo je- uzeo stirohriSiansi<ipiiniip luka sa medaljonima u dvojnom obliku.-U spoljnjem luku se preditavljiju poprsja dvanaestapostoli koja se okupljaju,-d6dlruiuci se medusobno, u tondima oko velikog centralnog medaljona sa Pantokratorom. Zavisnost od trijumfalnog luka iz Santa Sabina pokazuje se i u tome Sto i u temenu postoji trilogija medaljona sa poprsjima Hrista, Petra i Pavla.Ispod se,u skrivenoj paralelnosti,nalazi dmgi, strmiji luk oko fenistrele;on u jedanaesttonda, koji se neprekidno diZu, prikazuje Bogorodicuu temenu, izmedu dva medaljona sa svecimai po detiri poprsja svetica. prednta (um 450)' 'crdire ;";3"t:::
Tradicionalne zajednidke crte i omilienost tonda sa poprsiem u arhitektonskoj plastici u jerusalimskoj crlivi Sv, Groba, kio- i u Carigradu u crkvi Dvanaest apostola - koic smo prepoznali u starohriSianskoi shemi trijumfalnih lLrkova - predotavaju da i trijumfalni luk sa tr"p.ekidt.timedaljonima Pantokratora, apostola, Bogorodice i mudenika i devica treba povezati sa tradici jom Konstantinovog vremena. Ovaj logidni zakliudak moZe se jo5 viSe-dokazati materijalom iz Konstantinove epohe. U vreme Konstantina, kada je zlatni novac bio ukraSavan hriSianskim amblemima i simbolima, carski medalion ie r;rodro i u mozaik. Poprsje cara u medaljonu je sa novca vei odavho preneto na geme i kameje, a onda i u monumentalnu triiumfalnu plastiku. U Konstantinovo vreme su nastali tondi sa suncem i mesecom (predstavlieni kako.g celoj flguri tako i --najvi5e u sledecoj eposi - kio poprs.la) I medaljoni sa Hristonr, jevandelistima i apostolima. poprsja dlinova carske porodice su omiljena u carskim palaiama i u zidnom-slikarstvu kao 5to..to pokazuju kvadratno uokvirena Zenska poprsja Konstantinove p<_rrodice, naclena u odlomcima tavanice u takoz-vanoi jelen.inoj palati ispod Konstantinove saborne crkve u Triieru. U vezi sa ovim se sada u sasvinr novom svetlu pokazuiu poprsia u medaljonima sa podnog mozaika u juZnoj bazilici u Akviie;i. Noulru istraZivanja su.pokazala da je kod ove gradevine rei o carskoj zaduZbini kolu je sagradio ravenski episkop Teodor, jedva jedan lttstritm posle Milanskog edikta. U velikom srednjem odeljku podnog mozaika predstavljeni su medaljoni sa poprsjima ilanova Konstantinove porodice, dvostruko ikonoloSki-povezani, S jedne strane su im p-odredenapoprsja detiri godi5nja doba, 3to treba smatrati uobiiaienom ideiom o trainosii drZavnE sreie u promeni doba, kao i na Konstantinovom l-rku. S"druge strane;e hriSidnstl tik pastira koji,nosi zuJe na sredn3e carsko poljc - takode u tesnoj vezi sa idejom drZave. Lik Dobrog pastira je nastao u hriSianskoi umetnosti za ureie voiniikih careva i velikih progona hriSiana. Pastir je u skriveno-hriiianskoi umetje potpuno suprotna rimskoj driavnoj umetnosti, kojom nosti .- koja rrpravlja dria.va.- ul)ravo lik hriSianske umetnosti;-u najstarijim katakombama nalazi se u zenitnom krugu tavanica, u osovini arkosolskih lineta i u sredi5tu kompozicije na sarkofazima. obiasnienie ovog fenome-u -doba "vojnidkih na proizilazi iz politidkog. i filozofskog pesimizma careva; o-vom pesimizmu kartaginski episkop Kiprijan, u pismu napisanom iz skrovi5ta za vreme progona, stavlja nasuprot pastira koji vraia svoju ovcu.-Poito anridki svct lezi u rusevinama i-viie se ne moze spasti, k a l e o n , , z ah r i S c a n ep o s t o j i s a m o j o S j e d n a m o g u c n o s t : d a p o d i g n u r u k e nebu i da se mole, da Bog-spasitelju liku Do6rog pastira'side'sa neba i u telesnoj smrti odnese du5u u istinsko carstvo I ru.i - koje nije od ovoga sveta. Na prekonstantinskom s.imb*olu Dobrog pastira udinjena je u Akvileji po- r lititka.promena znadenja. Pastir ostaje ukazivanje na istjnsko carstvo k o j e n i j e o d o v o g a ,s v c t a , i i j i g o s p o d i r . k a o p a n i o k r a t o r i m a s v o j e s e di5te na nebu. Carska kompozicija u sredini crkve istovremeno pok-azuie

iJ.";T*: """'"1"#

.li"i,*i"3?:

3t
snovao Konstantin u sudbonosnoj godini 313, da su u apsidi, u iiiem sred i S t u j e H r i s t o s n a p r e s t o l u , b i l i p r e - d s t a v l j e niis p o d n j e g a , l e v o i d e s n o o d srednje epiklesisispred oltara (si slikom episkoba PeiriHrisologa), istoinorimski car eTodosije II i Evdokija, kao i art<acti3e i Evdoksijalpotvrdu za tradiciju iz Konstantinove epohe daje odgovarajuci titttlusi,Conf irntct hoc Detrs, quod operatus es in nobis a templo sancto tuo, quod est in Jerusalem. Tibi olf erertt Reges tntLneran.Neiz-vesno je da li se-za carske mozaike u apsidi moZc prctpostaviti poreklo iz konstintinskog vremena. Ont_r S t o j e p r e d s t a r ' l j e n cu R a v c n i , n a s t a v l j a n a i s t o m e m e s t u J u s t i n i j a n u s v o joj dvorskoj crlc'i San Vitale. Titulus izra'zava o ideji Jerusalima ono Sto je u crkvi Sanla Puclc-nci.jana u R-irnu dalo kao mozaidni program. Carska ikorroglaIija u ravensko.japsidi zasniva t" r,L t6me Sto carica, koja je doSla iz istoi'nog Rima, a porcklom je iz Teodosijevc dinastije, polaZe prava na zapadnorimsko dostojanstvo avguste, Sto je dakle svesna successio prvog hriSianskog cara Konstantina i-Sto stoga teLi za ponor,nim uspostavljanjem jedinstva Imperiurrt Romanum Christianum. Carica Gala Placidija - koja je bogatirr, mozaiikim programom ukrasila trijumialni luk u crkvi kneza apostola Pavla na Via Osienzis u Rimu, proSirenu sa pct brodova, po Konstantinovoj shemi Lateranske bazilike - odrcdila je i plogram trijr-rmfalnog luka svoje zavetne crkve u Raveni. To_je carska paralela hristoloSko-apostolskom triiumfalnom iuku u Santa Sabina u Rimu. Votivne slike spasen.ja carice i'.njene dece, Valentinijana III i Juste Grate Honorije, uz pomoi Jovana jevandeliste, bile su uokvirene velikim luliom, koji se saslojao od deset slika hri5ianskih care'a u medaljonima: levo su se nalazili Valentinijan, Gracijan, Konstans, Gracijan Nepos i Jovan Nepos, a desno Konstantin, Teodosiie, Arkadi.fe, Honorije i Teodosije Nepos. Izvesno je da su ovi carski medalioni nastali na osnovu carskog zlatnog novca. Carski program se u celini bitno razl i k u j e o d _ o b a j u r a n o v i z a n t i j s k i h c a r s k i h m o z a i k a , k o . l i s r . rn a m o d u v a n i , od.nosno kojg. pozlSiemo p-o predanju: razlikuju se od onih u dvorskoj crkvi Teodoriha Velikog u Raveni, koje je episkop Angelus uni5tio iz ortodoksnih razloga, kao i od mozaika chra-Justiniiana u apsidi u San vitale. Teodorih i Justinijan su u svojim dvorskim- crkvami predstavili svoj dvor u njegovoj podeii na stale2e:-istodni Got na juinom zidu naosa, ee{ poiinjuii sa zapada. a vizantijski car u apsidi, ispod predstave Hristovog nebeskog carstva kao njegov dvor u crkvi, a ti ime pantokratora i si autoritetom avtokratora. Gala Placidija, pak, na trijumlalnom luliu svoie zavetne crkve, u luku sa deset carskih poprsja r-rmedaljonima, predstav'lja ideju succesio i civitas Dei kojom upravlja ilttperator Christianus. Ovo'ukljuiuje misao o jedins t v u s v e t a ,k o j a s e u s l c d t o g a d o v o d i u v e z u s a p r v i m h r G c a n s k i m c a r e m ; zato Lr ovonr ciklusu mcclaljon Konstar-rtina velikog stoji na istaknutom mestu. Ako se ozbiljno shvati srodnost detiri istovremena triiumfalna luka hriscanskih crkava,.nastala u doba velikih napora za uspo-sravlianieKonstantino'e zamisli d.la'c, za 'rcrrc cvropskog prcokrcia pod Konstantinom velikim, pouzctano sc dokezuje da ie, odmah posle bitkc na Mirviiskom u r o s t u , a t r u z a j a r n n t ' j ' r ' c z is a c a | s k , r m n r - r n r i z m a t i k o mz , a crkrene mozai+\

pastir.

Podnl

mozalk

u jutnoj

bazlltcl

u Akvileji,

IV

vek.

Up.

stranu

?3

da je Konstantinova dinastija preuzela zastupanje Pantokratora i njen zadLtak je da jemdi stalnost cirske drZar.'ne ideje u ovom promeniiivom svetu. Kada je ostvarivanje nove ideje o Hristu - caru moguia na podnorl mozaikq u Akvileii, pitamo se da nije u Rimu - kao posledica sudbonosnog preokreta koji je izazvao Konstantin bitkorn na Milvijskont mostu postojao i niz medaljona i lukova sa medalionima carske clir-rastije, nastao iz dinastiikih razloga, pored sigurno utvrdenih hristolo5kih lukova sa medaljonima. Presudnu pomoi pri reSavanju ovog pitanja, daje, po mom miSljenju, analiza apside i deonog zida crkve Sv. Jovana je'";andeliste u Raveni. Mozaici su odavno i5iezli, ali iedan hroniiar IX r,'cka,po imenu Agnelus, u svom Liber Pontificalis Ecclesiac Raverutatl.s,dajc vrlo jasan opis programa. Red je o crkvi koju je carica Gala Placidija zavetovala na moru u vcliko j nevolji prilikom svog dolaska iz Carigrada, o r:rkvi kojr-r je ^Sv. podigla po dolasku- u Ravenu fo5 pre podetka g-radenja dvorske brkve krsia. Znaiajno je ze tesnu vezu Hrista i cara, vezu ko.ju je u ikonografiji za-

l<--

>\ glavnu kompoziciju sa pomenutom opreznoSiu, ona izgleda po tipu sasvim starohriSianska. Na bregu sa detvororedjem, usred rajske poljane - a ispred z-vezd,anog neba i ispod BoZanske ruke - sedi Pantokrator na prestolu izmcclu kneZeva apostola, Petra i Pavla, koji ga pozdravljaju podignutom desnicom. Dve ogromne palme, desno i Ievo, zavrSavaju ovu kompoziciju sa tri figure. Ova trojna kompozicija pripada repertoaru hriSianske Majestas-predstave tokom celog iV veka.-Njena tradicija u zidnom slikarstvu, a narodito u apsidi, kao i priroda deone slike i njena slidnost s predstavom cara na prestolu, objaSnjavaju njeno Sirenje u IV veku. Mora da je bila toliko opdinjavajuia da je u raznim varijantama preuzeta i u plastiku, narodito na sarkofazima poznog IV veka. Drugo razmi5ljanje nam dini verovatnom pretpostavku da u Majestas-predstavi Inokentija III u staroj crkvi Sv. Peira vidimo rani Konstantinov prototip ove kompozicije. Mo5ti kneZeva apostola su, kao Sto je poznato, u doba progona u III veku naSle svoje utodi5te i mesto pokoja u danaSnjoj crkvi Sv. Sebastijana u krugu grobnica. Kada su nastale raskoSne bazilike posveiene Peiru i Pavlu,-bilJie razumljivo da se u programu apside ne predstave samo sveci koiima ie crkva posveiena, vei i obojica duces apostolorunt, s jedne strane ad rnaiorent-gloriam drlavne metropole Rirna, gde su pod Neronom za.jedno urnrli, a s druge strane u spomen na zajednidku sudbinu ofse.iunova sidera i povremenoutodiite njihovih relikviia ad catacwttbas. Na ovom mestu ie, pod Konstantinom sagradena Basilica apostolort.urt, jo5 jadala takvu ntentoria, koja se odraLavala u tome da je podignuto prenoiiSte za hododasnike, koii su hteli da na ovom mestu u molitvi prizovu Petra i Pavla; oko bazilike su nastali mrrogobrojni mauzoleji kao i oko crkve Sv. Petra. Ovom po5tovanju apostolskog para daje izraz Damasus u natpisu odredenom za Basiliba apostolor-urn, sa sedam stihova u heksametru, ko.li ove kneZeve apostola izridito slave kao clyes Rima, a u kompoziciii u crkvi Sv. Petra u-laude-< obla6e: S.anguirtis o,b me.rittrnt Chrisiuntqie per astra sectttif Aetherio.s petrcre stnL$ rcgnaque prcrum. Mogao bih da dokaZem da je na jednom sarkofagu, koji se danas nalazi u muzeju u Madridu, zajednidko dovoalenie kneZeva apostola pred Nerona dokizano vei u dobi Konstantina, kao i da trilolija Hriita izmedu Petra i Pavla u raznim oblicima sve viSe preovladuje u plastici sarkofaga u IV veku. Ipak je upadljivo da ova tema potpuno preovladuie baS-u San Sebastijanu. Petai ispred krsta i Odrubllivdnle glave Pavlu"su ovdl glavne ,teme hri5ianske nadgrobne umetnosti. Na iednom sarkofagu lepog stila iz sredine IV veka, kneievi apostola, izmedu palmi na rajikom brdu, iskazuju poStovanje Novom kralju (nouas rex) koji kao novi vladar sveta daje nopa lex. VaZno je da se apostolski par pojavljuje i na najznadajnijim sarkofazima hriSianske antike u staroi crkvi Sv. Petra. Presudni nalaz ie otkriven iskopavanjima ispod stare crkve Sr'. Petra, posle Drugog svetskog rata, i to spolja uz samu Konstantinovu apsidu To.je ranokonstantinski kanelovani sarkofag, koji u ugaonim poljima prikazuje dva muSka lika, jednog sa gustom kosom i detvrtastom bradom, a drugog sa ielavom glavom

Hristos

keo Dobri

pastir.

Podni

mozaik

u Unetl

grobu u takozvanom Formozo)

(San Lorenco Cale Placidlje u Raveni. Oko 42r-125. god.

ke stvoren oblik tonda sa poprsjima Hrista i cara, apostola i proroka, arhandela i mudenika, Majke boZije i svete Device; oni se primenjuju kao neprekidni nizovi iznad lukova naosa,zatim kao medaljoni u temenu trijumfalnog luka pri njegovom kruni5tu, a kao carski, apostolski i prorodki medaljonski luci koji SluZekao istaknuta signa u apsidi. Novi gracievinski tip hri5ianske bazilike Konstantinovog vremena u Rimu imao je svoju svrhu i najsvetije mesto u apsidi, dije je znade.nje odgovaralo tribunilu sudske baiilike"ili carskoj afsidi u prij-emnoj dvorani palate. Po5tonije oduvan ni jedan pouzdan spome!ik sa p-rogramom apsid-eiz vremena Konstantina Velikog, potrebno je da se rekonstrui5u piogrami apsida triju rasko5nih bazilika. To je moguie-samo na osnovu Grimaldijevog crteia, jer je on prikazao mozaik apside iz stare crkve Sv. Petra u onom obliku koji je imao u vreme Inokentija III' Donji niz jaganjaca sa Vitlejemom i Jemsalimom i srednjom Hetoimasia sa jag' hietom BoZiiim na rajskom brclu pokazuje da le lnokentije -i III ponovio jednu staru irriSiansku kompoziciju; s diuge strane, dak u crieZu pokorenita promena. Ako proudavamo staje jasna poznosrednjovekovna

74

-+-r-t-

i Siliatom bradorn. IstraZivadi su u niima videli filozofe, ali to su Petar i Pavle. I na sarkofagu sa stubovima i sa scdam n15a, koji ic ranije u,Lateranskom muzeju nosio broj 174. - a koji jc posle D_rugogsvetskog rata vraien na svoje mesto porekla, u crkvu Sv. Petra, gde je sada postavljen naspram sarkofaga Junija Basusa - Hristos sedi na prestolu; on je iznad perionifikaciie neba (super caelurn), izmedu kneZeva apostola, kao i Christus rex u gornjoj srednjoj ni5i na sarkofagu Basusa, na kome su, sa figurama u punoi'plastici, predstavljeni Petrov put ka_krstu i Pavlovo pigubljenje na fiUiu. To tl6 le bogaio tradicijama i jedino je na njemu mogla haitati konstantinska predstava Hrista na prestolu, oduvana sa preloma sredn.iovekovnog mozaika. buome se prid"ruiuie poiezanost kompozicije sa lri ligurc (Christus irrt perator izmedu duces'njegove miliciji), kola ima upadl3ivu slidnost sa predstavom cara na prestolu. Tako postaje jasno porekio scene sa cae' lus-om na oba vatikanska sarkofaga.-One imiju uto. u oba avgusta koji sede na prestolu super caelum. prikazani na severnoj strar-ri juZnog stupca Galerijevog luka u Solunu, koji je nastao izmedu 297. i 305. godine. Dva oduvana mozaika i iedan nestali iz vremena Konstantina, jo5 vi5e udvr5cuiu tezu da je trojna kompoziciia >Hristos iz-medu Petra i Pavlan bila carsko-hri5ianiki pramotivi koii'.je verovatno ukradavao i apside svih triju raskoinih gradevina. U pitanju su apside u Santa K_onstanci, mauzoleju Konstantinove ierke. Apsida u se'\'crnom delu hodnika prikazuje (prvobitno bradatog) Pantokratora, u beloj- tunici sa podignutom deinicom i otvorenim svitkom zakona u levici (domiruLs legent dat), na rajskom brdu izmeilu palmi ijako restaurisanearhilckture, u kojoj se sa-gledalu sveti gradovi Vittelem i Jerusalim. Pantokrator stoji ispred belog n6ba sa koga se uzdiiu ruZidasti oblaci, izmeclu Pavla i Petra korr.rc pribliZavaju u vidu predije novi zakon. VaZno je da mu se ievar.rclelisti jaganiaca,a imajtt svo.jc misto izmcdu ktreleva apostola. Ovde imamo va'rijintu prestolne slik"e iz stare crkve Sv. Petra; bna le nastala iz car' ske Maiesfas-predstave,lioja objavljuje novo doba, a koja se u savr5enom obliku ponovb pojavljuje oko 400. god. r-rcrkvi San Eovani in Fontc u Napuljri. Za njene sledbenike treba smatrati mozaike u apsidi crkve Sv. Kuzmana i Damiana i rnozaike liarolinike rencsanse, koii temu sa tri figure pro5iruju na taj nadir-r5to Petar iPavle dol>iiaju dopunske funkc i l e ; o n i u v o d - eu r a i i p r e d s t a v l j a j u H l i s t u p o . l c d n o g s v c c a i l i s v e t i c u . J c d n a o d n a i l e p 5 i h z i a t n i h i a i a i z I V v e k a u M u z e ' oS a l i l o ( M u s e o S a c r o ) u Vatikanu"ponavlja ovu izvanrednu scenu sa upadljivom tadno5iu, a verovatno je sama da5a sluZila kao ukras za podset'anje. Ova traditio legis je trajno delovala na slikarstlo katekombi tr doba Kon' stantina, kao nlpiimer u katakombi Priscile, a postala je jedna od glavnih tema u poslednjoj fazi rimske i galske plastike sarkofaga' Sarkofazi sa predstavom Stradania iz Arla, sarkofazi sa aklarnaci.jom dvanaest apostoia koji iskazuju poStovanje kao u San Paoio fuori Ie mura iz Rima, sarkofazi sa eradskim kapiiama iz Rima, Milana, Ankortc i Eksa, kao i pozni sarkofizi sa dudima lz Rima, gornjc Italiie i.iuZIre Francuske svi oni uzimaju ovlr temu za svoje srediite.

petroln tlristos na zemaljskoj lopti, okruzen cr'l<vi San Teodofo, Rim. Oho 600 sod.

I l,avlom

dvojlcom

svetaca

Najzad-se u vleme Konstantina mole konstatovati i treia prestolna slika I { r i s t a k a o v l a d a r a s \ r c r a : [ o j c H r i s t o s k o j i s t o j i i ] i H r i s r o s k o j i s e c l in a p.la'oj zcmaljskoi lopri. kao nh prcsrolu. Ticn" je, da se ovaj t-t.rl,tii:'., opsiciama i-'a trijumialnim lucima pojar'ljuje naidesie na poiniiim mozalc i m a : t a k t - ru a p s i d i s a F l r i s t o m i - c e r e m u S a n " V i t a l e , u a p s i d ' i s a n T e o cloro, na ^tri.iumfalninr lucima u Er,rfrazijevoi bazilici u pbredu i u san Lorenco fuori lc mura u Rimu. Ali vei oko 4bO. god. mozaidar premesta traditio_1cgls, koja sc najdcsie odigrava na ra.iskim brdu, na ri,*utiti l o p t u . . D a j . c o v a k o r n p o z i c i j a b _ i l ad o b r o p o z n a t a u I V i c k u p r o i s r i i e i i"z l o g a d a m l a d a l a ( k i g o l o b r a d i H r i s r t - r sn a - j c d n o m s a r k o f a g u ' s e d i n a g l o j c k a o o s n o ' a . o \ ' o m c p _ o s l . z i l az a m i s a o s t o g l o b u s I a o busu. ,vcrovallo srmbol - koji je ranije pripadao pobedonosnom caru i rimikoj viktorUr - od sada pripacle ycrus rcx-u (Hristu). Ako je 'ec predoicno ranokonstantinsk<-rporeklo i'otiva >Hristos na ze-

r.1.Br

11

7c)

9
maljskoj lopti", onda ovu pretpostavku potvrdujc i mozaik u apsidi u jr.rZnom hodniku Santa Konstar.rce,koii potide od istog umetnika kao i traditio legis r.r sevL'rnom hodniku bazilike. Neizvesno je, cla li se prvobjtno radilo o drojnoj grupi, koja bi onda irnala svojc paralclc na Korrs t a n t i n o v o mz l a t n o m l r o v c L ri;I i s e , p a k , l l a n r e s l oa s i n r c t r i e r r o postalljcnih palmi desno, naspran koiih su, na levo.j strani, sauro dvc, moZcla nalazil:r prvobitna figuralna kompozicija. Izvesno .jc cia pn,obitno braclati apostol .jcste Petar i stoga ova kompozicija sa globlrsirnt pripacla onom kltrgr-r k o n s t a n t i n s k i h s l i k a n a k o j i m a s e p r c d s t a v l i a H r i s t o r , : r v l a d a v i n a s v et o n - r lrao jedna njena variianta. Naiverovatnijc ie da.je tcma CltristosarttbLtlans super leonern (apsiderrt) et basilisctun vci bila r-rpotrctrl.jcna u lionstantinskoj apsidi. Mi nc znamo kada je rr kr-ugr-r carske palate r-rCarigradu bila postavljena bronzana slobodna plastilia jcdnog takvog Cirrls t u s r i c t o r . O v a j m o t i v s e v c c p o j a r ' l j u j c r L S t u k L rl i r s t i o n i c e u k a t e d l a l i u Raveni Ll vreme Gale Placidije, a prc toga, kao prestor-ri lik, na sarkofagu Pinjata; u doba Teodoril'ra Velikog n-rotivom Cl risttLs arrtbularts st.rp e r a s p i d e n t c t b a s i l i s c t u r rb i l i s u u k r a S c n i k a k o z a b e r g r a d s l i c k a p i j c u Raveni tal<o i lineta iza oitara kapelc u arhiepiskopskoj palati. Bilo bi previSe smelo kad bi se ovaj oblik C/zrrstrtst)ictor-a pretpostavio yei za konstantinske paiate i apside crkava da nije na jednom ranoi.rriSianskom sarkofagu sa frizom i sa gusto poredanim bibliiskim sccnama, dobro ocuvana figura Hrista koji gazi lava i zmijolikog vasiliska sa glavom petla. Takva scena je ostala jedinstvena u plastici sarkofaga, pa mora da vodi poreklo ili iz carigradske slobodne plastike ili iz suvremenog rimskog mozaika u apsidi. Po5to sarkofag u crkvi Sv. Feliksa u Geroni pripada Spanskim sarkofazima, koji se mogu smatrati rimskim importom, moZe se sa p o u z d a n o 5 i u z a k l j u i i t i d a j e t c m a C / r l r . s t r r .a st r t b t t l u n ss t t p c r a p s i d e n t e l basiliscum takoile morala pripadati repertoanr apsidalnih programa u Konstantinovo vreme. Tako je u Konstantinovo vreme Hristos u svom nebeskom carstvu bio u programu crkvenih apsida u velikom broju varijanti. Pored teme Vasilevsa, podev od ovog vremena postaje omiljena tema Hrista koji poudava u svojoj nebeskoj crkvi. Odmah pored njega sede Pctar i Pavle. Hristos Didaskalos se predstavlja u apsidama u San Akvilino u Milanu, tr Severijanovoj bazilici u Napuiju, prvobitno i u dvema rimskim crl:vama V veka, Santa Mariia Madore i Santa Sabina. Tema ncbeske crkve (basilica caelestls) precistavljcna je na milanskom sarkofagu u San Arnbrodo, na galskim sarkofazima r-rRinjije l-Fran (Rignicux-lc-Flanc), u Arlu i Marseju, a pojavljuje se i u slonovoj kosti, kao na iipsanoteci iz Bre5e iz IV veka. Ona prvobitno nije stvorena ni za sitnu ni za sepulkralnu umetnost. U slikarstvu u katakombama se uop5te ne pojavljuje pre Konstantina, ali se pojavljuje u onim katakombama koie su r-rIV veku pozajmile svoj sklop, bogatstvo motiva i svoje kompozicije od nadzemnih unutraSnjih prostorija. Pojavljuju se na krivinama i arkosolskim linetama katakombi Sv. Marka i Marcelina, u katakombama Domicile. na fresci cconog zida katakombe Hermesa, koja sr'mora dalorati Frg 32i god., I ra ludnim poljima u Coemetriutn nnius; u carskom krugu katakombi Sv. Petra i Marcelina ova scena udenja se pojavljuje na ta',,anici u monumentalnom obliku. Kada je jedan pekar iz Rima dao da mu se napravi podzemna oktogonaina grobnica u krugu katakombe Domicile i da se ukrasi u stilu arhitektonskog i inkrustacionog slikarstva, stavio je u monumentalnu apsidu predstavu ecclesia triumphans i to tako 5to se u sredini nalazi presto uditelja crkvc; levo i desno od niega su Petar i Pavle na prestolu, kao prcdstavnici jevrcjske i paganske crkve, oko kojih se okup" ljaju ostali apostoli kao uiitelji crkve. Ako saberemo ovaj bogati materijal iz IV veka, dozvoljen je zakljuiak da jc u vreme Konstantina Velikog ecclesia caelestis (triumphatts) bila tcma crkvenih apsidalnih kompozicija u mnogobrojnim varijantama. Kao Sto jc trijerski sarkofag sa Nojcm u predstavi ctrca prikazao brod crkve, tako je otelovljenje nebeske pracrkve sagledavano u programu nebeskog Jerusalima u apsidi. Apsida u crkvi Santa Pudencijana nadovezuje se na ove praoblike, kada atrijum Konstantinove bazilike u Jerusalimu i novi Jerusalin-r Svete zemlje, koji je sagradio Konstantin Veliki, predstavlja kao sliku nebeskog
Kit rIb povraca stlanu Jonu 6?. na obalu. Podni mozaik u p.ezviteriju juzne bazilike u Akvileji. lv vek.

go

81

,*

\ \\ \ \

jl

t^'i

Jerusalirna da bi opravdala dostojanstvenu prestonu scenu apostolskog sabora sa Hristom kao pretsedavajuiim. I poreklo nepobedivog krsta koji se uzdiZe iza prestola sa Hristom, pada u vreme pre V veka. Sta viSe crux inyicta sa lovorovim vencem ie Konstantinov izum. NajpFuzdignut kao znak pobede izmedu scena-sa Hristovim stradanjem, ncpobedivi krst postaje simbol nebcskc pobede; njcmu se apostoli-mudenici, koje ovendava Boianska ruka lovorovim vcncem, vraiaju kroz smrt. On je u konstantinskim apsidama pripadao kako programu vasilevsa tako i programu didaskalosa. Ostaje neizvesno da li obe personifikacije crkve (ex circumisone, ex gentibus) - koje na mozaiku Eklezije u crkvi Santa Pudenciiana kruniSu Petra i Plvlp.,.a u mozaiku crkve Santa Sabina, zajedno.sa kncZevima jevandelja, il[ffiiu apostola i-iliibolima natpis na ulazu zapadnog zida - vei pripadaju sastavu ikonografije Eklezije. Ovim kompozicijama Eklezije prethodi predstava Eklezije u liku matrone koja stoji naspram Petra i Pavla. Ja sam ie otkrio na takozvanorn Eqidiievont sarkolagu u Pcrudi i to u vezi sa-vei pomcnutom sccrlom CJlusi. PoSto sam ovu doveo u vezu sa konstantinskim programonr apside,verovatno je da je figura Eklezije vei postojala u eklcziolo5kom programu apside u I'reme Konstarrtina. U osnovi konstantinskog programa apsida, bez obzira da li je u pitanju tribunal ili carski prijem, ceremonija konzulata ili davanie iakoria, Hlie uvck monumentqlna sredina i uvek se,pritom, misli na apostolsku stosj '! -' r . crkvu,-FTi-delnt-su apostiSli p-redstavljcni kao doctorqs (crkveni uiitelii), c,ces(StareStnemtLttiaChriili)i|icotisuIes(eiffi ru)'rSmisao konstantinsl(og programa apside bio je cla u slici pracrirvc predstavi ecclesia ntilitans, u istoriji crkve njenu nebesku trajnost i cla u slici ecclesia caelestis ookaZc ono polaganje prava- koje je Ignjatije iz Antiohije ovako formulisao: oKao sto Hristos sedi u tr/encu svojih apostola, tako i episkop sedi na prestolu u krugu svojih sveStenika". Ove slike u aosidi n i s u z a m i 5 l j a n eu k o n s t a n t i n sko vreme ni i<ao istoriiske niti kao rcligiozno-biblij.ske; one su.odraz crkvenog prava, succesto aposloloru-m, veze nebeske i zemaljske crkve, one koja trijumfuje i bori se i koja u sval<oj svetkovini evharistije postaje aktuelna: prestolu ispod slihe Ilrista r.ra
CrteZ I Al.l,ileja, (IDo)ila l.a1i'dralil.

nalazise presto vladajuieg episko' pa. Ispod slike dersellae apostolo' rum i2viia sc teatralni krug Syreea isPod slike drions-a svestenika, Jerntriiumfuiuce crkve nebeskog ska vojujuca crksalima,ovozemalj va proslavlja svoju svakodnevnll oltarsku Zrtvu. Dok se pre Milanskog edikta iz 313. eod. moqu dokazati samo neooveiani tragovi hriScanskihoda' , 30), i a z a v e r n i k J ( D u r aE t r r o P a s2 meiloriia (Sv. Petar,oko 200),tri kliniia iSan Sebastijano, 258) i pn'ilt -ncmorUalni,lr crkajtta (San Rim), vreme KonstanGriscgono, t i n a V l l i k o g i n j e g o v i hn a s l e d n i k a raznim vrstama J'rriSianobiluie "crkvenih gradevina. Razlog skih tome ie kako u-aktivnosti carske kuie. bre sveqaKonstantina i Jeor e - ' l e n e , t a k o i n o v o e P i s k o P s ku denje, koje sred.ujg uPrava Carstva; ono- u svakoj vt:ioj varoSi zahteva episkopsku crkvu, u svakom elavnom gradu Provincijevelelepriu baziliku, a u glavnim.gra' dovima carstva carske I eplsl(oP' ske raskoSnegradevine.Njima su krstionice bile naide5iepodrealene Vei ic Lat6ranskaba' i mauz'oleii. zilika u dimu imala taklu krstio' nicu, a crkva Sv. Petra niz centralno izgradenih mauzoleja; kad se Konsiantin Veliki Pokrstio na sa' mrtnoj postelji, odredio je da se podigne crkva DvanaestoriciaPoitoliu Carigradu, gde je sahranien kao trin'aestiapbstol.Tako je dilSlo do toea da ie u starohri!' t dl dole ianskom ceitru Aleksandriji, u cftez 2 Trller, duotna kTtedrota, elavnom sradu rimske drZave tr F.imu, i u"Carigradu, nastala car' arh"itektura.Ali i u ostalim provincijama draaveizraslaje m_oilu iit ""n" crkvena arhitekttrra u velikom velikbm broju varijanti: u rajnskim obnumentalna julnoj Italiji (Akvileja,Miiano), Italiji Miiano), u julnoj Itaiiji (Akvile.1a, gor.lJoj Itaiiji ;eornjoj Keln), _u ili;;li;j"r (Trijer iiK"i"i, lastima (Napulj), u ievernoj Afri;i (Kartagina, Tebesa),r-rMaloj Aziji (Cezareja),

Up. strclu 83,

\Z

83

38
u Siriji (Antiohija), a pre svega u Palcstini (Jc-rusalim i Vitlejem). Meilu graclevinama carske porodicc istidu se dve grupe. Jedna obuhvata trobrodne dvojne bazilike bez apsidd, kakve su otkrivcne u Trijeru iAkvilcii. Druea ima svoj prototip u Laterauskoj bazilici; ovom tipu pctobrodne bazilike sa transeptom pripadaju tri rasko5ne bazilike u Rirnu (San Dovani, San Pijctro, San Paolo), kao i crkva Roclcnja u Villejcrnu i crkva sv. .Groba (Golgota) u Jerusalinu. Zajednidke crte dvojnih katedrala iz Akvilc je (313-319) i Trijera (posle 326) su u tome Sto dve bazi like stoie paralelno jedna pored druge i meclusobno su osovispojene popreinom nomr TLr ie poreklo naiela D c r K V e n cp o r o o r c e ( , K o J e s e razvtja u V i VIveku.Obe dvojne bazilike su trobrodne i bez apsida. Na podetku mo7e umcsto apside da se nalazi neraddlanjen popredni
hrod Tn ic nndr rr nrtyol)t

W
k"i

r_-_-,?
i |l t
I

i
t

I I

I
I

i I

i I

ll

n t
t t

Rekonslrrkcra Crtez 4 strane 85,92.

stare

crkxe

SL'. Petra,

stanje

srednjem

uekr,

Do P,

Toesca.

up.

smislu aquaritntt piscictio' rurrt Cltri.sti (Tcrtulijan) u hoii se rrlivniu strlrit' naralelnih poduZnih brodova; to je u .julno.j bazilici Akvilcjc joS porlluicno .iedinstvcnirn progranlom primorske sccnc, sa sotelioloikim simbolidnim s c c n a m ai z c i k l u s a o J o n i . Na poietku hri-(ianskog crkvenog gradevinarstva tnora se, dakle, radunati sa velikom raznolikosiu apside. Ona moCrta: 3 -- llrrr. jra/ri crL?c S1. Fa'ra Uf. s:rdil1lJ3.

l-e i sasr,im da nedostaje, rnoLe da bude isturena iz istodnog zida u produZetku srednjeg broda. Apsida rnoZe da bude isrurena ka ist6ku. U efiskopskoj crkvi u Orleanvilu, ona je - kao zavr5etak srednjeg broda - utopljena u detvorougaono telo. U San Lorenco fuori Ie mura u Rimu, apsida obuhvata celokupni trobrodni sistem osnove, kao ne5to kasnije i u Basilicu upostolorun ad catacumbas (San Sebastijano). Dok,r-r bazilici u Trijeru neprekidni sistem stubova odgovara tipu Latcranskc bazilike - koji ima svoj nastavak u trobrodnim rimsklm baziiikama Santa Mariia Madore i Santa Sabina u V veku - baziiika u Akvileji ina u.naosutri odeljka; tako se stvara devetodelni unutraSnji prostor' -raspored koji KoJr teZi rezl Ka sredini r ka sreornl i KoJr koji lma poprednu osovlnu. ima jasnu osovinu. u\.al Or,aj raspored Jasnu poprecnu prostoriia prostorija je ie joS ioS produhovljen oroduhovlien mozaidkim programom Drosramom na podu: nodrr: u rr sredmedalieni-na e o a l J e n l n Boprsia c"iqke norodice niem njem n .,em o na!4ze nalaze a l a z e je tr m odeliku odeljku-naosa o e r J K u naosa - n a o s an se s e u o r o dice dlce i drZavna simbolika. PopreEna osovina, u ko.ju se ulazi iz popredne osovine severne bazilike, r'odi ka oktogonalnoi slici Paslor bonus, koja nije p.ostav.ljena u poduZnoj osov.ini crkt'e, vcc u p.opleinoj. osovini kao njtin cilj. Slika vit'toria cucharistica,koja je opkoljena predsravama ofcrtorijuma nalazi se, naprotiv, u trciem odeljku srednjeg broda, dakle neposrcdno ispred scen-esa morem u popred.rom brociul i na taj nadin isica-

\Lr

s-

n " lI
ll.ll H 'l tlr
I I

.n

H . lI
ll.ll

!.1 I

! L_l

crtez 5 - Rekonstrukcila stare crkue Su. Petra, stanie u sredniem Deku: perspektiuni Presek po P,'foesca,up, str.8E,

zuje da je ovaj odeijak oltarski prostor. Stoga bi se u popreinoj osovini mogao videti oliden smisao puta kritenja, kao Sto je i uzdr,rZnaosovina put stolu Gospodnjcm.
Crtez 6 - Rekonstrukcl)a bazUike San Paolo luori Up. stranu 8E. Le mura, perspel.tiunl presek po Hib|u,

w
1fie'2 7 * aid.i d.ole Crk)o t suetog Groba u J erllsalilnu, /. ,7.

,/
Crlez B Crkue Rodenja l-cusc Hrislo u Jerusallmu. Vidi dole

f ,tI

Rimska tradicija, ali i konstantinska u Jerusalimu, Palestini i severtloj Africi. u op5tim crtama sledi neprekidni niz stubova. Trodelnost naosa, koja u ,lkvile3i prouzrokuje skrivenu centralnost, pojavljuje se u Rimu samo u crkvi Qante.Krode in Deluzaleme, sagradenoj u godini Konstan' tjnove smrti (337); njen naos je podeljen u tri odeljka pomoqu dva tro' Iudna otrijumfalna lukao; srednji ima jednu arkadu, a severni i juZni dbo po dve arkade. Ova podela naosa poprednim lucima, razapetim od zida do zida, razvila se u.sirsko-palestinskom i mesopotamskom prostoru; ona postaje pravilo u antiohijskom katedralnom stilu V veka u Siriji i Mesopotamiji (Kalb Luzeh, Rosafa), a upotrebljava se i za crkve sa Sirokim DrooolTl. Tip petobrodne raskoSne bazilike sa transeptom ostvaren je u najstariioj rimskoj crhvi, u Lateranskoj bazilici. Odatle se u toku IV veka razvija carska kateclrala r.rad Petrovim srobom. To Sto su istureni cielovi transepta sa po tri arkacle odvojeni u obliku krila prema spoljnom zidu naosa u vezi je sa sistemom mauzoleja i memorija; tako se iz juinog
\c7 \

86

.ri,.
->t.l ' krila transepta stare crkve Sv. Pctra ulazilo krpZlZiy.l;nO-.predvorjc sa dvema eksedrama u memoriiu sa sedam niSa. NTsli-Can nacln ie u doba Teodosijeve dinastije oblikovana prvobitno trobrodna crkva "Sv. pavla ispred kapiia Rima. s,,je, izvesno kao i stara crkva Sv. Pevla, a vcrovarno Siara crkva-Sv. P-gt-ra i Latelanska taiedral-a, imala izduZen pravougaoni atri ium sa kladencem u sredini; ovaj je bio okruZen krovom ni iedn, vodu, imao je zapadnu fasadu sa stepenicama i bio je tako sazdan da se istoino-krilo sa jednoslivnim kror.;om dodirivalo sa fasadom katedrale, dineii tako neku vrstu portika{eksonarteks).)Sve ove rane bazilike ne zahtevaiu stoga ni spoljni ni unutra5nji narteks, koii u V veku svuda, gde nedostaje f J atrijum, postaje bitni sastavni deo hri5ianskih bazilika. Konstantin Veliki, od.dije_crkve Dvanaest apostola u Carigradu nije ni5ta , oiuvano, stvorio je dve dalje petobrodne monumentalne gradevine: cr. \. - kvu Rodenja Isusa Hrista_C}33) i baziliku svetog Groba-u Jerusalimu ( 3 3 5 ) ;n j e g o v a n a m e r a j e b i l a d ? - - - k a o p n ' i h r i S c a n s k i v l a d a r i z a m c n i k Hrista na zemlji - ponovo izgradi razoreni Jerusalim kao novi Jerusa],t lim i metropolu carstva Isusa Hrista, a Palestinu da pretvori u zemlju uspomena na svog Gospodara. Ove gradcvinc trcbale su cia prc-tvore u najsvetija mesta hodotaiia hri5iana on^ m.'st2 ode i,' H.istos roclen i
- 1 1 \ / . . F \ ! . a * +

380); ovde je Gracijan ispred devetoodajnog kubidnog zdanja u obliku bloka - koji je pripadao bazilici koju je zapodeo Konstantin - posravio atrijum tako da je, kao i oktogon iz Vitlejema, ova centralna gradevina sa devet prostori,ja postala veliko svetiliste hrisianstva. Ideja stare crkve Sv. Petra u Rimu i crkve Rodenja u Vitlejemu ostvarena je, na tbrdu Golgoti u Jerusalimu, pri kraju Zivota cara konstantina (okd j35). - Crkva Svetog Groba nije gradena samo kao hododiasniika crkva, ySza sluZbu BoZiju, koja je sama po sebi bila liturgijska povorka. Posle,SfltupIjanja u atrijumu, iz-propileuma se uiazilo u pdtobr6dnu baziliku, koja je vodila ka petodelnom istodnom deiu; njegova centraina, skoro kririna kupolasta pfoglorija sagradena je po uzoru na re5enja u Vitlejernu. Iz spoljnih kvadratnih prostorija ulazilo se u veliki, prema zapadu pblukruZni zatvoreni okrug sa svetim grobom. Ovaj peristil je i.mao hodnik iste Sirine kao i bazilikalni bodni brodovi i bio ie arhitektonski soojen sa
Milano, crkve San Lorenco I San AkvjliDo, pogled sa istoka, Sredina V veka. Up. strane 88, 91.

"l"r"i.tt"" lovima iznad vrata, trijumfalnim reljefima i sarkofazima, naroiito u vreme T !bdoSijeve i Jusiinijanove dinastije; u Rimu jc ova tradicija t obnovljqla -u ienesansnom pokretu papa (La,, III, paihalis I, Grigoiije IV). Oblik obeju bazilika proizilazi iz genirtsloci sancti.llsprcd cikvc -, Roclenja Hristova, sa tri portala, nalazio se skoro kvadratrij-ETiiTirrn.TZ i '., ''' petobrodnog unutra5ljeg prostora izdiZe se, u vidu sale, srednji brod svojim Siroko_postavljenim krovom na dve vode, kao da je u pitanju 1 aula ntaxima, kakva je o-duvanau aula regia u Trijeru ili u San Simpii| iijano q Milanu. Trijumfalni h.rk vodi pogled u velidanstveni istodni bktogon, kome se prilazi prekotristepenika i koji zasvodava, obeleZava.j preobraZuje mesto speculum nayitatis. Ovbj centralnoj memoriji prilazi se dugim svetim-putem, kao Sto je nekada (u Solunu) Qtl"r.tie iz_ivoje palate i od trijumfalnog luka, preko ulice sa stubovima, doiCziou tcrrteios i prijemnu carsku salu, koja je kasnije postala mauzolej, pa onda crkva. 1 Ovakvo povezivanje poduZnih i centralnih gradevina je Sesta pojava u hri5ianskoj antici-u smislu ideje o crkvenolporodici."Mauzoleji se niZu s-pKe oko crkve Sv. Petra, San Sebastijana i drugih bazilika na Istoliu i Zapa- -' du. Na Zapadu bile su u osovini- ispred kaiedrala postavljene centralno I s-agradenekrstionice. Od davnina dostojanstvena crkva Sah Lorenco Ma: dore u Milanu (370) nije ispred imala samo moini atrijum sa predvorjcm na stubovima; ova naivcliianstvenii4 centralna sr;devina'hri5ian. ske antike pro5iruje se saTiiffi*ge'ientralne'gr.adevi"ne i to kako u severno.-juZnoj osovini, tako i u istoinoj. Jedinsrverri znaiaj Crkvc Rodenja u Vitlejemu sastoji se u tome Sto se ona sasvim razvila iz ideje svetog mesta r.odenja-, a Konstantinov oktogon deluic kao cilj puta kroi atrijufr poduZnih gradevina i kao mesto ispunjenja. Ova idela se samo na lednom mestu razvila u punoj distoti i to u severnoj baz-ilici u Trijeru (oko
' ! . - -

git :" .i*."1- t". t^li'" i"-."a" I pqi""i1rj;";;

i ravrim de-

<q

8)

!.t ,l

'4.
f1 t1
\/ B

Iobliku eksedrei uspostavljajuvezu sa prezviterijem sa po dva stuba, te Josiguravajupravu liniju poduZnogbroda. je

Spoj poduZnog i centralnog prostora od podetka vrio razlidit kao i palata. Stara apostoraniie u okvirir ranils carskih palata. Stara crkva crkva Sv. Petra Petra i Basilica Basilica apostookvim carskih Iorum na Via Vin Apia Aoia sakupljaju sakuoliaiu oko sebe centralne lorum lorum sakupljaju centralne odaie odaje nairaziieitiie odaje najrazliditije najrazliditije vrste, u smislu arhitektonske velidine, iste takve stoje u krugu carske

.':t'

':+zttx .o'r*xa.:'*
g * Santa 't 91, Konstanca u Riilu. Up Crtez 10 Cko ctkxa Antiof.ija-Kausl|e, hododasniSD. Vauile, Up. stranu 92.

bazilikom i njenim atrijumom u nerazdvojnojedinstvo. postaje jasno da su sve velike Konstantinove rasko5ne bazilike medusobno na"jteSnje povezane i da (svaka na svoj nadin) spaja poduZnisistem starohriSianskih svedanih c r k a v as a i d e j o m c e n t r a l n e gradcvine nrauzoleja.l U t r e i o j i e l r , r t i n i I V . i r c k g , i u p o g l e d un a d i v n i r r a n f f i u l o g u R i r n a Kod kruinih osnova se naide5ie u zidove udubliuiu sedam neprekidnih --lreuzima Milano. veiika katedrala Sv. Tekle isprcd danainje-saborne niSa. Konstantinski mauzoleji kod crkve Sv. Pitia imaju (i po broju) crkve_jeste_dokaz takve petobrodneosnove;iza ;iih sc uvekhalazi carr =-esvoje carske prethodnike u Galerijevoj rotondi u Solunu. Kod osmostraska ideja da metropola poseduje reprezentativnu crkvenu gradevinu. ne osnove bez hodnika, smenjuju se ravno zatvorene ni5e sa polukruZnim .-,.-i'' Tako.je - kad je,Sawna preuzela ul,ogu N{ilana kao glavno{ grada "-.Jt' tako da nastaju dve osovine, jedna u obliku ravnokrakog i druga u obi ovde sagradena katediilE u okrugu Klase, koioi ie p6sle slEdla dvorliku andrejskog krsta. Ovaj oblik oktogona sa niSama, koji je vei po{Rska crkva Santa Krode za vreme Gale Placidiie. " " stojao u srednjem carstvu, a koji je u mauzoleju Dioklecijana u njegovoj Ako b-acini pt-@FffTa hri5ianske svedanecikve koje su nastale u IV palati u Splitu ostvaren sa velikim oseianjem za prostor, bio je u drugoj vekF kao_naslednice konstantinskih gradevina, vidimo da su to skoro polovini IV veka vrlo omiljen u Milanu. On se ne pojavijuje samo u Fj -uvek gradevinesa transeptom.TransEptje od podetka pr.ornenljiv. osmostranoj krstionici kod katedrale Sv. Tekle; i mauzolej kod San LoOn moZe da bude sasvim_nera5ilanjen (Akvileja, Trijer); iko 1" iituren, sa apsidom. u kojoj su predryn+_M.ag,olSt ku:nijg. nazvaqSqrul moZeda ima dva uska bodna krila koja se lucjma otvaraju p."-a glavnoj stavljeni Hristos i Ilija, ima ovaj sklop@stora, isto kao i juZni oktoodaji poprednogbroda (Sv. Petar) ili-pak moZe da bude i pravi olus triBotr ove crkve i krstionica kod Marijine crkve u Efesu. r partitum. Onda srednji prostor za hor ima Sirinu srednj-egbroda, dok U okviru konstantinskog gradevinarstva najsavr5eniji i najbogatiji oblitrl su obe bodne pro_storije zastupa mauzolej Konstance u Rimu. KruZna gradevina ima predvorje Siroke kao oba bodna brcda zajejn6. To je oblik transeptacrkve Sv. Tekle u Milanu. Ovaj osnovni oblik ima poile dusi sa dve eksedre i sa tri ulaza, koje je podev od vremena Konstantina desto raz_vitak u poznijoj grikoj bazilici u Nei-Anhiialos u Nikopolisu. I pE.- sioL.<rri+qh- upotrebljavano za centralne gradevine; graclevina je spolja opkoljena todelni transepriz Epidaura (oko 400) proizilaii iz ovos tip{ fTv veku (,....,.t, krugom kolonada, kao Sto je i Galerijeva gradevina bila postavljena u >K\'i!{k'{ postoje i jednobrodnc monumeutalncgradevincsa dug-irn'krIiit'a, koia \; sopltveni temenoi. Kada se'u Santa Konstinci ude u hodnik, zaiveden su slidna.poprednim poi"obiieortimsvodom, ; r; ;;;i;il^-""-ii"i": iuodoui, prt-"brodovim;r,rako da u osnovi nastlje pravi krst. To lJ o je sludaj k9d qrkve:\9919!-gM,ilag dvojnih stubovahodnika"r"oui namernotako postavzapoietc 382. goci.dvde oba krila f f 9_tj" se-da.je dvanaest transepta inra.iu porr.ikl-zalim se od srcdnjcg prczvirerija prosiruj,, u ll ljeno, da glavnaosovinaostavljapogledslobodnimka ravno zatvorenoj

palate severno od hipodroma u Carigradu kao osnova graditeljstva centralnih odaja V veka. Ukoliko se radi o pravim memorijama, ove centralne gradevine n crkvenim raskoSnim bazilikama dobijaju svoje oso-mesto vinsko tamo gde se inade nalazetransept ili apsida; iu se u Vitlejemu nalazi oktogoi, u Jerusalimu skoro okrugla kupola, a u Trijem devetoodajni quadratun'L sacrum; kao u staroj crkvi Sv. Petra, veliki mau- rA f3 zoleji su mogli da budu osovinski spojeni sa transeptom. Ako je velika svedanacrkva San Lorenco Maclore u Milanu i sama centralno gradena, onda prirodna osovina sever-jug i istodna osovina postaju mesta gde se nalaze takvi dodaci. Oblici centralnih gradevina upotrebljenih za krstionice, memorije i mauzoleje vei su od ranog konstantinskog vremena mnogo bogatiji no Sto je nauka ranije pretpostavljala. Plan podiva na tri osnovna geometrijska oblika najjednostavnijevrste: na kry1gu, oktogonu, kvadratu. Ra5dlanjivanje proiiorija moZe"se izvesti tao*ktdlim""Sdn ca'rSfmaenzoleja i carskili termi na dva nadina: sisternomniSa,kao u oba mauzoleiani iuZnoi strani crkve Sv. Petra, ili hodnikom sa stubovima,kao u oktogo-nalnoj Lateranskoj krstionici. Obe moguinosti se pojavljuju i zajedno,pa sluZe tako veliianstvenomoblikovanju prostorija, kao na primer u mauzoleju carske ierke. Santa Konstanci u Rimu.
cn \

cR 5

'o\/ .6,4

>s

o4

Konstanca u Crtez 11 Sonld aldnoua carske Veltkog i dalllh Up. stranu 91.

Rlmu. ku'e.

Nadgrobnl spomenik Konstantine, presek 1256, crkDa, Poptelnl od

aerke Konttatrtlna po Dehlo-Becoldu.

istodnoj ni5i; pod pravim uglom se nalaze dve okrugle niSe, diji su mozaici sa predstavom Hrista oduvani. Izmedu ove detiri glavne ni5e IeZe detiri od6ljka zida, sa po jednom ravno zatvorenom srednjom niSom izmedu dveju kruZno zatvorenih manjih niSa, a ovaj sistem je malo poremeien stepenicamana jednom mestu. Dvanaest manjih ni5a je, dakle, unakrsno postavljeno: ovaj red je na majstorski nadin podvuden time Sto po tri para dvojnih stubova u hodniku odgovaraju trima ni5ama. Ovom sitemu trojnosti i dvanaestobrojnosti podreden je i program mozaidkog ukrasa. Ako se ova prostorija zamisli u potpunom izgledu svog radijalno postavljenog mozaika u kupoli i sa inkrustacijom prostora pod kupolom, pre se poveruje da se nalazimo u carskoj prijemnoj dvorani nego u nadgrobnoj crkvi. Tu je nekada stajao porfirni sarkofag carske ierke. Ona je, ustvari, u ovom prostoru pod kupolom primala i posle svoje telesnesmrti, jer je bila diva u hri5ianskom smislu (to dokazuju vreZevinove loze i jagnje na njenom sarkofagu) i ostala augusta. Nju je postavioHristos, predstavljenu dvema niSama, sedeii na zemaljskojlopti, koji i danas objavljuje zakon sa rajskog brda. Treii geometrijski oblik koji moie da sluZi kao osnova ranohriSianskih gradevinaje, kao Sto smo videli, takode konstantinskogporekla: to je kvadrat. On se od samog podetka pojavljuje u sva tri osnovna oblika: kao nera5dlanjeni quadratum sacrum, kao kvadrat sa ugaonim niSama i kao raSdlanjenkvadrat sa srednjim kvadratom, sa detiri krstaste ni5e i detiri ugaona prostora. U hri5ianskoj antici bilo je uobidajeno da se jedan posveien i poseien grob uokviri kvadratom i nadgradi kvadratnim prostorom. Jakva unut

u Rlmu. Usred Mozalk na svodu severnog hodnlka u Santa Konstancl iz berbe grotda nalqzl se poprsle Konstance. tip. strane 91,98.

vreta

vlnove

loze I scena

tra5nja prostorija najjednostavnije vrste moZe da ima detiri zidne niSe, te onda govorimo o osnovi sa upisanim krstom. Kvadrat moZe da bude i sasvim nera5dlanjen, dak i onda kad na njemu podiva kupola. To je sludaj kod l-rododasniike crkve Sv. Vavile u Antiohiji - Kausije (378). Ovde rr-f detiri neraSdlanjene poduZne prostorije vode sa sve detiri strane prema srednjem kvadratu, tako da nastaje krstasta osnova; ona se ne moZe zameniti ni sa jeclnobrodnim dvoranama sa poprednim brodom najjednostavniie vrste kakve su oduvane u crkvi Sv. Anastasiie u Rimu i San Stefano u Veroni, niti sa crkvama koje imaju osnovu u obliku izbaienog krsta iste vrste kao San Lorenco formozo u Raveni i crkva Sv. Krsta u tauriskom Hersonesu.l Crkva Sv. Vavile u Antiohiji po svojoj osnovi lidi pre na shemu hrama T.nande iz Pagana,.to .ru o#o'uu crkve Apostola u Milanu, u kojoj nagla5eni kvadrat izmedu naosa i hora proizilazi iz proZimanja poduZne i popredne dvorane. Sveti kvadrat iz crkve Sv. Vavile moZe da se poredi sa po5tovanja dostojnim oktogonalnim dvori5tem u svetili3tu Simeona, u Kalat-Simanu. Nf siiian na"din se postupilo kada

\z

vizantijskih malih crkava, prenela je u zapadnu Evropu gradevina Teodulfa u Zerminiicle-Pre (Germigny-6"r-pt6t). -N?inbviia namtdl<a'iakopavania"u Centdele'kodTarasona otkrila su poied j6dne eetvorolisnegradLvine sa pseudo-poligoialnimplaStem I novi tip konqla4llnskih mauzoleja, koji ie dotada bio poznat sa poznijih -sa"krstionice to,r lr ty- krstio;ic@ koja je pripadala 6azilici u Mastihari i u katedrali Sv. Mine u Abu-Mina kod Aleksandriie. I/ronstantinski kupolni trrauzalei ia Centdele:rrezqg je u obliku krugi u kvadrat, tako da ugaone ni5e dine prelaz, Mozaidni program kupole mauzoleja iz Centdeleje sasvim carski obeleZen. On prikazuie, nastavljajuii tetrarhijske predstave cara, ceremonijalne scene na kojima je car obeleZcn kao yicnrius Ch: isti, zatim veliki carshi cikius lova, kao u rerrarPiaca .laca A hijskoj r uJsKOJ v r,ili ur u Armerina, rrnerlna, I u r starozavetnu larozavernu s simboliku rmoo[l(u spasenja s pasenJa K i s koja oJa j ]e plastici p lastici uobidaiena u obidajena n lionstantinskoi ionstantinskoj na a l sarkofaea s arkofaga i i n na a s slikarstvu likarstvu kat: k atat

kombi. Od ove konstantinske gradevine sa ugaonim niSama vode poreklo neraSdlanjeni i ra5dlanjeni tipovi krsiionica, mauzoleja i centralnih sve-

lm. stara crkua So. Petra, a zdpadno od. transepta,

krslasta

Crte- Ll -

Solun,

crkta

Hoslos

Dcuid.

Vldi

dole.

ie Jakovov klaclenac kod Sihema - kome je r.rkazir.'anopojtovanjc proSiren u krstasto hododasnidko svetili5te; no ciolc.ic ovde sveti okrug kladenca obuhvaien krston.r, u svetiliStu Vavile, liao ccntralna gradevina

rizantijski. oinovni oblik srednjovekovnihmalih crkava l<oia.s6__kao $+i-- ,\rrrt' -podcv"od vaVII veka smaira hri5ianskom varijantom iranskog svetiliSta -r<'pL ire - moZe se smatrati carskom pratvorevinom konstantinskog razdobIja. Glavni predstavnikovog tipa gradevine.icgraciianskasabornacrkva u Inleru; ,vrsokakubiina sied.tla"gradevin; jffi -r sa cetrn Kraka Krsta, tako da nastaju detiri ugaona prostora, koja sa srednjim kubusom u unutra5nje,prostorije, kao i u- spoljnem izgledu.gradevin6 sadinjavaju petoClanojedinstvo. Takav kvadratni prostor sa devet V ''t' i{n --. odaia bio ie sigurno i Jovanov grob kod Efesa,,komc su olio sredine veki dodaia tri"troffiodna prilafa; na taj naiin, Jovanovo svetili5te preda Antiohiji.Tek u jus t a v l j a r a i d l a q j e n uv a r i i a n l u V a v i l i n o g . s v e t i l i 5 t u -stiniiansko vre:me 3e ov6me dodaje quadratum sacrtttitsa globom jevant?; s, deliste i to u sistem krstoobrazne crkve sa pet kupola. I(ako je izvrieno mudenika, t a k v o u d l a n j i v a n j ej,a s n o p o k a z u j cc r k v a p r o r o k a , - a p o s t o -il a koia ima svojtr paraleltru krstastoj crkvi +OS. saqradena Gerlsi u eoa., -quadratuni "Saloni; sacrum u kvaclratunastaje u u oba sludaiairednji \gir*(: rr t\n-.tur u carskim ternrama nastala je onda u crkvi EpSios Oayra koja se nalaz-ila sa predstavorn I{ristove epifau Solunir. Njen zn-adajni;oz-Ini-psidi nije otkriven je tek u-na5emveku. Ovaj, r.rsledeio.leposi sve de5ii olrlili

&:3:!R,\*kubusom b"1fi"'?"i,1:1?i# #ir:#l,i'i;:'ii:;,1::t:i::!'J,:if#{; sa.

u crkvi Sv. Leonide u Korintu - Lehajon, ali se mora pretpostaviti i za vreme Konstantina, jer se taj ra5dlanjeni oblik pojavljtije 'iei u San r.erenco Madore u Milinu, dakle oko 3i0. godine.^ --;;-Uprkos-bltnih p6@, koje je San Lorenco Madore pretrpeo u doba manirizma, on i danas deluje kao najsavr5enija tvorevina hriSianske gradevinske umetnosti IV veka. Istodno krilo njegovog atrijurna pretvoreno je u carsko predvorje sa dve eksedre. Unutra5nji prostor se moie , ^--"^najbolje razurneti ako se zamisli kao varijanta Triiera. 'otT"Siioki-unutrainji kvadrat upisan je u sfoljni; tai<o nastaju detiri kvadratne ugaoneprostorije, koje spoija ogranidavaju eradevinskikompleks koji se uzdiLeu obliku tornja. Cetiri strane kvadrata isturene su u oblil<u segmentakao konhe. U detiri strane unutraSnjegkvadrata postavljena su po dva stupca (dakle u svemu, osam); od niih poiazeci izvijaju se noSenestubovima - cetiri otvorene eksedresa po pet ar'liada,koie su paralelncsa krivinama spoljnih konhi. Gradevina-ie,'dakle, u su'omsklopu odredenapcmoiu dva koncentridnakvadrata i dva koncentridnalista deteline.PoStoovai oblik prostorije irna veliku slidnost sa graclevinama \zI rreka- kao Sto su tr.rkatedrala iz Bosre ili tetralionhosiz Sergiopo) n.ieqova J i s a( R o s a f a pripadnost e r n d i l e l j s k o ju n l c t n c s t iI V r ' , ' i < in i j c bila izvesna. f.:k brjda kiCa se pode-odl<onttaniinskihosnovnih shvarl-

{sS-os'".*l:f,?'i.l;l ::*,;":H:i 5:Jl.:;J'!l),?:Jli,^ osnovom sak'adrarnom

)4

\\

'fr
nja kubusa sa devet odaia postaie razumljiva geneza. Vei u redaniu kahena i u tehnici zidova,ona nije vizantijska, nego je izgradena more romano. pozniji oblici ovog tjpa nemaju vi5e ljegovrr \)eu^ Kraslxu.lo se Jasnoraspoznaie kada se -selevliiie-piieri-'-1\ uporedi tetrakonhos iz je s kraja V veka.,Uoba sludaii imimo koncentridnekvadrate,ali ie u Selevkiji unutra5nji kvadrat maniih dimenziia i vei zato deluje kao post;vljeni baldahin. Ovoj razliti se piidruZuje i to gto otvoreneeksedresa umnoZenimredom stubova (Sest umesto pet arkada) i spoljnim, mnogo ravnijim konhama,' nisu viSe paralelne, vei se njihovo srediSte nalazi van prostora eksedre,pa se dobija utisak da se krivine sp6linih konhi spajaju u veliki krug. Posleiica t o g a j e d a S e l e v k i j a ,b a i z b o e i d e i e o baldahinu, nema karakter hodnika i Graciian koji jc izdejstvovaoi veiiko prezidivanje Trijerske katedrale. Vci raskoini trcm sa dvema eksedramaul<azuiena cirsko poreklo. U poduZnoj oso't'inielipse iskade apsida,a izmedu nje i trema izvijaju sc, na obcmastranama, i z e l i p r i d n ep r o s t o r i j e ,p o d e t i r i n i S e ;o n e d a j u g r a devini ne5to od one pokretljivosii koju je vei Hadrijan voieo. Iivij"ena spoljna kontura bila Jc dakle, bar u -vrc'me Konstantiia i Gracijana,upravo karakteristidnacrta crkvene arhitekture IV veka. Ovde postaie iis n o s k r i r c n o s r o d s t v oi z m e d u K e l n a , T r i j e r a , d o l i n c R a i n c u o p i t e " i l , t i lana, kao i gornje lralije- MoZda im je veliki uzor bili Konstancijeva crkva Apostola.u Carigradu,koju je on podigaou dast oca;, Konstantina Velikog, kao trinaestog apostola. \t{ril\\R) ;,\u-K l a s i i n i o b l i c i p r o s t o r au k o n s t a n t i n s k o i p o s t k o n s t a n t l n s k o i#evine skoj umetnosti postavljaju sasvim nove 2adatkemonumentahio"m slikar. stvu i umetnosti mozaika, koji se od podetka povezuju sa inkrustacijom i sisremom velikih arhitektonskih redova. prvi put podev od tetra;hijskog vremena, a narodito u vreme cara Konstantina, bZiveo je takozvani drugi pompejanski stil, koji je bio uobidajen u Rimu, Herkulanumu, Pompejima, z,a vreme Julija Cezara i cara Avgusta. Ovaj monumentalni stil.olrlikovanja e n t c r i j e r ad o k a z a ni c z a I Y v e k , i a k o v r l o r a s u t i o i u r . a n u sluiajn_o.saiulanim spom.enicima..M gia n a l a z i m ov e c u G a l e r i j e v o j palati u Solunu i u tetrarhijskoj.grobnicf Diiane na Via Salarija iJpred kapija Rima, z-atimna zidovima dvojne crkve"uAkvileji, u kataliombama Priscile, PrL.tel(stata i Petra-Marcelina, i uopSteu odajama u katakombama iz IV veka, t Coemeterium Jordanarimiugrobriici pekara u katakombi Domicile,pre svegau katakombi na Via Litina, ottrivenoj posle Drugog svetskog rata i vrlo duvenoj,ali i u balkanskomprostoru (kao naprimer u grobnim odajama u Sofiji, Peduju, NiSu i Solunu); isto tako u -prostorijamakoje su nedavno otkrivenc ausrriiskim iskopavaniima u Efesu i inaic u Maloj Aziji, najzad.i u konstanrinskomTrijeru. REeie o carslrom stilu koji je u celoj rimskoj dr2avi stekao znadai", kako na Zapadu tako i na [stoku, i koji se moZepratiti od tetrarhijskogvremenado daleko posle Konstantinovoedoba. Ova poinoantiika rcncsansaiakozvanogdrugog pompejanskoestila pokazujc,.sa. vclikim odstup,anjima, niz oSaveznih-siitskih osobin-a, l<ojc'su s e . s v u d ai u v c . ks p r o v o d i l e .I n k r u s t a c i j e , s e n a j i e 5 i e u p o t r e b l j a v a j uz a pojasevepostolja zidova, pri d.emu moZeda bude u pitairiu prava inkmstacija, koja jc uobiiajena i u odajama katakombi-(kao-u preteksratovoj); i krstionica kod Lateranskecrkve i srednja odaja u Santa Konstanci u Rimu imale su prvobitno bogatu mermeinu inlirustaciju. Najie5ie se pak upotrebljava imitaciJainkrustaciie; to niie nikakva novina lV veka,vei je preuzetaiz renesanse avgustovskog zidirogslikarstva. Nasuprot sasvim neantidkom crveno-zelenom linearnom stiluia beloi osnovi, koji je zidove i tavanicu jedinstveno obradivao, podev od vrernena Konstantina zid se horizon-talnora5ilanjava pomoiu -poias ukrasnih traka, najde5ie su to visoki pojas sokla, iznad koga ie sa poredanim uokvirenim pojedinainim-slikamai dckorativni g;r;1i-po1asia lrizom. To znaii da je nadelnonapu5tenabela osnovazidova, koja-je bila omiljena u III

- Ketn,,kua crtez 14 sD. Gereona, vtdi f:rj:t**".t'fr*rki?Tli",lT;,#l;

dole ; ,i ,r m

Justlnllana, sledl u tome vrse uzore iz. Bosre i Selevkiie, dineii jo3 nejasnijirn

-'?oxr.}/'

S. ttP**-

u Milanu je, pored prvobitne katcdrale u Trijeru, !1q!9lgl!9.#agEs p,rltrgr Konsrantrnskog tipa graclevine na kvadratno.iosnovi sa izviienim obllclma Tidova;pa je stoga - kao treii tip centralne gradevine(bored oktogonaiz-Vitlejema i sabornecrkve u Triieru), i kao"carskuciku"n,, grad.evinudostojnu velikih raskosnih bazilii<a sa transeptom - treba staviti neposrednouz_njitr. !o poveiava vrednost njegovih iroosovinskih, centralno.gradenih oktogona, od kojih oba-p6stavljena u osovini !1k9dg sever-Jug (San Sisto i Sant.Akvilino)-iine tip sa nitama k6ie se smenjuj u ; i s t o d n ak a p e l a s a n I p o l i t o s l e d i k v a d r a i n u s h e m u slavne-sradevin" Sto je kvadrat tako upisan da nastaje oktogon iu g."_ l], 1oT" KIm l(rstom. "piriniNa5 genetskimetod je pokazao da je slika konstantinskecrkvene arhitekture mnogo bogatija no Sto su ranija ispitivanla pretpostavliala.po_ gled na osnoveseverne,palate kod.hipodroma l-rearigrailu pokizuje da nije.postojao.samo veliki brol varij.anii izv.ijenih nisa"za,n,itrisnp p.ostorije, vei da su morale.postoiaii i gradevine sa tontrama, i#:"irr' napolje i to u velikom broju varijanti. irihoros i crkve ouiift" a"i"u"" su. saFo slucajno.saduvani-najjednostavniji " oblici. Kada su bombe u toku Drugog svetskog, rata delimidno oslobodiledostojanstvenog starinu, crkvu sv. Gereonau K:lnu, njegoveromanskeoplatejizaSlaje"na videlo carska-G-tidlrrp?rde-vitib si e*liptidnom osnovom; nju je #gradio isti

njujekaoekrektidna.,ouotuo."ui,,oub"rlrf Xl:::W;:ri'#3rtu""':fiTlf1.? re

96

{-r Jr

vclir-r,ili jc bar ogra.nii:cnana gorn.iLrpolot,irru zicia, gde jt: unlc|t-.nr z-r:lcilo-crveni linearr-ristil (naloiito u katakombamzr Pctr-a i iMarcclir-r:r) cloZivljavao ncku vlstu poznog Drocvata r-r IV veku. Inkrus;t:rciont-rsiiltar', st\ro u pojasu sokla r,rpotrcbljava te5kc bo.jc, r-raroiito pornpcj;rnsko-cr v c n u i z a s i c c n u 2 u t u . l z t o g a p r o i z i l a ; : ic l a j t ' s a d l t i i l . r ' a l < t ci l) l ' o s t o r l u i ) c t otlrcalen trima osnovninr boja;la, ct-\rL.norn, Tutorrr, lrl:Lvom, Itao i u ranor , r r , l . , i s i : l i : r r r i lo t ' i t t l s l i o nv t t'('r'rt-nu P.o t l t ' l an o J i a i , - ' r r : i l t c l i l' ., r r l ' t ( , s t i t t iill l u o k v i r e n i h ,p o l o l c n i h p r a v t u g l o i r i i r p o l i a i t uj e s c r - a z l i l i r r j o u t ! u o h v i l er r i l r slika srednjeg pojasa samo svojom nesaclrZa.ino5iu. Crvene odajc postoje kako u katal<ombi Doniciie, talio i u Capcllct Greca u krueu Piiscile. Za o v a k o o s l i k a n c i n k t ' r r s t o t a n cz i d o v c i z v a n l c d a r rp r i n t c l . p i ' u Z a g r . o b r r i c a Amplijatusa u katakombi Domicile. Orro strogo inkrustaciono slll.arstvo i. r u a l a z i m od a l j c u s e v c r n o j b a z i l i c i u A 1 < v i l jc N u Z n a ,p o s l e d i c a o v e s t j l s k c p r o n t c n e j e p o t p u n a l ) r o m c n r s k l u p a p r . i l i l:om slikanja tavanice. Ako ie slikarstvo III vcka skoro iskliuiivo bilo naklonjeno otvorcnoj lavanici, koja ic izr-asia iz si,c-ilih zidova i od njih sc u ukrasu razlikovala samo po svom koncerltridnom sistcmu. iz kor"rstantinskog sklopa zidola nuZno ploisticc cla talanica ntola da brrde zatvorena, da podiva na zidovima i da im kontrast bude zasr-tovanna za. konu da noseii i no5eni delovi u prostoriji moraju biti razlidito oboicni. Tako nastaje,kao novo nacelo konstantinskog slikarstva na tavanici, kvachatura, tj. ravne tavanice i poluoblidasti siodovi uvcli su oslikarii kasetama. Sve katakombe Rima, nastale u IV veku, punc su ovog sisterna ukra5avanja tavanice: grobnice u Domicili, u Kalikstu, ali i u sevcrnim katakombama, a naizad i u mnogim variiantama u katakon-rbi pctra-Nlarcelina, kao i u novootklivenim ira Via Latina. Tome trcba dodati i kvadrature podnih_mozaika u Desencanu i Veroni, u Alivileji i drugim rano. hri5ianskim crkvama u severnoi Italiji, hao i podnc moz:rikc- u Santa Konstanci u Rimu, ali i podne mozaike sa kvadraturanra Lr severnoi Africi. Talio u vreme Konstantina posto.ie kasete najjednostavnije rirstc koje se iskljudir,'o sastoje iz kvadrata i one u kolinra sc smenjuj'-r livadrati_i oktogoni, l<ao i kasetc koic sc sastoje ocl poreclar.ritr oktogona ili poreilanih l<istova. Pored toga se'ialaze bez6rojnc'liornbinacije ,rf,tug,,r'ru i krsta ili kvadrata i krsta. Tako dolazi do sloZcnih zvczclastih rLkr':rs:r u samom sklopu kasete. Najzad, osno'r'ni geoiletrijski oblici kvadrata, oktogona i krsta mogr,rda dovedu do estctslii sloZcnih ta.,ranicasa kasctarra, kakve nalazimo u novootkrivenoi katakombi na Via Latina, i na svoclu Santa Konstance u Rimu, dalje u uokvircnim poljin-ra poclnih mozaika u Splitu i Descncanu, u Akvileji i drugim crkvanra gon'rjc Italiic. I(onstant i n s k o s l i k a r s t v o n a t a t a n i c i , o t k r i v c n o o d r n a l r 1 t o - : 1r da.ic . : a t au T r - i j c r . u , nam, baS zato Sto pripada vrefflenu podetka novog stila, povod da razunremo karaktel ovih kaseta. Carska iaskoSna dvoiana. pod ranohridianskom kultnom osnovom u Triierskoi sabornoi cr.kvi. rccla horizontali-re i vertikalne pra'r'ougaonike,qoki'ilcnc"crvenim i'r'akarna;Zcnska popr-sja sa kovdeZiiima za nakit ili sa harfom, u kasetama s plavom pozaciinoh, iroja su izgleda portre,ti carske porodice, smenjuju sc ia igrajutim ili lcbdeiiin parovima Puta, hoji su narodito uokvireni zlatnirn kimatiiima. Svi unutrainii okviri su joS jednom obuhvaieni zelenim tlakama, tako da nastaie

L r p c c a t l j i vs k l r c l b o j r r , p l a ' e i c r v e n e , z c l c n c i Z u t e . u i e d n o i k a s e t i k o n starrtinske .ju_7-nc er-kvc, a u r.rajjcdnosravniicm obliku i u krstionici konstantinskog konrpJcksa, naizmenidno sc nizu kvadrati i trouelovi oko j c d n o g ( c s t o u g a o n i k a i i n c c i d ' a n a e s t o r _ r g a o ' i k ;o v i d o d c k a g o n l s c o p c t tako proZimai,, da je jedna icstougaona kaseta okruZena sisest kasera, a Sestougaonici sr,robeleZcni krstovima u sredini. U ovom konstantirrskom kasctnorn slik:rrstvu u Tri.jcru vidi sc da sc rcncsansa na pod.ctku hriSianstva nijc r-azvila postcpcro i iz jcdnostavni,jih osno'nih dblik^a,r,ei da jc geometrijsko nadclo kvadraturc odrnah na podetku st'oriio mnostvo varijanti.

Ctweni aal<osolslaj groir sa inltrustacionjnt zidu (Vaskrsenje Lazara i Mojsijevo dudo Up. stranu 98.

siikarstr'om i dvenra sccnama spasenja na gronom sa izvorom). I<atakomba Domicile u Rimu,lV vek.

\s

\.)

stalovol

Ukras na zidovima i tavanicama sledi zakon srroge pravougaonosti,dime se opet uspostavljaju pravilni odnosi izmetlu horizontalnoe"i vertikalnoe pravca u prostoru. To dovodi do horizontalnog trakastog-ukrasa za iti izvanredanprimer pmza ukras velikog okna zidovod vaiduha u pretekKataKombl.

Kao u prvom stoleiu pre naie ere, sada se u konstantinskim prostoriiama na sva detiri zida, iznad soklova slikanih teskim boiama, u^zdize arhit e k t o n s k ir e d s t u b o v a . . o ' n i j e i z a S a o n a ' i d e l o d a n a s a m ou G a l e r i j e v o j palati u Solunu, vei i inace pri iskopavanjimau Solunu; sasvim po sebi sepodrazumeva u Dioklecijanovoj pilati rr"Splitu, sad a skoro ie d^okazan u Efesu i tropSte u jonskom prosioiu u IV r.cliu,a moZesc utv;diti skoro u svimkatakombama R i m a n a p r i m e r i m ap r v o b i t n o ep o d r a z a v a n i a o.v d e se, u uglovimq grobnih.odaja, isklesavaj*'plastidni iti-rbovi iz jednog kom a d a ( k a o u k a t a k o m b i D o m i c i l e )i l i i c , i s p r e d z i d a s a n a s l i k a n i n is o klom i gornjim ortostarima,stavljaju plastidni stubovi iznad kojih fodiva pravi arh_itrav sa slikanom neprikidnom lozicom.Zona kapiteiu o.'ilt plastidnih,stubova-ispunjava se jednom'rstom pravougaonih',,metopau, o n e s u p o k r i v e n ef i g u r a l n i m i o i n a r n e n t a l n i m motivimi koli sc smenjuju, a odvojenesu jedne od drugih plastidnim konsolama.iakav sistem j o S v i S ep o d s e s a n a p r v i n e g o n a d r u g i . p o m p c j a n s ks i til. U takvoj rene. sansi ne _zaduduj-e kad se za poveiavanje plastldnosti ponovo pojivljuje ukras u Stuku. Naslednicianioninskih prdstorija sa stukom su net<<jlliti grobovi kod Sv. sebastijana, kao i Kapela Greka u katakombi priscile. Savrseni primer kako treba zamisliti ovakav sistem zida u narodito rasko5nomobliku, sa skupocenimukrasom, tehnidkim sredstvima inkrustacije, intarzije mermera i ostalih radova sa umetaniem, pokazuie visoki zid u velikoj auli kuie Junija Basusa u Rimu. Na soklu s'enalaz"e carska poprsja u medaljonima izmedu ukrasnih umetaka ili stubova. Iznad tosa se uzdiZe- od sokla izdvojen friz sa ogromnim natpisom u dva reda Iveliki niz sa. po dva stuba jedan iznad drugog, poredana u pravilnim razmacima;izmedu njih se nalazetrodelna visokj polia sa sreiniim ort o s t a t o mi g o r n j i m i d o n j i m f r i z o m , k o i i s u t a k o d e - t r o d e l n i . Stubovi nosearhitrav sa triglifima, intad koga se neprekidnoprotezefriz konsola sa malim lucima. Na njemu podiva ltrozorski dco. lzmedu prozora su razapeteantependije koje se nalaze izmedu stubova postavlj-enihjedan iznad drugog, a, na postolju. Na stubovima podiva jednostavni arliitrav - u p r a v o i l i n i i i s a s t u b o v i m ak o i i n o s c a n koji na svojim l<rajevima - nosi dva stuba; izmedu-n.jih"se tependije n a j a z ep o l i e s a " s l i k a n l a u intarziji. Najduvenijaje slika sa deononikvadrigom, tioja se iuva u Anrikvarijumu u Rimu. Iznad ovih stubova se nalazi arhitrav koii dodiruie p r o z o r as a p o l u k r u z n i ml u k o m . U o s o v i n ia n t e p e n d i i a i r r o l i as a s i i -teme ka-mag prozorskoj, zoni, predstavljenesu kr.adratnouokvirene maske,a u kvadratima iznad.prozora scenelz lova i kolsl<atrka. polazeii od ovog bogatstvau materijalu, oblicima i motivima, pada svetlost i na veliki dvoranu na forun,Lronlctnunl, kao i na spoljnu arhitekturu i izgled unutraSnjegprostora aula regia u Trijeru. To su carskeosnovcveliianstvene crkve. San Simpiiiiia-no u tr,tilanu;polazeii od ovog ukraSavanja moZe se stvoriti pribliZna slika o tome kal<o .je mogao dJ izgleda sisiem na zi

dovima u staroj crkvi Sv. Petra i u San Paolo fuori le mura; najbogatiji primerci ovog stila su krstionica Lateranske crkve i mauzolej Konstance u Rimu. Ovakvi veliki redovi stubova su u IV veku naideSie slikani, kao narrri mer u iuvenoj grobnici Amplijata, u krugu bomiciline katakombe. I onda kada se slikarstvo, podev od vremena cara Konstancija, ponovo vraia beloi osnovi i distom nadelu uokviravanja, tako da ukraSava viSe linearno nego slikarski, ono se na vi5e mesta pridrZava velikih arhitektonskih stilova. U grobnicama Cemeterijuma porodice Jordani na severu Rima takvi veliki redovi stubova i pilastara. linearno i varvarski naslikani. dokazani su dal< i u najmanjim pi-ostorijama. Ovo strogo arhitektonsko slikarstvo ima presudne posledice i na oblik slike u pojedinostima. Pro5lo ie vreme rasutih motiva, novi stil vei svojom pravougaono5iu, trakastim ukrasom, i svo.jim ortostatima i kasetama zahtcva da slikc u prostoriji izgledaju uokvirene kao slike na drvenoj plodi. To se dodarava pomoiu crvenih i plavih dvoinih traka ili dak i podraZavanjem ol<vira. AIi to ie samo jedan oblik novog slikarskog poretka. llorizontalni sistem traka zahteva, kao i arhitektonski red, neprekiclne motive slika, a istovremeno podstide stvaranjc neprekidnih slika, ciklusa slika i celih ziclova sa slikama. Ovaj stih donosi sobom joS jednu posledicu. Opet se pojavljuju motivi koii su skoro pali u zaborav od vremena ukraiavanja Livijine kuie, a koji predstavljaju pandan arhitektonskom slikarstvu. To su monumentalni predeli sa vrtovima, koje nalazimo, naialost vrlo loie oduvane, na zidovima iuZne bazilike u Akvileji; njeni se bodni brodovi vizuelno proiiruju pomoiu ovakvih rajskih predela, tako da je celokupni crkveni prostor pretvoren u raj. Odludujuiu ulogu, kao nosioci hri5ianskog znadenja, igraju jaganjci i golubovi, vodoskoci Zive vode i oranti. Predstava pejsaZa, koji je islikan na zidovima, ovde nije ogranidena, vei se ceo zid pretvara u rajski vrt. Takvo arhitektonsko i pejsaZno slikarstvo u smislu avgustovskog stila imalo je posledice i za figuralni stil. Siidno kao u Vili Item, u konstantinskoj eposi su uobidajene figure u natprirodnoj velidini koje se uklapaju u takav sklop. Znadajne su monumentalne figure Dijane i njene pratnje u tetrarhijskoj grobnici Dijane na Via Salarija; dak je i jedan piljar, Trebije Justus, naloZio da se on i njemu ravni, trgovci i zidari, naslikaju u prirodnoj velidini, a u katakombi na Via Latina moZe da se poiavi Herkul kao monumentalna pojedinadna figura pri izvrlavaniu svojih dvanaest dramatidnih dela. Na frizovima, uokvirenim slikama i arkosolijima ne predstavljaju se viSe rasuti motivi i pojedinadne figure, rrei okvirom odredene, zatvorene kompozicije. Njihove osobinc su slikovitost, brojnost figura, a desto i pripovedadka svojstva, koji omoguiuje nove uzajamne odnose sa slikarstvom minijatura. Bogate podatke daju novootkrivene slike ove vrste u katakombama na Via Latina. Sada se Ilijino vaznesenje islikava na velikoj slici sa pejsaZem, isto kao i snaZni andeo koji sreie Valaama na magarcu, Isakova gozba ili, narodito detaljno predstavljen, dolazak Jakova u Egi pat, ili prolaz kroz Crveno more koii se proteZe preko tri zida. Ono Sto je u III veku u zidnom slikarstvu bilo potpuno iskljudeno, postaje sada nadelo: ljubav ka predstavljanju pojedinadnog, pripovedadka osobina

,1'og

\i
izvorom u katakombi Domicile (Zuta osnova), ili potop u novoj katakombi na Via Latina (plava osnova). Samo se po sebi razume da se kod takve zatvorenosti i poviastice oblika, i pojedinadne figure u-vrsiuju_u plastidnom smislu i da se opremaju unutiaSnjom monumentalnoSiu. To vaLi za Jakova koji se odmara koil Vetilja tao i za-ubogog Jova.,za-Samsona koii biie Filisteice,za snaznogglasnikaBoga koji se priblizava Valaamu, za"lekarausredivojih udenikakbji demonstrira na lesu,za alegoridni Iik kao i za I{erkula. Abundacije, za pekara kao i za piljar-a, za Dijanu -u podudarnost islikavanju konstantinskih Ova, do ri fanfine osvedodena rrnuirasnjih prostorija, moZe se najlakse dokazati ako se sistemi tavanica, u kva"dratnim i oitalim centralnim prostorijama, podvrgnu paliljivoj analizi. Tavanice u malim kvadratnim odajama III veka bile su, kao Sto smo kao senicena bambusovim postoljima, i potpuno videli, lake i vazdu5aste prozradne. Dijagonalne linije se izdiZu sa naslikanih ugaonih-t-rompa da bi r.rt"mett,-r6bihvatile knig; pomoiu njcga cela prostorija dobija svoju naiveiu visinu i svoiu pravu sredinu. U drugom sistemu, koncentridni krueovi su postavlieni oko srednieg kruga; u ivakom sludaju se ikonolo' eiia"tavanice (u edleriii Flaviicvica, u liatakombi Domicile, kao i u DehLtrinoi katako;bi ni Xereu) usredsreduje na srednji krug, u kome se vidi nebeski simbol ili alegorija, Orfej ili Helije, Dobri pastir ili simbol spasenia.Ovai sistem ie u IV veku ili potPuno smenjcn ili izmenien u zatvoren obiik.tsve konstantinske tavanice u katakombama sastoje se od kruZnih prstefiova, u kojima su trapezoidna polja u zatvorenom nizu poredana ieino uz drugo, ill pak vitka-polja sa ilikama radijalno polaze bd srednj6g temenog kiuga. Ona mogu da probiju viSe kruZnih prstenoda dini i ic?instvenu celinu.-Za pni tip postoji ditav niz va, ali mbiu -katakombami primera u svetog Petra i Marcelina. Cisti radijalni sistem ie nalazi u oktogonalnoj grobnlci pel<arskogmajstora u kat-akombi Domicile. islikanoi iko sreiline stoleii. Tako moramo da zamislimo ustrojstvo prave kupble u lcrstionicama i mauzolejima. Stari crteZi pokazuju da je tako izgledalakupola u Santa Konstanci; izvesnoje dai.za krstionicu u Sai Dovani u Lateranu treba pretpostaviti slidan oblik, koji ie posle preuzela duvena kupola krstionice iz San Dovani in Fonte u Na"p.tii.,, Loiu ima ovakav radiialni sistem. U V veku se u tom pogledu malo irohenil6. Obe krstionice u Raveni pokazuju isti radijalni sistem, koji misteriju Hristovog kr5te' se koristi da bi dvanaestapostolao1<ruZavalo nia koie ie predstavlienou temenom krugu. Sistem radijalno ra5dlanjekoii je nesumn.iivoprenet sa kupola sa predstanitr t<rirZriifr-prstenovh, vama planetirila, nalazi se u konstantinskom mauzoleju u eentdele kod Taragona; niegbva je kupola tako uredenada se oko najvi5eg nebeskog poiala nalazj lruZdi prslen sa starozavetnimscenamaspasenja,koji jc 6pi:t opkoljen kruZnim prstenom sa slikama carevog lova, kao simbola niesove moCi. Sisiim koncentlidnih krugova odgovara predstavi da je kupola jli tava' nica kosmos sa gorniim nebom. U svakom sludaju je vaZno koncentridno vezivanie za teme kruga s iedne strane, a s druge strane vaian je razliditi razinak pojedinih lruZnih Prstenova od nebeskog srediSta.Tako su

JakovUev san o nebesklm lestvlcama. Zldno sukarstvo u Novoj katakombl

na Vta Latlna u Rlmu, Up. stranu 117.

slike, omiljenost dramatidnih dogadaja, savladivanje masovnih scena; zatim isticanje motiva koji su u III veku sasvim izbegavani,kao Sto je 1+z vizija Jakovljevih nebeskih lestvica kod Vetilja, ili pr"ida kako Samson tnL bije- mase Fiiistejaca magareiom vilicom. Umetnost ie ne ogranidava na \v" zn-adaino, uvek pbnavljanlo -uvekslikarstvo dogme, uobidajeno u IiI veku; nije joj dosta-izmi5ijanja novog gradiia, ikoje nije jednosravno preuzeto iz tekstova Biblije vei iz suvremenih i ranijih slikanih Bibliia sa scenama iz Starog i Novog zaveta, Kompozicije su uvek zatvorene,desto dvostruko ili trostruko uokvirene i odvojene. Tamo gde nlqu prostorno povezanearhitekturom i pejsaZom, takve scene se predstavljaju na crvenoj, Zutoj ili plavoj osnovi, kao naprimer gozba airostola u-katakombi Priscile (Lrvena osnova), ili dudo sa

,\ c2

\rt

E [F E;;ffi5tg5E!

V o

l$; $gE i 5F F$*'*'+ I,g

E r; ig:$E;;; Fi:l;i

i iil!igi*a
l ri;i*;;r;i;f$i !

3 Hr! e !;ff;it !#;+

u'ii;gl;'i'Eii*

ftffi[ i !s; ;l;!

t*iri;;E!

;ii;;i!ij; ;; #;ic; ! t lii Eiiiff ! ,* 6s,,,E iii ;si[EiE;gFirEHiffiiii *iiiff +EE ;ilii{ii E k +** s: <= -;i!$p3g1ffEg :-Eci;;;,.. if;; jiiffiiili $ ffig3igi3{ =r E E+isTiqB $E[;ti5ii FigiiEg;; ;ccE ilgg;lEg;$gifi
;t:i;!iti l;;tf siiFii!Es '$E'ift Fg tiffiii E-ti;i'i; lE;iitiiig;#iii rEl;,l !iE Ii:!ailii litgigili*li [{iff{fi;uuffi
xfi :E;lli*;g !fi: iEs;'SE E F'H EiEss'Eis t:534: 5fi;?fr i ;srt#ff $rii iE sl ;;iEi;Siii *giliIiEiEff i*iiui' si; E B'g:^, [;f
.f,

e'i"c HEBEI E ; i :58;;sE qiii'gEF;;i3! I : :rr{:: : :t !t-*{ i

qu
Takozvanisarkolag Tlojice u Lateranskourrnuzeju napravljenjc po zakonu vodora.rnog6selaitjivanja, uspravljcnc sredine i usprdvnih pbiaea' jasna kompozicija mora se tumadi-ti pofinjuii nja na uglovima. Njegova "frilaii geniji ulnose bradni par - predstivljen na od srednje apoteoze. Stitu u o"Utiti,Skoljke - iz lfer6 smrti, prikazane simbolom Danilovog tema hriSspasenjaod lavova.-Timeje za ltonstantinsko doba osr,edodena ianske aDoteoze. Scena spbsenjaispod Stita, preuzeta iz slilcarstvau katakombama ranog perioda, moZe da se menja u smislu kripto-hri5ianskih sarkofaga sa apoieozom III veka. Ovde pi'vobitna hri5iinska ikonocrafiia zadrZavaulV veku svoie utvrdeno mesto. Nasuprot tomc, Eroti Ia Stitom i rudimenti Viktoriji osudeni su na izumiranje tr umetnosti sarkofaga koja postaje hriSianska.Hri5ianski clipetrs,koji ne prikazuje vi5e apoteozuvei vaskresenie.dobiia nov smisao sa vi5e simbolike.Vei na dvopoiasnomsarStit flaDkiraju Mojkofagu sa Stitdm u grobnici Sv. Marka i I\4arcelijana, sije I- koii iz boZariskeruke prima zakonza iza.braninarod - i Avram, boiankoji ie spieman da irtvuje svog sina. Njegova Zltva je obeleZena skoni rui<om kao prefiguracijai kako bi" sc pokazalo'da Bog sam pu5ta svog sina da umre^na z"emlji kao irtva za iztiavljenje ljudskdg roda. Ova nova kompozicija sa Avramom i Mojsijem odretluje u konstantinslio vreme progrdme sirkofaga sa frizom i" piogran-rekanelovanih sarkofaga; u postkonstantinsko,pa joi i r"rteodosijansko vreme, ove dve scenezauzimaju ugaone niSe galskih sarkofaga sa stubovima i drveienr. U sredini izmeduhjih stoji onda orans, utnesto Stita sa bradnim parom, ili Rodenje Hristovo sa oboZavanjemmaga. Yalna variianta ove kompozicije sa Awamom i Mojsijem sastoji se u tome, Sto se umesto primanja zakona predstavlja proroi<ovodudo sa izvorom. Sve ove variianie potidu od rane konstantinske trilogije, koja pripada programu hriScanskih sarkofaga sa Stitom: Avram, Mojsije i jedan starozavetni simbol spasenja obeleZavaju sferu smrti, a spasenjeje obeleZenolirvnom Zrtvorn i crkvenim sredstvima ovog spasenia. U piimanju zakona se izraZava osnivanje crkve, a u dudu sa-izvorom krSt6nje. O[o ove srednje apoteoze se redaju, u detiri grupe, podeljene u dva po.iasa,sceneiz Starog zaveta, Novog zaveta i i.ii'oti p"t.a. ove detiri siuie sioje dve po dve",jedna iznad lruge i unakrst,programskipovezanc: --_ Staro2avetna trilogija se odnosi na postanak ljudskog roda i njegour sudbinu; Bog Otac sa prestola poziva Evu iz tela leZeiegAdama; Logos stavsanctus obuhvatajuii naslon. lja ruku na nju, a iza prestola stoji spiritus stlnctus Sve tri hipostaze su odelom, kosom i bradom olteleZenekao istovetne. Naspram ovog postanka ljudskog roda nalazi se zrnija koja, drZeii u ieskraiivanie onoga skraiivanje onosa d'rvo: to to je sin-ibolidnb o6aviia drvo: obavija ljusiima liusiima rajsku-jabuku, raisklu^iabuku. ie sin-ibolidno
Sto je ie crkva oznadila kao otpadanje ljudskog roda od Boga, stanje prvog greha i dug otaca. Izmedu ova dva stoZera se nalazi mladiika figura Hri-

ita, koji po liku odgovara simbolima godiSnjih doba na Konstantinopredstavima godi5njih goaiSn.lltrdoba. L logos OSOS S stoji TOJr vom luku-i lutu^i na sarkofazima sarkolazima sa predstavama je s p i t i v a n j e je izmedu Adama i Eve i pruZa im snop Zita i jagnje. Ranije ispitivanje tumadilo ovu scenu kao dodeljivanje rada posle isterivanja iz raja. To je
sigumo pogre5no. Hristos se sam daje doveianstrnr: klasje olidava hleb,

a jagnje je umesto njegove krvi. Ljudskom rodu, kojeg .ie Bog stvorio i lioJi je grehom pod-smrt potpao,'FlristospruZa, kab jei< besirrtnosti, Zrtvu svoga tela i svoje krvi u tajni hleba i vina. Samo se ovakvim teolo5kim tumadenjem ove scenemoZe razumeti Sto se, na sarkofazima sa frizom i ni5ama iz IV veka, Zrtva Kajina i Avelja upotrebljava l<ao simbolidna scena sa istim sadrZajnim smislom. Odk ie u srednjovekovnoj umetnosti, drZeii se teksta, Aveljeva Zrtva kao dobra (od Boga primljen4) suprostavljena Zrtvi njegovog zlog brata Kajina (kao od:Boga neprihvaieira) i kao motivacija"ubistvi, naiarkofazima ranog hri5ianskog perioda oba brata su predstavljena sa Zrtvom iste vrednosti pred Bogom-ocem na prestolu. Aveli donosi jagnje, a Kajin svoje klasje. I ova scena ie Zrtvena i oznadavaprihvatanje Hristove Lrtve od Boga oca, a obuhvata osnivanje prideSia. Ova hriSianska scena sa Kajinom i Aveljem narodito je omiljena na sarkofazima sa drveiem, koji-u poznokonstantinskoj i postkonstantinskoi eposi ostvaruju program Hriitove, Petrove i Paviovekrvne Zrtve. Sa puno smisla se fiilri i A"veljpredstavljaju na,sp,ram. ubogog.Jova, kao 5to se Hristov dar prvim ijuilima nalazl poreo orveta sa zmllom. Na teolo5kom sarkofagr-ru Lateranskom muzeju predstavlja se - naspram ove adamitske trilogije, desno od Stita sa apoteozom-- Hristova trilogija, koja u sledeioj eposi pripada osnovnom inventaru svih hristolo5kih-sarkcifagasa Erizom u mnogobrojnim varijantama. To ie pretvaranje vode u iino, umnoZavanje h'ieba u dudu hianjenja, sa lilalosillanjem hleba i riba, a k tome i vaskresenieLazara. Povezivaniesa adamitskom trilogijo- jq jasno, kao i karakter nagla5avanjaka ugaonoj sceni, a_najzadi odnos ob6iu scenana uglovima: nispram itvaranji prw6g ljud skog para, koje izvrSavaBog otac, nalazi se ponovo budenje dbvedanstva iz smrti, koje izvrSavaHristos. Uslov za ovo novo nastajanjc ljudi je (riba). Ni5ta ne bi bilo pogre5nije vino- i hleb, ali-i telo i krv Hristova_ no da u ovoj desnoj trilogiji teoloikog sarkofaga i dalje vidjm'o izbor scenasa dudima; dak Sta viSe red je o sakramentalnoj trilogiji, u kojoj je dokazano dejstvo "pharmaka tes athanasiasnkoji iaje vEditi Zivot u smislu Ignjatija iz Antiohije. Tek tako postajerazumljiv-veliki uticaj jedin_stvenogf stiaranja ove sakramentalni tril5gije. 1 ni hristolo5kim sarkofazima sa frizon-i, iz konstantinskog vremen-a, u-sredi5tu se vrlo desto nalazi-blagosiljanje hleba. Redosled tiilu scena se zadrLavai upotpunjuje,-a kada vaskrsenjeLazara postanejedna od najomiljenijih-scena na uglovima, naspram nje se naiazi Avramova irtva ili dudo sa izvororn. Odatle su se razvile iitave grupe sarkofagasa frizom, a ovaj program ostaje omiljen na sarkofazima-sadrveierir u drugoj polovini iV ieka. Na galskim sarkofazima pokojnica moZe da stoji liao brans in paradiso izmedu duda sa hlebom i duda u Kani; to zna1i da ie za svoi pui u nebo primila viaticttnt,to jest poslednju gozbu u smislu"poputnine.Iz sakramentalne trilogije lateranskog sarkofaga sa Trojicbm moZe se izvesti skoro cela klasifikacija jednopojasnihi dvopoiasnihsarkofagasa frizom. I slednja scena,ispod Stita 6a Danilom, ra5dianiavanerastivlien friz u -Boga dve, tematski strogo ogranidenekompozicije. Ispod prestola oca nalazi se, levo, presto sa virgo Attgusta Maria i otelovljenim Logosom na

{ c,

107

maga; prvi i oboZavanja njenim kolenima,u sceniukazivanjapoStovanja pored Bogorodidineglave. To nije-scenani od njih pokazuje na zvezd,u u peiini niti u staji vei velidanstvenascenainkarnacije i prestolna scena u Jasnoj paraleli sa prestolom Trojice. Hipostaza Sv-etogduha-stoji -u ist-om siairu i iza prestola Boga oca, kao i iza prestola Bogorodice. Na scena.: Bog otac-B-ogorodica ovaj nadin se umnoZava poveiivanje ob_eju -Eva. Prva ZenaEva, koia nam je donela smrl i (ave) Mariia, druga Zena koia nam ie donela Zivot; prvi Adam od koga ie nastalo celo dovedanponovo dostvo i dru;i Adam, koii ie dao svoi Zivot da-bi'dovedanstvo bilo vedniTivot; izgubfieniraj i ponovo zadobijeniraj' Ovo neobidnopovezivanje ostaje ta-jna za nevlrnike. Samo Hristos moZe da ih oslobodi slepila i da udini da progledaju, stavljajuii svoju ruku na njihove oii. Stoea se ovoi sceni simigima dodajei izledenjeslepog.Ono se od sada nalazi u konstantinskoi plastici sarkofagauvek na presudnom mestu i moguinosfprosveiivanja usied ponoii i zvezdanidas u tami nagoveStava sm"rti.Scenasa iragima iostuie vrloznadajna za plastiku Konstantinskog vremena. Narodito onda kada se predstavija naspram scene u kojoj tri Jevrejina pred Nal'uhodonosorom odbijaju da ukaZu postovanje zemaljistinsko kraljevstvo, koje nije od sludaju i_e_ skoj kraljevoj slici. U -ovomlaZnome.Marijin presto na dvopojasnom sarovoga sveta,supr:ostavljeno kofizu sa Stitom u grobnici svetog Marka i Marcelijana, nalazi se naprestoii; u sredini ispod clipeu-s-a tri mlarpruir Nurr,rhodonos5rovog diia u uZarenoj peii pevaju pesmu divnom prestolu iznad heruvima: osvi koji se bojL Gospoda, [va[ite boga svih bogova;uznositei slavitega, da bi njegova dobrota vedito trajala<! Verovatno se takva prakompoziciia sa nipetom suprotnoSiu moZe dovesti u vezu sa religiozno-politidkim preokietom, koji ie doneo sa sobom Licinijev edikt 311.god. U vrestavljena ispod Stita sa me Konstantina je teiaa oboZavanja tri n-ragapokojnikom, umeito scene spasenja, kao dokaz da je du5a umrlog vraiena u vedito carstvo koje nije od ovoga sveta.Naspram po5tovanja maga predstavliena ie trilogija sa Petrom, koja se nalazi ispod Hristove triiogije. Ova kombinacila scena sa Hristom i Petrom postaje-su-Stinski diniiac kompozicije i razlikovanja konstantinske plastike na sarkofazima' sa oinivanjem praznika papske stolice.OsnoOna ie naitlSnie povezana va ;oi je, ".t k^hoil,, neprihvaieno, tPelrovo hap5enji u Jerusalimu, koje nij6 dovelo do njegove smrti. Njegovo hap5enje u Rimu koje_je u vezi sa smriu na krstu,-predstavlja si: Iek u drugoj polovini IV vek-ai to na onim sarkofazimadiji je sadriaj Petrova smrt na krstu i Pavlova pogibija. Neronovaosudaoba knezaapostola,koju je kao nagove5tajprvi pomenuo Kliment Rimski u svom pismu opitini u Korintu, saduvanoje u upedatljivoi scenivei na sarkofazu sa frizom iz Madrida, iz vremena Konstantina. Na teoloikom sarkofa{u sa Stitom u Lateranskom muzeju red je o ci klusu koji se odigrava-u Jerusalimu i koji nema nikakve veze sa mudeni5tvom i smrdu.-Jasnesu dve njegove scene koje se u konstantinskoj plastici sarkofagapojavljuju stotinu puta: dva vojnika palestinskepoljske policiie dodepalesu se kneza apostola, koji se opire; Petar udara u iz koje i2bija voda,-koju poljski policajci,po.t"nu (kao nekad Mojsije) "oni postiju hriSiani. Ovdti, dakl!, niie zamisljen Zudno piju; posle toga

dogarlaj stradanja, vec ispunjavanje zadatka kr5tenja i osnivanja crkve. Petar, koji izvr5ava dudo sa izvorom kao dux nebeskogvojskovode, obavezan je najviSoj straZi u smislu militia Cluisti. Stenu (petra) iz koje on izbija vodu Zivota ne treba dakle tumaditi geografski, nego onomatoloSki kao "Petar". Odatle se nadovczuje novo tumadenje scene sa petlom, koja prethodi dudu sa izvorom. U toj sceni se dugo vremena, sasvim pogre5no,videlo Hristovo pretskazanje da ie ga se Petar !1i puta odreii pre no sto petao tri puta zakukuride. Tako tumadena scena je potpuno nerazumljiva u okviru trilogije, koja se na hristoloSkim sarkofazima sa Petrom desto ponavlja u istoj zakonitosti. Ona se mora pozitivno tumaditi. PoSto Petar, sa kojim njegov gospodar razgovara,stavlja prst na usta, mora se, radi razumevanja ovog dijaloga, uzeti u obzir rimsko vojno uredenje, po kome deZurni oficir na straZi u toku noii, pri dolasku nekog stareSine, treba d_a stavi prst na usta u,znak svoje budnosti. Radi se Jpozivanju prtog dux-a na budnost od nebeskogHiista. Petao izmeitu Hrista i Petia nije dakle onaj biblijski, vei pripada Hristu. Na jednoj lombardiskoj ampuli za krSt-enjepiedstavljen je Hristos na nebu osritom zvezdami kako sedi na prestolu, sa petlom a bez Petra. Petao ukazuje na simbol budnosti, koja je listom naloZenaapostolatu i celoj ecclesiamilitans. Nastraru to, Sto negativna scena uopSte ne odgovara hristolo5kom krugu misli konstantinskih sarkofaga sa frizom; ovo moje novo tumadenje Hiistovog petlati, naprotiv, objasnilo za5toba5 ova scenaprethodi trilogiji Petrovog duda sa izvorom, zaSto se moZe osamostaliti iz ovog kruga, zaSto se na sarkofazima sa stubovima i drveiem pomera u sredinu i io dak u t-akvim s-ludajevimakad u ostalim ni5ama sloje odvojene figure apostola i kad je kompozicija apostolata zamenila"biblilste scen"e. Takva scenasa petlom, puna simbolike, moZe da bude srediSte missio apostolorunt, a petao kao simbol budnosti moZe da bude spomenik na ltubu u smislu-pobedniikog stuba, kao na ranijem Laterinskom sarkofagu ltr. 174, kbji se .danas opet_nal,azi u pecin-amaSv. Petra. Najzad, ovij spomenik sa petlom moZe da iskazuje i pravo Petrovo odricanje u Pilatovom dvoru. Petrova.tri.logijana teoloSkomsarkofagu broj 104u Lateranskom muzeju treba, dakle, da se tumadi ekleziolo5ki: Hristos osniva ecclesia; Petar svojom buduinoSiu treba da ispunjava zahteve ove ecclesia militans; kr5tenje je ulaz u zajednicu vednog iivota. U okviru celokupne kompozicije iarkofaga, trilogija o Petru ji trostruko povezana. Ona stoii unakrst prema trilogiji Postanja. Covek,pri svom postanku odreclenzi vedni Zivot ali stavljen u domaSaj greha i smrti, biie pozvan Hristu u ecclesia, a_krStenjemu vedni Zivot. Trilogija o Petru stoji naspram epiphanie (poklonjenj-e maga). Otelovljenje Boga je istorijski uslov za poirbb,r osnivanja crkve i njene "nissio apostolorumo na zemlji pod vodstvom Petra; tako se i izdvojenost Petra na mnogim drugim saikofazima zasniva na ovom teolo5kom stavu. Tema >Hristos-Petar< niie za hri5ianske reliefe konstantinskih sarkofaga samo jedna od mnogih t-emavei jeste presuina velika tema. To obja5njava treia, unutarnjeJikovna, veia teme sa Petrom: iznad trilogije duda sa izvorom predstavlja se sakramentalna tri-

.{q

109

logija Lazara. Iznad prvog kneza apostola nalazi se njegov uditelj u trostrukoj doxa. Iznad ,initiunt christianitcttlsn (izvor, sveta taina kr5tenja) izdiZe se telos hris1anske egzistencije (vaskresenjetela, oltarska Lrtia), iznad misterije zenraljskecrkve - ponovo rodcnje ljudskog roda za nebesko carstv6 (Lazar)-, odakle je on'poreklom (adamitskatiilogija). Kao Sto su levo od Stita jedan iznah dmlog komponovani stari i ndvi Ada-, tako je ovde desnopredstavljen gospodar carstva koje nije od ovog sveta i njegov prvi i najvi5i dux na zemlji, sve dok se ovo carstvo jo5 ne otkrije n punoii parousie. Ako se na ovom sarkofagu,trilogija sa Hristom i triiogija sa Petrom, umesto jedna ispod druge, stave jedna pored druge, a izmedu njih se kao sredi5te stavi orans, ondase pred nama nalazi glavna grupa iednopojasnih i dvopojasnih sarkofagasa Trizom, iz konstantinskognre-meha, si hiistoloSko-petrovskom tematikom; ovu grupu sam ja nazvao vrsta sa Lazarom i dudom sa izvorom. Ta vrlo izdvojena, po teoloikom shvatanju jedinstvena vrsta konstantinskih sarkofaga sa frizom, koja ima svoje prethodne stupnjeve u plodama kovdegasa urezima, a u skraienim varijantama na kane. lovanim sarkofazima, sadrZi kao teolo5ko srediSte.Siit sa anoteozom ili arans, Hrista sa petlom ili ulazak u Jerusalim; tako je uvek odredena su. protno5iq >smrt-Zivot<i glavnim tajnama (kr3tenje-pridest). Mno5tvo hristolo5kih sarlofaga sa irizom'oznadava bosalstvo konsrantin-skeplas-tike sarkofaga. Hri-stos u ovoj umetnosti je-uvek istog tipa, kakav je oblikovao mafstor iz radionice u kojoj ie riden Konsta"ntinov luk. To nije vile Christis philosophicus, dok se Ciristus heroicus - koji potide od heroja poznoantidkih mitova - vi5e ne pojavljuje. Sta viSe,stotine konstantinskih predstava Hrista uvek imaiu onai isti tip koji pokazuiu scenesa Hrisiom na teoloSkomsarkofasu u Lateranskoin muzeiu. Hrisios ima iznad dela dva horizontalna uvoj[a, a na slepoodnicama"sa obeju strana vise tri vertikalna uvojka. To ie frizura genija godiSnjih dob-ana Konstantinovom luku i na iarkofazima sa prelsta"varia eodi5njih doba. Geniji godi5njih doba predstavljaju Dgaudiumimperiii (saeculum auretuerJ,"uiekpromenljivu^sreiu diZive, [oja svoju tiajnost pokazuje promenom svoje stalnosti. Ne samo sarkofag sa Trojicom, vei i svi hristolo5ki sarkofazi sa frizom iz konstantinskog razdoblja, u tipu godi5njih doba pokazuju novi (treii) tip Hrista u ranbhriSianskoj umetnosti. Ovaj Hristos izvr5ava svoja miracula po boZanskom nalogu; on stoji izvan ljudi; iako dovek medu ljudima, on se jasno razlikuje 5d's.trojih-udenika,-bolesnika i vernika i oikriva tako doxa veditog bbZjeg carstva usred ovog sveta.VaZno je uoditi ga u suprotnosti sa jedinom, individualno jasno obeleZcnom,-svetadkdm Iidno5iu ove umetnosti, sa konstantinskim tipom Petra. Petar je bradom obeleZenkao star i dostojanstven, svojim ekspresivnim izrazom lica kao dovek u nevolji i borbi, a stalno5iu svog lika kao svetac.Hristos i Petar stoje (ne samo u sceni sa petlom), na takvim konstantinskim sarkofazima s"afrizom, iedan prema drugom kao Bog i dovek, kao pobeda i borba, kao vednosi i boianstvenost,zapovesti poslu5nost,kao neuvelostgeniia i dovel< prema smrti, iovek kogale Bog rismrti ponovo stvorio, a k"ojije pozvanu vediti Zivot iz smrti.

pregledamo. jednopoiasnih i dvopoiasnih Ako pregledamo Ako istoriju .ranohri5ialskih istoriju ranohri5ianskih jednopojasnih dvopoiasni sarkofagi sat sarl(oraga sa rIrzorfl, frizom, za ia KortsrantlnsKo konstantinsko I i poslKonslanlrnsKo rlzdoblje razooDtJe fostk<insiantinsko
Rima

nje sasvim odvajaju, da bi u imaginarnom prostoru slobodno delale. Ovu regeneracijuu punoj .iasnoii pokazujeuporeclivanic takozvanogsarkofaga Dva brata u Lateranskommuzeju sa ranokonstantinskim saikofazima sa frizom srodnog tipa..Novom zal<onuprostora odgovara i smanjenje broja scena,a punoplastidnosti volumenafigura nov, odmeren odnoi teia i odela, dok oslobadanju.od_ reljefne osnove- nova pokretliivost figura. Figura posmatrana sa leda, koji je u reljefu konstantinskogvremena"bila iskljudena, omoguiava sada veiu razliditost. Posledicaje da se mogu razlikovati odnosi izmedu aktivnih figura, u smislu izr"ia ljubavi i-sapatnje, sjaja,i .lepote.-.Time. ge menja i_ sadrZina biblijskih-scena. Nji^hov dogmatidni i paradigmatidni naglasak ustupa pred pripovedadkini teZnjama biblijskih prida i pred moguinostimh duSevnbe'izralavania meduljudskih odnosa.Hristos se ne obraia neposrednoLaiarevoi mrtvadkoi kuii da bi nadiniodudo uskrsnuia tela, veCse- nasnuteelave- okreie sestrama,od kojih jedna sa zahvalno5iui Iiubavliu liubi fsusu ruku. To viSe nije Christtts soter, koji.izvrSava nirabula Dei, vec mladid pun lju. bavi i neZnosti, koji svuda, kao u samom jevandelju, Siri ljubdv. Oriaj detvrti tip Hrista, koji zamenjuje tip godi5njih doba,nije siromah meclu siromasima,vei neZnimladii, koji joS nije preSao graniCudedadkoe doba i koji je sav harmonij.a, lepota 1 iiuUav- izgle{a kao ljubima"-Boga; on ulepSavasvoju okolinu i u njegovoj blizininema mesia ni za ruLio, ni za zlo, ni za .bedu,niti za smrt. Ovaj Christus puer je nmladidki lep, mali dobro oblikovani dedadii" koji se-u delima Andrij-e i Matije, kao i uop5te u pridama-o mudenicima, pojavljuje mudenicima pred smrt u biistavom sjaju. Izglcda kao da Cltristitspuer na sarkofazimaovog stilskog kruga, u svojoj neuveloj egzistenciji, -vojoj dudotvornosti,svo-mblistal vom sjaju, blagosti i boZanskoinevinosti,izgovararedi koie ie u hramu kao dvanaestogodi5njal(izgovorio svojim ro-diteliima: "Zir ie znate da moram da budem u onom Sto pripada mome ocu?( Crkveni oci IV veka sq g? qv|4 Christus-ptLer-om dovodili u vezu re(i 44. psalma: ,Ti si lepSi od ljudskih sinova.ljupkost i milo5ta su izlivene na tvojim usnama. Zito neka te Bog blagoslovi za vedita vremena<. Ova promena u stilu i izrazu, u smislu epskog i lirskog nadina pridanja i odovedavanjatipova, odraZavase i na liku Petia. On gribi svoju itrogost

jice jasno pokazala volja za obnavljaniem plastidnih vrednosti i p-rostor. ne uloge reljefa, novi stil u sledeiim vremenima postaie sve punoplastidpunoplastid" qe od povezane niii: figure niji: fisure su povezane figure Dovezane sa osnovom osnov()m samo joS ioi uskim iskim vezama vezarira ili se osnovom uskim vezama ioS

riha, proizilaze-i'btiri generacije;-prve dve su (300-360) u pravom smislu konstantinske,treZa obuhvati vremenski period do podele carstva 395. god.,.dok detvrta mora da se obracluje. vet u okviru- teodosijanske umetnosti, u kojoj umelnostl, Ko]ol Rim,t(lm, ugrozen politidkih opasnostl. ugroZen ocl od Dolltlcl(lh i, svoiu svoju vodciu vodeiu ulogu u Zapadnom rimskom carstvu prepu5taMilanu i Raveni; time su istodnorimski uticaji razvitak plastike plas-tike sarhofaga sarkofaga upravili upravili u nov kolosek. kolosck. predstavljaju Obe konstantinske arlLrtlsKe generacije ecl.s ravrJa.rju croDa doba vlhunca vrnunca bibliiskih orolrJSKln sarsar. Btrrrcr iaurJc pr kof Koraga sa trlzom. frizom. AKo Ako se se na stllskom stilskom stupn.lu stupnju lateranskog lateranskog sarkotaga sarkofaga Tro. Tro.

do os_vajanja carske

metropole

od strane

kralja

istodnih

Gota, Ala-

110

1J,'

)tl

i prorodku ekstatidnost. Petar je sada,u smislu platonskogideala lepote, stasiti, mudri i umereni starac, koji ne pokazuje nikakve znake starosti. Znadajno je, da se trilogija o Petru pro5iruje time Sto ga oba poljska policajca nalazeispod drveta kako spokojno dita Sveto pismo. Tematika ovakvih kompozicija ne sledi vi5e strogo dogmatsko shvatanje,vei raznolikost prida iz Biblije sa dodacima iz apokrifa i crkvenoistorijskih legendi. Na taj nadin se omoguiuje ponovni susret sa slikarstvom minijatura. Istovremeno to oznadavai postepeni krai biblijskih sarkofaga sa frizom, u dijoj zavr5noj fazi desto stoji u sredini Hristos sa petlom ili Hristos sa Samariankom na kladencu. Pravi bibliiski sarkofazi sa frizom konstantinskog tipa nalaze se, pri kraju IV v"eka,samo jod sasvim pojedinadno.Tema ,niraaLlum Dei", naprotiv, Zivi i dalie u izmenjenomsklopu. Smanjenjescenana pet, njihovo rasplitanje i izdvajanje,kao najzad i nova teZnja ka punoplastidnosti figura, koja zahteva prostor, iziskuje vremena nov sklop sarkofaga: to je sarvei od srednjekonstantinskog kofae sa ni5ama. Ranohri5ianski sarkofag sa ni5ama najdeSie je petodelan, rede i sedmodelan. Od podetka postoje dve grupe iste vrednosti, koje se razvijaju u medusobnoj vezi: to je sarkofag sa stubovima i sarkofag sa drveiem. U oba sludaja je red o nadelima raSdlanjivanjaprednje strane sarkofaga. Rimski sarkofazi sa stubovima nisu nikad tipovi sa arhitekture, pa se moraiu u osnovi razlikovati od erdkih i maloaziiskih sarkofaea sa arhitektu;om, ali i od takozvanih Sidamira-sarkofaga. Njihovi siubovi ra5dlanjuju jednu pravougaonu povr5inu i mogu otuda da budu zamenjeni i pilastrima, drveiem ili samo obidnim trakama. Sarkofazi sa stubovima nose grede, lukove i zabate; desto se zabat i luk smenjuju tako da je i s tog stanoviSta- iskljudeno svako arhitektonsko priseianje. Arkade su, bez obzira da li su sastavljeneod lukova ili vrhova drveia, uvek oblici ornamenta, koje odvajaju pojedinadne scene i treba da imaju crte osobenosti, velidine i uzviSenosti.Srednja niSa je uvek nosilac tumadenja cele kompozicije. Tu stoji Hristos sa svojim petlom, ili predaje kljudeve Petru, ili je tu neka velika hristoloSka tema dveju Zrtava: Zivog hleba i Zive vode. Ova promena u sklopu, koja je svoj vrhunac dostigla za vreme pape Damasusa,postala je uzrok raznovrsnim promenama teme, a time i uzrok nastanka sasvim novih tipova sarkofaga. U vezi sa smanjenjem broja scena i njihovim izdvajanjem u pojedine ni5e, joS u vreme Konstantina Velikog nastaje tip sarkofaga sa ni5ama i sa izdvoienim svecima. Tako se, naprimer, konstantinska scena Isakovog Zrtvovanja skraiuje do te merg ila u jednoj nisi stoji samo Avram sa madem.Tu se nalazekoreni postanka svetacasa atributima iz sredniovekovne umetnosti. Scena budnosti moZe se tako podcliti da u jedrioj niSi stoji Hristos sa petlom, a u drugoj Petar sa prstom na ustima. Rezultat toga su sarkofazi sa stubovima, pilastrima i drveiem, koji imaju predstave pojedinih apostola, patrijarha i proroka. Zna(ajne primere ove vrste sarkofaga narodito daju radionice u Provansi, pre svega iz Arla, gde su postojale najznadajnije radionice poodrnaklog IV veka. Blagosiljanjehleba i ribe moZe ovde da bude podelieno na tri

srednje niSe sarkofaga: u srednjoj niSi stoji sAm Hristos, a, u -bodnim ni5ama,koje se granide sa njom, po jedan apostol koji prinosi hleb i ribe. Istovremeno se izvrSavai korenita promena tematike u okviru ove vrste sarkofaga sa ni5ama. Scene sa dudom ozdravljenja i vaskrsenjem iz mrtvih ustupaju mesto jednoj novoj opStoj temi; ona kruZi oko hri5ianske Zrtve Zivotom i njen vidljivi znak je vexillum crucis, koji se najdeSie nalazi u sredini. Njen praoblik sreiemo na sarkofagu broj l7l, koji se nalazi u Lateransk6m muzeju, a poreklom je iz cr[ve Sv. Sebastijana. U njegovoj sredini se nalazi crltx. gemmala koju duvaju dva rimska legionara. Carski orao, izmedu sunca i meseca,spu5ta na krst pobednidki l<rvorovvenac koii uokviruje Hristov monogram; ovome se okreiu dva goluba koia sede na kracima krsta. PobedniEkiznak hriSianske milicije, koii Damasus opeva kao crux invicta, od sada olidava, u sredini hriSianskih kompozicija sarkofaga, osnovni zakon militia christiana: Viktorija je Hristova smrt i smrt za Hrista. Sam Hristos je time uzdignut kao istiniti aLLgL4st i imperator verus. Pod lovorovim vencem, koji mu na glavu stavlja rimski legionar - po starom carskom obidaju u borbi - on polazi ka Pilatovom tribunalu, pa i ka svom putu na Golgotu. Ova nova ideia Viktoriie, diii se vrhunac u umetnosti moZe utvrditi u vreme Daje raznolikosti i dejstva.Retko je predstavljana maiusa, od sirjaraiadke sama victoria Christi; najdeSia je trilogija velikih prvih puteva u smrt: Hristov put Pilatu, Petrovo stradanje na krstu, Pavlovo pogubljenje na Tibru. Duboki smisao ove skupine sarkofaga sa Hristom, Petrom i Pavlom, kao i grupe koja je ranije pogre5no nazivana sarkofazima sa Stradanjem, otkriva se na sarkofagu sa stubovima u Vatikanskim peiinama, u kome.je sahranjen rimski gftdski prefekt Junije Basus. Dobi cvetanja l-s4 ovih sarkofaga sa Viktorijom pada izmedu 360. i 380. god. Ovde se prvi put u istoriji umetnosti pojavljuje, i to u obliku reljefa sa tri figure, predstava mudenidke smrti Petra i Pavla. u smislu duvene memoriialne himne pape Damasusa.Nasuprot ovim dvema scenamasa duces apostolorum, Hristov put ka tribunalu se predstavlja dvema scenama koje su, pomoiu tri figure, podeljene u dve niSe. Hristos, Petar i Pavle stavljeni su ispod redi, koje Junije Basus izgovara u natpisu o samome sebi: ,iir ad Deum". Ova pobednidka trilogija se nalazi iznad starozavetnekompozicije sa predstavama ljudske krivice i bede ljudskog roda, osudenog na smrt, i primerA spasenja od smrti. Tako je ovoj trilogiji data crta Hristove smrti. Otuda se u sredini ne predstavlja vexillum Christi vei trilogija bremenita posledicama: Hristos na prestolu izmeitu apostola, iznad raSirenog nebeskog zastora bradatog caelus-a.Tako Hristos sedi na prestolu kao ,rerus rex, u sredini sarkofaga sa sedam ni$a i sa stubovima, koji se danas opet nalazi pored Basuiovog sarkofaga u peiinama kod Sv. Petra, kao i na takozvanom Egidijevom sarkofagu u Perudi i na zna-Fll dajnim odlomcima, koji su otkriveni kod crkve Sv. Sebastijana. Ovaj "Christos super caelunz" nije viSe ljupki dedak sa takozvanog sarkofaga braie, vei apolinski tip najvi5eg dostojanstva, olidenje ,malog divus-a" neobidne i nezemaljskelepote; on netaknut jaSe kroz smrt i, zahtevajuii poboZnost, predstavlja nedostiZnost nebeskog u oblicima grdke lepote. On odgovara Hristu na zemaljskoj lopti sa mozaika. Od sada i mladiiki
I

lt2

11)

TZ
blistavi Hristos moie opet - sa vexillum crucis kra.j nogu - da se nalazi izmeitu palmi na rajskbm bregu, izmeclu svojih deiovoEa Petra i Pavla. Ovaj apolinski tip Hrista predstavlja tvorevinu pete generacijestarohri5ianske plastike i srediSte kompozicija jednog skoro grdkog stila, koji sam ja, povezujudi sa terminologijom klasidnearheologije, nazvao olepim stilom pozne antikeu, SadrZaidruse vrste sarkofaeasa Viktoriiom ie smrt oba knezaaoostola. Izvanrddni frimerci (Lat. bi. 164 i San"sebistiano) pripadaju irednjokonstantinskom vremenu i pravcu lepog stila. Vexillum Christi stoji u srednjoj ni5i takvih sarkofaga (najdetiJsa drvedem). Sasvim nedosiaje fizura Hrista. Naelasak ie na trima sredniim ni5ama: Petrovo stradanie ni krstu i odrub{ivanje-glave Pavlu odigiavaju se pod vexillum Chrisii, kome su oni poloZili vojnidku zakletvu (sacramentum) da ie radije da umru za Hrista no da ubiju. Dve starozavetnesceneu uglovima uokviruju ovu trilogiju; irtva Kajina i Avelja stoji nasuprot ubogog Jova. U Jovu se ovaploiuje Zivot hri5ianina pomirenog sa smriu, kako je to Hristos svoiim primerom pokazao. Prestolu bradatoe Bosa-oca koii prima obe Zrtie, Kiiin prinosi klasje, a Avelj jagnje; reii" dit le, opet"oiakramentalnoj Hristovoi Zrtvi mesa i krvi (hleb i vino), koia ie u ovakvoi interpretaiio christidna prethodno uoblidena u Zrtvi oba miroliubiva biata. U ovom izralavanju jovovske sudbine ljudskog roda, izledenog sakramentom (viaticune/,smrt knezova apostola, kao ispunjavanje sacramenta, dobija neizmerno duboko znadenje. Tek pri kraju IV veka nastaje joS jedna vrlo znadajna skupina ovih sarkofala sa Viktorijom. Hristov puf Pilatu, koji je oblikovan u dve niSe, stoji naspram obeju ni5a sa Petrom; u jednoj je Petrovo stradanje na krstu, p-ri demu se_sada, u suprotnosti sa ranijim predstavama,jasno pokazuje krst, a u drugoj je Hristos koji pere noge Petru. Ova grupa sa Hristom i Petrom ima kao srediStedelimidno samo vexillum Christi, naide5iepak traditio legis, koja se od sada prenosi sa konstantinskih mozaika apside na plastiku sarkofaga. Tako sada novi, Sesti tip Hrista prodire u plastiku: to je Pantokrator sa dugom talasastom kosom - kbjeg je Ep-ifanije,pozn-avajuii ga sa grdkih'ikona, kritidno-podruglj ivo nizlv do - i sa dusom bradom k5il treba ovde gyiaikikaii (Zen"ska ko-sa) "f<omaida obeleZi ne filozofa vei dostoianstvo ivtokratora i Pantokratora (semnites). U istoriji ove grupe sarkofaga sa predstavom Hrista i Petra, srednja traditio legis se pro5iruje sa tri niSe, kao Sto to treba utvrditi vel i za scenu sa Caelus-omna lateranskom sarkofaeu br. 174.Na ovim teodosijanskim sarkofazima koji su se - pod utica--iem kompozicije traditio legis na sarkofazima sa gradskim kipijama I razvili^dalje"u slike koje zahtevaju poboinost, figura Hrista u ugaonoj niii spaja se sa Pilatovim pranjem ru-ku i tako se upedatljivo stavlja naspram Petrovog pranja ^scena. nogu-.Ova formalna ravnoieZa o"dgovara piomeni znadenja obej"u Oni sada zajedno obuhvataju mi*steriju rex verus, koji na t6bu daie nova lex. Ovaj triumphus Augusti Christi nije od ovoga sveta kao ni nj-egovo carstvo. Smisao saZetescenesa Pilatom je dijalog izmeilu predstavnika zemaljskog i nebeskogcarstva. Takozvano pranje Pilatovih ruku je, dakle, ostvarivanje redi: oMoje carstvo nije od ovoga svetan. Shodno tome_i pranje Petrovih nogu mora da se tumadi u ovoj povezanosti sa rex-idejom.Ono nije ostatak iz ciklusa stradanja, dak se Sta viSe,na ovim takozvanim sarkofazima sa Stradanjem, Tajna vedera uopStc ne pojavljuje. Tu je oliien osnovni zakon carstva koje nije od ovog svet-a;-taj zakon glasi,da udcnici treba da sluZejedni druge,da je sluzenjesiroma5nima pravi zadalak apostola i da ie prvi biti poslednji, a poslednji prvi. Ova scena se moZe uzeti kao primer za Hristove redi: ,Sto ste udinili nekom od naibedniic braie, ueinili ste meni<.Ideia carskog Hrista dostiZe svoj vrhunac u tikvim kompozicijama. Istinsko carstvo"se predstavlja kao piavo boZije upravljanje ivetom u savr5enoj distoii. PoSto je sada i umetnost sarkofaga krenula putem slike koja zahteva poboZnost, ona pri kraju IV veka sve viSe dolazi pod uticaj monumentalnog slikarstva. ?ato postoje spoljna merila. Srednja niSa moZe da bude predstavljena kao apsida koja se izvija unazad. Ukra5avanjenebeskoggrada Jerusalima kapijama i kulama, a ponovo zadobijenog raja breZ-u[cima i rekama. travom i palmanra, oblacima i zvezdama, vrSi se po merilima i nadinu slikarstva i mozaika iz crkvenih prostorija. Kao osnova najdeSie sluZe apsidalne kompozicije, ali se ostvaruju i Zakoni slikovitih frizova; tako od. lazak Jevreia iz Eeipta, podinie sa pohvalnom pesmom Miriame na dru. goj obali, i-s naro-domi-decom, koiu drZe za ia.ke i na ranienima, a svi slede stub sa boZijim plamenom. Mbjsije tuzatvara more svojom darob-se nom palicom, farion davi u Crvlnom moru sa svojom vo.iskom, a pratnja ggipatskogvladara hrli iz gradskih kapija prestoniceu sigurnu smrt. Takvi jednosceni dugi nizovi sa istorijskim reclanjemnisu postojali u umetnosti- sarkofaga u vreme Konstanti-nai lepog slila. Ovdi se cela umetnost, koja se raZvila u Rimu na pobednidkim s"tubovimai u slikarstvu, pretvara u starozavetnu istorijsku sliku, koju moZemo da predstavimo i na zidovima sinagogai crkava. U ovoj poslednioi fazi hri5ianske plastike pre upada Gota-u-Rim, u frizovima iakozvanih"Vitezila-sarkofa. ga, predstavlja se i trijumfalni Isusov ulazak u Jerusalim, glavni grad Jevreja. Ulazak podinje izledenjemdvoje slepih i ima svoj trijumfalni vrhunac u dvopojasno.ipredstavi izledenja na jezeru Vitezda. To-je posled-n;e velik<i razdoblje zaparinorimskei galske umetnosti sarkofiga nastalo upravo posle pbdele carstva 395. e-odine,kome ie u samom Rimu Alarih udinib kraj. Pod uticajem aflsidialnihicompozicii. .tastaie sarkofas,sa traditio lesis u trima variiantama: kao sarkbfae # rt..poliane i kao preds"tava bovima ili drveiem, kao koripozicija nebesft.e nebeskog grada sa dvanaest kapija. Naravno da u-ovim radibnicama vi5e ne..vodi Rim; vodede snage rade u gornjoj Italiji i juZnoj Francuskoj, u Milanu i Raveni, Nimu iNarboni. Na umetnost ovde razdoblia naro8ito je..stvaraladki i presudno uticala dostojanstvena Figura Amvrosija iz Milana. velika tema kako u Rimu tako i u Galiji. ! o.uovreme se razvija- jedna_ To je tema povratka militia Clfisti. U sredinu zvezdanog neba postavljen je vexillum crucis i njemu se - kroz smrt - vraiaiu natrag- dvanaest pod vodstvom Petra i Pavla. Svakog od njifi boZanska ap-ostola-mudenika, nrka ovendava lovorovim vencem(Kiprijan: ,>merere coronas")ili pak oni

t14

1\S

nose u umotanim rukama lovorov venac prema nepobedivom krstu (Ki" prijan: >portarecoronaso). Pored teme basileus-apreuzima se sa apsidalnih kompozicija i tema dldaskalos-a. To je Hristos koji u apsidi nebesl<og Jerutalimi pretsedava consilium aposiolorum kao uditeli i prvosve5tenil<. Sarkofag s6 onda moZepretvoriti u baziliku, u kojoj apostoli na zajcdnidkoj klupi synedrion-a 5s.lF,na _stolifamasa delfinima, oko srednieg Lpiskopsicog Hrijtovog prestola. U kombinaciji sa Hristom r)erLts rex ii civitatZ nouT nastaje deivorostrano ukra5eni sarkofag sa gradskim kapijama. Ovaj Hristos-koji udi moZe, kao na sarkofazima u Milanu i Marseju, da bude mladiiki golobrad, ali sa dugom kosom. U predstavama basilica caelestismoZe da 6ude predstavljen bradat (kao Pantokrator), ali je onda brada znak filozofskog i -pedagolkogdostojanstva.Za predstavemladaladkogHrista koji udi, a koji je preuzet i za najranije sarkofage sa stubovima u Raveni, praoblik lepog stila je grdka statua poudavajuieg Hrista u muzeju Terme u Rimu. Kao Sto u plastici na mesto mladaladkog uditelja moZe da stupi bradati pedagog,isio tako u sredinu ovih sarkofiga sa t;ijumfom, na m^esto CArustus rerc-a, na mesto Pantokratora koji sa brega daje svoj novi zakon, moZe da ude i mladiiki vojskovoda kao golobrid av!5ust.6n onda stoii izmedu,palmi na rajskom 6rdu izmedu Petra i Pavla-sa svojim vexillum crucis kraj-nogu; njemu kao pobedniku smrti ukazuiu poStovanje dvanaestvoinika niegoveapostolskemiliciie. Jcdan od naipozniiih sriadskih rimskih sarkofdga, takozvani Probov sirkofag u Vatiliinu, pokizuje takvu kompozicijti. Umesto mladiiki golobrad-og Christus sipr, "oblr,rr, kao na jednom galskom sarkofagu, u ovoj siik-arski reljefno'j umetnosti s kraja IV veka moZe da se predstavi Christus victor koji sedi na zemaljskoj iopti. Ovim tvorevinama se zavrSava rimska gradska plastika hri5ianskog IV veka. Podevod podele carstva, novi utic-aji dolaie iz Carigrada, Milina i Rave_ne, nova sredi5ta se osnivaju na zapadu u provansi (Marsej) i u rimskoj Spaniji (Taragona). Za posle4njih.trideset godila nauka je najveii napredak postigla na po-knjigarira. lju proudavanjapoznoantidkog i ranohriSianskog slikarsti'a u U. ovoj oblast! je vreme Konstantina dugo predstav.ljalo potpunu prazninu. Sporo ali pouzdano se probijalo saznanjeda sitna umet;ost (ri slonovoj kosti) i p_lastika sarkofa_ga moraju da ie upotrebe za ispunjavanje ove. prazaine. Neposred-no pod uticajem nrinijaturnog slikaistv"a stoje sarkofazi sa scenamaizledenja na iezeru Vitezda i proj-askaJevreia kr6z Crveno more, kao i sarkofag iz Servana (Servanne)sa svoiim ne"prekidnim scenamastradanja. Tome se pridruZuju novi nalazi sarkofaga-sanaizgled zagonetnim poj6dinadnim s6enama ii Starog zaveta (Lot, falaamov magarac) i sa pojedinadnim scenama Stradanja (Judin poljubac, Judino samoubistvo,Simcn iz Kirene, poj4va u vrtu na uskr5nj-ejutro); one navode na zakljudak da u ikonograTili nile postojao odi'edi:ni zakon, vei da.jc gmg119.st od podetkaimala slobodnumoguinost da odreda ilustruje pnce rz Erorue.

Ako se torne doda bogata riznica biblijskih prida na slonovadama IV veka, a koja je narodito bogato oduvanana lipsanoteci iz Brq5e. onda se saiima bogatstvo oblika ranohri5ianske zanatske umetnosti. Dela ranog V veka, kio londonske plodice sa Stradanjem i ciklus Starog i Novof zaveta na drvenim vratima crk'r,eSanta Sabina u Rimu, toliko su bliska delima IV veka da se na osnovu njih moZe zakljuditi o postojanju starijih pratipova. Otuda proizilazi dalja moguinost da se i poznije predstave u srebru i zlatu, kao i pride o Josifu na Maksimijanovoj katedri u Raveni i njene novozavetnescene velikog formata dovedu u vezu sa pojedinadnini, ikonama slidnim, slikama ni drvenoj plodi, ili sa minijaturama koie zauzimaiu celu stranu. Tako sam ja, uz pomoi takvih pitanja o poreklu, mogao da pretpostavim za vreme Konstantina i njegovih sinova postojanje ciklusa Hristovog stradanja, sa viSe od trideset pojedinadnih scena.Podev5iod otkriia hri5ianske kapele u Dura Europosu, mora se radunati s tim da su epske slike iz Starog i Novog zavetavei u III veku bile uobidajeneza ukra5avanje zidova crkava i listova Biblije. Sasvim novo svetlo palo je i na podetke pripovedadke zanatske umetnosti otkriiem velikog ciklusa fresaka u sinagogi u Dura Europosu; predstavljene scene iz istorije izabranog naroda (Mojsije, Ilija, Jezekilj, zavetni kovdeg,Mardohej i Ahasfer) ne samo da pripovedaju do u tandine istoriju bogom vodenog izraelskog naroda, vei pokazuju i jedan izbor koji pretpostavlja neiscrpnu upotrebu celokupne Bibliie u slikarske svrhe. Po tome sudeii biie da ie vei u prvim vekovima hriSianstva postoiao i celi ciklus patrijaraha.bok smo^do sada bili upuieni samo na poina svedodanstva VI veka, kao Sto je Bedka geneza, sada su zidne slike novootkrivene katakombe na Via Latina u Rimu bacile novo svetlo na Droblem narativne ilustracije. Tu nisu predstavljene samo poznate sirirbolidne scene spasenja (Jona, Noje, Danilo, Suzana, uiarena pei, Avramova Zrtva) kao Sto je to bio sludaj u katakombama prekonstantinskog vremena, vei sada preovladuju scene koje nismo mogli ni da pretpoitavimo za tako rano doba. Tako se, naprimer, predstavlja Nojevb pijanstvo, ali i poseta tri boZja glasnika kuii u Mamvri. Tu nalazimo predsiar.rrIsakove gozbe,Jakovljevog blagoslova, Jakova i Ezava, ali i pietvaranie Lotove Zeneu stub soli. IZnena?ujeJakovljeva vizija u Vetilid (takozvane Jakor" ljeve lestvice), ponavljana predstava analelakod Valaamovog magarca i opiirno izlaganje Zivota Jevreja u Egiptu. Za pridu o Josifu narodito su poudne slike u katakombi na Via Latina. Prida se o Josifovim snovima, ali i o njegovim snovima kad je bio zarobljenik u Egiptu, o dolasku Jakova i n.legove porodice u Egipat sa kolima koia vu-kuvolovi. Tako se pro5iruje ilale zninie, koie smo"dosada morali da'crpcmo sa koptskih tkanina si predstavarira loilfa i sa scena na Maksimijanovo.jkatedri. Ako tome dodamo, da su ove slike u katakombama u sasvim sludainom izboru i da medusobno nemaiu nikakve kompozicione veze, proizilazi da je i ova biblijska grada iz doba Konstantina od podetka bila upotrebljavana za naiativnu umetnost. Izlaganja su data u epskoj Sirini, upotrebljavajuii crte ianra, delom ne bez humora. Slike pokazuju narodsku sveZinui spontanu snagu invencije, ali i

()1

TAI

tl' TAh

TA^NA

ll 4n

i'v

1lx

TT

povr5no izvodenje. Narodito su omiljene masovne scene, kao dolazak Jakovljeve porodice u Egipat i odlazak iz Egipta. Izvesno, ovde je kao osnova sluZila jevrejska tradicija. Takve slike nastavljaju ono Sto su sirijski slikari zapodeli u prvoj polovini III veka na atici groba Klodija Herma, a i masovne scenesa mnogobrojnim figurama iz gnostidke katakombe na Viale Manconi u Rimu nastavliaiu se u doba Konstantina. 7) - Novo svetlo pada i na takozvanuI(vedlinbui5i<u Italu sa njenim scenama sa Samuilom i Savlom, koje vaZe kao najstarije hri5ianske minijature uop5te,kao i na 6injcnicu da je vei Amvrosije iz Milana dao da se drvena vrata njegove bazilike ukrase iskliudivo scenama sa Davidom. Pomoiu slika iz Nove katakombe znamo sada da je postojao ciklus prida o Davidu i Avesalomu,kao i da su Knjiga o carevima i Hronika Starog zaveta bile revnosno ilustrovane. Tako se medu ovim slikama nalaze scene borbe egipatske vojske, koje treba smatrati prethodnicima mozaika iz Santa Marija Maflore i minijatura sa svitka Isusa Navina. Jedna velika masor. na scenaprikazuje Samsonakoji ne samo da savlactuje lava i proteruje lisice sa zbpaljenim repovima kioz polja Filisteiaca, vbi i tude Fihstelie magareiom deljusti. Vaskresenje Lazara se oblikuie po uzoru na takve pride, diji raspon ide od idile porodidne sreie (Adam i Eva starozavetne sa Kajinom i Aveljem), preko atmosfere bajke magarca koii govori i sveta iosifovih snova, do dramatidnih scenaborbe i viskrsavania-Lazara; tako to sada nije viSe samo simbol vaskresen.ja, vei masovna icena istorijske vrste, koja prikazuje viSe od stotinu ljudi. Zanimljivo je da se u isioj katakombi ni Via L-atina predstavljaju"i mitoloske"scetr-", kao naprimer smrt Kleopatre. U njima treba videti prethodnike vatikanske Enea - jide i amvros,ijanskellijade. Ovo istorijsko slikarstvo koje je u V veku ponovo oiivelo u minijaturnim oblicima, po novom stanju istraZivanja G, - ima_svoje korene u IV veku, dokle moZda doseZeprototip vatikanskog svitka sa Isusom Navinom. fzvorno m_esto ove pripovedadkeumetnosti je u osnovi mnogo slojevitije no one iz koje proistidu simbolidni i dogmatski pravci hri5danskdumetnosti. Sigurno je da se tu, gde se Biblija ilustruje kao istorijski izvor, ir"torijski reljefi rimskih trijumfalnih spokao uzor moraju pretpostaviti irstorijski menika i pozloantidko istorijsko slikarstvo. Koniidke borbe koje vodi Isus Navin oblikuju se po uzoiima velikih sarkofaga sa bitkama i po scenama borbe iz Ilijade i Enejide. Odatle izrasta rioguinost da se skroz ilustruju-tako?yqne i-storijske knjige u Starom zave{ui to od samog podetka u dva oblika: kao slikovnice u formi svitka i kao islikani ko-d6ks sa_neprekinutimtekuiim tekstom. Ako se ozbiljno sprovede traganje na polju-narativne slikarske umetnosti, moZe se zakliueiti da su lik"ovni odraz u velikoj meri naSlai usmena predanja, legende,apokrifna ^ pro5irenja .ievandelja,istorije apostola kao i^kaluderske*pride'odudima. Izgleda da su takve pride u literaturi i slici bile narodito omiljene u Egiptu i Siriji. U tome le neku ulogu pouzdanc igrala i ma5ta-kinovitslih monaha. Interes verski primitivnijeg sloja naroda usmeravao se ba5 zagonetnijim i neobidnijim,dudesnimi taianstvenimdogadaiima. Ovi pravci pripoveda8ke slikarske umeinosti nisu takbzvaira degeneracija viSe drZavneumetnosti, vei oni, naprotiv, od samog podetka predstav-

Scene lz Starog zaveta lz tzv. Bcdkc gcneze, minljatura oko 500.god. BeI, Naclonalna btblloteka Up, stranu 11?.

ljaju sa njom paralelnu pojavu i imaju svoj sopstvenibogat i raznovrstan iivot. Za IV vek se s pouzdanjem moZe rekonstruisati ciklus Geneze, koji se proteZeod Postanja, pa preko proterivanja iz raja, do prvog bra' toribi.tua i pride o prvimiiuaima, zatim ciklus si ttoleri, u koine su Uitl detaljno predstavljeni dogadaji pre,za vreme i posle potopa, kao i ciklus sa patriiarsima, koji je kroz slike pridao istoriju Avrama, Isaka i Jakova; mora di je u cikluiu ove hronike narodito bogat bio krug slika oko Josifa u Egiptu. Odskora postaje sve jasnije da je vrlo rano prikazivana

r1g

111

priia o Mojsiju, kao i o Isusu Navinu, zauzimanie Palestine od strane Jevreja i njihov Zivot u Svetoj zemlji. Centralna lidnost narativne slikarske umetnosti bio je David: njegovo detinjstvo kod odevih stada, pomazanje od Samuila, odnos prema Savlu, bitke i pobede, tragedija njegove kuie (Avesalom). Cudno ie da su od samoe podetka ilustrovane i porodidne sceneiz Biblije: miioljubivi porodidn'iiivot Adama i Eve sa i;ihovo dvoje dece, Kajinom i Aveljem, nalaZenjeAveljevog le5a, Jakovljev odinski blagoslov, scene vendanja; Jov, Toviia i Rut su u okviru takvih idilidnih scena ili scenasa patrijarsima. Religiozni momenat je pri tome potpuno zapostavljen; u pitanju su sceneiz svakodnevnogZivota ljudi koji su Bogu dragi. Posmatrano sa ove tadke glediSta postaje razumljivo, da je pripovedadka umetnost okrenuta i doZivliaiima iz mladosti Mariie i dedakaIsusa. Slonovade, kao Sto su milanske liorice knjige ili VerdeirskikovdeZii,sarkofazi kao sarkofagAdelfiie u Sirakuzi, ali i mozaici. l<aoSto su oni na trijumfalnom Iuku*u Santi Marija Madore u Rimu, dozvoljavajuzakljtrdak da je grada apokrifinih jevandelja, koptskih prida o dudima i usmene tradicije, prouzrokovao bogate cikluse iz protoistorije hriSianstva. Tu su otkrivene pride o osu5enoj ruci, isto kao i odlazak male Mariie u hram, susret deteta llrista sa pustinjskim kraljem i ljupka igra sa kukavicama. Mora da je postojala ilustrovana prida o apostolima,koja je u slikama obave5tavala o Zivotu prve zajedniceu Jerusalimu,kao napr. o Ananiju i Safiri, o Petrovim dudima, b o delaniu drugih apostola, o pustolovnim Pavlovim putovanjima, njegovom brodolomu mu i zadrZavanju zadrZavanjuna na Malti, njeMalti, njej postalo govim mlsrJama govlm misijama r i bekstvu bekstvu kad kad mu mu je lo vruce vrr.ie tle pod nogama, kao I i umetnosti postalo je ne samo Petrovo mudeni5tvo u Rimu i Pavlovo pogubljenje na Tibru, vei se i njihovo hap5enjei scenau sudu, sa Neronovom smrtnom presudom nad Petrom i Pavlom, nalaze predstavljeni na jednom sarkofagu konstantinskog vremena. Iako oblast narativne hriSianske umetnosti danas ioS leZi u mraku , moLe se na osnovu sinteze nadaleko rasutos materiiala ipak sa izvesno5iu reii da su u IV veku bile vrlo ra5irene iluitrovane hri5Sanskeknjige i slikovnice u obliku svitka. Ustvari, nisu u pitanju Biblije sa slikama, vei pre male narodne knjige sa pridama iz Geneze, Hristove mladosti, jevrejskog vremena careva,hriSianskog vremena apostola,antidke predistorije hri5Canstvai crkvene istorije. Suitina ove umetnosti je ciklidna, otuda nalazimo njene tragove u ostacima knjiga i na papirusima, na kovdeZiiima od slonove kosti i povezima knjiga, na sarkofazima i piksidama, na zidovima katakombi i poduZnim zidovima crkava i kapela, na srebrnim zdelama i zlatnom nakitu, na tkaninama i predmetima hriSianskog pokuistva. Ova umetnost ie relativno nezavisnaod zvanidne,carske umetnosti koja se, podev od Konstantina, razvijala u palatama i crkvama. Siika umetnosti konstantinskog razdoblja bila bi nepotpllna bez ovog podzemnog strujanja.
o njegovom susretu sa Teklom. Predmet ove hri5ianske pripovedadke

I I I . D O B A TEODOSIJA
-:*-1 1" ) -'*_ !*-ALx f.f.:., _t c!.*w: ti*, { r-:il\,r r-A.p a \\S - -wr{ h..-L qaltvA \L C\pl i i_n_

VaZan prelom u poznorimskoj duhovnoj i unretnidkoj istoriji oznadava godina 391. Teodosije I je ujedinio carstvo, vladao ie niime opet iz Carifrada i proglasio je-hriSiansivo drZavnom verom; pbSto su paganski kullovi vei 382. god. bili zakonom zabranjeni, sada podinju ruSenia paganshih svetiiiStiu nizu plogona pagana."Istotreme-no se (:SS) Oiotite6ilanova_podela drZave proglaSava stalnim uredenjem; glavni grad Zapadiog rimskog carstva je prvo Rim, a od 403. god. Ravena, dok Istodno rimsko carstvo ima svoju prcstonicu u Carigradu. Borba izmedu hri5ianstva i paganstva, puna napona, koja je usledila posle Konstancijeve smrti, nipoito nije time imala svoj kraj. Ona je imala svoje odraze i uumetnosti. U drugoj polovini III veka isto tako su omiliene medalje Nero redivivtts i osvetslcog izbavitelja> Aleksandra i bogorodice Olimpije, kao i spomenici Izidinog kulta, kulta persijske religije svetlosti, Asklepija i Veste. prema -Dolazi do rclnesanse umetnosti,-koja ovakve spomenike obliklse ^To hadriianskim uzorima, tako da se" skoro i ni razlikuie od njih. je veliko doba predstavljanja apoteoze; motivi otmenog nakita, znadajnih spomen-ploda tr slonovadi i reprezentativnih srebrnih- i zlatnih zdeli su muze i filozofi, sveStenici i vcstalke, ali i dvanaest bogova Rima i Dio- \ _\22 skuri. Antiiki mit oget o_Zivljav4. Pod uticajem neoplatonidara Jampliha i jedntteo-zdfkrnle,-uE niie-Mak-sima iz Eiesa, Flavije Klaudije Juiiian postaje stegonoSa or,og antihriSianskog monoteizma, ovog renovatio prehriiianske antidkc l<r-rltrrrc i oclrZavania prehri5ianskih- i ahriSCan!kih spomenika. Ahil postaic obavczau uzor pravom vladaru, a Herkulova dela opet oznadavaju snagu koja se nalazi u slobodnom dovedanstvu: sa ove tadke gledi5ta su nastale velike paganske srebrne riznice IV veka, kao m.isorijum iz Augsta- ili nalaz sa Esk.r,ilina u Rimu, Zivi svedoci jednog oZivljavanja, antike, koja je pri kraju IV veka u svesnoj suprotnbsti si oDa pravca nrlscanstva. Voda ovog pravca je rimski senator i prcfekt Kvint-Aurelije Simah, koji sc kao pisac i rctor zauzima za sve5tenstvo, vestalstvo, duvanie staros rimskog morala i religioznih obidaja. Njemu se pridruZuie stari rimski p.o-rodica Nikomahijaca Eps.ki pesnik Klaudije Klaudijan, koji je panegir i d n o o p c v a o V a n d a l i n a S l i l i h o n a , d o b _ i i al i i n o o d A i k a d i j a i - H o n o r i j a kip koji je postavljen na Trajanovom fommu u Rimu. Istovremeno Nbnos iz Panopulisa pi3e svoje Dionisijake u grdkim heksametrima. SnaZni hriSianski zastupnik nije papa Damasus, koji je Sta viSe traZio duhovno izjednadavanje sa ovim senatorskim pravcima_-u Rimu, vei Amvrosije iz Mikna; on je prinrldio Teodo^sijana javno pokajanje,.a u kuriji u {imu vodio otvorenu borbu.protiv Simaha i.njegolih p.ristalica zbog ponovnog uspostavljanja Victoria..Rom?ry!. On je istupao beskompromisno protii lprehriScanskih -i vanhriSianskih motiva u umetnosti i bio je stoga porkretad hriSianskc umetnosti, a Milano je udinio srediStem ov-eumetnosti.

A2S

4zel

fi$.,'fr]::""-.i:'.','":irnHx;,ilt);;il:J:*$?' i? ',',"i!'e::l;f,i'l3!'f;,,il"4f,;f ;.?%."H,,o ff i:il"i;f,ffi[...,lL',.X tif janskii Jovan j" :rs'.-[ggjl. Zlatousti r.o1r' ! pg'ri.";i"r"rgr#rfrip'"',.r:"rr, i od tada
senemirosrdno mesio poTitiel"_iki,il;;J'F"dbiil1lro.nog rimskog carstva. " JJ."r'ritr"i'emudovrsio J".ori- Jg-1qs. svoirrrevod
I. .\;)i J lrYs($t'

" w"u?'i*,i,q:'u&t !*,I;it'i#*-.*.ff*;^?,.0'i, crkvu Apostolau

naestiapostol. caiigradu, u ri.j"i :;-;;; r""rt"riiiiple-i"l."["" ,ri-

!'d51 !; ;;qi: rJiJr. q i"u n s; *1,-;?,1 tiir.r!' .u", o, .r-iiii ffi f*1-f tti's;itl r"i sc' nI t ^'iii3va I i rI "'ft ks a ndriilitiJ;,*1'1f:'{"' ; F$Iiy tre

.li:'m*W';;#,".ut#i*,H$j#

HJ

:jt,1,,'-:.?'li ,,trtg,,}trt?q?#l.*riah."i.:" *;;i&,i:i'd,fl ii';"i",i;,x:li;";:p:1f-Tiil'*#?,H ;1rd!;l*5ig$6ii:*'ir*$*i*tii

vremeno i I

'ft *n'?ii'i#'.n"*ft.f ]$if"'iii.?Hi"{?!li{tkit*:r}fi :1.1} tit*gii'k

vremeno i monogram cara i cariie. c.tue-ili"-r;;";

;lil'"lHli:

I
Pesnil( (BoetiJe).i Iruza. D i p t i l l o d s t o n o v e k o s t l . O k o j 0 0 . god. Visina I\{or1ca, r'lznlcr Saboinc c.kve. Irp. s t r a n u l 2 l .

3,1 cm.

Sirlna

12.5 cn

| $1ti*i{ft,}"#:''i.i*:si',iqT{{# [.:,q:{T$l r,. n5idi;'i; ;;b;h;i#iltiri;n_"1,i31$:'i,r;;..,r11,!i I [= l r,*- lf*Hqi.,qli:,lHl#j::;,11"":*:r.Hllt-t'm" #lHg[ **'"**", vnri# [**a..-iffi*lf
ffi#h3

:#rT."T igl1;,:i,11,;#:r=;;;i"",i",.ffiffif
stavlja ispodlovorovog u?tnca HristaFu.rioti."to.d. offi

r1r _. "i* #d; ;l'.]'#iHl[ilh

obri k auo ruuoi'Jr1*,t# ;il: I lii .4 " :lilf .*jg-,: _ ",a.dan .*i:]:

f"'ilr"l Jix;iian a :n ie m'io

.ie."a",p,riff 1,.,::T:-i""T,?i;.', j:"ff'"."i,&ylilTIB::-r:li;ft .Lii

Aa)

T2?

F!

venac. Tu zapodinje nova hrisianska umetnost carskih spomenika, koja je dovela doitvarinja novih programa za carske pobednidke spomenike. Trijumfalna kapija u Al4funu u Kapadoklii, sa predstavama Hristove illiti bez carskih trijumfalnih lukova sa hri5danskim programom kao uzorom. Po danaSnjem stanju nauke vi5e je nego verovatio da takozvani trijumfalni lqt I=4dviga.!-oboznog, koii je,{jnhart preoblikovao u mi@ -oftar5fo? krsia, niie kar6liski izum, vei kopiji onog Sto mi treba-da zamislimo"l<ao trilumfalni luk V veka. Program predltavlja cara kao lconianika i hri5danske straZare sa kopljima i Stitovima; car kao Hristov zamenik ubija aZdaju smrti; iznad toga se, u drugom pojasu, nalazi Hristov monogram izmettu tonda sa simbolima jevanclelistakao i samih jevanclelista;" tu su, najzad, u gornjem pojasu, apostoli, kao hri5ians-ka narodna vojska, i nebeski arhandeli. Arcus je izridito oznaden kao tropaeum i pokazuje sve elemente teodosijanskdumetnosti, kako njene car- - .. ske tako i njene transcedentalne motive.f Carevi Teodosijeve dinastije "* skoro su uvek predstavljeni u dvorskoj odeii, kao chlantydati i kao /o- *(azr
Atributi careva Teodosijeve dinastije bili su laclemu sa dva reda brs-6Fa. bronzanu dZillobus i crux invictn. Tako treba dopuniti i Markijlnovu

sdflleadoqtje,_v+qr-{ru"1,_Epq+iq

i Arkrdije na isti, nadin.nose di- w aG>i

e\?<

15
{
.

novsku statuu u Barleti. I consulesu palati Konzervatora, kipovi visokih dinovnika iz Afrodizijasa - u muzeju u Carigradu i mnogobrojni kipovi dinovnika u Efesu, pokazuju, jzprema carskom uzoru, odeiu i drZanje, dostoj anstvenosildqal izo-uan V veku eve viSe razliqt i jasno iskristalisan celokupni izgled, Kipgrv! sr1.-u SraEunati-nadeono posmatranie; ne po[azuiu n-ikakve okrugline u profilu, a imaju sasvirn ravanlzgled s leda. Tatve idealne slike teodosijan- skih dinovnika i visokih damisa dvora nalizimo podev od kraja IV v-eka na takozvanim konzularnim i dinovnidkim diptisima, koji se, kao pandani divovskim aipovima u Carigradu i Maloj Aziji, mogu utvrditi u Rimu podev od Probijana, gradskog prefekta Rima (oko 395), preko Feliksa (428) i Asturijusa (a{l, do Vasilija (480) i Boetija (487). Carskoj slici pripada i velika Viktorija, koja olidava snagu carske velidanstvenosti, kao naprimer duvenaNika u muzeju u Carigradu.Takve Viktorije na postoljimii stubovima obeleZavajucaisku pob6du kao Hristovu pobedu. Viktorile ove vrste, koje na Prindevskom sarkofagu u Carigradu nose Hristov lovorov venac,morale su najpre biti proturiadene kao-carske,pa tek onda su dospelena novac i na medaljone, slonovu kost i kameje. One obeleiavaju ulaz carske bazilike kao Hristovu triiumfalnu kapiju, a meViktoriie Euhaiistike-Odvoienod Viksto litureiiske Lrtve kao svetiliSte narodito toriia, Fiiistov loyorov ve1r4cpostaje moiiv otmenih sarkofag:a, :--.........''._ u oblasti za!-ddnoffiavnog grada, Ravcne, Ovoi hri5ianskoj drZavnoj simbolici pripada i krst, najde5ie u obliku.crttx hastata, koji na Prindevskom sarkofagu, a i inade,duvaju principes apostolorunt (Petar i Pavle). Qva crux invicta u carskoj ikonografiji novca smenjuje konstantinski labarum. Ako Valens i arkidile nisvoir novcu jo5 nose labarum, pobedonosni car na novcu oba Teodosija, oba Valentinijana, Lava i Livija Severa,uvek nosi crux hastata, koju car nosi kao oruZje za napad i po-

prelomljeno, Mlsorijum I,3BB. god. Srebro, po sredinl cara Teodoslja Predntk ?4 cm. Nadeno (Almendralejo), kod Almendraleho (Badojoz). Badohoz Muzej Madrld, krauevske Akademlje, Up. strane 57, 125.

bedu. Tako je stvoren novi tip cara, koji ostaje uobidajen do Iraklija (610-641). Ovaj tip cara odgovaratipu Christus victor, koji nosi krst na ledima ili ga posle pobede stavlja kraj nogu. Takva statua Hrista nala-

\u

1)

Velikog,i nosila su kao trijumfalni propilajon natpis: >Haec loca Theozila se ispred carigradske palate, a u drZavnoi umelnosti V veka on se aostus deco-rat raznovrsno predstavlja na amuletima i medaljonima, u Stuku i na nro -postlata tyranni; aura saecla gerat qui portam construit auroK..Sp.oljnl bedem grada podigao je prefekl Konltaritin 442. Poprsja zaiku. Carski lik doiivljava promenu koja je bogataposledicama. eod. JoS careva rado se predstavljaju sa boZanskomrukom koja stavlja krunu na vreme je .nastalai velika carska palata, diji su dgromni :_treogosrJa{rsko podni mozaici, - tek otkriveni u vreme nase geneiacije - verovatio precarevu glavu. BoZanskaruka, koja u hri3ianskoj umetnosti kao pojam iz Starog zaveta predstavlja uvek me5anje Svemoguieg u sudbinu doveka, Oni se pridruZuju. podnim mo.zii.ima ,Lu".r," afri[e i,^po. t:tttlil":\1. podnih,mozaika.u pjaci. Armerini_i onih iz Antiohi-je_ . z2 kruni5e Galu Placidiju, kao i Gratu Honoriju; pobedu i autoritet ne daje T1,j:tTl-nlisKrh. -Ltatni,,predstavljaju v1!e victoria romana, ve( ntttntrs divina. Ovo hristijanizovanje carskog najdragocenijesvedokecarske umetnosti u ranovizantusr(.oJeposi. Oni nose pedat carske vladajuie umetnosti vise no jezika simbola u doba Teodosiia ima mnogostruke posledice.Ne samo da svi ostali. car kao vojskovoda, nosi Hristov lcrst,vei krst pripada i prestolnoj slici. 'b,. fgqdosije If,vcc, je na podetku.svojcvlad-avine Victoria ispisuje Hristov monogram na pobedonosnicarev Stit umesto ;- ponovo sagradio, f ]!t-lldl vota, Krst izmecluAntemija i Lava, ili drugih careva, nalazi sc umesto konsrantinskudvorsku crkvu, koja je unis-tena u I 5?9-L.gdelnubazrliku, i koja.jc nosila ime Svcta premudrost.O njenoj unutra5njosti ne personifikacijecotrcordin-e, i postaje simbol concordia imperatonutt. I lo-?* 'l Krst ili Hristov monogram kruniSe sada i globus, a i dijadema cara i 5-' '. l"o.r1-o.d3. st'orimo nikakvu predstavu,po5to se-na nlenom mesru nalazr Justinijanova Sveta Sofija.-Iskopani propilon pokazuje carska obecarice sadrZikrst. F* osno.ve. Promenayictoria rontana u victoria christiatn verovatno niie mogla da Sab,rano gradevinske | \tlu Lctu.sve bogatstvooblika helenistidlie nastanebez Amvrosijcvogdvrstog i borbenog stava. Na noviima feododa | :i_11{nenirk_e bi se fasadi dao sjajan,. a ceremoniji carsko-g ulaza i lisijeve dinastije, narodito na onima koji su kovani u Milanu, Raveni i iz,raz.Tema | :.TqlJ.? _q9:!9tu" dvanacst dvanaest.jaganjaca,koji zastufnidki stoje umesto skupa.od Rimu, Viktorija u hodu ne drZi vi5e - kao u vreme Konstantinove dinaapostola,izalirinale ,i fri, atike unutrasnies I i portala kao hlmna jcdinstvu carske crkve; verovatnotu ima podseianii stije - vojnidke znake, palmu i krst, vei izridito predugadku crux hana konstantinsku crkvu Dvanaestapostola au;E;;d;, [;;:;'iJ'H; stata, koju nose Hristos i carevi. Ova crttx teodosijanske Viktorije po- je " i m piii"uuu"; stavljena je i ispod zvezde.Time je iskazano da pobedu daje samo nebo ni kej sk o-car.igrad sk u"r", poS!=1,i4-qa., "* u znaku krsta. lvro-roucenJenrkeJskogsabora o Trojici. Umetnost V veka postaje razumljiva iz teodosijanskeideje crux lnstata. sranju iipitivanja, to je prvi put da se friz sa jaganjcima, 3:,dinu,tli".m Ovaj krst se, jo5 na zavr5etku Zapadnog rimskog carstva, predstavlja na mozaicima i sarkolazima sa gradskini [apijama, I:lt _J_: ,TobrcaJen u!,otrebljava kao gra_d_evinska u lovorovom vencu na novcu Valeriiana III i Romula Aucustula.Time plastika. To odgovaraistovremenim inten_ , '| je otvoren put umetnosti apstraktni6 simbola, te ova predmetna simbocuama AmvrosrJarz Mrlana, koji je na svom duvenomsarkofagu sa pred_ lika, nastala iz ideje krsta, brzo prodire u sve oblasti drZavne i carske u-cikvi-San Ambrodo I :llloanebggkogJerusalima "-Mitu"""upot;;bi; umetnosti, a u V veku vlada i svetom simbola na ravenskim sarkofazima. sa jaganjcima. ovaj ob.lik alegorije sa jaganjcima i,potretI l:^Tl-ategorije rJavan -_ povezan sa corona vitae i crux invibta - podev od v veka I Jg u - Carska moi, podev od Teodosijevedinastije naovamo, usredsreduje se u .ul^- oblastima koje su imale veze sa istodnim Rimomj tako na mozaiku | Carigradu. V vek je obeleZenkao snaZnaborba Rimskog carstva za pri predvorju dvorske crkve Gale ftaciaile u iia| :^:ln_!or-enc9"Fgrmo39,,u padnost basileus-a rll saryorairma Varentinijana III i. Konstancija III, na imfostima u Carigradu i za opstanak: godine_382. zapadni su Goti I l]illl pre5li na drZavnu teritoriju; 405. je napuStenagranica na Rajni; Vandali sve do kraja Justinijanove dinastije i na mozaicima i Stuku, I rlryrcr?, ", i Alemani prodiru preko Raine u borbi protiv Franaka;407. je izgubljena la pregradama hora, oltarima i amvonima. Snaga koia ie zradila sa hri5I prolazi kroz Galiju dalje Britaniia; Alarih osvaia 410. god-Rim; Atar-rlf monumentalnih gradeiino *ol" se poturaiii-., | :1T!::.:t{:,simbolike pogledu, narodito u samom Carigladu, a pre svegau ltavenilFrii ka spa;ijijm r"u"rnL,,afriku. srcdnia'i seveiI :y+9m i sa.jaganjcima:J,",_"_9:._lj,""skoj na Francuska su konadno izgubljene za carstvo posle 460. god. a Italija Svetoj Sofiji u Cirigradi ram"'poe postaje drlava istodnih Gota, gde Teodorih (495-526) iz Ravenesprovodi "iie zavne crk'e kao nebeskog Jerusalima; bn je potseiin.ie r na svete svoju strogu, ali blagoslovenu r,ladavinu. U ovo vreme pometnji seobe sradove Jerusalim i Virleje.ml kao i na j;dinst:v;-d;t-a;';';ril;: naroda, uprkos gubitaka na Dunavu i Eufratu, car u Vizantiji osta-ie f..7r'rii gospodarsvih Rimljana na istoku i zapadu.Diplomatiji Teodosijevedipgrill, koji ustvari predsravljacarski u.utu, proruii; l" l;";rrzr^t";rii svoie borbenepropovedi;.ovde nastije je uspelo da mlada germanska kraljevstva dovede u zavisnost. je c?rigradskipatrijarh kmnisao . l?l_.,1,T" vendanja ..': Carigrad je sada, izmeih:-413i 447, ptl. dobio svojc kopnene bedeme, sa Pulherijom, kao prvog vizantijskog --'"' cara. t-e, $$$l-@-posle jcdno zdanje, naj[inijeg naiina zidanja, sa redovima Zuckastogtesanog :*.ulsRre[. ove crkve stajala-je konjid<a siatua vizaitiSsfro! od slonov !kosti, koji je naclcnu samageru kamena i zatvorenih slojeva crvene opeke, ogrornne visine a pojadanc-r "r;;;;;:" (samaeher) ' :ryenl xovcezlc kod Pule, daje jasnu predstavtro smislu teodosijanskelrkvine . i utyrdeno sa 96 kula. Ovaj kopneni bedem zapodeoje 413. god. prefekt ture i njene liturgije: tu su lukovi i oltarske prelrade, u"t"p.na1u-i Antemije; modna Zlatna vrata bila su sagradenavet za vreme Teodosiia ";f;ii;k_ uo'126

j3'i#3u]i*j"o?l: :::.11":+:p'$biiii'"#rHT'""'""?'J#;r%3,![,H:-

1zT

's'ir lC -'--:'^

"'rR'\

r->

t
t i v n c k l u r t c , a l c g o r i j c s a . j a g a n j c i m a i k r / s t u l < r ' a l e nc l l r g i n t i \ l i n r c n . i . J n r , i'etvororcdno brdo sa Petronr i Pavlom. lPosnratraniem iriicrsl<c slonov a d c m o Z e s e r a z j a s t " r i tk i a k o . j c i z g l e d a l ap o v o r k a k o j a s e l i r c t a l a k e s t a roj Svetoj Sofiji pri prcnoSer.riurelikvija, naprimcr, pri osvcceniLrcrk\,c i pozdravljanju cara i lilira, sa crrir int,it'ttt i svctania u ruci cara i niugove irratnje. Iako lcrovatno pl'ipada tel<justinijansl<onr'trentcn,,,,rna iasno pokazuje Sta svc pripada car.sko.jci'rcmoniji i osvedenju c:rrskc crkve.. Odlazak dinastije u crkvu odvija se uz tarnjan i sveie, a poprsje Pantokratora je vidljivo rra zabatu ulaz-nil"r vratzr. To jc naistariji ligirralni zabat koji uop3te poznajenlo. Olaj zabat sa poprsjcm nalazi<.r-sc ili na gradskoi liapiji ili na ulazu bazilike. U svakom sluia.lu, on nije stvoren za sitrtu, zatlzitsku un-retnosil Po svemlr Sto smo do sada zakljuiili prvi put-je leodosijansko graclevinarstvo preneio arhitektonsku piastiku _i na sakrainc gradei inc. Zabati su mogli-biti ukra5cni i mozaikom; tt.svakom sludajr{ moranto sebi da zamislimo, dir ic i zabat sa Qr,-::fu" t,tctor-ey+3 grads.koj kapiji u Raveni - prikazan r,rclvorskoj crkiiTE6l 'do)Tha-Veli[og - imao svo je prethodnilie-u Carigradu. U na jicsnjoj vczi s a o v o t l t r e l i e i n o m l t l a s t i k o n r s t u i i t j k r r - r e l ar r l a s t i k a C l t r i s t t t s t , i c ' i o ' ra t r t b u l a r t s s u p e i ' ! c o r t e t t ie t b t L s i l i s c t i i i rk , o j e ' s c n n l a z i l a i s p r e c lc a l s k e p a l a t u u Carisradu. U ovoj vczi trelta oceniti i urlverttrts.to jest car.a lio.ji sc vracA iz r:rta sr,o, r c J u s t i n i j a n a , \ ' c t ' o l a t n o n a l a z i o r - ra t r - ij u n r r r S v c t c ' . i o j - c r k v i a k o l i - s c .p Soiije. fako jc i IronierrieJia s t g r r r eT r ' r , t l o ! _ r l r : r - s t r i l li e s p t ' t ' cr lr.it'-or.-,dvor'radena po ugicdu na jcclntr tcoclosifansfii-liEiffi-itku- srnttru (t-rirrr .jc keo edver-tttLs,prikazanar-r prolazn polrlenutog Ajnirertovor luka). p,-'tbdclni diptih jednog vizanti.iskog _cafa Lr Luvrtr, koli prcdstai'lja Anastasija ili Justinijana, a verovalno je bio povcz car.skeBib)i.ic, predstavlja odvdlrus pobedonosnog cara ispod poprsj a Cltristtts t,ictot:-a;il-istos biagosilja sa crux ittvicta u ruci, izmedu sunca i mescca, a ltose ga Viktorije. Po3to ne nolemo stvoriti sliku o unutraSnjosti Teodosijevc Svete Sofiie r-r Carigradu, crkva svetog Jovana, koju ie 463. god. sagiadio patricije 5tudios, a nalazi segolgl-Jeadosijansl(bg kopnenLg bedjma, da'ic nam pr.'cls t a v u o J e d n o Jc a r i g r a d s k o j b a z i l i c i . O v a c r k v a j c t r o b r - o d n ak a o i r . i m s l i . c bazilike koje'su joi prethodile: Santa Mariia"Madore i Santa Sabina.^ S^ts Njena poluk.yilu,e]llj*o ig oktoeolE]jlo sazidana. Clavua razlike iznre( t u n J e r n m s k i h b a z i l i k a i e s t e i r o b l i k o t a n i t r n a r . r e k s ah . oii ic u Cur.igradu pravi troclelni eksonarreks s;;iao6ffij-cr p;l a)^ ,.ri elarni br-od i po jednim prilazom bodninr brodovima. U suprotnosti sa rimsl<om bazilikom V rrcliii, u unuLlasr-ric.rsti sc nalzrzi u p a d l j i v o . m a l i b r o j s t u b o t a ( 5 e s t ) . P o n r o i u r . r v i hs e l ) r o s r o r s k r a c u j c p o duZini, a is-tovremcno se tako proSiruje da sr-cdr.rji brod inra d'c,siruku Sirinu u odnosu na bodne brodovqlo_s-1_t_oy4. sc bliZi kvadratu i ostavlja utisak Siroke odajc. Nije iskljuicno da je i Sveta Sol'ija irnala ove proporciie.. Zid--oli--qtudjjprrc lr?iiilcc jo5 su vrlo sroclni carigradskonr kopnenonl_bgdemu, a i arhitrav koji poiiva na bogatit.rrl<altitc-linra ima muogostruko stepcrlovanu, d c l t - r nr r t eh n i c i p l t . , l r m i i z r ' , ' r l e n u l a z r r r l . ' r r o sit r . r r n r r r r e n t i k i r k o j a s e n r o Z en i i r l o r , c z a t in a l z r d i o n i c u S v c t c , s o i i j t r . o v a l r a z i -

-A u $-4.

S-it-r{;

siic crk'e u Rar[iifffiiauic]ri-SiliTlifffiiv'eli&s-

u Mr'.rrr ralioJe i.

.,

i I I q.\hEr\

rr,.!

r\/i.f

.1"A

I ) i p t i h . , c i s l r ) i r o \ ' . I i ( , s t i s r . 1 1 r ([ ] 1 n r s 1 ; " i i . j e m T ( 4 t l - 5 1 8 ) . j z n e l l a C i ) , n l , r / l r j l I : 1 ' B a r b . i : . i x P j r , r Io. jtrl,lra l:1,13;.1:lr. \ ' l I L ' k i r V i s i n i r t - l . l c l r ! . 1 - r i r i n a: 6 . 6 . n ] . l ) a n 2 l l u z { : i I - u r r ,'u,;.r-'ta!:

'11.9

110

G"b

E--

' jl

je.sigurno imala i arhitektonsku plastiku: trii veca reljefa i viSe .__lika manjih duvaju se u muzeju u Carigradu.Jcdan pokazuje Hrisiov ulazal< u Jeiusalim,na kojem je grad pr6dstavljen kao torani crkve u smislu opastira Jerme.. Na rubu, ukra5enom vinovom lozicom, prikazana je crux inyicta izmetlu jaganjaca i ptica. Drugi reljef ispod zabatnog lulia pokazuje skup apostolt koji su jrripadali Majesias-slici. Oba reljifa su pod uticajem-pr-eth_odne plastike na sarkolazima,ali pokatcodo,sijanskc zuju plitki reljef i linearni stil nabora postreodosijanskog vremenalkoji se u skulpturi predstavlja delima u slonovo.ikoiti, kao Sto su diptiii Boetija iz Bre5e(487)i Vasiliia (a80);prvi predstavnikovog srila ie Asturijeva slonovaiaiz Darm5tatd (449); to ie doba kada se ulstodn6m carstvu na diptisima radije predstavliaiu tonda no natpisi, ili poprsie umesto celoglika: za to je aiptih Sividila (488) prvi, a diitih nrebUinal (SOO) klasidni primer. Ovoj Skoli arhitektonske plastike pripadaiu i odlomci Hrista na prestolu sa Petrom i Lazarevovaskresenje,-kab i odlomci scena sa Jonom, ljudima u uZarenoj peii i Avramovom ?rtvom. Ni u kom sludaju nije red o reljefima sa sailiofaga, vei o zidnoj oplati iz unutraSnjosti crkve, dakle o jednom nadinu ukraSavanjakoji je u Zapadnom carstvu bio nepoznat;on ima odgovarajuie paral-ele u-zidnim oplatama afridkih crkava,.u kojima su (nSroditou Sbetli) upotrebljavane'kvadratne plode od terak_ote, kakve se danas u velikom brb.1uduvalu u muzeju L B'ardo (Le Bardo) kod Tunisa. Na osnovu ostataka stabala stubova, koii su navodno poreklom sa iskopavanja kod Svete Sofije a koji se danas nalaze u muzeju u Carigradu, mi smo upuieni u to da se arhitektonska plastika Carieiada protdzala i na stubove crkava. Stubovi u gustom vinovom liSiu pdl<azuju Hristovo kr5tenje _sapersonifikacijom Jbrdana, ofcrtorijum i6na i s6enu ,a p.stirima. Takve stubove sa vinovim liSiem nalazimo vei na sarkofazima u. krugu Basusovogsarkofaga i latcranskogsarkofaga br. 174,kao i u nizu drugih-sarkofaga lepog stila, koji su svi pod grdkim uticajem. Ovom nlzu pripadaj_u i carigradska stabla srubova, koja odgovaralu stilu iz vremenamladog Teodosija,kada je ovaj ponovo-izgradioSv6tu Sofiiu. !ip.u obeju .carigradskihbazilika V veka-pripada ne[oliko znadajnih 6azilika u Grdkoj. To je pre svega bazilika ril{eaAdrjjalos, saeradenaoko 470.god. i crkl'a u_S=olun-U, koia nosi ime Aheiropoietos.O6e srdke bazilike imaju upadljivosj1oisisanj*rod*kao vei i bazilika u Epidauru,,. 5 g tamo5njemAsklepiejonu.Crkva Ahejropojetosima dlanacst stubova. Ovaj broj je obavezanza mnoge bazilike-kdie su pod grdkim uticajem, "plaverovatno zbog svog.gpostolskog -karaktera. Ved ziv etnd.crkva Gale cidije u Raveni ima dvanaeStstubova i ovaj broj zadri.avaju i crkve sagradene pod feo4oa!1to41 r_Juslinijanom u"Raveni. Druga"odlika crkve Ahejropojet-osu Solun-u takode je obavezna u egejsko"m umetnidkom -prbzorskom je bazilika sa emporama, a u delu ima \*g_" V veka. Ona ovoJneprozore. Ovaj egejski tip je, u poslednjoj klasici pri kraju V veka, ostvaren u petobrodnoj osnovi sa transeptom naistariie crkve Sv. Dimitriia u Solunu. Njen Siroki srednji brod ima dvanaeit lukova, iinad korjil G nalaze empora sa istim brojem lukova ispod jednoslivnogkrova,-dok su u

ra\(\t\r +,xd

vrste, koja se nalazi ispod trpeze oltara. ' Takvo raSdlanjivanje transeptabrzo se raSirilo u egejskoj oblasti i po Maloj Aziji. Jednostavnegradevine sa transeptom ove vrste,,oblikovane kao oput tripartittutt, nalazese u Nikopolisu i u Korintu-Lehajorl Transept bazilike u Epidaunr, koja pripada ranom V veku, bio je verovatnopetosa transepi neiitiknut. Naroditb bbgate varijantama su gra"ilevine dclan l'1"*:' cY\\'r'ts tom ove vrstc,u hriSianskom-Eqi$u. Vei bazilika Sv. Mine u Mininom gradu kod Aleksandrije irna Siroki i trobrodan tran:;6f,-6ji skoro ima Sirinu naosa i kao i on ra5dlanjen je stubovima. Ovaj nadin rasporedivanja stubova, koji obrazuju hodnike, ostvaren je u katedrali u Her4,aoapsidama, tako ia nastaje osnof6-66b.noli.r,r. Tu se iraniept zavr"Sava deluiu kao da su produZeni kroz tran' deteline. a bodni brodovi deluju liku deteline, sept. Sa ove tadke gledana, postaje jasna bazilika Belog manastira, gde , 2-i-'' ^ se na kraju srednjeg broda nalazi quadratum sacrum, koji je sa tri strat,r- .4;sirrns uokviren ugradenim apsidalolikim ni5ama. Najrazliditije su varijante transepta,ra5dlanjenihstubova. Velika prva bazilika u Filipima srodna je po svom sklopu - kao i ona iz Tropeuma (DoA i clru'goj bazilici (-B) u Perge (Pamfiliji). Me5ovit brudZa) -bazilici oblik pokazuje takozvana crkva Hristovog umnoZavanjahleba u et-Tabga veku se, dakle, stvara jstodni crkveni ob. = na Genezaretskomjezeru. U V-je f r'^frt?\k, u velikoj suprotnosti sa svim zapadnorazudenog transepta,Toji -i6-sk.im je neki sveti grob-uzrok tianieptima. U'naiEeiiim sludaj"evinia ) s.., ovqg novo ! sistema (Mina, Dimitrije) ili pak obeleZavanjemesta koje treba da sluZi za seianje (kamen umnoZavanjahleba). ugradnjom beme u 7 Presudno je da je sredina ovog transepta obeleZena obliku pregrade, kakvu ie Sotiriu rekonstruisao za Nea Anhijalos i kaiiva n. j" u Viianiiiskom m,tzej,l u Atini ponovo podignuta.U tom imislu svaka .'J' \, od ovih memoriialnih crkava vei ima hododasnidki karakter. Na bemi se u najjednostivnijem obliku izgraduje zid za slike, pregrade postaju KL sediStaalegoridnei simbolidne ornamentike i tu nastaje graclevinsko-pla. a\; N'\, stiini zadaiak pregrada beme. U bemi se razvija oblili u-kra5enog oltara u obliku trpeze-ili bloka, ovde postaje potrebna i druga-katedra, koja e,r omoguiuje episkopos-uda sedi i gleda u istom pravcu u kojem i narod u crkvi; tu je, najzad, mesto u kojem treba postaviti dve predikaonice za ditanie ievandeljai poslanica. 'rrr4\ls'P Nije dalile'sludajno da irajstariji ukra5eni amvon ove vrste, koji se danas duva u muzeju u Carigradu, potide iz Soluna. On je od zelenog porfira i pre svog preno5enja u Carigrad stajao je delom u crkvi Sv. Georgija, a delom u crkvi Sv. Pantelefmona.Amvon iz Soluna ima dva stepenika; ispod lukova u obliku Skoljki prikazanisu kraljevi koji iskazuju poStovanjc puta: jednornpri prim"aispred prestolaMarije, koiale predstavljena-dva To su najstarije predstaveMarijinog nju maga,a drugi put sa anclelima. prestola u arhitektonskojpiastici uopSte. Sa te tadkeposmatranomoramo u ovoj crkvi zamisliti bemu, amvon, pregrade i stubove narodito bogato

prozorskom dehr srednjeg broda prozori udvojeni. Tome se prid-rr!7uje Siroki, r'a5ilanjcni transcpt, nepoznat rimskbmZapadu' On nizom lul<ova opasujc sveti grob Dimitrija i tako ga narodito nagla5ava, te postaje centar osnove. Sam grob je mala crkva posveiena Svetom krstu, podzemne

030

lj^

I)os\'!.(.cni dko {;ll. (o.1. Ul)

str.rne 11j,143, l?3

\Iozaik

liupoli sa precLsta\rom krstenja Hlistovog. okruzenog apostolima i frizonr prestoln. Kastionicr ol1odoksnlh Lr Ravenll. IJD. strane 135.14j.1?3.

zrtYenjlir

v2

\>J

r!.( -.

'----ll'i

cLF

,185

\81

ukra5ene. Na stupcima baiustrade u muzeju u Carigradu, koji su poresreie. Vei na lipsanoteci iz Breie predstavlja se mladiiki Hristos kao i ulondu. Na petodelnommilanskom poklom iz Topkapu i iz Smirne, predstavljene su vinove lozice, pastiri, ptiniegovi apostoliu obliku poprs.ia ce, oranti i jahadi. Oni pripadaju onom krugu odakle vodi poreklo i ukras vizl kniiie, ievandelisti sir tatoae predstavljeni u lovorovom vencu.Sam portala u crkvi Sv. Dimi,tfija*u-Solugu.t Ovakvi izbodeni polustubovi, koji Hristos si piedstavlja kao poprsje u tondu na petodelnom povezu knjige nose kubus sa orantima, upotrebljavani su kasnije u Raveni - narodito iz zbirke Barberini i u srebrnim tondima na srebrnom krstu Justina II,-t.!a: r za vreme episkopa Agnelusa- za ovendavanjepredikaonica, Ikonografkao i na novcr'ma Justinijana II. Mi smo vei videli da iz ove tradlcije nq5-"izrastaju slikani medaljoni trijumfalnih lukova u San Dovani Evandelisti ske i radionidne povezanosti izmedu Carigrada, Soluna i Ravene jasno 5ui\*-r pokazuju da u rrelike crkve radikalno prodire snaZanarhitektonsko-pla- +-1-;v:rrih u Raveni, kao i u Sant; Sabini u Rimu; odatle se razvija mnostvo raven.-v b . .l stidni smisao podev od Teodosija I. skih medaliona sa poprsiima iz iustiniianskogvremena' Tada nastaju i u grdko-jonskom prostoru prvi ukra5eni oltari u obliku Rezultati ovakvog proudavanja trigova ilozvoljavaju da nam pretpostavstola. Na njima se predstavlja ciklus o Joni, Avramova Zrtva, prvi ljudi, ka Karla Nordcn"falka o tondu salevandelistimaiz Carigrada, kao gra' r Danilo i David i druge biblijske scene,najde5ie na plodi stola,,koja se devinskoj_plastici.uunutraSnjosti crkve Apostola ove drZavne metropole, izglcdavi5c no priniamljiva. rado oblikuie kruZno ili polukruZno. Otmeni primer ove vrste ie dasna -i :-::, r lrpeza iz La6dikeje, koja je 1925.prebatena preko Smirne u muiej-u CaJ plrr 5- .i_l! i, ' " rigradu. Ona pokazuje veliki ciklus o Joni. Sliini komadi se mogu naii Kod pitanja o graclevinskoj plastici teodosijanskih crkava u oblasti Cau severno-afridkojoblasti; iz Sbetle je poreklom oltar koji se danas narigrada i Grdke, mora se uzcti u obzir i portal. Eton?ana vrat4*lq-q4m pryi-put wznata sa Justinijanove crkve Svete Sofije. MoZe se pretpostalazi u muzeju L"Bardo. Na ovim ?ainim tipezama mogu scene da budu poredine u frizovima, ali je u V veku uobidajeno ri5dlanjivanje vlti da u lradiciii livenia bronze za portale,dak i u poznoantidkovreme, arkadama. nikad niie izumila senitorska i carika tradicija. Na jednoj od najotme-\rr; Pored scenaiz Biblije u ikonografiji se upotrebljavaju i alegorije sa janijih slonovada oko 400. god. na vidljivoj strani kubidnog donjeg dela ganjcima, golubovima i vreie vinove loze. KruZna menza u Varni na Crsverog groba, predstavljeni su - relj6fima bogato ukraiena - dvokrilI nom moru preuzrma motiv victor c/zrlsrlaffiilom-o-6liku-Io'ff pokana vrata sa ukupno Sest visokih polja. Ova vrata koja treba zamisliti verovatno kao brbnzana ili mermerna, imaju desnoi levo od samih vrata zuje i Prindivski sarkofag u Carigradu. Dok dve Viktorije nose Hiistov ' po iednu veliku ni5u sa kipom apostola, dok je sam portal bez ornamenta lovorov venac, apostoli pod vodstvom Petra i Pavla, prilaze da prinesu i sliulpture. Takvi apostoli u ni5ama u Stukri okruZuju u drugom pojasu svoje vence. VaZno je da su svi ovi grdki oltarski reljefi predstavljeni i unufrainji prostor krstionice u Raveni.Qvecikoji se mole, nalazese ur)4 na krugu oltarske plode, dakle sudelicesveStenikakoji vr5i sluZbu.To je \Georgija u So-11' zajednidko svim oblastima celokupne istodne crkve. Sve na Zapadu na- Y-rx-vr':r-)" tcodosiianikoi mozaidnoiumetnosti vei u-rotondi-Svetog lunu; pred m"ocnomceniralnom arhitekturom u mozaiku na plivoj osdene dasne trpeze (naprimer u Marseju i Vezonu) nisu kruZne ili polu- c-6Dg;,\i novi, oni podiZu svoje ruke prema nebeskoj velidanstvenosti.Ako tome kruZne,vei kvadratne ili pravougaone; one nikad nisu ukra5ene na plodi 'S-'Lrt- .. . t , dodamo di su na konsolnim^gredama u Bavitu izrezbareni sveci u arkasudelice,vei na bodnim ivicama i to frizovima jaganjaca i apostolskim golubovima oko Hristovog monograma kao znaka pobede. Iz ovih prodama, a na kvadratnim poljima ispod arkada se pojavljuju i Hristos i Bogorodica, proizilazi pojam starohri5ianskih svetacana kapijama, od-L vansalskih menzi V veka nastaje, kao Sto je to poznato, romanski olnosno svetaci kao duvira svetiliSta. Onda postaje razumljivo Sto se kip s'\ tar u obliku stola, kao naprimer oltar Bernarda Gilduina u San Sernenu svecau molitvi nalazi i na stubovima i pilastrima koji su sluZili za poduu Tuluzi. Grdki oltari V veka u obliku stola ostaju ogranideni na egejsku, piranje odvajajuiih pregrada u bemi. Stoga se moZe pretpostaviti da su maloazijsku i egipatsku oblast i nisu imali nikakve evropske sledbenike. ni5e na spoljnim zidovima ranohri5ianskih crkava bile odredene da priNajzad se, u vezi sa unutra5njim ukra5avanjem grdkih crkava, mora ukame stojeie siatue ili statue koje sedena prestolu. Na fasadi Teodorihbve zati i na detiri odlomka sa jevanclelistima,koii su sme5teni u muzeju u palate se sigurno nalazila konjanidka statua gotskog kralja, a u arkaCarigradu. To su imagines clipeatae, koje imaju dugu tradiciju u carskoj dama njegove palate, koja je predstavljena na mozaiku u Sant Apolinare ikonografiji. Takvi tondi sa poprsjima odredeni su za gradevine i trijumNuovo, staiali su visoki dvorski i vojni dinovnici. Vei smo videli da se,;tltq, falne lukove. Oni su u IV veku - kao 5to pokazuje takozvana Rajderova na osnovu ravenskog mozaika i trij-erske slonovade,moZe primiti kao ploda u Minhenu - zajedno sa plastikom za niSe, upotrebljavani kako ' pouzdana dinjenica postojanje aabata za teodosijansku i justinijansku za spoljnu tako i za unutra5nju arhitekturu. Kod ove imago clipeata gradevinsku umetnost. Zanatstvo za proizvodnju ovakvih lineta narodito mora da se radilo o arhitektonskojplastici velikih dimenzija,koja je sluje cvetalo na cgipatskom podrudju. dajno saduvanau predstavi detvorice jevandelista u Carigradu, ali se i "Slonovada iz Kisielo Sforcesko (Milano), nastala istovremeno kad i mininade odraZavai na radovima u srebru i slonovo.ikosti V i VI veka, kao henska slonovadai njoi ravna po vrsnoii, prikazuje na kubidnom donjem i na staklenim daiamasa pozlatom i na mozaicima.Na vizantiiskim diptidelu svetog Groba poluotvorena vrata, koja se mogu zamisliti pre u sima ranog VI veka u takvim tondima se pojavljuju konzuli i ostali dibronzi no ,i me.-"r,l. Ona su oividena briZliivo izradeiim okvirom'ornanovnici, isto kao i boginje gradova (Rim i Carigrad) i alegorije drZavne

J+

at

G?

il
-_.i

/.
--t

-tr-L
+

S,tH

--J t I l.L lpr

-ti*, -I, "

..

,|

t'!<

I 7.,r ,"T
l

h); r,s l
1.,;l

r|
t

-rli.

i,"l *.e
l l

Y
Apostol Pavle sa nlozaika I k[poli Krstionicc orLodolisnil] Lr Ilrucni. Up. strane 135, 143, 1?3. .At)osiol Petaf sa mozailic u liupolj t,:rrlionjce oitodoksnih u Illl!'{)nj. U0.:jtflne l:j5. l13.

menata koji u hadrijanslcom finom stilu pokazuju tanano uraden friz lotosa i palmeta, koji su Nicontachii i S1,ni*or|r'' upotrebljavaii za dip-

tih Cerere i Bal.rus<tve sve5tenice. Sama vrata pokazujq tri scene, koje sc ditaju od krila do krila, a oclnose se na dogactaj vaskrcsenja koje-bes-

l-'ro

krilni andeo ispred ovih vrata objavljuje dvema lenama: Hrista koji vaskrsava Lazara, Hrista koji doziva Zaheja sa drveta i Hrista koji se pojavljuje Mariji Magdaleni u vrtu. Ovde nije u pitanju jednostavna promena antidkih vrata smrti, vei je u pitanju pravi crkveni portal, koji je u svom programu svrsishodan. Najzad treba ukazati i na to da u Siriji, narodito na nadgrobnim plodama od crnog bazalta, u oblasti Haurana, takozvana vrata smrti najdeiie predstavljena u dvokrilnom obliku i to tako Sto su poprsja lavova sa alkama, koji se nalazeu srednjem polju, a koje poznajemo iz romanske plastike- sluZila za otvaranie i zatvaranje vrata. Na taj nadin postaje razumljiva briZljiva predstava obijenih vrata svetog Groba na plodici Stradanja u Londonu. Dvokrilna vrata i ovde imaiu tri polia; u gornjem se prepoznaje Vaskrsenje Lazara, u donjem Beskrilni andeo. U svakom od obadva srednja polja nalazi se ogromno poprsje lava, u dijim ustima visi alka. Brojnost materijala u poznoantidkom i ranohriSianskom vremenu dozvoljava zakljuiak da su po antidkim uzorima izradene i bronzane kapije, koje je Karlo Veliki izlio za carsku sabornu crkvu u Ahenu, ukljudujuii i njihova lavovska poprsja. U feodosijansko vreme mora da su na hri5ianskim crkvama bili vrlo desti portali, izrezani u drvetu. Najstarija drvena vrata - saduvanau pojedinim originalnim delovima - jesu vrata sa amvrosijanske graclevine 3\ - (" M|lgld s kraja IV veka. To su prava carska vrata, koja su imala svoj pTo@]nadinjen po propovedima milanskog arhiepiskopa, stvorena ka6 uzor pravog hriSianskog cara i kao trajna opomena vladajuiem gospodaru Teodosiju. Ova Davidova vrata prikazulu Davidal<od stada,-Davida kog-a-tra4 Samqlls-hoji ga je i pomaiao za iarifiwanla iZmidu Davida i Savla,i Davidova borba sa lavom. Scenesu bile rasnoretlenena usDravnim i vodoravnim poljima na nadin i danas vidliiv na oduvanim drvenim Sabinau Rimu. Na popreino izduZenim poljima gor\ ro - vratima crkvg-Sa-n1e -1'1r njeg pojasa iebdeii\utlnf,e1i koji su d'r'Zalimonogram Isusa Hristl u vencu.Ova ideja Viktorije, koja se pojavljuje i na Prindevskom sarkofagu iz Carigrada i na postolju Arkadijevog stuba, imala je na milanskim drvenim vratima jo5 jednu varijantu, koja pokazuje corona victoriae izmedu ptica besmrtnosti (dva pauna). Ova andeoska kompozicija Viktorije sa drvenih vrata iz San Ambroda doZivliava u ravenskoj umetnosti najrazliditije varijante; ona se pojavljuje i na golnjoj poprcdnoj traci p6todelno! diptiha iz Murana l-njegovih mnogo-brojnihileabenilia, postije omiljeni motiv ravenske umetnosti sarkofaga,a u Justinijanovoj Carskoj crkvi San Vitalu odreduje program prezviterija. U Milanu je ona najvi5i simbol portala i odredena je za predstavu drZave i crkve. Skoro istovremeno sa milanskim drvenim vratima, izrezbarenasu i drvena vrata crkve Svete Varvare u starom Kairu. U gornjem uskom pojasu dve lebdeie hriSianske Viktorije drZe Hristovo poprsje u lovorovom vencu. Ispod toga, u dva velika stepenasto postavljena kvadratna polja, pod pojedinadnim arkadamau malom srednjem folju, predstavljbni"su'Marko,"suetac Egipta, i Hristos na prestolu. U srednjim poduinim poljima drvenih vrata - koja po velidini tadno odgovaraju traci sa Viktorijama - na-

Odlomci KraJ IV

drycnih vrata iz crkve San Anrbrodo u Mllanu veka. Vislna 58 cm. Milano, muzej Sant'Ambrodo.

sa predslavama iz Davidovog Up. strane 118, 13B.

Zivota.

spramno su postav'ljeniHristos u mandorli i Marija izmecludvanaest apostola. Kompoziciji sluZi kao uzor dvopojasno Vaznesenjesirijskog ili egi patskog karaktera, koje nalazimo na srebrnim ampulama iz Svete zemlje iz Teodolindine riznice u Monci, zatim na slici Hristovog vaznesenja u Rabulinom kodeksu, pisanom i slikanom u manastiru Zaeblna Eufraiu 586. god., a kasnije i u nizu kaluderskih kapela u Bavidi. Dok su ove kompbzicije ranije smatrane za tvorevine VI-veka, po dana5njem stanju rasprostiranja materijala, moie se pretpostaviti da je ova kompozicija Vaznesenja u dva pojasa morala da postoji u grdkoj i sirijskoj oblasti vei oko 400. god. Ona u sebi sadrZe postojanje dveju crkava; ecclesia caelestis,diji je gospodar logos i ecclesiamilitans, dija je majka Bogorodica, a njen voila u Egiptu je Marko. Ovakvim proudavanjima danas je razumljiv veliki program kupole u rotondi u Solunu, koja je u doba Teodosija pretvorena u crkvu. Posle diSienja, sprovedenogpre dvadeset

/ \5f
godina, postalo je jasno da arhitelctonski mozaici i nebeski mozaik kupole dine jedinstvo. Temeni krug nebeskogsvoda pokazuje Hrista na prestolu; njega nose detiri anclela,a opkoljavaju ga - u okruglini kupole staraca. Veliki arhitektonsa velikom pesmom Aliluja, Dvadesetdetvorica ski krug rotonde ozna(avaonda zemaljsku crkvu, gde se niZe svetiliSte za svetili5tem, a sveci i mudenici podiZurruke u molitvi. Takvu ikonografiju jedinstva ecclesia trimphans i ecclesiamilitans, kao zakona veine crkve, preneli su vrsni grdki rezbari sa kupole ili apside na glavni portal crkve Sv. Varvare u starom Kaim. U tome ie jedinstvena vrednoit ovos umetnidkoe dela. Najsavrdenije delo ove vrste iu vrata od kiparisovog drveta, koja su oko 432. god. pod Sikstom III postavljenana Aventinu kao glavni portal bazilike Santa Sabine,koju je zapodeonjegov prethodnik Celestin,a u njegovo vreme je dovr5ena. Vrata su prvobitno na dva krila sadrZavala r-rkupuita, stradanja i Isusovih pojava no Sesnaest malih polja sa predstavama na zemlji, kao i dvanaestvelikih polja visolcogformata; detiri od njih prikazuju pride o Mojsiju (Mojsije pred faraonom i izlazak iz Egipta, Mojsije kod Jotorovih stada kod grma i pri dobijanju boZansl<og zadatka, dudo sa izvorom, hvatanje prepelica i primanje zakona), kao i Vaznesenje Ilije u kompozicijama Sirokih poteza i slikarski zami5ljenim. Zatim postoje jo5 detiri dalie sceneiz Hristovih misterija: najpre sveta tajna vaskresenja,prikazana stupnjevito kroz dudo sa vinom, dudo sa hlebom i vaskresenjem Lazara. Andeli primaju Hrista u nebo; Logos u lovorovom vencu gornjeg neba izmedu njegove detiri snage,koje se objavljuju u jevandeljima; Hristos kao iclttys, to jest obeleZenkao sin BoZiji i spasilac sveta,dije se carstvo na zemlji dodiruje sa vitlejemskom zvezdom;u sredini, Petar i Pavle kao kneZevi apostola kruni5u devidansku Bogorodicu sa crlttcinvicta. Naizad, velidanstvenaslika Crkve, koioi viSi i niZi staleii uka?uju po5tovanj6.Program ovog rezbarskogdela uieainiu3u pripovedadke male scene Starog i Novog zaveta sa velikim slikama za razmisljanje, koje dovode do spoznavanja zakona Starog (Mojsije i proroci) i Novog zaveta (Hristos i crkva). Manje je vaZno stilski razlikovati majstore, koji su radili na ovom delu; Sta viSe, tipologija kompozicije na ovim vratima proizilazi iz njene topologije. Jedna grupa polja sledi mi nijature ili mozaidne male slike na poduZnim zidovima crkava; izvesna Skrtost u kompoziciji figura navodi pomisao i na slonovaduV veka, a jo5 vi5e potseia na kompozicije oko 500. god. kakve su, u Sant Apolinare Nuovo, stvorene za Teodoriha, no na istovremene starozavetnemasovne sceneu Santa Mariia Maclore i miniiature vatikanske Eneiide ili amvrosijanske Ilijade. Jedan od ovih majstora, koji je rezao i scenu raspeia si tri figur!, 'r'oli arhitektonsku pozadinu ditti kao naslagane tesanike jednog neogranidenogzida. Polja visokog formata pokazuju tri razlidite vrste kompozicija. Sakramentalno polie Hristovih duda"i njernu odgovarajuie poiie dulotvornog Mojsija, pbkizuju trodelnu odnosno detvo-rodelnukoinpbziciju u zonama, kakvu je kasnije na osnovu autopsije Bernvard iz Hildeshajma upotrebio za svoja tuvena bronzana vrata. Na plodi gde je predstavljen Mojsije i na plodi prolaza kroz Crveno mori., nala"zise siikarsko ste-

\ iI

penovanje po visini. U oblikovanju su najstvaraladkije kompozicije Iliji nog i Hristovog vaznesenja,koje zavise od zakona linea serpentinata. Ovde se ToI$.y pretpostaviti kao uzor mon-u.mentalnekompozicije u apt.ltJtnovaznesenjetreba po_ts_etiti sidama. Za Ilijino srclama. iti na skoro istovremenu apsidu sa mozaikom i sa istom temom u San Akvilino u Milanu, kao i na ranije Ilijino vaznesenjena novoj tavanici katakombe na V1a Latina u Rimu. Ovaj nadin kompozicije dbve.denje. do najvedeg pojadavanja u obema predstavama nebeske i zemaliske crkve. Nauka je isuvi5e dugo zapostavljala froblem starohriSianske arhitektonske i portalne plastike, ili ga je smatrala nebitnim. Jedan ranohriSianski program portala, kao onaj iz crkve Santa Sabina, na nralom prostoru pokazuje zbijeno mnoStvo dogmatskih povezanosti,koje kasnije otkrivaju unutra5nje prostorije ukra5ene mozaikom. NaSeproudavanje je objasnilo da su ove kompozicije mogle nastati samo u istodnoj oblasti Sredozemlja. Drvena vrata iz crkve Santa Sab-iq!r_i ona iz crkve Sv. Varvafe u starom Ka,rru,predstavljaju dve osnovne moguinosti oblikovania programa portala._ Tieiu otkiivaju slonovadesa piedstavom Hristov6g svetog 9roba. Njihovi programi portala uslovljeni su idejom vaskrsenJa,to r {1' su dakle jednoglasnoprogrami mauzoleja.Uop5te se ne moZe posumnjati da su vrati iz crkve Santa Sabina p6d sirliiklm uticajem. Po'svemu Sfo danas znamo, V vek je doba cvetanja ovaftvih programa portala sa srediStem u Istodnom rimskom carstvu. Sa sve desiih ukri5avaniem fasada i prostorija narteksa mozaikom, izgleda da su u VI veku pbiednostavnjeni glav:ni portali carskih crkava.lustinijanova Sveta Sofi.la u solunu imalale moine, ali disto ornamentalne i znacima krsta ukrasene bronzane portile, a i justinijanska drvena vrata crkve Katarininog manastira na bldu Sinaju pokazriju iskljudivo vegetabilni i predmetno--simboIidni ukras bez ikdkvih figuia. Dosada je u nauci ostalo potpuno nezapaLenoznadenje velikih zavesa u teodosijinskim palatama i cikvenim piostorijama. Takozvana antependija, prikazana na slonovadamai u plaitici sarkofaga,jednostavno su obja5njena kao oznaka enterijera i u naiboliem sludaiu su protumadena kao neka vrsta simbola uzvi5enosti.Sada ii ranohri5ianske^literature Sto nam potvrftuie i litureiia ranos vremena - znamo da su zavese u carskim i-crkvenim monui-r6ntalniri gradevinamaodredivale optidki uti sak prostora i njegovih pojedinih delova. I ovde nam pomaZejedino dalje ispitivanje-zavesana likovnim predstavama iz V veka. Pada u o6i da je portal, pod kojim na svome diptihu stoji konzul Feliks, velidanstveno obeleZenvelikim zavesama;one su vezanesa strana. Konzul, koii ie odeven w tunica palmata i tunica talaris, na svom sluZbenom skiptru nosi pop4sja Teodosija II i Valentinijana III. On je, dakle, u godini svoje sluZbe (428) u bukvalnom smislu redi pod iednom porta aurea i to u najviSem dinu kao predstavnik velidanslva. Tako i iarski sve5tenik na jednom diptihu sedi na prestolu za vreme svedanih igara hajke na medveda. Na diptihu Lampadijevaca u Bre5i scenadignitas, koja se odigrava na balkonu Circus-a ntaximus-a, obeleZena ie zavesama. Isto tako na diptihu, koji je danas u sabornoj crkvi u \iovari, Patricijtrs stoji pod

1t,ls -Q l! \Ltt

i0

I4

{_ uc

181

carskim baldahinom; u portretu cara prepoznaje se izgleda Hon-orije (418-422), pa na taj nadin postaje verovaino da je ova znadajna slonovada nastala u Raveni, utoliko pre Sto pokazuje blisku srodnost sa radovima na ravenskim sarkofazima. Znadenjeovog zastora se joS viSe povciava u pozniiem V veku, narodito u oblasti dvorske umetnosti. Zavese igraju pr6sudnu ulogu u Teodorihovoj palati, kako na ulaznom tremu tako i u prestonoj dvorani. Kada su car, carica ili najviSi predstavnici dvora sedeli na prestolu pod baldahinom ili se pokazali tamo stojeii, baldahin je sa svih strana bio zatvoren zavesama,tako da se pojadavao efekat epifaniie. U srednjem delu jednog jo5 prejustinijanskog carskog diptiha ir firehtinskom Bardjelu, 6aricJsioji-na-postoiju isp6d baldahina u obliku Skoljke, a njega sa strane kruni5u orlovi. Carica je odevena nosi dragulje i bisernu dijademu, ima cau bogato izvezenu'dalmatik*u, revo poprsje (verovatno Lava Minora) na bogato izvezenom segmentu svoje tunike, drZi skiptar i zemaljsku loptu ukra5enu krstom. To je prava slika uzviSenosti:augusta je tu, istovremeno, tticaria Maria i diva. Prediza koje se nalazila skri stavljena je u trenutku kada se otvorila zavesa, prilika, i kada dvor izvriava proskinezu. Naisrodvena ova velidanstvena nija joj je prestolnaslika jedne carice pod baldahin6m u obliku Skbljke, eiji zu zist6ri takode otvoieni; srednji deo ovog carskog diptiha, koji se nalazi u bedkom Istorijsko-umetnidkom muzeju, pokazuje verovatno istu caricu iz doba Lava iZenona, Oba dela su nastala u Carigradu i predstavljaju slike carske epifanije najvi5eg reda. Zaveseove vrste zatvarale su i carska vrata i prestone odaje, kao i beme i baldahine. One su mogle optidki sasvim da odvoje Siroke srednje brodove velikih crkava od bodnih. Verovatno su pre kamenih i drvenih zidova ikonostasa postojali ikonostasi od tekstila. Na carskim mozaicima u San Vitale, ovakvim zavesamaie naro6ito obeleZenosvetili5te, u kome se nalazi Teodorin baldahin u obliku Skoljke. O upotrebi zavesau crkvama, privremena ali bogata obja3njenja daju slonovadesa liturgijskim ili biblijskim scenama. Na lipsanoteci iz Bre5e, Hristos koji udi, u krugu svojih apostola, predstavljen je u svetiliStu koje lidi na apsidu i koje ogranidavaju dva tornja. Zavese ovog svetili5ta su razgrnute kao kod epi fanije, tako da se stvara slika pojavljivanja. Po5to vei Ignjatije iz Antiohije takvu scenu Hrista koji poudava izmedu apostola, uporecluje sa synthronos-omepiskopa usred svojih sve5tenika,dozvoljeni su zakljudci o ulozi zavesau apsidi i bemi. Na amvonu iz Soluna, Marija sedi na prestolu u Skolikastoi niSi, kao nebeska carica izmetlu andela; niSa se mora zamisliti ka6 baldltrin, a njeni zastori su takode otvoreni i obavijeni oko bodnih stubova. Tako nastaje, u hri5ianskoj saZetosti,nebeskapredstava sa Skoljkastim baldahinom i zavesom,koja je neposredno pre toga bila jo5 u upotrebi za prikaz gozbe bogova na srebrnoj zdeli iz Cezene.Tu ieZe koreni diptiha-Pantoklatora i Bogorodice, nastalog u VI veku, koji se nalazi u Berlinskim muzejima; na njemu se tema najvi5eg autoriteta sveta, u vidu Avgusta i Avguste, pojadava motivima velidanstvenih zastora, do epifanije nevidljivog boZijeg carstva. Kao dinovnici pred carom, tako sada pred njima stoje apostoli. Tako se obia5njava prikaz zavese ispred portala jedne crkve sa dva tornja, na drvenim vratima iz crkve

Koptska tkanina u tehnici tkanja s petljom sa predstavom Moliteuke ispod luka. Visina 69,8, llrina 64,?cm, Iz nekropole Seh-sajet kod Ahmima. Muzej Luvra, hrlsdanske starine. Up. stranu 144

Santa Sabina,i jednim minister Christi, pa tek onda postaje jasna njegova simbolika; zavesaopkoljava i apostole iz communio sanclorum, rasporeclene oko Hristovog kr5tenja u kupoli Neonovog kaptisterija u Ra,

4Z

\-,1
veni. Ispred zavesa-stoje i pokojnici koji, moleii se, ulazeu rai. U katakombama i mauzolejima .le s,togaantependijum simbol za ono sto se naziva mors utique vitae mediunt. Prirodno je da je bio narodito bogat veliki crk'eni zastor u crkvama Si rije i Egipta. Iako pozni, mozaici iz Sant Apolinare in Klase dozvoljavaju samo uslovnezakljudkeza ranija vrcmcna,pa ipak oni daju razja5irjenja o mnogos-trukim moguinoslima upotrcbe antependijumoliuo .u"tog tiri.,oola uzvrseno-stl: l- Predaja carskih privilegija Ravenskoj_clkvi- kojc prihvata arhiepis,k9nReparatus-.odigrava se ispod baldahinaizmeclu orlova,kako biie dol(umentovala nJlhovapravna snagai trajna vaznostza drZavui crkvu. 2. I ravenski episkopi-Ursus,Sevems, Ursicinus i Eklesijus stoje pod bogato ukrasenim baldahinom, diji su zastori priivrsieni ra pilartr" ukra5enedragim kamenjem. 3. Tajni din u kome Hristos izmedu Avelia i Avrama, na odi vitleiemske zvezdei pod zapovesiubozanskeruke, u liltu prvosve5tenika Melirisedeka, izvrsava.svoju sopstvenu Zrtvu, odigrava se u svetilistu koje lidi na ba.ldahin;njegovi zastori, koji skrivaju tajnu, otvoreni su u trenutku sakramentalne Zrtve. Takvo bogatstvo tragova crkvenih zavcsai njihove upotrebe stavlja nauku pred Zelju da takozvane koptske tkanine ponovd grupi5e i di ih sa ovog stanovi5tatumadi. Ima zavesar-rtehnici tkania s-peiliom sa prikazima hramovskih slugrl.koji stoje u arhitekturi, za'cia sL girrandan-ra i poprsjima, sa moliteljkama ispod l'kova, s'eStenicimai oiantima izmedu sveia. one-pripadaju gro6ovima i mauzolejima,a imale sr,r veliki ltticaj na nap_uljsko slikarstvo u katakombamaV"vcka, kao i na afridkc mozaidnesarkofage. Ovi zastori sa lukovima, z,abatima,tondima, stubovima, krstovima i trijumfalnim zuacimamoraiu se prcdpostavitii u kapelamai crkvama. Kao primer za mnoge od niih kaiakt6ristiina ie zato jedna tkanina u Viktorija-Albert muzcju u Lo'donu, poreklom iz V veka, koja -prikazujemotiv hri5ianskih Viktoriia sa coronatlvisti, dai<lernotiv k o j i .b i m o g l i c l a z a m i s l i m oi z n a d z a v e i ei s p r e d b e m c . T o j e i s t i o n a j m o t i v k o j i s e p o j a v l j u j c n a d r z a v n i r ns p o m e n i c i ' r ai n a n o v t u T e o d o s . i ' jcvog vremena, kao i na sarkofazimai-oltarima. on zavrsavaicone zidove apsida,a isto tako i drvena vrata u Milanu i u starom Kairu. Tai motiv je i zna.\ pobede na zavesamabeme i zavesama u kupolama i grobl nicama'narodito u oblasti')11"t. r\o*,-,, : ...- . r:-;r Na latinskom zapadu se, narodito u samom Rimu, sve clalie raz'iia klasidni tip trobrodne bazilike, diji je _pred_sravnik oko 3iiO. godi, grailevina uSan Klementu. U Rimu, pod rnudrom upravom papi, kaotto
Dvadesetdetvorice staraca. Gala Placidija je znala Sta je sve duina tradiciji stare prestonice carstva. Njen zahtev za zvanjem avguste u Za-

113

,-s^-ts'"r.r
-j !

prosi rila po r'or.,.naffi,"

istodnih Gota, naroiito pod nanrcsniStvom Tebdorihau Raveni. Konstantinskucrkvu-Sy. Pavlg isp_red_kapija Bima,vei je Gara pracidija

su sikst ri-r-i-r6t-T--nikakui oir"tati "n"irx"ji-G;t,rsLi''plti"ii"iiri kulturni Zivot i tu je crkva mogla da uiiva puno postovanieariievskih lsu, p"iia'i i", i t" 1 lil-

"tpostovanja Kom na Kome Je blto predstavljcno ukazivanje "'trii"r.,r"r,ii* i veliko Aliluja

L+t+

padnom carstvlr bio je istovremeno i zahtev za vladavinom svetom; i kad je vladala u Raveni to je uglavnom bilo zbog toga Sto je Alarih razorio glavni grad i Sto je on bio u stalnoj opasnosti od invazija. 3lv\t\o\-! su obe glavne bazilike u Rimu, koje ie ubu-Za vrelne St$a-Ill4astale i tatinski..Zapid. tako .su se$e-Madja-MadorQ ffi _Santa Sabina imale kao naredbodavcarimskog episkopa, one su ipak gradevine sa . To .sfi-ZiiEii6-$ofi[fi6 gusro posravrJenrm stT66ilfr6l-srednjem brodu (j0 odnosn6 24), obe su utisak ogromne dubine u pravcu zapad- be-ztransepta i stoga ostavljaju -isto--R:T;il6 M ar iji Ma dor-e"deluj e, u u-=nu t ra5njqqll kao' ri mski hiam jonskog reda, Sania Sabina .1ebaziiika sa arkfilfrl-i dvades6tdetiri divna korintska stuba od mermera, sa elegantnominkrustacijom, stvorenom na osnovu predmetno-simbolidnihznakova.Obe crkve su se utisnule u evropsku svest kao klasidni tipovi rimske bazilike.-rTekposle sredine stoleia postaju razmaci izmedu itubova veii, broj stirbova-se smanjuje, prozori su uZi, a razmak izmealuprozora Siri. To vaLi za Santa Agatu dei Goti (462---!70)i vei za San Pijetro in Vinkoli (450).Ravenski uticaj prodire podev od ovog vremena, a osnovna mera postaje-vizantijska stopa umesto rimskp. s*-r'-^ U Raveni je crkvena gradnja od samog podetka nezavisnaod Rima i stva-TeffiiSopstveni nepromenljiv tip prostorA. Kada je Gala Placidija svoju zavetnu crkvu posvetila_Jovanu-Je-v_aldeli$i,novi tip je bio vei sasvim izgraden. Graclevinaje trobrodna, ima po grdkom nadinu protezis i dakonikon, tri velika prozora u apsidi, a, pre svega,na Istoku uobidajen, -iiroki srednji brod, koji odlikuje sve grdke crkvene prostorije za razlTku od rimskih i severnoitalijanskih. VaZno je pak, da brod ove najstarije ravenske clkve, sagradeneizmedu 424.i 44. god., - nasuprot rimskiirr - ima samo po dvanaest Siroko razmaknutih stubova sa svake strane i da je bazilika sa lukovima. Kao Sto smo videli, trijumfalni luk i apsida prikazivao je program koji predstavlja carsku dinastiju i ravenskogepiskopa. Time je postavljen zakon ravenskom gradenju crkava, kome kasniie sledi i Justinian. Sve ravenske crkve-su bazilike sa lukovima i one sve imaju po dvanaest stubova sa svake strane; sve se dvrsto drZe-korintskog pravca i imaju, nasuprot rimskim bazilikama,_kapitele sa impostom,kojih jo5 nema u IV zajcdnid!4svojina svih egejskih i ravenskih crkava V veku, ali koji sr-r i VI veka. !foj_-Ctqbgle-(l2) ne moZe biti sluiajan, jer se bez razlike ponavlja I u-Tai-ia TEEilXi i u arijevskim crkvima San Spirito i San Apolinare Nuovo, kao i u bazilici San Apolinare in Klase..Dyaruest stu- r.6. bova oznadavaju dvanaest apostola, koji su vei u Bibliji obeleZenikao L stubovi crkve. Odatle proistide posledica, vaLna za utisak prostora, na koju se do sada obraialo samo malo paZnje.Sirina srednjeg broda i mali broj stubova pri Sirokim meduprostorima, podseiaju na nadin gradnje V veka u Carigradu i u Egeji. Ovakav red stubova daie utisak Sirine koja deluje suprotio od poduZnbg pravca. Iako u Raveni ae postoji smenjivanje stubova i stubaca koji dele poduZni brod na odeljke - kao Sto je

l- .t

1^

)tfr-

9'>

^,

i!^iv!

q,t
'i.?.rti u

:L\!

\ "r'

ri

\-

to sludaj u crkvi lv. Dimitrija u Solunu, u Marijinoj crkvi u Efesu i u crkvi Sv. Sergija tiRosafi - u ravenskom unutra-Snjemprostoru postoji skrivena cenFalnost. Ona nastaje na taj nadin Sto jedan od'trinaest luskrivenu sredinu kova, koii se izviiaiu iznad dvanaeststubova,obeleZava naosa.Ovaj zakonie moZe na'jbolje proveriti kod srcdnjeg broda crkvc -o t-]1- ----.--.r:...F--.r--..-r-?-i' San Atrolinirg Nuove, koju je ot<o+S0.god. sagradio Teoito-rihkao crkvtr Spasitelia i dvoiski hram. Broju od trinaest lukova odgovaraju jedanaest piororu"na prozorskom pojasri, dime je istaknuta popr?dnu osovin4. Ceono predstavljeni proroci i apostoli izmedu prozora, svojim rasporedom nagla5avajusredinu naosa. Od presudnogznataja je likovni program iznad prozora, koji na svakom zidu obuhvata trinaest scena: na severnomzidu sceneiz Hristovoe Zivota i delanja na zemlji, na juZnom zidu scene stradanja "sei scene iz v"remena ,i8 u jednoj rimskoj izmedu Hristovog vaskiesenja i vaznesenja.Dok crkvi, kakva je $anta Marija Madore, takvi nizovi slika ditaju neprekidno u crkvu i iz nje opet izvode, a kao na (anti-dkim)-Tfu-5Odm:-uvode prema hronologiji starozavetnih dogadaja- u Raveni su izbor i redosled sasvim drugadije uredeni. Na svakom zidu podev od oltara predstavljene su po dve trilogije, a od ulaznih vrata prema oltaru takocle po dve. Na svakom zidu, iznad srednjeg luka, izmedu njih stoji prema oltaru po jedna pojedinadna scena. Dve zapadne trilogije severnog zida prikazuju jedno od Hristovih duda (izledenje kao aluziju na kr5tenje) i jedno od poredenja (sirota udovica, farisej i carinik, ovce i jarci). Dve trilogije prema oltarskoj strani predstavljaju izledenje dovekove unutra5njosti 'l ra (slepi i krvoliptiteljla*kao i Samarjanka) i evharistidnu trilogiju (UmnoLavanjehlebova, postavljeno izmectu Petrovog ribolova i Cuda u Kani). One se ne mogu ditati ni tumaditi po redosledu liturgijskih tekstova, kao Sto se to ranije pretpostavljalo, niti hronolo5ki. Ulazna trilogija (kritenje) povezanaje sa trilogijom u oltaru, a i trilogija poredenja povezana je sa odgovarajuiom koja sva izledenja tumadi paralelom o vodi Zivota. Sest zapadnih i Sest istodnih scena juZnog zida imaju svoje srediSte u trinaestoj sceni, koja je izdvojena i koja se nalazi tadno iznad srednjeg luka naoia. To jeLazirevo vaskresenje, koje u hri5ianskoj umetnosti-oii samog podetka igra glavnu ulogu. eetiri trilogije na severnom zidu nemaju samo svoje srediSte,vei preko srednjeg broda imaju i kompozicione veze sa detiri trilogije na juZnom zidu. Izdvojena scena Lazarevogvaskrsenja stoji naspram sceneu kojoj sluZavkau Pilatovom dvori5tu pita Petra, a ovaj svojim gestom izralava izdaju uditelja. Ovde je istovremeno postavljen kontrapunkt protiv vaskresenja tela: izdaja onoga na kome je crkva zasnovana;ova scena olidava potrebu Hristovog odlaska u smrt u svrhu novog objavljivanja doveka. Zrtvenoj trilogiji na severnom zidu odgovara trilogija prvosve5tenikove molitve na juZnom zidu, koja se nalazi izmedu gozbe sa hlebom i ribarna i zarobljavanja Hrista. Prvosve5tenikovamolitva se nalazi naspram Zrtvenog imisla umnoZavaniahlebova i riba. Druga"trilogija juZnog zidi prikazuje izvodenje Hrista, presudu PrvosveStenika i opomenu Petru. Njoj odgovara kao treia trilogija Pilatova pre-

u naosu san Aporrnare "il1i?'i,;:?""".1'iiJl'",,i";?fXi, 3ffiT',1""'ill, #,1"i1?liul'"u"'ava

suda, prvosve5tenikovapresuda Judi koji vraia srebrnjake i odlazak u smrt. Petrova i Judina trilogija su naspramno postavljene. Ulazna trilogija juZnog zida pokazuje Mironosice, put u Emaus i pojavu Hrista pred dvanaestoricom apostola i pred Tomom. Nasuprot neprekidnom frizu starozavetnih slika u istorijskom poretku - koji je bio razvijen u Rimu sa svim posledicamaistorijskog ciklusa i sa afinitetom prema slikovnicama, kao Sto je to svitak Isusa Navina, lG)

zivanj.e ikonografije, koje gdgovara i poretku kapitela i inkrustacije u ,L \, sredniem brodu crkve Sv. Dimitriia u Solunu. Veliki tvorevina u Raveni, koja je prva ostvarila ove vizantijske zakone, nesumnjivo je dvorska crkva Gale Placidije; crkvu je carica sagradila

t6

\D. l&

u svojoj prestonici, ne dugo posie davanja zaveta,kao drrgu veliku crje Santa crux, verovatno u znak seianja na caricu Jelenu. krr:, a naz,vala Uprkos ialosnog stanja, ova crkva se moZe rekonstruisati na osnovu njenih monumentalnih ostataka i kniiZevnih podataka, narodito na osnovu Liber pontificalis ecclesiae. Bila je to naodita bazilika sa transeptom (u tom pogledu naslednica carskih- konstantinskih bazilika u Ririru) i sa jednom apsidom u kojoj je Hristos, kao vladar sveta, sedeona lavu i vasilisku, iznad rajskog brega; tom- predstavom je Gala Placidija prenela u Ravenu ideju koja joj je bila bliska iz njene palate u Vizantu. Ispred ove bazilike se nalaii6 iarski trem; on je"po zikonu trodelnosti bio tako raSdlanjenda je dvojni ludni srednji ulai bio flankiran sa dva jednostavna_luka,kojima se opet prikljudivao po jedan graclevinski deo sa dvojnim lucima.-To nadelo ra5dlanjivanjaje u-vreme Gale placidije preneto i na ravenske sarkofage. Poiev od taliozvanog sarkofaga Valeirnlbolov I Pozivanje Petra. Nlozaik na severnoj strani naosa u San ADolinare Nuovo u Rav{)nj Oko 500-5i6. god. Up. strane 140.146

tinijana III, postoje u Raveni - onda i u celokupnom jadranskom i istarskom podrudju - sarkofazi sa tri nepovezanatabernakla. Izduieni trem dvorslie crkve zavrSavaose na obema stranama - umesto velikim eksedrama, kao Stoje bilo uobidaieno- krstoobraznim grattevinama,od kojih je oduvana samo jedna; ona se rado naziva mauzolJjem Gale Placidije,-ali je prvobitno mogla da bude Lavrentijev oratorijum. Po5to je u carskom drZavnom okrugu, u Rimu i Milanu, pored Lavrentija istovetnu ulogu igrao i sv. Martin - a oba driavna svecanalaze se jol u povorci mudenika, koja je po narecienjuarhiepiskopa Agnela izradena u mozaiku umesto dvorske svite u San Apolinare Nuovo, gde se ovaj par razlikuje od drugih mudenika purpurnim ogrtadem i carskom dijademom - moguino je da je jedna krstoobrazna gradevina iste vrste, na drugoj strani raskoSnog trema, bila posveiena sv. Martinu. Osnova u vidu slobodnog krsta upotrebljavana je u V veku prvenstveno za martirije i memorije; u Puli je takva krstionica, u Veroni (Santa Toska i Teuterija) i u tavrijskom Hersonu (kod Sevastopolja na Krimu) koji je Zenon proSirio.Ove centralne cradevine sa osnovom u obliku Slobodnoskrsta davale su tremu narodito ivedani naglasak. U kupoli Lavrentijevo*g oratorija (San Lorenco Formozo) zlatni krst - kome se klanjaju Petar i Pavle predstavljeni u linetama - okrenut je prema istoku, dakle u pravcu apside dvorske crkve u kojoj je nekada bio Hristos. Lavrentije (na mozaiku) nosi Hristov krst na svom putu u smrt u ognju; iznad ulaza Christus victor koji sedi u raju i uspravlja krst, sav odeven u brokat i purpur, te olidava pit i securitas. Tako je dvorska crkva carice Gale Placidije u osnovi i u pojedinim oblicima, kao i u svojoj mnogostrukoj ikonologiji, bila sasvim u znaku svetog krsta, koji su od sada mogli da nose rtictoria, car i carica i apostoli. Krst nadviSava dijademu Licinije Evdoksije, on postaje skiptar i stoji dvrsto postavljen na lopti sveta koju je Hristos poverio vizantijskom caru. Ravensko crkveno zdanie odriava svoiu skrivenu centralnost neprekidno kroz staro vizantijsko vreme. Ono ie, nasuprot carigradskoj i egejskoj crkvenoj gradnji, samostalnije, ali je srodnije istodnim bazilikama no rimskim. U arijevsko doba Ravene,uticalo je i na rimske i italske gratlevine poznog V veka. \ t_-.--..-._., 1.* .- Monofizitska stremljenja, koja su se joS poo3trila saborom u Halkidonu, ne samo da su u V veku dovela Antiohiiu u poloZai crkvenopolitidke velesile, vei i do potpuno samostalnog nadind gradnje sirijsliih bazilika. Vei ranije crkve, kao Fafirtin (372),Ksedobeh (41a) i Sv. Pavle i Mojsije izDar Kvite (418) imaju pored beme - slidnezidu sa slikama - kratke brodove sa pet podupirada i dve zatvorene pastoforije levo i desno od apside. Iz- toga se razvija takozvani katedralni stil severne Sirije, koji je zastupljen crkvama kao Sto su Dar Tefmanin_ i Kalb-tuzeh.-Karalteristike ovog graditeljskog stila su Siroki srednji brod, najdeSie samo sa tri odeljka, zatim jedna vrsta istodnog dela gradevine koja nastaje na taj nadin Sto su pastoforije i apside spolja i iznutra spojene u grattevinsku prostornu celinu, i narteks, koji se - odgovarajuii istodnom delu sastoji iz tri dela, od kojih dva bodna,u obliku kula, mogu da natkriljuju srednji deo. Na taj nadin nastaje jedna vrsta fasade sa dve kule, kakva

se nalazi i u predstavi crkve na drvenim vratima iz Santa Sabine. Ornamentalni frizovi na spoljnoj strani graitevine obuhvataiu pojedine delove graitevine i celokupno nJenozdanje u jednu celinu. Poito se"obazapadna tornja slaZu sa pastoforijama na istoku, nastaiu ovde zadeci kompleksa sa detiri tolgijr, prikrivenog srediSnjeg, tipa, lioji ukaft-Ef6TE,ns-Ri-m -graGtmama,-k-ao Sto su Geirnrodei'HIldesh;im. Nao. sa svoiim masivnim, vrlo kratkim podupiradima i moinim luclma, koji se nalize izmedu istodnogT-z_apadnog dela, samo je po pravilu opus tri-partitum. ovai centralni karakter je u o5troj supiotnosti sa riniskim bazilikama, ali isto tako i sa onima u Eseii i Raveni. - Centralni karakter jo5 fojadavaju po dva ulaza u naos na severnoi i iuZAi noj strani. Odeljci su, podev od 480.god. najdeScc kvadratni, takri di ie \"--\ pojam_bazilike sk_oropogre5an. Prateti glavhe gradevine, vidimo da tLkve crkvene zgrade nastaju narodito u severnoj-Siriji, kao Sto su Keratin, el Anderin, Basufan (491/92) i Kalota (494), ali i Ruveha. Nastaie sasvim novi oblik-akanto_vo ! kapitela, koji je kao vetrom pokrenut, dinie se obeleZavaposeban poloZaj ove crkvene eradnie. Podelana tri prostora, koja siednjem brodu"daic icarakter centralne odaje, upotrebljena-je i u crkvi lSy-pglUfla u S-olupqi dovela je tamo dc.r smenjivanja stubova i stubaca-Uliladriom i-istociiom odeliliu se iznad " tri stuba izvijaju detiri luka, a u sredniempet lukova iznad detiri stubajNl, Kapiteli,.inkrustacija.i Sarenilozapadnog_iistodnog odeljka povezanis"X\ jedan s drugim, tako da nastaje prava sre-dina naosa]koia"se i dalie naela\ ' Savarasporedomgalerija, a pokazuie se i spolia u raspoiedu prozora. U sirijskom katedralnomstilu takode se izgradujetakvo smeniivaniestubova i stubaca, pa se onda prenosi na cenlraln6 gradevinerce"le piednie, ( , -u1tJg\"oblasti. Ovai tio naiiasnjje pokazujg bazilika svetoe gES . .-; &$tb safi(Sergiopolis n-arufraiil. t'na rma rrocletnrnarteks, uiidinrerr*ffillsto?l nu graclevinu (apsida izmeilu pastoforija) i naos; srednii brod ima tri kvadrata, koja su stvorena pomoiu masirrnihkrstastih stu"baca. Podelana odeljke se ne izvodi samo optidki, vei se poiadavapoprednim lucima koii vodg. preko sred.rljeg brsda-i abamfi.Time ie odeljci osamostaljuju u posebneodaje. U poduZnompravcu cikve izmedu stubaca se izvijaju-po dva_lg!g, polazeii-od jednog^tankog stuba. Ovdc se nalazi najjednostavniji-SisTem smeniivania po?upiradi. postavlieni naglaSavaj u qg4ti-alni karak ter svakog odelj ki. _stubov-i fgnredni pojasni luci kod jerllobrodnih crkava-,u iiriisko3 crkvenoj arhitekturi,_ mogu sasvjm de Iniite+o4Ufuti_pgavac i da stvoie_neku v"rstu Siroke crkve. Ovaj obidaj, koiilelaroeito eesti Mesopotamiii, pretpopostavlja postoLanjejevrejsko-hii5CanskihSirokih crkavi. I-iturli;it<i ciUije ovaj gradevinski.oblik zahtevao za sinagoge.On se udvr-stiou Sifj riji,.a ponegde i utlaloi ,,{z-iji i to preteZno u- jevrejsko-hri5ianskim ))"'top5tinama; prenet.je na-meiopotamskepoduZnenaose na taj nadin Sto ,4i se popredno-duguljaste prostorije retlajuledna iza druge do prezviteriia, a odvojgne su pojenim lucima. Naiiednosravaiii oblik nalazimo u cr_ -'+t!D kvama-MalGebrfieh Ter Abdinu fI{ar Jakqb-ir Salahu. Na mali nar_ teks sa poprednim svodom nadovezuie=s !'-ij6-predno-duzuliasta sala. takocle sa poprednim svodom. Dok u Mar fikirbu i Salihti, uz -istuienu
,.4

Jerusalim

s Kupolom

na steni.

Pogled

s Maslinove

gore. Ul

prostoriie -- u suprotnosti sa narteksom i salom apsidu. sve tri istodne 'r^poduZne ' Mar Gabrijelu je sluda sprosvodove,-u za yernrKe- poKazuJl veoen poprecnr svoo. Siroke^crkve Mesopotamije i Haurana nisu imale veliki istorijski uticaj. centralna gradevina je doiivela bitno jadanje u grdkim i predr,rjeazijskim oblastima.-Zakrstionice i mauzoleiesu, kao u IV veku, ostali kao uzor iednostavni oblici, kakvi su dodavani katedralama. To su, pre svegalok. "toson ru ni5ama iii cilindridna gractevinasa ni5a14a.. koji su bili uobidaieii podev od rimskog Panteona i Hadrijanovih gradevina, a uvedeni su, Takve cenL poinoi antici, prekb takozvanog mauzoleja carice Jele_ne. trilne giadevine nalaze se-pored Bogorodidiire crkve u Efesu (oko 400), pored irkve Svetog Leonide u Korintu-Lehajon (oko 450), u kompleksu

50

it
se do5lo u quadratun sacrltm. Na srednji prostor sa kupolom nadovezuje se jako izbodenaapsida u obliku potkovice,a levo i desno se na;laze pastoforije. Takve odaje se rado uporeduju sa.trodelfrim transeptima otonskih gradevinaili se dik smatraju'predstupnjevim{ia transept6sa izdvojenim . mestom gde se saZimaju transept i naos. Ustvari se radi o jednom kva' dratu, koji je, zbog svoje svetlosti, izdvojen dvema pastoforijama. Sada,postajerazumljiva osnova crkve u Alahan lVlonastiru-(Alahan Ki lisi) kbju j6 Vercone objasnio; njen istaknuti zna(aj je u slbbodno postavljenom trijumfalnom luku. Tu je, ispred oltara smeStenprostor sa kupolom, koji se prema pastoforijama otvara sa tri luka iznad dva stuba, a svaka pastoforija ima po jednu malu apsidu.Izgleda da ie ovai sistem u komplikovanijeh oblitiu ostvaren vei u bazilici u Merijainliku, koja ic sagradina izmedu 471.). i 494. god. Pre svega,dvojna crftna Boeorodice, u bg|Sj je 431. god. zasedaoduveni sabor i Efesu", -U-kopokazuje talo.r-if,o. tr.ibu- ffi o-i-crkvl-, iu se,riuri k roz t^rodelni narteks, raspored odaja je takav da veliki kvad'rat sa kupolom zauzima tadno sredinu naosa; on se sa tri luka otvara ka uZim Brodovima. _ , Ovakav kvadrat sa kupolom obuhvaien je sa zapadne i istodne strane oda. '!'rjhma i'\ slidnih razmera, od kojih istodna vodi u ipsidu izmedu pastoforiia. r:rPoYev od VI veka nastao je-u Carigradu- pobvoj shemi -iniz crkava sa stepenasto pored-animodajama; od tih crkava je najotmenija crkva Sv. Irene. Ovaj oblik gradevine odrLava se i u posljustftijansk6 vreme; p-rimef predstavlja kr.rpolnabazilika u Dere hgzi u"Likiji. - '- -t . 6Tm-enr Quadralum sacVurnmoZi:, ka6 Sto smo videli, da leZi-u osnovi siriiskih i mesopotam-skih larzili&E_sa_tri odeljka,. izdvojen,pomoiu smenjivanja u kvadlat kao njegova sieeodupirada.ili bez.toga. Alko16 usreidsreilen dina, nastaje razudena krstasta crkva sa upisanim krstom. Jddiu takvu imamo pred nama u takozvanoi crkvilsv. Krgta u Saloni kod Splital eetjri ugaone prostorije uslovljavaju jednu vrstu trobrodne osnove sa redovima stubova k^oji se proZimaju u srednjem kvadratu. Najjasniji pri mer se nalazi ulstag!.crkvama najbogatijem gradu Jordanije i to u 9rkvi proroka, aqostola-i mudenika, koia je-datovana u 465.gdd. nropileum sa deset stubova, koji deluje kao otvoreni narteks, vodi u unutriSnjost g-dese.dveulice stubova proZimaju u nadvi5enomkvadratnom pro^grdstoru. Jako izolovani ugaoni prostori pretvaraju kvadratno zdanje u ki krst, u koji je raKorecruprsan krst od stubova. o_vevarijante quadratunl sacrum-ane smeju se zameniti sa hododasnif.^-:-\sr$>dkim svetiliStima, koja nastaju u v veku u Maloj Aziji, Siriji i palestini; -H cr'ft hJlss\ zbog velikih masa hodoiasnilia on?-iifi-f;u,oko kvadrdtnog svetilista, gradevinska pro5irenja q obliku krsta, ali- ni u kom sludajri nisu krsfaito, 5- s-'q1"r Iike crkve. Tako je oko duvenog Jakovljevog ]<ladenia'" Slft"-" rA;;deno krstoobrazno zdanjc. Na vrlo slidan iadin je pro5iren martiiion ''l r. Vavile u Kausiii kod Antiohiie. ;:- Groh_jevandeliiie{o"?t11,lgiiovan u c.elojMaloj Aziji, nalazio se na brdu rpf -\L Kod b'tesaI Imao Je obllk Jednogquadratum sacrum. U preiustiniiansko '+-t<\rr\ vreme sagraden je trobrodni prilaz u Sirini kvadrata, sa zalada, i"ueru, i juga, a odgovarajuii zid kvadiata otvoren ie u Sirini sreiniee broda. ..vL Istovremenoje razorenaistodnaapsida i na isloku ie dodata peiobrodna

iz Kalat-Simana (oko 470) i u trikonhalnim delovima prostora u Belom manastiru Deir-El-Abiat u Egiptu, Isto tako.je sflL?gomiljen kvadlat sa ngaoniqniSama. U illaloj,Aziji jg takav oblik odaje verovatnoimao rnartyrion Giigorija iz Nise, koji je i inade u Maloj Aziji - kao na primer onaj pored bazilike u Mastihari imao primenu. I krstionica bazilike Su -Miue-_g_Abu-l4inakod Aleksandrije imala je taj oblik. On je primenjen u naveni-u-krslionici episkop_a Neona.(oko-450), a pre sveela_ u arijevslioj krstiolic-i, kduje_Jeodorih r_ sagradio pored San Spi_{ito. Mnogobrojne gradevine u gornjoj Iialij"i-i n tr Pr"ovb:tsi;'afi-l-uSpaiijifSvajca-rskoj, po[azuju ovaj Eestioblik gradeil 'rine sa ugaonim ni5ama,kao u Akvileji i u Riva San Vitale, Ov4losqo1ni I -oblik, u kojem se,-,-kvadratpretvar4 u o\1qgoqql{ri unutr4Snji prostor pomoiu ugaonih niSa, postao je u komplikovanijem obliku joS jednom | J - razvojnoiSfqrijski znadajan u justinijanskoj eposi i to za odaje sa izrazitim sistemom baldahina. U kvadrat se dalje, narodito u srobnim odaf p144!qiima, upisuje unutaSnji kvadrat, koji je jgq?._lqgqgnjagn-i / spoljnim zidom tako spojen da nastaje prostor u obliku grdkog krsta. / Takvi nadzemni nadgrobni spomenici i martiriji postojali su u Akale u I Kilikiji isto kao i u Kasar al NuvajdZisu u Siriji i Sekri u Hauranu. I Obidno se srednji sveti kvadratni prostor nadvi5ava kupolom, a prostoI I rije upisanog kruga svodovima.
Kao rezqltat toga nastaj_e onda kvadratna devetoodajna crkva sa cen-

kamalairkva,ovajgiadevinski@diVIIveka i nalazi se u carigradskoj i heladskoj varijanii, u mnogobrojnffira?dvinama vizantiiskoe srednieg veka. Izeleda da ie ovai tip eradevine !r'--re51v3ren kao cikva"prvi prit"utSoTuiTlErdska i tvrdavska cik'iatHosios' i s oivn-usoluhu, flari-ai-b8dG;;T;nitfrao torzo, ali sa upedatlji'/'im mopoFtikitm* ir apai-di koji predstavlja Hrista sa starozavetnirn-prorocima, fiazuje nad kvadratrlom osnovom srednju kupolu, upisani krst sa detiri ftrostorije koje imaju poluoblidaste svodove,i detiri ugaone prostorije sa fkupolama. U manjim jednobrodnim crkvama desto se ispred apside postavlja kur polni kvadrat, koji se nalazi izmedu obeju pastoforija; tako ova takozvana krstasta crkva izgleda kao Siroka prostorija sa tri apside i prostori jom pod kupolom izmedu prostorija sa pastoforiiama. Jermenskecrkve, kao Bogorodidina crkva u Artiku, pokazuju ovaj oblik isto kao i dalmatinske i istarske crkve u Ninu, Puli i Zadru. Ovai gradevinski oblik-kvapastoforija dokazan je i u Spaniji u ,drata sa kupolom. izmedu--dv_eju Puhol de Plans (Pujol de Plans). Taj jednostavni osnovni oblik ostao je dugo u upotrebi u trikonhosnim i tetrakonhosnim varijantama. - Ovai osnovni oblik moZe da dovede do iednobrodnih crkava sa trodelnim trarrseptom. Takve grattevine nalazimo u Livri Hisaru, u Blnbi*r. lise, u Cukurkenu,.kao i u Mahaledu, Kizil Dagu u Pafosu i u Likaoniji; -i crkva Panagije dTomad iz ranog VI veka ima ovaj oblik; dvorana-u ovom sludaju nije ni5ta drugo do tri popredno-duguljastepravougaone prostorije lioje su poredaneJedna uz a:ruL'ui krozT<oje se prolazi?a bi

j',l ";."i:i?"j3$ $Ti'.11 .ro ffiTi#:13i]'**u: i:1h"1""T'ii#?:tr

t2

Tt_
iz dvori5ta - zavr5avaledetiri usaone prostoriie u obliku trapeza. Dok su tri trobrodne ulice prilaza vodlle stu6u, sagridena ie na istoku sveeana crkva sa tri apside,u istoj Sirini, samo izdiEenija. I" ovde je kao osnova posluZila ideia, merodavna i za preiustiniiansliu crkvu Sv. Jovana u Efesu. Prema tohre kod Kalat Simana ni u koin sludaju nije rEE o listastoj crkvi sa nadvi5enim kvadatom, ali ni o slidnosti sa Gracijanovom sabornom crkvom u Trijeru. Naravno, da je ova osnova, nasuprot prejustinijanske Jovanovecrkve u Efesu, bila aihitektonski pianirana. To joj daje velidanstvenostcelokupnog umetnidkog dela i pored odstupanja sveEanecrkve od prave linij-e giavnog ulaza.-Hododainidka crkva Simeona S-tilita je majstorsko delo antiohijskg katedralne Skole uopfte. To vaZi kako za iaznovrsnost prostorija, ndio-eitoako se one posmairaju iz oktogonalnog dvori5ta, tako i za raz-udenost ulaznih fasada,'zglobovnih niSai istodnih apsida; najzad i za briZljivu obradu i raspodelu gradevinske plastidne ornamentike, narodito za s!6p9 stubove,okvire proz-orai vrata. Osnovu ovog najvi5eB9tila, I.qji je sirijska gradi-teljska umetnost dostigla, eini sitr*g-rlmski gaeb*fil, koji,s.e najranije pojavljuje u Balbekq._-On lma svoj nastavaKu severnoslrlJSKlm Kateoralama,pre svesa u Kalb Luzehu i svoj krunisani zavr5etak u ranom krunisani zavrSetak ranom VI veku u u'Rosafi"(SergiopolGt Rosafi (Sergiop-Iis). Crkvama boeati V vek stvaralatki je delao na prednjem bazilika sa istaknutom apsidom. To ie bio razviieni oblik preiustiniianske Jovanove crKve u Etesu, Kola Ie onda u-VT-vGk-ri- Zrtvovan-a seni jalnom nacrtu crkve sipet kupola. Naivelidanstveniia hododasnidka crkva naitala ie oko 470'.god. u spomen siarijeg stolpirika, SirireonaStilita",ii Kalat Simanu kod Aleoa. Oko svedevogstuba, na kome ie 459. sod. umro kao asje ogromno keta, sagra-tleno okogonalno dvoriSte, koje je sa svoiim Zivim izvorom ostalo pod vedrim nebom. Ulice stubova su, Siroke koliko strane oktogona, s_a triju strana vodile pravo ka centralnom stubu. Boini zidovi prostorija sa nizom stubova nisu se dodirivali, ved su bi li povezani bogato ukra$enim ni$ama, koje su - gledane
r . .-_

Cr[eZ 15 Rekonslrtkci,a u Kalat S|manx,

StneonoDog

suellllsta

-5\

Crtez

16 -

Slmeonovo

svelltlite

u Katdt

Slmanu

I
\+F\Fra (-=iieBa

]r: -

gonalne i kruZne centralne graclevinesa hodnikom. Kon. stantinski oblici prostora se ne preuzimajuj jednostavno, vei sada nastaju novi, koii su od velikoe znalaia za da'lj i gratlevins[o-istorij ski razvitak. Najmoinija gratlevina u Rimu, koja u naiim danima CoZivljava velidanstvenu rekonstrukciju, San. Stefano Rctondo, verovatno je vi5e inspirisana rotondom crkve sv. Groba, no jerusalimskom bazilikom sv. Stefana. U ovoi najmoinijoj okrugloj graclevini hri5ianskog Zapada iz V veka proZima se sistem dvaju koncentridnih hodnika sa krstastim oblikom, koji je u to usraden. Kod o"ktogilnau Binbirkilise, ce!tralni prostor je krstastog oblika. Crkva Sv. jl_o;gtaL&z: rl, los oanassacuvana sa svo-

i;t,;i" i;;;;;';i

otto.

Crtez 1? - KupoLa na stenl u Jerusalimv, skq osnoua 1 pro)ekclJa, Up, slranu 757.

IzometfiJ.

\*".'

C\p't{*L.L{

G\,r1's

-1 ,!+t r

>\\i-\)\

t5

+t

Ulazna

strana

hododasnidke

crkve

u Kalat

Simanu

(Slrija).

vek,

Up.

stranu

t5,l

Apsida

hodoeasnidkc

c.l<vc u Kalat

Simanu

(Sirija).

vek. Up. stranu

154

jom 5iljatom kupolom, ima jednostavni ophod pun deistva; on nastaie na.taj nadin Sto osam uglastih stubacapoipuno odgovaraju istom broju zidova, koji postaju od ugaonih ni5a u'kvidratnoj-osnovi. Na ovu centralnu odaju sa ugaonim niSamanadovezuje se istbdni opus tripartitum ka9 prezviterijum,diji se srednji deo izvija u Siroku osmbstranuapsidu. Takva crkva dini osn6vLr gradevinesa ugabnim niSamai sa sistemombaldahina, .koj? j" nastala oko 525. god. u-spomen svetih Sergija i Vakha u C-arigradu. Isto. tako veliki utisak ostavfta Bogorodiiin_a irkva, koja je 484. god. sagradenana brdu GarizimrLu Pa,lqstiqi. Ona ie pTivi olitogon, sa propilonom.i tri prolaza,sa istureiom, frezidanom'apiidom. Oni 3e istovremeno, oktogonalnotal<ozidana da di'tiri izduZene'kapele sa apJidama leZeunakrsnou vidu andrejskogkrsta, clok su u popreinoi osovini trapezoidni prilazi. NajvaZnija nbvina je dobro smiSljeno smenjivanje podupirada.Izmedu uglastih-stubacapostavljenasu po duo stubi tako da se izmedu njih izvija Sili luk, obuhvacensa dva r-rZa. . i r . -\ Ovo J vo s smcniivauie menllvallle -------------'e--+
i u rimskim i dvostubadni nama sa opnooom.

Smenjivanje podupiraia .je u V veku upotrebljenona bazilil<ama u Sobi"se ria-gl*ila njiho_vaikrtys-:ea."otrelnoet.'oiicr -lurrq. .e!eji ibtqi^aa dini podlogu sistema baldahina justinijanskih velikih crkava, kao i centralnih gradevina u Carigradu i Raveni, a isto tako i podlogu crkava sa kupolaria i krstoobraznifr crkava sa kupolama iz VI veka. Iz"ove hri5ianske tradicije treba izvesti veliku islamsku bogomolju-kupolu na steni u Jerusalimu, koja je svojim dvojnim ophodom vrhunsko dostignuie ovog vizantijskog nadina gradnje. Nedavnoje u Hijerapolisu (Pamukale)isko-91g pana jedna jo5 veliianstvenijagradevinaovog oktogonalnogtipa. Ona je matematidki promi5ljena i geometrijski najtadnije sradunata. Njen oktogon je okruZen kvadratom, koji na svakoj strani ima devet kvadratnih prostorija. Cetiri strane oktogona mestimidno obuhvataju tri srednje od
ovih odaja. Time je obeleZena sredina. Ostale detiri strane oktogona sa dvcma stianama uhutraSnjeg kvadrata dine pravougli trougao, talio da je svaka od detiri strane oktogona oslonac za pet odaja. Kosa osovina pruZa se kroz detiri ugaonc prostorije spoljneg kvadrata. Uglasti stupci u unutra5njosti oktogona ogranidavaju, na taj nadin, osam pravougaonih prostorija sa poluobliiastim svodom, izmedu kojih se nalaze trougaoni prostori (ukupno takode osam). Izmedu stubaca, u istom razmaku, izvijaju

-Z,'1

(ivo iz oblika kmsa.

156

i(se po tri luka iznad dva tanka stuba. Ovai oblik prostoriie deluie sredeno, nasuprot justinijanskom sistemu baldahina u San Viiale; u ivome sklopu on pre ima veze sa carskom sabornom crkvom 6.afla V,glikqg u Ahenu, samo Sto u Hijerapolisu unutra5n.iiosmougaonikna sarir5en nadin.potpuno.odgovara spoljnom_;Sirenjem u kvadrit ne dolazi do prelaienja rr spoljni sesnaestougaonik, kao sto ie to sludai u Ahenu, sa afriekih podnih-mozaika znamb da je u pozncii antici bila - planim6iiGfti kao i arh i tek ton ski - poz"lte lilsti; a t vo re4ra_lp-g 'u g.1naSflggg391 l l< Irgf osmo;qggqlka. Graditelj oktofona Hijerapolisu- nije iZg Zelebraj sklop, vei ie ostvario nadelo da pravougaone odar'ii sa poiuoblidastim svodom zrate iz unutraSnjegoktogbna na-spoljne zihove. Najzad, i sklop velidanstveno izvijene gradevine San Lorenca Maclore u Milanu bio ie blag.otvoranza dalji razvitak ovog gractevinskogtipa u istodnoj obrasli Sredozemlj a. Mj, ne poznajemo. nj eg.ove istodne pr-e_tbqd$t-e, q i kraj nj i supar,rJ ovog sKlopa, KoJl predstavlja saborna crkva g Bosril iz ranog vr ve{a,, m-ora. zoog nepouzclanlhosnova da ostane pod znakOm pitanja. Detelinasti hodnici se ponekad projektuju i u kruZne osnove, kao Stole to sludaj g1gglilg1gJ_crkvi u^Edmiadiinu. Stvarni grad"ui,iiki nasl"h"
Oktogon u hododasnlakoJ crkvi u Kalat Simanu (Sirija). V vek, Up. stranu 15{

Milanu je takozvani martirijum r:.-t:nik crkveisan I-ore.r.i trliaort " na kvadratu, kod-obeju se te"}iii (shmandtg). O6-eCitddilne-podivaju ntitf! ei<s"areizvjiaiu iz Eetiri kvadiatne strane, samo Sto kod gradevi' koji izdvojenim u u_nutrasnjosti, ire u Selevkiji nedbsiaju veliki pilastri_ usaonim prottoriiama-u Milanu daju karakter kula. U selevkiji se, napFoti", r,^lur. privougaoni delovi zidova, koji se -stidu u un-utrasnjos.ti kvadrata: iz niegovih triiu strana izlaze olvorene eksedre sa SestarKada irnad pei stu6oia, dok ie prema izbodenojapsidi - zbog slobode-po' apsida u eleJa - stavlieno sedatti aikada iznad Sest-stubova..O-spyi4qL4 San Lorencu ie,oktogon sa upisanim grdkim krstom, a u- Selevkiji ie. praub;nuo"a tufai sa lruZnoni apsidom. U nizu ovih gradevinskih sklopova ialazi se i tukotltuni tetrak6nhos van gradskih zidina, u.$gg[i (Sereiopolis). koii ie isto tal(o malo tetrakonhoskao i grailevinc koje mu it"inoa", ali je usled novih justinijanskih gradcvinskih teZnji promenio iio. Zapadna btuo.ena eksedia, koi-a se sa pet arkada izvija iznad detiri stupca, odvoiena ie u narteks, Tako, kao glavna odaja, nastaje popredno-bvainicrkveni prostor sa hodnikom, koji je u osnovi slida! baroknim Ona,je.p.o1ioblicima. Iz ovogbvalnog glavnog prostora se izvija "PJig3. Koliko god, dakle, sorro zatvorena,i nalazi iJizmedu-dveju pastoforija. ietrakonhos iz Scrgiopolisa sledi tradiciju V veka, narodit-o_crkvuu Se- \{ levkiji, ipak je iz istog sklopa sada naslao sasvim novi oblik prc,stogEJl Kao Sto ie IV vek obeleZenskulpturom na sarkofazima, tako je V vek u obiliem monumentalnihzidnih mozaika.Prema danas irioi meii obeleZen oduiranim mozaicima nirodito su bogata dva perioda: doba Teodosijeve dinastiie. sa sredistima u Rimu, Milanu i Raveni,i doba Teodoriha,oko umetnosti. u kome se priprema visoki stil justinijanskedrZavne 500.eo"d., tlajb"olje'jeda se bofati'materijal sredi u tri CYqe po mestu.postavljanja mo2aika u crkvenom prostoru. Prva grupa obuhvata mozaike u naosu, iz istorije boZanskog pripovedadkog karaktera, sa predstavama rraidesce ,.,1 oii,n."*u spasenia. Sa1uvani su veliki ciklusi u Santa Marija Mactore u iz i c.iklus bi_se-pridruZio tome u Raveni; Nuovo Apoiinare Sani ium"u i r..,r '\y San paolo fuori le mura u Rimn da smo o njemu bolje obavesteniputem crteia. koii bi imali karakter dokumenata.Druga grupa obuhvata mnoStvo oduvinih, za rekonstrukciju moguiih i knjizevno opisanih apsidalnih mozaika, deiom i sa programom-mozaika na-njihovim deonim zidoshvatljivijim celokupni program apsidal' vima, koii su pogodni da^udi-ne ,rop prosioru. i; 5vai kompleks treba udlaniti i kompozicije na zapadnom iid."u'crkava. Datje ie ovdie postavlja vei naznadeno pitanje mozaidnih tonda sa poprsjima svetaca. Mnogo heieiog6niii ie materijal trece grupe, koji se odnosi-na monumen' talne-mozaikJsa iavanica. Ovde smo u sreinoj situaciji da analiziramo sasvim oduvane programe krstionica, jer nam je od-uvanp.rogram tavanice u San Dovani in Fonte u Napulju i Neonove krstionice u Raveni.^3: 'U ovu -,,, srupu spada i program iz Lavrentijevog oratorijuma u crkvi Santa istom meArhiepiskopske-kapele 1-!' ttaveiri i pr6gram svetiliSta Kruks -u stu. Ukoliko mateiilal dozvoljava da se izvede zakljudak, V vek je oslanjajuii se na konstantinsku tradiciju - u naosima veiih crkava ra-

58

a T !.ru

Pogied

na mesto

pl.oZimanja

transepta

i naosa

u cfl<vi Sv. Sergtja

u Sergiopoltsu Up.

(Rosafa). strane

V vek, 118, lSE.

sporedivao sledeie cikluse: ciklus Genezesa Stvaranjem sveta do potopa i ponovnog podetka dovekovogZivota na zemlji. Takav ciklus je stvoren, oko 450. god. za jednu Bibliju namenjenu Lavu Velikom, a bio je prikazan i na zidovima crkve San Paolo fuori le mura u Rimu. On ie imao velikog uticaja na dalje cikluse ove vrste. Bedni ostaci scena ipaljene Koton-biblije, srodni sa scenamaPostanja iz duvenekupole sa Postanjem u predvorju crkve Sv. Marka u Veneciji, navode na zakljudak da je takav ciklus - sa boZanskom pridom o Postanju, koju je Skola u Turu upotrebila za carske biblije, a Bernvard iz Hildeshajma za svoja bronzana vrata - vei u V ili VI veku bio prenet iz naosa u kupole sa koncentridnim krueovima. Takve kupole moramo da zamislimo kao one oduvaneu el Bagav:atui Bavitu. U frvim slikama Bedke genezeiz YI veka joS se moie videti uticaj takvog ciklusa Stvaranja sveta. Drugi ciklus mozaika u naosima imao je teokratsko obeleZjei sluiio je tome da pripovedanje o spasenju izabranog jevrejskog naroda uoblidava u pridu o spasenju dovedanstva.On je oduvan u mozaicima naosa crkve Santa Marija Maclore, a njegovi predio5cisu ilustracije Mojsijevih knjiga, knjige Isusa Navina kao i knjige careva i proroka. Predstavu o takvim ilustracijama u kontinuiranom stilu daje svitak Isusa Navina, koji je, iako delo srednjovizantijske renesanse,morao imati ranohri5ianskog prethodnika. Egipatske tkanine sa predstavama pride o Josifu i njegovoj bradi, kao i ciklusi u slonovoi kosti - kao naprimer sa Maksimiianove katedre u Raveni pruZale su bogati materijdl za pite o patrijarsima. Dalji izvor takvih starozavetnih ciklusa predstavljaju freske u sinagogi u Dura Europos, koje boZanski din spasenja ne predstavljaju istorijski, ve(. ga podretluju nadelu teokratskog voclenja naroda i tumadenju njegove istorije svetaca. Sa ovakvih osnova polaze(i, proistide jedno sasvim novo i svojevrsno tumadenje starozavetnogmozaidnog ciklusa u crkvi Santa Marija Madore. Ciklus je rasporeclenu dva dela na oba zida. Na severnom zidu se prikazuje ciklus o starozavetnim patrijarsima, koji podinje u oltaru scenama sa Avramom i Melhisedekom,pa preko scenasa Avramom i Lotom hronoloSki tede prema izlazu iz crkve: tu su Blagosiljanje Isaka, Jakov, Rahilja i Lavan, povratak, susret sa Ezavom i prida o Hanoru i Dini u Sihemu. S pouzdano5iu se moZe ustanoviti da je ciklus predodavao,kao praoce svetog naroda, iskljudivo tri patrijarha. Ciklus se stoga ne moZe tumaditi samo disto istorijski, nego kao uoblidavanje crkvenih otaca. Tome se pridruZuje i dinjenica Sto, pored sveg idilidnog predstavljanja pojedinosti (i pastirskog Zivota), dve sceneimaju anagogijsko znadenje. To su obe scenesa Avramom, koje se neposrednododiruju sa deonim zidom stare apside: Avramov susret sa prvosve5tenikom Melhisedekom i Avramov doEekboZiiih izaslanika u mamvriiskom lusu. Ove dve scenese razlikuju od ostalih"po tome Sto nisu dvopojasne,'IeC su celovite slike velikog formata. One, nadalje, pokazuju vi5e zlata na pozadini i time se pribliZuju mozaiku trijumfalnog luka. Prodiranje zlatne osnove,ume. sto iluzionistidke pozadine (pejsaZi arhitektura), nije sredstvo stila vei - podev od ranog IV veka - obeleZjeevharistidke stvarnosti i neposrednog boZanskogdejstva.

r60

Sto se tide scene Susreta Avrama i Melhisedeka posle bitke protiv Amale-kiiana,to vi5e nije slika doga4aja, vei uoblidavanje evhariitidke zrtve, Melhisedek se pojavljuje u rasko5noj odori prvosvi:Stenika,kako je on obude! i pri crkvenim poslovima (tako je i na slici sklapania braka izmedu Mojsija i Sefore na j.uZnom, naspramnom, zidu). Isireci njega stoji veliki krater za vino sudeliceAvramovoj konjici koja se fribliziv"a, a on sam nu4i_hleb .jz opletene kotarice. U 6blakir iznad njega pojavljuje se poprsje Hrista kao Pantokratora, odevenogu purpur, kbi potvrduie"lttelhisedekovuzrtvu. scenu treba tumaditi u smislu pirmi ieu."iim'a, kao praobraz prid,eiia, a neobidna promena starozavetneistoriiske"slik6 odi grava se u blizini oltara. Kao- Sto u plastici sarkofasa tV veka, braci Kajin i Avelj prinose Bogu ocu klasjei jagnje kao znik tela i krvi Bozijeg, sina, tako i pod MelhisedekovomZrtvoh u Santa Mariia Madore treba razumeti prisustvo Hrista. Sa te tadke gledanopostaje iazumljivo qu, t3T9 gde boZanstvo nije oznaieno kao manus diiina, Togosposiaje delajuii Bog u istoriji jevrejskog naroda i u drugim sta"rozavetnim pridama. Hristos je i u velikom ciklusu Postanja u crkvi San paolo fuori le mura gnaj,BgS,koji,je glvgrjo svet, bica i [ude,-uniStio ih, opet stvorio i koji ih odrzava. Slika Melhisedekovezrtve je od velikog znataja za dalji raLvitak. ona razjasnjava pr.oces pre.obraZivanjanarativne slii<e stit ri toja treba da potseia, a istorijske slike u obrednu sliku koia zahteva " noboznost- Time je postavljenaosnova obredne slike u linetima oltara'u san Vitale; na ovoj slici.se Avelj i Melhisedekpriblizuju Hristovom olraru, Avelj sa jagnjetom kao znakom kv-r, a Melhisedek sa hlebom kao znakom Hristovoe tela. Ali ovaj liturgij;Fprizvuk nastavlja se u sledeiem mozaiku u crkvi santa Marija Maclore: Avram pozdravlja tri boZija doveka, dogovara se sa Sarom za pripremanje gozbe i posiuZujeih ia stolom'pod' smokvinim drvetom u mam.vrijskomgaju. Opet su hleb i vino prenaglaSeni; slika L'ozDeu.rylamvnJr preo_brazena je u svedanostprideta i u udesie Boga na evharistidgoj gglbj: I oyig je postavljena osnova daljem razvitku je?ne od najznadajnijihIiturgijskih kompoiiciia vizantijskeumetnosti. Vei u svetiliStu u San vitale. tri bozija dov-eka dine irediste kompozicije u.linetama, koja potpuno odgovara iineti sa Aveljem i Mclhised'ekomi njenom oltaru. odavde se razvila vizantijska ikoni svete trojicc koja je svima po_znata.preko majstorskog dela Rubljova (up. sliku u": umetnost u svetu,,Srednjovckovna umetnost istodneEvrope).'Isuviie dueo se Dre. viclalo da se u V veku mozc ytvrditi produb]javanje rrrisianJke ik6nografije, Sto je. povezano. sa.jakim, tegioSkiurui5".,i*, iirpoioi."j"* doba.Amvrosija, " Avgtrstinai Jovana Zlatoustog. I.ciklus na juznom zidu u crkvi Sa.ta Mariji Madore obuhvaien je jedinstven_om idejom i takode zapoiinje od oltara. oba starozavetnaciklusa.teku od trijumfalnog lu.ka ka ulazu. ciklus prikazuje osroboire.je jevrejskog raroda od egipatske vladavine, prolaz' preko "CrvenoeMoia i kroz pustinju, borbe Mojsija sa Amalekicanima, dlvanie rakona"i smrt velikog_ voile, prelazak preko Jordana pod voitstvom Isusa Navina, borba za Jerihon i zauze(e terra sancta. Nasuprot idile ciklusa o patrijarsima,

;g:,arilia.j:.

{R
\r '] il
'l

i.. ,

ffi,
Isus Navln I andeo. IseCak tz svltka Isusa Navlna u vattkanskoj ranohrlsCanskom uzoru). Up. stmne 1{?,161, btbliotecl (Koplra lz x veka po

i razara' ovde preovladuju, u neprekidnom frizu, sceneiz borbe,_opsade nia, riajde5ie kbmponovane u Siroke slike, jedne iznad drugih. Dok se pbreklo ovakve predstave borbi, kao borba na Gavaonu, ranije izvodilo c{ ireposrednoiz rimskih istorijskih reljefa, u najnovije vreme su jevrejske freske III vcka i rimsko slikarstvo u katakombamaIV veka prepoznati kao uzori, a ciklus o Isusu Navinu iz Santa Marija Mactore moZe se staviti u niz mnogobrojnih minijatura amvrosijanske Ilijade i vatikanske direktno preuzimaDvopojasni sastav kompozicije omoguiava Enejide. -popredno "takvih izduZeneslike s bile minijatura, koje su najde5iie nje o"kvirom.Iz ovih malih, figurama gusto ispunj6nih istorijskih slika, snaZno se diZu kvadratne velike slike kao vrhunac istorije izabranognaroda: naroda kao konadan s-pas uni5tenje faraonske vojske u Crvenom uz po*b" Moisiia - velika Mojsijeva molitva u bici sa Amalekiianima, i niredba Isrisa"Navina: "Neka sunce stoji mirno iznad Gavaona, a ti mesede iznad doiine Eionu. To su vrhunska dostignuia u predstavama

62

Mlnljatura lz Vergtluevog rukoplsa IV veka u Vatlkansl(oj btbltoteci u Rinru. Up. strane ll8, 110

istorijskih mozaika u V veku. Ako su na severnom zidu stvorene najstarije liturgijske kompozicje hriSianske umetnosti, onda je umetnik koji je radio lfr6jsijeue i irlavinove slike pojadavaoistorijsku iliku, na velikim icompozicijami, do po5tovanja dostojne predstavd sile boZanskog providenia. Dve 5feneracijekasnije, nastala su, pod Teodorihom Velikim, oba novozavetna mozaidka ciklusa u San Apolinare Nuovo, koja smo ve( analizovali. Oni nisu porectaniu neprekidnom nizu, ved su u skupinama od tri t*f dlana i okupljeni oko sredine. Smisaoneveze proizilaze iz skupina jednog zida i njemu naspramnog. Nije se, tu, teZilo da budu ispridani Livot i smrt Hristova, vei delovanje boZijeg sina redima i dinom, dudima i propovedima na zemlji, kao ni njeg-oipovratak u vednost kroz stradanje. Na zemlji kao i na riebu, ovaj bog nosi isti purpur i isti krst u zlatnom kolutu svog nimba. Samo jedno razlikuje njegov lik: u zemaljskom Zivotu je on mladiCki golobrad, dakle Christus victor, kakav se pojavio u Arhiepiskopskoj kapeli i ranije u dvorskoj crkvi Gale Placidije. Pri povratku Ocu, vei kod Tajne vedere i prvosire5tenidke molitve, on je naprotiv barbatus. Kao takav se od starina pojavljuje u predstavi ne6esko! cara na rajskom bregu u apsidama, u vencu zraka na temenima triiumfalnih lukova, a izmedu palmi u nebeskom sradu na teodosiianskim sarkofazima.Ove mirne ikoie iz San Anolinare\uovo su najveia suprotnost koja se moZezamisliti svim moiaicima teodosijanskog vremena. One imaju malo figura, malo boja (ljubi dastu, belu, zelenu, zlatnu); postavljene su na zlatnu pozadinu i ne pridaju nikakve dogadaje,vei su izrazreti i mirni znaci boZanskogizja5njenja. Farisej i carinik predstavljaju pravu i laZnu molitvu; ukazivanje na udovicu pred haznom je poredenje kao Sto se porede i plavi i crveni andeo levo i desno od Hrista koji sudi. Mozaici u Santa Marija Maciore Lele da budu videni; ove iz San Apolinare naprotiv ne treba ditati ved sluSati, jer oni izralavaju Hristovu punovaZnu red kroz sliku. Kada se materijal sa mozaika u apsidama,koji je u V veku srazmerno dest, dopuni materijalom koji se moZe rekonstruisati - a koji je knjiZevno poplastike - dobija se obireprezentativne svedoden i prepoznat u ogleda,lu lje tipova teodosijanskih i teodorikijanskih programa u apsidama. Kompozicija Hrista na rajskom bregu, izmedu Petra i Pavla ili dvanaestorice apostola, mnogostmko variral Ona najde5Cezadriava oblik traditio legis i odigrava se ili u rajskom vrtu sa palmama ili u nebeskom gradu sa dvanaest kapija. Sudeii po jednom Kampinijevom crteZu, takm kompoziciju rajskog brega imala je crkva Sv. Andreje u Katabarbari u Rimu; izgleda da je bila vrlo uobidajena i varijanta Christus victor sa velikim irux irtvicia na rajskom brdi; njega pokazuje Probov sarkofag u Museo Petriano i lateranski sarkofag br. 106.Povezanasa lavom i vasiliskom po carigradskom uzoru, ova kompozicija se ve( nalazila u dvorskoj crkvi Gale Placidije u Raveni, a alegorijsko poreclenje je u lineti crkve San Lorcnco Formozo, uz trem crkve Santa Krode. Ova crux invicta je izgleda u teodosijansko vreme bez izuzetka odredivala programe l! apsidi i liieta. Tako se i ilike prestola u Stuku iz Krstionice orfodolksnih dovode u vezu sa slikom u apsidi. Borbeni Hristos, koji stavlja krst na

,4

+q
kofagu iz Arla ona je predstavljena kao bazilika sa kapijom za mudenike kapijom za device i stolicama za apostole. SmiSljena kompozicija poka zuje ideju, koja se opet vraia na istovremenom mozaiku zapadnog zidi crkve Santa Sabina u Rimu; tu su ecclesia ex circumcisione i ecclesit ex gentibus personifikovane kao matrone, a ispod pojasa od pet lukovr stajali su Petar i Pavle. Njih je krunisala boZanskaruka, dok su se detir krilata bi(a nalazila izmedu predstave manus divina u isedcima. Tako r apsidi crkve Santa Pudencijana imamo najvelidanstveniju predstavu su Stine pracrkve. Ova apsidalna kompozicija nije sluZila samo za molitve vei je pre svega bila crkvenopravni dokumenat, kojim se izraZavalo onr Sto je Ignjatije iz Antiohije, u svom duvenom pismu EfeZanima, ovakr formulisao: ,Ono Sto je Hristos izmedu svojih apostola, to je episkol u vencu svojih vernikan. Ova misao o jedinstvu crkve postala je u teodosijansko vreme vidljivr i na deonim zidovima apsida. Tako se na trijumfalnom luku u crkv Santa Sabina, kao Sto smo videli, luk sa medaljonima apostola proteza( izmedu svetih gradova Vitlejema i Jerusalima, koji su pripadali crkve nom pojmu; u temenu se nalazio medaljon Hrista, a iznad njega su leb deli golubovi Sv. duha. Kad je Gala Platidija proglr-il4 crkvu Sv. Pavla zav{eme episkopa Lava I. nidna apsida ie dirbila triiirmfalni luk sa-moi plode, r plode, medalionom-Pantokiatiira, ko kb i i sti-nilazio-ispied-suEene s6lilazio-iipiid-sunEene nim medalionom-Pantokratiira, nim -Eeti-rikrilatr -teti-rikrilatr nimbu sasfavl sasfavli enom enom oa oa iiakova. iiakova. Ifredalionedalion- su--o-lfrriav'dla su--o-lfrriav'dla nimbu -Pelar_i zastupnrcr -e-lokupne celoKupne ze bica_u brca u jutqrnjem rur-nenrlu. . Yetat | ?avle_kao .Havlekao zastupnici ze lutarnJem qu4g;i maljske crkve (jevrejske i paganske) pozdravljali su Pantokratoia, pri pojasu, a Dvadesetdetvorica prate dva ar kazani u donjem staraca, koie prate doniem poiasu, staraca,koje, !<azagi handela, donela su mu svoje vence kao zastupniku nebeske crkve. Cel trijumfalni luk u San Paolo fuori le mura postao je tako simbol uni verzalne crkve neba i zemlje, a istovremeno i velike crkvene molitve trostrukog >Svet-svet-svet<. Sa ovog stanovi5tapostaje jasan dqveni trijumfalni luk,,koji je Sikst III kao rimski episkop, posvetio boZijem nagqdu u Santa Mariia Mattore naclovezujuiiie na efiski sabor. Oi nas najvi3e-obave3t6vaU njegovon temenom medaljonu nalazi se presto Boga sa krstom i golubom kao zna cima mesta Sv. Trojice, na koji se logos vraia posle svoje krvne Zrtve Ovoj hetointasi.a,koju okruZuju detiri krilata biia, ukazuju poitovanj, Petar i Pavle kao predstavnici zemaljske crkve i njenog jedinstva. Tim, je istovremeno obeleZenasuStina dasne trpeze - koja se nalazi na gra nici izmeclu naosa i apside - kao mesta za Zrtvu i kao mesta gde se uvel obnavlja inkarnacija. Oba sveta grada, Jerusalim i Vitlejem, kroz dij, kapije ulaze apostolski jaganjci kao pracrkva, obuhvaiena su u ovim cr kvenim idejama kao zemaljska ,podnoZjan. Tajna otelovljenja i nastan ka crkve objavljuje se scenamaBlagovesti i Sretenja, Poklonjenja istoi nih mudraca novom caru i Poklonjenja pustinjskog kralja Afrodisija kao i Odbijanjem istinitog carstva od laZnog zemaljskog kralja Iroda dime ie izazvano ubistvo dece. Ove scene na triiumfalnom luku u Santr Mariji Matlore nisrr predstave prida iz Hristove mladosti, iako je korii iena'apokrifna legenila. Protiv ioga govori vei istaknutost zlatn6 osnov, i blistavost prikazivanja, Sto je suprotno vedini slika Starog zaveta l

rame, predstavljen u lineti Arhiepiskopske kapele, kao i na zabatu gradpovorke u \ R.r{z ske kapiie u Raveni naslikane na teodorikijanskom mozaiku San Aiolinare Nuovo, vodi poreklo iz teodosijanske tradicije, koja se ogleda u Christus ambulans super apsidem et basiliscum na Stuku Neon5ve krstionice. Ovaj Hristos ia kritom, koji se u justinijansko vreme io5 jednom ponovo vrada u San Mikele in Afridisko u Raveni, predstav' Iia neku vrstu umetnidkog priznanja Teodosijanskoj dinastiji. Skoro svi sarkofazi sa figurama ranog V veka u Raveni pokazuju reprezentatifnu predstavu mai'7stas domini potpuno izostav|hludi icenslu predstavu. Ova teodosijanska tematika, koja se ved u Rimu probija na monumentalnim kompozicijama pod grdkim uticajem u krugu sarkofaga Basusa, ne moZe se zamisliti bez uticaja Carigrada i Male Azije. Hristos sa berje najreprezentativniji primer ovih sredi5nih linskog Sidamara-sarkofaga i poboTnih kompozicija, k"oidnas navode da na oin6vu ravenske plastike sarkofaga, ukra5enih frizom i stubovima, zakljudujemo o izgubljenim varijantama kompozicije Majestas u apsidama. Sarkofazi iz San Frandesko i Santa Maria in porto fuori u Raveni pokazuju takvu prestonu kompoziciju. Na sarkofagu Pinjata Hristos sedi na frestolu iinad lavova i vasiliika; na Ekiupe-rancij6vom sarkofagu i na iarkofagu sa traditio legis u Nacionaliom iruzejuj Hristos je pridstavl;en na raJskom bregu izrietlu Petra i Pavla i izmedu dveju palmi. Tema Rinaldo-sarkofuga i sarkofaga sa stubovima u katedrali u Ferari je Hristos na prestolu koji prima apostole Sto prinose vence. Varijante takvih centralnih kompozicija bile su u Raveni brojne. -,. - I kompozicija Hrista na zemaljskoj lopti, koja se prvo pojavljuje u crkvi Santa Konstanca, ima svoj nastavak u V veku. Na teodosijanskom sarkofagu iz Arla, sastavljenom iz delova, takode se pojavljuje Hristos koji god.-upelreblj-enakao sedi na zemaljskoj lopti;'ova tema je oko,46,0/70. slika u apsidi crkve Santa Agata dei Goti, koja se nalazi na ulici ka Viminalu. Nestale apside u oratorijumu na Monte dela Dusticija u Rimu i u zavetnoj crkvi San Dovani Evandelista u Raveni, prikazuju Hrista na prestolu izmedu apostola koji mu ukazuju po5tovanje. Iz vremena neposrednoposle Amvrosija potide mozaidka scena,-nazlatnoj osnovi, iz crkvelS;rn -Akvilina u Milanu; ona predstavlja mladaladkog Hrista koji poudava u svom kolegijumu apostola. Na ovaj nadin moramo da zamislimo i prvobitni mozaik u apsidi crkve Santa Sabina, koji je morao da ustupi mesto freskama Cukarija. Ova tema se - u vreme rimskog episkopa Inokentija, na mozaiku apside u crkvi Santa Pudencijana - pojadava u kompoziciju apostolske pracrkve. Kada se za njeno tumadenje uzme u obzir i Cakonijev crteZ, u pitanju je sabor apostolske pracrkve, u dijoj sredini Hristos na prestolu, iznad jagnjeta na rajskom bregu i goluba Sv. duha, sedi i poudava. Njemu najbliZe sede Petar i Pavle, a njih kruniSu Zenskepersonifikacije jevrejske i paganske crkve. Iznad Hrista - izmectu svetih jerusalimskih gractevina - izdiZe se, u nebu jutarnjeg rumenila, visoki ukra3eni krst izmeclu Sestokrilnih Zivotinja, koje obeleZavajubiie i snagu logos-a.Ova kompozicija se prikazuje i na poletlini milanskog sarkofaga sa gradskim kapijama, kao i na jednoj grupi galskih sarkofaga sa predstavom ecclesiacaelestis; na sar-

166

istoj crkvi, koje su date slikarsko-iluzionistidki. Scena Blagovesti sa Marijom i sa Gavrilom koji sa sobom vodi goluba Sv. duha, pretvorena je u prestolnu scenu nebeskeaug,usta-e. Maiiiinom prestolu iu podredena deliri snaZnakrilata andela, Sto je sasvim neobidiro, a ovde si prvi put predstavlja na Rimskom tiu. I b[agovesti snaZnoganttela Josifu'prilaloduju se ovoi velidanstvenoiandeoskoi predstavi.-Takav andeo s6 nalizi i izmetlu Marije i Josifa kada donose'Firista kao dete u hram Simeonu. Tamo gde mudraci ukazuju po5tovanje novom caru, on sedi na velikom ukra5enom prestolu izmedg majke \,Ia{je i Ane, ispod svoje zvezde.Njegovi su straZari, iza prestola, detiri krilata arhanatelau belim haljinama. I kada sveta porodica sreie kralia Afrodisiia u pustinii. iza dedak-a Isusa gtoje dva_andela kao snaZna zastita. tak6 ikonoloSlii program trijumfalnog_luka o,bjavljuje oltar kao mesto na kome su, pri svikoi liturgiji - ka{a se Hristos ponovo rada u evharistiji - priiutni and6li. Tu ie poreklo najveie i nijsudbonosnije nove tvoievine teodosiianske ikonbgrafije._Marija je sada augusta, a andeli u tajni oltarske evharistije spar\i,, jaju nebo i zemlju. Jedna od najranijih apsida istodne grdke umetnosti jeste ona u crkvi ,{bn Iosios David u S6lunu. Ovde se radi d pravoi1gglgjii"nu osno'o.,9. stiha kosom, kr@Mhdiiki eolobial ttfist6fii-augom stastim nimbom i u purpurnom odelu sedi na dugi usred-bogato oblikovanog rajskog vrta; on le okruZen mandorlom koju nose dEtiri krilata biia, koja su ovde predstavljena kao tetramorf, a prekrivena su sa hi-kao ljadu odiju- svevidei-egBog9.-Proroci tumade vodu izvor koji daje Zivot. Apsida je najsvetija kuia hrane za du5e vernika. Srodne teme su ]<qsnijedesto predstavljane u manastirskim crkvama i kapelama Kapadokije i Jermenije, Egipta i Latmosa. Mozaik u Solunu, pak, koii ie po tehnici i stilu blizak onome iz crkve Santa Pudencijana, kao i mozaicima V veka u Milanu i Napulju, nalazi se na podetku niihovog razvitka. U ka-mpanskomprostbru- je, u vreme Paulina iz lriole, iz'vesnopostojao apsidalni program, koji je predstavljao Sv. Trojicu. lJ apsidi-Basi[ica a-postolorumkod groba sv. Feliksa, video se nebeski krug, okruien sa dvanaestgolubova, sa srednjim ukraSenim krstom iznad raiskog vrta sa ruZama,ljlljanima i palmama; na dervororeinom brdu jagnje b6Ziie gleda ka goiuliu koji se otiskuje sa krsta. Odozgo boZaniki iuka kiun"i5e krst. Tumadenjeu smislu pia Trinitas unitas dao je sam Paulin iz Nole u svom natpisu: >Dettm revelat eox paterna, et Spiritus, sanctam fatentur crux et agnus victimam, regnum et triumphum purpura et palma indicant(. OrLizridito obeleZavaovaj, Trojici posveien, iajski vrt kao pravi petra ecclesiae.Slidna je bila kompozicija apside u bazilici u Fundi, u k-ojoj j9 po redima Paulina iz Nole, stena crkve bila sedescrucis et agni, slidno kao i na istovremenom kovdeZidu od slonove kosti iz Pule. Na ovom prestolu boZijeg jagnjeta, \gji istovremeno oznadavaodvajanje jaraca od ovaca,istovremeno je dakle epifanija i parusija; sa zenita - gde se nalazila corona yitae u manus dittina - otiikuie se golub -Sv. Sv. du]ra. Teodosijanska cru)c invicta odreduje ovde biie delujuie Troiice. Tema crui caelestisu mandorli i u vencu od dvanaesl eolubova nalazi se istovremeno u krstionici u Albengi i u Lavrentijevom-oratoriju dvorske

Jezeklu I Markov lav. rsedak iz mozalka u apsldl crkve Hostos Davld u Solunu. sredlna v veka. Up. strane 94,168,

crkve.GaIe Placidije; u izmenjenom obliku se nallazii u kampanskim zvek+p-olamateod_osijariskog vremena, pre svega g Mitroni u San 1dgs.tim. Prisko kod Kapue i u kupoli male seoske cikve u "Kaianarelo kod Kazarana.U San Prisku kod Santa Mariie u Kapua vetere apsida ie. sudeii po bakrorezu Mihaela Monahusa sadiZavala-dudoDuhovi. IznLd malog kvadratnog prostora kapele Matrone i danas je zasvoitenrebrastim svodom;. njegova rebra su prekrivena ogromnim palmama, izmettu kojih se razvrJa razviia tema tema vlnovog vinovoe dokota. U lineti vinovog linetf kod ulaza tlaz.i je ie predstavljeno nredstavlien. ,, u i^rd,, iondu poprsje Pantokratora, u bodnim linetama prazni presto sa lolubom prazni-presto golubom Sv. duha i monogramom Hrista izmeitu orla i krilitoe bika."Druea lineta pokazuje - izmedu saduvanog krirlatog homo I nestalog [rilatog l"g - jedan,_ danas uni5-tensimbo-I.Naspraim linete sa predstivom panl tokratora nalazi se apsida sa Silaskom ioluba Sv. duha'. pokazalo se da sy.e, ov.evarijante teodo{janskog oblikovlnja apside zavise u krajnjoj liniji od velike tvorevine Trojice u apsidi crkve Sinta pudenciiana u ninru. Najzad, mora da je vei u vreme Teodosija postojala predstiva Majestas-

r8

Lo
-Marije, koja prikazuje Mariju na prestolu sa detetom. Ona se nalazila u petobrodnoj Basilica Suricorum u Kapua Vetere, koju je episkop Simah oko 430. god. posvetio Bogorodici; izgleda da je Marija ovde sedela na prestolu rlsred evharistidkog Cokoia l"oze.Mac6ki je ovu apsidu sa Ma. rijom iz Kapue uporectivaopo lepoti sa apsidom u Santa Marija Madore u Rimu. Od vajkada predasnacrkva Rima je, dakle, sa naivedom verovatnoiom takotle posedovalaapsidu sa Marijom; nije iskljudeno da je to -uzoru j'e ondi Jakopo Toriti bila Bogorodicd u vinovoj lbzi, po dijem stvorio svoju srednjovekovnu Mariju u apsidi. Zbog nagla5avanja,koje na trijumfalnom luku - pored lvtaiije - pripada i irhandelima"uz njdn presto, nije iskljudeno da se vei u crkvi Santa Marija Maclore u Rimu nalazila onakva Madona kakva je kasnije, za vreme Jovana VII, nasli kana u Santa Marija Antika u Rimu i kakva je bila uobidajena u VI veku
Mozaik u crkvl Sv. Dimitrlja u Solunu. Oko 600. god.'Up. st.anu 2j0.

u Poredu, u Kiti na Kipru, u Carigradu i u Apolonovom manastiru u Bavitu. Da je i Hristos ved u vreme Teodosija bio predstavljen izmedu -oB dva andela na straZi, postaje verovatno zbog dinjenice Sto je u dvorskoj crkvi Teodoriha Velikog, na juZnom zidu, presto sa Pantokratorom na nebeskoj poljani, izmedu detiri arhantlela, bio naspramno postavljen prema istovetno oblikovanom Marijinom prestolu na severnom zidu. On mora da je takode imao duZu tradiciju i kasnije je obeleZavao apsidu u crkvi Santa Agata Madore l Raveni. Najzad treba ukazati i na to da i straZa kod krsta pripada tipologiji teodosijanskeapside, pri demu Petar i Pavle ili dva arhanalela duvaju veliki krst u sredini, Usamljeni krst u apsidi crkve Sv. Irene u Carigradu ima svoje prethodnike u teodosijanskim kompozicijama. VeC u V veku se na amuletima dosta desto pojavljuje crux caelesti.sizmetlu kneZeva apostolA, a u San Lorenco Formozo Petar i Pavle stoje ispod zvezdanog krsta.'Takvu apsidu je, prenna Aggellrsqvoj Liber poniificdlis, imala i B-asilica apostol6Vim, fiojti 3Jbfis-top Neon, graditelj krstionice, sagradio u Raveni; kasnije je nazvana San_Pijelro Maclore, a danas je to crkva San Frande_sk-o. Na osnovu ovih tragova se moZe pretpostaviti da i dva anclela euvaju krit. Sa oprezom se rioile zakliuditi, da se i u crkvi San Stefano Rotondo u Rimu slidna straZa krai kista nalazila vei u prvobitnoj gradevini, kao Sto je ona iz VII veka, dti danas saduvana,samo Sto su nekad, mesto Primusa i Felicijana, straZu drZali Petar i Pavle. Iz istorije mozaika V veka moie se i5ditati hijerarhija communio sanctorum; ona podinje od boZanske ruke, Pantokratora i goluba Sv. duha, i stepenastose spuita od neba ka zemlji, preko serafima i heruvima, snaga Logosa, jevandelista i apostola, mudenika i devica. Iz vremena izmedu Teodosija Velikog i Teodoriha oduvan je dovoljan broj programa dekoracije kirpola i ta-vanicada bi mogli sebi da stvorimo slikir oie nevidljive crkve u redosledu umetnosti. Nebo na svodovima moZe da bude predstavljeno pomotu zvezda, ptica i cveda, kao Sto je to, naprimer, na bbdnim svbdovima crkve Sv. Gebrgija u Solunu. Ali, liao Sto sino videli, ono moie da se pojavljuje i kao sjaJrio zvezdanonebo, kao naprimer u krstionici San Dovani in Fonte u Napulju, u oratoriju San Lorenco Formozo u Raveni, u kupoli crkve u Kazanarelu i u San Pi'isku kod Kapua Vetere. Palme, kantharoi sa vinovim dokotima, venci voda, krst, monogram Hrista ili Agnus Dei, obelelavaju hri5dansku su5tinu ovog neba. U Lavrentijevom oratoriju, u dvorskoj crkvi Gale Placidije, obeleZava ga sjajni krst usred zvezda, koji je opkoljen krilatim snagama logos-a.I pauni i feniks pripadaju njegovim biiima, njega nose palme, ali isto tako i simboli ievanclelista; oni su iz tog razloea ved u kr5liqnici u Napulju ukra5avali-konhe, koje predstavljaJu donje zvezdano nebo. Kada se u trompama vizantijskih kupola - vei u Svetoj Sofiji u C.arigradu- detiri kdlata biia uvik ponavllaju, ona.imajy svoje poreklo u centralnim gradevinama sa kupolama iz teodosijanskog vremena. U tome su jednake sve centralne gradevine, bez obzira da li su mauzoleji, krstionice ili svedanecrkve. Ovaj sadrZaj kupole se danas najjasnije prepoznaje u teodosijanskom mozaiku kupole u crkvi Sv. Georgija u Solunu, po5to je ona sasvim odi5-

[,

z4
iena. U najvi5em temenom krugu detiri velika andela nose presto logos-a, koji znadi obeleZavasredinu crkve i njenu najveiu visinu. Ovde treba traZiti prasliku kupola sa Vaznesenjem,kakva je ona u Svetoj Sofiji u prstenu kruga, postav. Solunu, uKrasena Solunu, ukra5ena mozarkom. mozaikom. U ctrugom drugom prstenu koji je kruga, l(oJr Je postav. lien oko ovog najviSeg ljen naiviSeg misterija loeos-a, treba - po tragovima mozaika misteriia logos-a, - rekonstruisati apostolorum; on okruZuje srednju sliku sliku sa rekonstruisati communio communio apostolorum; okruZuje srednju u-srednjovizantijanctelima, ukazujuii po5tovanje na isti nadin kao Sto, u srednjovizantijskim predstavama Vaznesenja i Duhova, to dine apostoli, ili - u predstavama u kupolama sa Emanuilom - starozavetni proroci. Ovde u Solunu nalazi se-pred nama pnobitni tip ove hri5Cansk6kupole sa koncenprstenovima; razlog viSe da smatramo da je i prototip tridnim kruZn_im kupole sa Postanjem.koja nam je oduvanau predvorju crkve Sv. Marka u Veneciji, nastao u teodosijanskom vremenu u Egeji. Dvadesetdetiri sveca su imala svoje mesto u ovom kr"r:Znomprstenu Rotonde u Solunu. Ovde ne moZe da bude u pitanju VaznesenjeHrista, vei slika epifanije staraca. Pantokratora sa poklonjenjem i velikim aliluja dvadesetdetvorice U donjem kruinom prstenu nalaze-se- danas viSe neosporovane- arhitekt6nske slike; u-osam odeliaka prikazuie se po iedna trodelna sakralna gradevina'sa po dva grdka s-veca;metlu nSinia su Filip, Terin, Cirilo, Vasilisk i Prisk, Onesifor i Porfirije, Kuzman i Damjan. Ne samo da arhitektura i sveci u molitvi dine nerazdvojno jedinstvo, ved je ovaj mozaidki prsten tesno povezan i sa prstenom dvadesetdetvorice staraca. U Rotondi u Solung .s_u, dakle, stupnjevito predstavljeni.-najvi5e nebo logos-a,nebeska i zemiliska crkva, kalio je to- teoloSki-obrazloZioDionisije Areopagit. NaSa analiza mozaika u apsidi crkve San Pijetro.e Prisko kod Santa Marije u Kapua \{gt_erepokazuje da, u okviru teodosijanskih kupola, moZemo i za predstavu duhovskog duda Silaska Sv. duha da pretpostavimo koncentridni sistem kruZnih prstenova. Pored sistema kruZnih prstenova, za teodosijanske sklopove kupola postojale su i radijalne sheme, preuzete iz slikarstva u katakombama. Najbolje oduvan primer iz ranog V veka je u gradevini sa ugaonim ni5ama krstionice San Dovani in Fonte kod bazilike svetog Januarija u Napulju. U krugu vedite plodnosti, koji je oblikovan Zivotinjama i biljkama, iznad piscina-e blista plavo zvezdano nebo. Na nebu lebdi krst, a njega kruniSe boZanskaruka. U vencu stoji feniks sa nimbom, okrenut istoku i jutarnjem rumenilu; feniks je tu kao ptica vaskrsenja iz mrtvih i kao simbol kr5tenja. Veliko drvede sa plodovima, koje izrasta iz oktogona, drZi venac. Trapezoidnapolja, koja na ovaj nadin okruiuju gornje nebo, obznanjuju dudo uskr5njeg jutra i Hristovu vladavinu svetom, dudo vode Zi vota i tajne hleba i vina. Trompe posvedenejevandeljima nose ovaj venac misterija i tako bukvalno lebde izmettu neba i zemlje. Na svakom deonom zidu, jaganjci i jeleni, sa pastirima izmeclupalmi, oznadavajukr5tenje kao izvor Zivota. U ovoj visini kubus, tj. piscinu, okruluju stojedi apostoli, odeveni u belo, kao nosioci i svedoci nebeske divote i svedoci vaskrsenja kr3tenika iz svete vode Jordana. U krstionici u Napulju nalazi se jedanbd najraskoSnijepovezanih i najosmi5ljenijih progrimi, sa gledi5ta relavanja misterija, koji su u ranohri5dansko doba zami5ljeni za centralne graitevine.

\)z- 1)1 rf*lrr

Ne mnogo kasnije-episkop Neon je pored saborne'crkve u Raveni sagradio svoju duvenu krstionicu, takode kao gradevinu sa usaonim ni5ama. Ona je bduvanasa,celim svojim ukrasom i*danasjo$ predstavlja celovito umetnidko delo, u kome se mozaici na plavoj osnovi i SareniStuk spaiaiu u velidanstvenojedinstvo boje i oblika. Krstionica je sagradena ok<j o-kto a iznad_oktogonapodiva okrugla kqp_o-!a. Odatle proiBgnalne pi-scina-e, zilazi za ikonologiju karakteristidna trospratnost. U-riasivnom doniem spratu, koji sadinjavaju konhe i slepi luci koji se smenjuju, predstavljene su svete prilike u zlatnim vreiama na plavoi osnovi. Srednii sprat ima pod velikim hlcima,osam velikih prozbra kbje nadvisuje iedan luk, a flankiraju ih dva luka. Levo i desno od svakoe prozor; sri pod lukorn-,p predstavljeni apostoli i jevantlelisti u Stuku, nirh- g*!ai3_t_nd-_bro_i"j ir-,",," nad njih su vidljivi simboli borbe i spasenjadatl u reljefimiu Stuki:, kao' ' Jona i Danilo i Christus ambulans siper aspidem et bisiliscum. Trodelna kupola se-zasvoduje iznad osam umetaka vElikihluko:ria. Trozvuk, koji se horizontalno razvijao kroz dvadesetidetiri mala luka srednie zone, nastavlja se kr.oz tri \once_ntrid_na kruga u zenit_u, U spoljnom kruZnom prstenu mozaika vlada zakon liturgije u distoj predmetnoj simbolici, bez ijedne figure. Svako od osam polia sa slikinia ie - kio u Rotondi u Solunu - _trodelno;u srednjim apsidama, to jeit iznad temena velikih lukova, prikazuje se oltar, u obliku _stolana ddtiri stuba, i na njemu jevandelje;.izmedu su po dve episkopskekatedre i presto Sv. Trojite, onog oblika u.kojem^ga,istorremeno, Sikst III predstavlja na mozailiu deonog zida apside u Santa Marija Madore u Rimu. U ovbm kruZnom prsrenu zvudi, u trodelnom ritmq prestola i oltara, liturgijska himna crlive slavljene na zemlji, himna koja kaZe da - kroz i-evandeliaobiavlieni logos silazi sa prestola Trojice u svakom dinu evharistidke irtv; da bi kr5teni.mogli da se gzdignu. KruZni prsten koji se nalaziiznad toga podeljen je pomoiu nebeskih biljaka, a spojen nebeskim velen; on iaarZi ctvanaest apo_stolasa vencima u rukama; oni okruZuju temeni krug, sa misterijo-m Hristovog krStenja u Jordanu, na taj nddin Sto se peiar i Pavle nalaze u osovini pros-torije. S-tojimo ovde pred najupedatljivijim umetnidkim svedodanstvomhriSianskog pogleda nl svet u vieme ieodosija. Ova kompozicija mora da je ostavilfdubok utisak na ariievce u doba Teodoriha. Teodorih je, na1me,naredio da se, kod njegovl crkve -poijednostavSanto Spirito, u tamo5njo,j.krstionici,ponovi ista tema ali u rJenom oolrKu r oez uoedurve snage. U njegovo. vreme je mozaikom ukraSen svod male kapele u arhiepiskopskoj palati; u predvorju kapele se nalazi christus vicfor koii stavlia sv6i je ovde predstavljeno na krstastom svoilu; no dok sri krst na rame._Nebo u teodosijar-rsko vreme-detiri rebra koja se diZu iz uglova, najdeSie popqnjena palmama ili drugim nebeskim drveCem, ovZe stoie strmo takoreCi sa detiri podnoZja.sveta- detiri krilata arhanctela;-sapodignutim rukama u molitvi, oni drZe u temenom kruzu Hristov monos-ram-kao nebo. Izm-edunjih lebde detiri krilata biia kao boZanske snag6 Logosa. T_o je.velidanstvena t9m?za oltarski prostor koju je, kao Sto j-e poznato, Maksimijan u San Vitale preneo u prezviterijum.-Ovde detiriaihandela drZe venac voia sa agnus Dei u zvezilanomnebu. Kada je papa pashalis I

t72

upotrebio ovu temu za malu Zenonovu kapelu u Santa Prascdc u Rimu, temeni medaljon je dobio poprsje Pantokratora. Iz ovog hijeratidno stepenovanog nebeskog redosleda, koji je vodio izgrattivanju snaZnog anclela u teodosijanskoj i teodorikijanskoj umetnosti i koji crkvenom prostoru daje karakter ikone, naslaje u mozaiku, Stuku i plastici, kao novi oblik slike, izolovani lik sveca, koii poznajemo inade tek iz vizantijskog doba. Od samog podetka izdvojeni svetitelj je dvojno predstavljan: s jedne strane kao stojeii lik, s drr-rge strane kao rnedaljon u poprsju. Vei u mozaicima na stupcima crkve Sv. Dimitrija u Solunu, dve predstave svetaca ne pripadaju sastavu VII veka, vei Sta viSe V veku. U krugu San Lorenco Madore u Milanu stvoren je izgleda najradikalniji proboj ka ovoj vrsti monumentalne svetadke ikone. U kapeli San Vitore al ijel d'oro su sveti Amvrosije, Gervasije i Protasije predstavljeni na jednom zidu na plavoj osnovi; Maternus, Nabor i Feliks su na drugom predstavljeni deono, bez pokreta, kao ikonama slidni stojeii likovi. Nedavno su u predvoriu crkve Sant Akvilino otkrivene ne5to sta"(povremeno, kao u crkvi Sv. Dimitrija, sa rije figure svetaca istc vrste jednom ,govoreiomn plodicom za obja5njenje). Istovremeno se u kupoli pojavljuje poprsje svetog Viktora u vencu od voia. Oba oblika nastaju, dakle, istovremeno. Isti zakon je upotrebila carica Gala Placidija za svoju zavetnu crkvu. U medaljonima trijumfalnog luka bila je cela teodosijanska dinastija predstavljena u poprsjima, a u apsidi su se zajedno nalazili stojeii ravenski episkopi, i car i carica. Mi smo videli, da se takva poprsja u medaljonima upotrebijavaju i za trijumfalne lukove sa apostolima, u dijoj se sredini nalazi medaljon sa Pantokratorom. U izdvojenom obliku se medaljon pojavljuje i u temenu trijumfalnog luka Gale Placidije u San Paolo fuori le mura i u jednoj lineti u San Pijetro e Prisko u Kapua Vetere. Medaljoni sa carevima i apostolima nastaju, dakle, istovremeno kad i ikone u tondu, tako da se mora pretpostaviti i uzajamni uticaj izmedu carskih i hri5ianskih stoieiih fieura u mozaiku. Mi smo videli da je Rajderova ploda u Minhenul koia iotide iz teodosijar-rskog vremena, preuzela iz arhitektonske plastike kako tondo ievanilelista tako i pojedinadnu fieuru u niSi. ZnaU da su oba oblika svetadke ikone nastala istovremeno; od podetka su upotrebljav^naza personifikacije likova, kao 5to su to jevrejska i paganska crkva na zapadnom zidu crkve Santa Sabina, a za Petra i Pavla kao straZare na vratnicarna na istome mestu i u Lavrentijevom oratoriju Gale Placidiie; izdvojeni sveci stoie oko piscina-e u San Dovani in fonte u Napulju. I arhandeli se moraju zamisliti u ovom obliku. Teodorih Vcliki, koii je krajnje po5tovao crkvu u Rimu, sledio je ovu tradiciju na taj nadin Sto je naloZio da se visoki pravougaonici izmedu prozora njegove dvorske crkve, koja se danas naziva San Apolinare Nuovo, ukrase mozaikom sa frontalno stojeiim likovima na zelenom travnjaku, ispred zlatne pozadine; na severnom zidu su bili predstavljeni proroci Starog zaveta, a na iuZnom zidu apostoli i jevandelisti Novog zaveta. Tako se istoriia figuralne ikone sa predstavom celog svetitelja rnoZe proditati sa teodosiianskih i teodorikiianskih mozaika.

Mozajk

nr

sl.upcu, sa predstavom u crkvi Sv. Dimitrija

S v D.imitrija prelekta izmedu Leont j j a t episkopa u Solunu. Oko 629-64S god. Up. stranu 230.

Jo!ana

174

K9
omiljen-o mesto tonda su krivine. I ovu sliku svetacau tontlu preuzima Teodo-rih.U Arhiepiskopskoj kapeli u Raveni, krstasti svod sa detiri arhanclela i detiri simbola jevandelista podiva na detiri siroke krivine sa neprekidnim me.daljonima,u kojima se prepoznaj" pop.ili-aiiitus victor, Petra i Pavla, A1d1ej9 i Filipa, ali i Hiisogona, Kasilana, Eufemiie i. Evge-nije,Perpetue i Felicite. u monumentalnim srikarslvu ie porekio drvenih ikona, oko kojih se uglavnom vodila velika ikonoboradki bitk". Ako je u IV veku hri5ia.nski sarkofag sa stubovima, koji jebrzo i raznovrsno.menjaosklop i stil, bio stvarni nosilac umetnidkog"razvitka u plastici, to se u v veku potpuno menja. I jedinstvenostslila plastike sarkofaga u V veku se isto- tako gubi kao i vradai"iu ;G;Ti-ri.in .udionica. U samom Rimu.ne postoji vise znadajnapr_oizvodnja sarkofaga posle zauzpcT.Eradaod, Alariha. Poslednja rimska faza u vreme Gradiiana i reodosija I prenela je. - u,$im,u kao.i.na drugim mestima _ i ni sarkofage temu monumentalne s.like koja iziskuje poboznost i koja se razvila"u apsijlama i trijumfalnim lucima crkava. \apusta se visespratnost. Na pr.ednJoj i na _bocnim.stranama sark-ofagaovladuje jedna jedina tema, diji centar je- Hristos kao car, pantokralor ili ka<i .t8iteli: i l.r'st.mozesada da postan-e ""pou"aiui srediste,bilo da su u pitanju ceremonija aklamacije apostola,bilo niihovo prinoSenievenaca. vaznije je.Sto rimske radionice vise niiu vodeie. Stvaraju se novi centri oko velikog_Amvrosija u Milanul njegova proiz_ 91gi-zyo{nje,..narodito vodnJa-Je-utlcala na celu gornju Italiju sve do provanse. Narodiio se tip .sarkolagasa predstavom.nebeskogierusalima i predstauom n"u"r[" oazulKe, crJr su rasl(osni primerci ukraseni sa sve detiri strane, siri iz p_re-ko"Bornje. Italije u, jrl?lu Francusku. U provansi postaje najS-t"11 pre Arl.srediste.proizvodnje hrisianskih sarkofaga. ovde se u toku tri generacije,brzo iz.vrsila asimilacija rimskog stila-IV veka. Kao rezultat roga -nastalrsu galski sarkotazi sa frizom,.sa drveiem i sa scenamaduda, pak,oni.sa ii"bo"i-a, lllgiito J:ojedinadnim aposto-limapod lucimi prlastnma i drvedu. U "a Stradanja AfLu i_Nimu se onda takbzvani sarkofag pretvorio u veliku kompoziciju Hristovog carstva. oko prelorii u"Lu n"staje } Provansi podvrsta motiva Hristi izmedu dvaniest apostoiu. ro Je sarkotag.sa plqdstavom nebeskog sabora, kome inade, u ipsidi bazi uKe, predsedava Hristos. Koliko mozemo danas da prosudimo, ovaj tip sarkotaga ostaje ograniden na juZnu Francusku, isto-kao i motivi rrilsti KoJrseor na zemauskoj lopti, a koji je srodan motivu traditio leeis. po_ red sarkofag-a sa ven_cem zvezda,za provansu je narodito karakteiistidan cesto zastuplien tip kanelovanih sarkofaga, koji u srednjem polju pokazuje.m-la*ia8kog thristus vtctor (iikia"fblo"iu.rog sa plrorkin"'rom t<ttrora/. u u-alul se q ovom poznom vremenu nalaze, kao i u celoi sredo_ zemnoj oblasti, sarkofazi iz radionice u Arlu, sa predstavom preiaza Jevreja, preko Crv,enogmora, kao i sarkofazi'koji predst".,rlj"j;-Hii.tou ulazak u Jerusalim i njegova.duda na. jezeru Vitezda. Na 3arkofagu iz Servana, najzad,-udinjen je jedini poklsai u plastici sarkofaei-a"a se Hnstov put stradanja predstavi u neprekidnom nizu, od Getsimaniie do vazneseniana nebo. U V veku Arl prepuSta svoju ulogu Marseju. Ovde nastaju poslednji sarkofazi sa Stradanjem, traditio legis i aklamacijom u staiohii5ianslioj umetnosti, u plitkom reljefu, u razblaZenomi postepeno sve viSe ukodenom stilu figura, pretvarajudi polako sarkofag u obliku sanduka u oblik skrinje, neprekidno satimajuii sklop stubova u jednostavniju podelu polja. U najpoznije sarkofage u Sen Viktoru, plodiru istovremeno novi motivi, koji nisu uobidajeni ni u Rimu ni u Arlu; s jedne strane nalazi se izmedu palmi Stit, koji nose Viktorije, sa prestolom Hrista kome Petar i Pavle ukazuiu po5tovanje. S dmge strane je alegorijska scenajagnjeta boZijeg na rajskom bregu, iz dijih reka piju jeleni, uokvireni tajnom prideSia (duda vina i hleba). I poklopac jednog takvog sarkofaga pokazuje ovaj novi zakon kompozicje: iz kapija svetih gradoia, Vitlejimi i Jerusalimd,izlazeapostolski lagniad izmbdu palmi, iduii ka pobednidkom Hristovom vencu.Verovatno u Marsej, koji je uvek imao Zivu trgovinu sa Carigradom i Malom Azijom, prodire grdki talas, koji dolazi iz Egeje, u krajnjoj liniji iz Carigrada.Bez Prindevskogsarkofaga iz Carigrada, ove kompozicije u Sen Viktoru u Marseju nebi se mosle zamisliti. Ovi tradicija sc nastavlja u jugozapadnoj Galiji. Tu je izgleda Tuluza bila centar. U sarkofazima,najde5ieu obliku skrinje, sa sedam do devet niSa, i sa stubovima, pilastrima i poljima, pod lucima, zabatima i u pravougaonim poljima najpre se nastavlja motiv izdvojenih apostola i proroka i motiv dvodlane grupe. Vidljivo je sve veie izdrrtavanje i izoblidavanje likova, sve apstrlktnili izrdz lica, kao i nepouzdanostu sklopu. Stubovi gube svoj zadatak, ornamentalno su postavljeni u polja, onda postaju suvi5ni i, najzad, zamenjeni su prugama. Smanjivanje broja fi gura dovodi do toga da je, na kraju, samo srednje polje-s figurama, a i ono se najdeSiezamenjuje Hristovim lovorovim vencemili dokotom loze. U polja prodire onaj ornament koji ovladuje i koji smo navikli da naziiamo akvitanskim: to je najde5d6 dvokril-no oblikovano li5de Zivota i i Moamotivi lista. Ovaj razvitak ie u Tuluzi, Nimu i Narboni, Bezijeu "Sare kanesaku, Rodezu i lilnu jasno bpipiljiv; pridruZuju se i uglaste lura i kr5lju5ti, kao i zvezdani kvadrat. Nastaje jugozapadna galska provincijska umetnost, koja potpuno gubi vezu sa vizantijskom drZavnom umetno5iu, mada u XI veku opet umetnidki dejstvuje u protoromanskoj renesansi u Tuluzi i Arlu. Razvitak u Spaniji se odvija jo5 radikalnije. Svi Spanski sarkofazi konstantinskog vremena, koji se danas nalaze u Geroni, Madridu i Martosu, predstavljaju rimski i galski uvoz, isto kao i konstantinski sarkofazi sa frizom, sarkofazi sa frizom i stubovima takozvanoglepog stila, kao i malobrojni teodosijanski sarkofazi, od kojih je jedan, Vitezda-sarkofag,uzi dan u sabornoj crkvi u Taragoni. Karakteristidno je da je Taragona imala prekonstantinsku pagansku radionicu sarkofaga, ali se ne moZe dokazaii ni jedan jedini liriYianski sarkofag IV veka. Iiiprotiv, u V'veku cveta vrlo samostalna radionica u Taragoni, koja najvi5e proizvodi kanelovane sarkofage; oni skoro svi imaju apstraktno srednje rajsko polje (rajsko brdo sa loVorovim vencem, ploda sa natpisom), dok u bodninr poljima pokazuju plitko obradene likove svetaca (Petar i Pavle, Mojsije

176

a
i Avram, mudenici i device), diji sistem nabora, urezan paralelnim crtama, oduzima ,telu svaku zapreminu; njihove jedine parilele se nalaze na severnoafridkim nadgrobnim plodam-a.Novi nalazi sa predstavama Petra i Avrama dozvoljavaju da se prepoznanadin na koii ie kanon scena carskih rimskih sarkofagq preved-enu novi Spanski siil. Ova3 izgleda prethodi onome u San Pedro de Mare i Kvintanila i ponovo oZivljiva u protoromanskom stilu oko 1050.god. u zapadnoi Evrobi. potpuno van vi zantijskog.drZavnogstila.su oni sarkofazi,-dijaikonogrifi;a i zapadnogorje grupa sarkoTaga'izBurgosa,"Al. ;kq noreklo j.oS irigu.razjaSnjeni.To Kaoeule, l1.a(lrza r trtr.le. Mali broj takozvanih sarkofaga sa mozaikom -_nadenih u zapadnoj Evrop-i - to jest u slobodnom prostoru zidane grobne humke, od opela ili maltera, p_revudene -figuralnim mozaicima, otkriven je, sem jedriog primerka u Poatjeu, skoro iskljudivo na podrudiu Spairiie. Oni se sasvim i potpuno ukljuduju u veliku severnoaTridku proi2vodirju. Najveii broj ovih sarkofaga sa mozaikom naden je u danaSnjemTuniiu, a n"alaze se u velikom,broju u muzeju L Bardo. Oni nemaju-nikakve veze sa vizantijsKlm drzavnlm strlom. Pol.etkoji.su u drugoj polovini IV veka doZivljavale radionice skulpture u Carigradu, imao je odjeka i u plastici sarkofaga. prindevski sarkofae u Ca{igradu, zatim deo iedne-traditio legis sa detiii apostola iz Caiigradi i berlinski Sidamara-odlomak sa Hristom u sredini, dokazuiu po"reklo i.razvita.k. ovog vizantijskog stila u.Carigradu i u pozadu tvtali aziie. Najpozniji primerak ovogn{zaje berlinskfodlomak, koii prikazuie petra sa Hristovim krstom i koji je poreklom iz okoline Sinope na Crnbm moru. Uticaji ovog carskog stila Teodosijevog vremena pokazali su se kacr Sto smo videli, u nizu pregrada i drugih arhitektonsko-plastidnih reljefa, koje moZemo da pratimo sve do plaltienih frasmenati Studiieve 6azilike. Jedna znadajna skupina ukraSbnih dasnih trpeza iz Laodik6ie, a inaie iz Kapadokije, i njen uticaj na grdke kopnene i balkanske fi.quralne iasne trpeze, kao i na one u severnoj Africi, uskoro ie biti svi sakupljeni u jednom korpusu;. mi smo vei videli da i dasna trpeza iz Varne pripada ovom krugu. U poslednioi treiini IV veka pokazuiu se zradenia ovih-cari gradskih radionica-na rimsku plastiku saikofaga-iz kruga sarkofaga Ju{ . o . r s nija Basusa, sarkofaga iz Perude, jedne skupinl lepoe siila u San-Sebastijano i na lateranski sarkofag Stradanja-br. 174 kao i na slobodnu TR. 3? plastidng,figuru sedeiegHrista ia niSu, u Muzeo Nacionale u Rimu. Ovaj poznogrdki disti stil doZivljuje svoj procvar pod Gracijanom u Trijeru". Dokaz za to su ne sam,o.dijnovska lliva samog cara, ve-i pre svega mnogobrojne herme iz VelSbiliga Novi centar ove grdkorimske umetnosti sarkofaga postaje_Brogge. Njeni najraniji sarkofazi sa stubovima - narodito onaj u Ievom bodnom brbdu u crkvi San Frandesko- naslednici su ranoteodosijanskeskulpture, narodito Prindevskog sarkofaga iz Carigrada.Preuzima se i sklop iarkoiaga sa ug.aonimstubovima, dok su rimski sarkofazi, kao Sto je pbznato, bili ukraSeni sa sve tri strane. Ravenski sarkofazi su ukraieni na sve detiri strane, ali talco da je prednja strana figuralna-i nagla5ena,dok je zadnja strana ispunjena apstraktnim simbolima u plitkom reljefu. Tema je -

rh
sa izuzetkom sarkofaga egzarhalsaka, koji na prednjoj slrani prikazuie ili >Hristos oboZavanje Marije -- uvdk >Hristos izmettu Petra i P-av-lao Traditio legis u Raveni odnosi .se,suprotno izmedu dvanaest-apostolau. od rimskog obidaii, uvek na Pavla, dime je izraheno da ovde nije red o crkvenom irredenju'i crkvenom zakonu, ved o udenju o besmitnosti,-koje DriDada doctor pbntium. Istovremeni su sarkofazi sa ugaonim stubovi ma- i sarkofazi Ja ni5ama u obliku Skoljki, dije Skoljke imaju svoj- za' tvarad okrenut navi5e.Na sarkofazima grdkoga porekla sa poljima reljet' na osnova ie slobodna tako da postaje korisna za kompoziciju' Pored predaie ievindelia Pavlu (na sarkofazima u San Frandesko i Santa Ma' iiia in porto fu6ri), upotiebljavana je, pre svega, Predstava Hrista na piestolu, sa lavom i vaiiliskom, preneta sa mozaika (narodito na Pin-jata' lsarkofagu). Dok Hristos, po tiaditio evangelii,-prestoluje na Pavlu, u tradicioialnoj sceni traditio legis on je predstavljen kako sedi na Petru, a na sarkofalu u Muzeo Naci,onaleie,-kao i obidno, predstavljen kao Pantokrator [oii stoji, predajudi svitak zakona Petru. Red je, dakle, o dvema potpuno"odvojenim scenama.Sasvim u carigradskom stilu su ve' Iidanstv'eneskupine si tfi figure na tEksuperancijevom sarkofagu.u-sabor' noj crkvi i na sarkofagu Rinalda; na poslednjgm-apostoliprinose svoje vence kao i na sarkofaeu Barbatiiana, izratlenom na istome mestu. Naslednici ovih ravenskiF kompoziciia su sarkofazi sa ugaonim stubovima i sa dvanaest apostola u Klase, i sarkofag sa stubovima i sedam ni5a u sabornoj crkvi u Ferari; ovde se iz poznijeg vremena takotle nalazi jedan sarkbfag sa ugaonim stubovimal koji iira istu ikonografiju. Plastika sarkofaga u Romanji i u Venetu ostaje dugo pod ravenskim uticajem. Scenamasiroma5na ravenska plastika stvorila je u teodosijansko vreme, naide5ie za Sire strane sarkofaga, velidanstveneBlagovesti (na Pinjata-sarkofagu), Poklonjenje maga (na sarkofagu Isaka),-vi5esiena sa Dani lom i, pie svega,jednu s'cenusa Hristom koji Tomi.pokazuje svoje rane. Stilski razvitak skulpture na ravenskim sarkofazima tede paralelno sa onim koji smo utvrdiii u carigradskoj velikoj plastici. Najstaiija skupina (oko sarkofaga u San Frandesko) pokazuje skoro isti stil kao i statua cara Valentinijana II iz Afrodisijasa (oko 300); srednja moZe da se uporedi sa skulpturama Teodosijevog obeliska, statuom Elijafracile u Parizu i kamejom Honorija i Marije u zbirci Rot5ild. Tre-Ci-qtil, sa vrlo plitkim reljefom, moZe se porediti sa diptihom Stilihona i Serene i sa statuama Einovnika iz Afrodisiiasa. Onda, kako izgleda od vremena-Gale Placidije, ravenska plastika na sarkofazima odjednom doZivljava bitnu promenu. Likovi se vi5e ne pojavljuju, iskljudivo vlada nadelo simbolike predmeta i alegorija sa Zivoti njama. Sarkofazi u San Lorenco Formozo, od kojih jedan nosi ime Konstancija III, a drugi Valentinijana III, nalaze se na podetku razvitka. Oko sredine veka su nastali sarkofazi sa jaganjcima iz San Savino Fuzinjano i iz Muzeo Nacionale. Veliki broj Frankovid datuje u drugu polovinu V veka. Vrhunac ovog stila razvija se u doba Teodoriha, kada, izmedu ostalih, potidu i mnogobrojni odlomci iz San Frandeska. Ova nova radionica sarkofaga, koja nema svoju sopstvenu tradiciju, sve vi5e stupa u vezu sa

178

d'
gradevinskom plastikom. Nema srrmn.je da je alcgorija sa jaglrrr.jcirna rrastala u Carigradu, a to se na.iprc moZe Lrtvrditi na portalu teoclosi.jarrskc c r k v e S v c t e S c ' f ii e . Z a p a n j u j r r c c . j cb o g a t s t v t rv a r i . i a n t il a r r ' u s l t i l rs a l k o f a r : as a s i r r r l r o l i c r r o r u i k o n o g r a f i j o n - r :j a g n j e b o Z i j e n a r a . i s k o m b l e g u i s p r u d J i r s t a , j ; r g n . j eb o Z i j c i z r l r e c l ua l c g o r i j s k i h j a g a u . i a c a: r l r o s t o l a P c t r z r i P a v l a , j a g n j c b < - r Z i j c isprcd krsta sa golubon koji nosi lovorov venac, iagn.ie boli.je iznad a,g n j c b o Z i j c u S t i t r - r k r s t a u s u n c u u s r e d d v a n a e s t a p o s t o l s k i l . r . j a g a n . i a cja k o j i i m a o b l i l i S k o l j k c , . l a g n j c b c , i i i c k a o s p o r n c n i l i n a p o s t o l . j u ;c l v a a p o s t o l s k a j a g n j c t a ( P c t a r i P : L v l c ) ,l c v o i c l c s r r o c - r c lagnjcta boZijcg,isplcd .j crLtx invicta, pozdra!ljajui-i ili liubeii Hristov nlonogram. Olaltve alegor i j e s a j a g a n j c i m a s e , p o i e v o d V v c k a , s v e v i 5 e p r c n o s L -n a k a p i t e l e , imposte, oltarc u obliku bloka i oltarc u obliku stola. Uticaj sc rnoZc platiti kroz celu Italiju iProvansu do lvlalseja. A l c g o l i j c j a g a r r j a c ai e o lubova sa provansalskih iasnih trpeza vodc poreklo od ovc ravcnskc simbolike predmeta. Ona sama jc oievidr-ro nastala prvo na zadnjoj strani figuralnih sarhofaga, a onda je ikonografski osvo.iila ccli sarkofag. Na.iomiljenija alegorijska skupina sa dve prcdsta\re su paLlni, koji (najdeSc'e izmedu dr,'eju palmi) okruZuju lovorov Hristov venac ili niegov mo)rogram, krst ili kantaros kao simbol Zive vode, a pri tome, kao ptice besmrtnosti, imaju svole mesto Ll evharistidlion-r tokotu lozc i na ietvolorednom bregu iaja, iirredu palnri ili dn'eia Zivola. N a s u p r o t a l e g o r i j c s a j a g a n j c i n r a i p a u r r o ri n r a . t r R a r c r r i a l r ' g o r ij a p a r ' a golubova neito zaostaje za njinra. Dva goluba lctc kn Hristovont ilonogramu ili scdc na crur invicta, oni pi.jrr voclu Zir,ota iz kantarosa ili jedu g r o Z d e s a H r i s t o v e l o z e , o n i o p k o l . j a r , a j r -rrr l t l a i c n i k r s t k a o i j a g a n j c i . a mo-qu ponekad da ih zamene i d:r vaZc kao aleoorije Pctra i Par.la. U o v o m - s l u d a j u i e k a s n i j e , k a o a p o s t o l s k aj a g n . j a d ,i J a g r ii c b o 2 i j c d a d o b i j c postolje kao spomcnik. Kao Sto alegori.je jaganjaca imaju kao svo.iepr.cthodnike mozaike u apsidi i sarkofage sa gradskim kapijama, tako se i a p o s t o l s k i g o l u b o v i p o i a v l i u j u u m o z a i k u l < r s t i o n i c eu A l b e n g i , a s r r . d n j o vekovr-rimozaiaar apside San Klementc u Rimu ol<rr-rZuic Hristov krst, po starohriSianskom obidaju, sa dvanaest apostolskil-r golubova. Simbolika jaganjaca i paunova na ravenskinr sarkolazima stvorila ic unretnitki naiin izraZavanja, koji idc nrnogo cialjc od or:og Sto jc formulisao hrjstijanizovani oFiziologn, utiiuii tra.jno na sreclr.r.jovekovne alegori.jc. Najzad treba spomcnuti najbitni.ju promcnu u plastici salkofaga, ko.ja sc odigrala u Raveni. Vci na sarkolagu Bar-bati.jana u sabornoj crkvi, D rir -ikoljkaste ui5e su ispr-rnjenciskljudivo prcdrnctnim sirnbolima. CrtL-r irtvicta (sa Hristovim koli-rtor.n) sto.ji izmeclu dvcju visokih svetiljlii, dijc sveie gore. I na sarkofagu sa tri nepovez.rna tabcn-rakla pojavljuje sc apstraktni krst lr obema Skoljliastim nilama. Klst i Hlistov rrtolrograllr s e o d s a d a u p o t r e b l j a v a . f ui z d v o j e n o , k a o p o j e d i n a i n i s i m b o l i , i s t a v l i a i u se pojedinadno izmeclu pilastara, u zabate poklopaca u obliku kovdega i zabatne prozore poklopaca koji imaju oblik krova. Na sarkofazima sa tri nepovezana tabernakla moqu da se pojavljuju iskljudivo krstovi. Pojedine palme dobijaju kar:rkter sirnbola na taj nadin Sto se stavljaju pod Skolikast luk. Najzad, pod hrcin-ramogu biti okadene krune i lusteri. To dovodi do osiroonda u Raveni i u gornjoi Italiji u kasnijim vekovima

jtT^q .1?J :**:*tii'*?';"*r:'Jff $:h*:**iai;**:,:iffi

(kov'rl1 2a r'likvije) lil)!an()t'kr Kovac?-1c od \lono..c liosll, l^rioz!aln:l 24 cm B'esa Gradslii muzoi' Up Visina 22 cm, sirina 32? cnl. dubjna D'uga pol'rvina IV veka strane B0' 131' 142' lB2-

180

,'b

vensku rradiciju, _u kojoj jcclan ,jedini kantar-os i.r.roZc ci:r zastupa idr:ju Z i v e v o d e , n a s t a v l j a s c t r a d i c i j a a k v i t i r n s k i h s a r k o f a g z ri t a k o - p r e s t a j e istorija rar.rohriSianske plastike sarkofaga. U V vcku se rascvetava.ieclna sasvim nova gralla hriiianskc utnctr-rosti; sudeii po dana5njem poznavlnju rnaterijali, ona ni.ie postojala u kons t a n t i n s k o j ep oo s i , a l i s a d a p o s t a j e v o d c i a i b i t n o r - L t i Cn ce i s t o r i j u t r r n c t T j e h r i 5 i a r x k a r - r m c t n o s tu s l o n o v o j k o s t i . O r ; a n a n r s c nidkog stila. 'r. t,,' p r - c c l s t a v i l a s a i c t i r i v c l i k c s t i l s k c s k u p i n c . P l v l i s c o k t r p l . j ao l < o l r o v i : c Z i c l a od slonove kosti iz Brcic (370---,100),Drrrga jc obelc'le:na kovicgon-r izPule i majstorskom londonskom ploiicon.r Straclanja (420--450).-Trcitr s t i l s k us k r - r p i nz ua s t r - r p a j r a nejlanija pctodclnadipriha iz r.izrrice orb karecllalc u Milanu i iz IVI-rrana, sacl;rn tr,tirzco Naciolrale'u Ra'eni (460-490). Najzad, pre Justinijanor,og doba, izdiZe se joS .jcdna, dr:tvrta izvanrcdna - s t i l s k as k u p i n a , k o j a j e o b e l c i e n a t a k o z v a n i m p c t o d e l n i n t d i p t i l . r o m c a r a a r:s A n a s t a s i j a( 4 9 l - 5 l 8 ) i z I - u v r - a . l D i p r i s he p c s r r i h t - r m i m u z a m a ,\ . c r . o \ ' r l n u diptih Boctija, oprcclcljuju ovaj stilski siupan.j za cloba velii<og Teorloet i l a . K r . r r g l i h n , .a u n j e m r r s u _ s _ t l o l c r to cs n o \ c k l a s i i n o g j L r s t i r r i j a n s l t os oko kovdeZiia za relikviic iz Brc5e rnora se tadno vremenski odrediti. On nora da je nastao prc niliornal.rijsko-simahijske rencsansc, mora znaii cla je stariji od Fc.liksor,'og diptiha (428) kao i od dipriha Stilihona i Serene, koji je nastao u gornjoj Italiji oko 400. god. Njegov vrcmenski 1.183 io_T"l obeleZavajtr Probijanor. diptih iz Berlina-(395), diptlh Asklepija i Higijej.e-iz Liver"pula _i diptih-carskog svcStenika iz Luvra. Stilski je t. 139 srodan delima koje slede sarkofaglr lunija Basusa, pre svega, reljefinia Amvrosijevih Davidovih vrata u Milanu, sr.cbrnom liovieZiiir proiekte i Venerinoj kaseroli iz eskvilinske ostave, kao i srebrnim tan.iirima sa Kibelom i Atisom iz l(astclo Sforcesko u Milanu. Cesto pominjana Rajderova ploda iz Minhena i Minher.rskaslonovada sa Mironosicamh zastupaiu l. 185 ovaj stil u neSto pozniioj fazi; kao primer or.og stila jc Avramova piksida i z B e r l i n a , s v e i i n r h e l e n i s t i i h i r n d e . j s t v o m .D e l a s u v i i e s l o . j n a i u v e l i k o j meri protkana mitolo5kirn i pripoveclaikim motivima. Izgleda da je Or:fej bio omiljeni motiv ovc umetnosti. Orfejct'a piksida u Bobijr-r potscia p o s t i l u n a s t a b l o s t u b a i z C a l i g r a d a ; p o a r k e d i j s l < o md u h r r i p , , ' m o r i r L r k o j i i s p u n j a v a p o r . r 5 i n u ,o n a i m a n a i b i i Z e s r o d n i k e u v r t n o j p l a s t i c i O r f c j a , r a c l e n o j u t e h n i c i p r o l a r n a n . j a ,k o i a s e c l a n a sn e l e z i u V i ) a n t i i s k o n r m u z e j u u A t i n i . J o ( . j e d n a l c p a p l a s t i k a O r f e j a r r r l a z is r ' d a n a s r r n i r r z e iu u Bejrutu. N a p o i e t k u o v o g r a z v i t k a s t a r o h r i 5 i a n s k e u m c t n o s t i u s l o n o v o . jk o s t i n a l a z i s c k o v i e Z i cz e l e l i k v i i e i z B l c S c .P o s v u j o j r r r r r o u o s t r . u k o s i io l c . , ' rn porediti sa Vcrclenskim kovieZiicm koji, nastao iajranije r-r V veku, o p - < i r n op r i d a i s t o r i j u I s u s o v e m l a c l o s t i . O v o o b i l j c s c c n : r r e t k o j e u V I v e k u , i z u z i m a j u i i [ . { a k s i m i . j a n o v ul t a t c d r u k r o t n o n u m e n t a l n o r C p r . z e n tivno delo. Kovdeg od slor-role kosti iz Breie prik:rzujc-, na r.isokc,nrsredn.1empojasu, scene sa Hristom i Petrom, ita ieonim krilinta Hrista lto.ii
Konzularni diptilt prol{onzlrla Rufn p.{)bijanl. Slon{)\'r kost. OI<o JtJo.;o(1. Bcrlin. Drza\na

182

Rl
pouiava izmeclu krvoliptcic Zene i prcdstave loieg na.jan.rnikameclu pa- 65i111 stirima; na zadnjoj stlani predstavl.jcnc s11 Prcobraicnja - opSirne scene o Ananiju i Safiri, a na bodnim stranama Isccljenje slcpog i Lazara, kao i Vaskresenjc Jairove icrdice. Ovaj novozavetni glavni pojas p r a t e , g o r e j d o l e , u s k a p o l j a s a l i k o v i m a , a n j i h s l e . d cs t a r o z a v e t n i d o gadaji, kao uvod novozavetnim (Suzana, Danilo i Jona; Mojsije, Suzana i Danilo; Mojsije, Jakov i Rahilia, David i Golijat; straZarenic(ragarca nad dovekom koga je ubio lar'; bog Jcrovoalnov Lr Vctilju, zlatno telc). Na poklopcu sc - oko srecln.jcrl mcclal.jonasa I{ristorn - gn-rpiir-rrncclaljoni sa apostolima,a Pctar i Par'lcsu il<or"rogralski.jasn oo bclclcni; to jc jedna vrsta upotrebc medaljona, ko.ia sc sacllr trdonret'u.jc u zanatskoj umetnosti i ulazi u upotrebu kocl raclova tr zlatu, srebru i slonovadi. Na p o k l o p c u s e u g o r n j e m p o i a s L rp l i k a z i r j r ' ispod uskc trakc sa icst golubova - stradanje u Getsir-nanskob r-nolitva j aSti: Hristova rrsanrl.jcna m c c l u m a s l i n a m a , n j e g o v o p i t a r r . j en a o r u Z a n i r l Z h i r i n r a k o j i n o s e b L r k t i n j e , i p i t a n j c s l u i k i n j c z b u n j e n o r n P c t r l r n a s p r a r r rp e t l a n a s t u b u ; u c l o pt'vosvc!tcnicirra i njcgova osr,rcla njen.rpojasu Hristos prcd .)c-vrc.jskim o d P i l a t a . P r o g r a r ni i p s n n o t c k ct r B l c i i , o b l i k o r a n i t ' i z t r i k l r r s a n r o t i v a , k o j i s u t o p o g r a f s k i s m i 5 l j c n o p o r c c l a n i .T o n t e o d q o v a r a i t o s u h r i s t o l o i ku- glar.ne scenc sa Petrom uokvirenc precinletnim sirlbolima kao pilas t r i m a . R c i 2 i i ' o t a , k o . i l i z a z i v a i z l e c . ' n j ek l e i e c c 2 e n c , i s t u n t a c c n a j e v c l i k o m r i b o m , k o j a i e s i m b o l s o t a r - a ;p r i k a z s a z l i r . nn a j a m n i k o m d o b i j a svoje tLrmaier.rjepetlom na stupcu. Smisao preclmetne simbolikc na ovoj slonovaii postaje joi jasniji r.ranjeno.j z-adnjoi strani. Sccna sa Hristom izmedu dva apostola dobiia dogmatski smisao aetvorospratnom kulom, koja prema pastiru Jermi oznadava Hristovu crkvu. Tarno gde se ncvernr Arranija iznosi mrtav, izdajica Juda visi na drvetu. Vaskresen.jc Jarrovc ierdice nalazi se izmedu znaka krsta i iedr.rossveiniaka sa ulianom lampom, koji oznaiava 2ivot. Sccnc Isccljcnia ilepog i Veskrcs.inja Lazare stoje izmedu drveta Zivota i stuba oko kojcg se uvija drvo Zivota; iznad drveta se nalaze tcrazi.je pravde. Skladnost motiva i njihovo skrivcno znadenje, kao i objaSnjavaiuii odnos prcdmetnih simbola i biblijske pride, govore za to, da je lipsanoteka iz BreSe nastala u gornjoj Italiji, u Milanu, pod egejskim uticajem, u poslednjoj treiini IV veka, mo>.da za vreme Amvrosijeve vladavine, kad ie Teodosiie privremeno boravio u Milanu. eetiri dela od slonove kosti. rnala po formatu, ali po svom estetskom i ist o r i j s k o m z n a i e n j u o d v a j k a c l e v i s o k o c c n i e n a , t a k o c l es c r n o p u s p o j i t i u jasnu stiisku skupinu. To su detiri ploiice sa predstavom Hristovog stradanja iz Britanskog muzeja u Londonlr, koie pripacla.iu ko.",dcZiir-r za rcl i k t i j e ; t r i p l o i i c e , t r k o d c i z i s t o g r n r r z c i a ,l i . o i es c m o c u s p u i i t i u l i o v i r ' Zii sa Petrom i Pavlon.r; zatim, poznati relikvi.jar z:i krst, koji je naclcn ispod oltara s\,etog Hermagore u Samagc'nt, a danas sc nalazi lr graclskorn m u z e j u u P u l i ; n a j z a c l ,c l v c t r o c l c l n c p l o i i c c k o . j c p r i p a c l : r j u . j c d n ac l r r - r g o . j , sa scenama llristovil-rduda (iedna od niih.jc u L.uvru, a druga u Dria'r'n i m m u z - e j i m au B c r l i n u ) , i o c l l o r r a k i z -N c v c l u s a H r i s t o v i n - r r o c l c r r j e r n i P o k l o n j e n j e m m u d r a c e k o j i p r i p e c l a i : t o . i r a c l i o n i c i . R a c l i o r . r i co av c z r . r a d a j n e h r i 5 i a n s k e s l o n o v a c c t l e b a , p o j c c l n o s l : r s n o r rrrn i s l . j c n j t r , da sc traZi

lvlifonosl(e

na

18,? cln

ljrobu i \raznesenje I'lristovo (Rajdcrova ploda). Oko 400. god. Slono!a kost, S),inr ll (j cm Minhen, Ba\-arski nacionalni mLlzeJ. Up. slrane 13;. l{1. 1?4

184

t?'

i:.

1?' 18

u Milanu, tu gde su oko 428. god. rezani diptih od slonove kosti porodice Lamp-adija iz muzeja u Breii, kao i onaj Feniksov. Red je o siednjem -vremenu razdobljri Teodosija II, tadnije redeno, o kada je u Raveni vladala carica Gala Placidiia. Ako bi konzularni diptih iz riznice katedrale u Halber5tatu bio drZavni spomenik KonstancijiIII, na njemu predstavliena tema Pokoravania moila bi se razumeti kao Konstanciievi pobeda iad Vandalima u Raveni (417), a Zenski lik bi se mosao tirmaditi kao Gala Placidija. U razdoblje oko diptiha Lampadijaca treba sigurno datovati i slonovaduVenacija iz Liverpula, dok Asturijev diptih tiDarm5tatu (M9) obele[ava kraj ovbg stila. Religioznu dubinu, koju ialazimo u vreme Gale Placidije na spomenicima Rav6ne, pokazuju i piodice sa Stradanjem iz Londoni; one iu, po razumevanju Hristove patnje, srodne sa istovremenim reljefima na drvenim vratima u Santa Sabina u Rimu. Nasuprot elesantnom stilu radova u slonovoj kosti i srebru u doba Teodosijh I, figr-falni_-sl_ilje.-sadazdepastiji, izraz tup, kompozicija te5ka i stisnuta. Ikonografija je jcdinstvena: Hristos nosi svoj krst izmedu Pilata i Petra koji je pored vatre; na ovoj najstarijoj predstavi raspeia Hristos sa pregadom visi na krstu pored Jude, koji visi na drvetu. Pored razvaljenog svetog groba sede dva legionara i dve Zene,tako da predstava vi5e iziaiava la"spoloienje na VeTiki petak, no uskr5nje jutro; ploda takozvanognevernog Tome je najverovatnije demonstratio sanguinls i nagoveStajirtve za apostole. Tri pravougaoneplode iz istog muzeja mogu se spojiti u kovdeZii sa Petrom i Pavlom: Petrovo dudo sa izvorom. Petar vaskrsava Tavitu. Pavle sa Teklom na gradskoj kapiji i Kamenovanje apostola Pavla. Odlomak iz Nevera ie verovatno ostatak kovdeZiia sa scenamaiz Hristovoe Livota. euveni diltih Adama i Pavla iz Bardela u Firenci pripada ve"rovatno neSto starijem stilskom stupnju i jo5 pokazuje vitki stil figura, koji je bio uobidajen u doba Stilihona i Serene.Na njemu narodito postaje jasna svestranost umetnidkog stvarala5tvau slonovoj kosti; predstavljeno je saslu5avanjeapostola pred prokonzulom na Malti, dudo sa zmijom i izledenjebolesnih. Mora da je u teodosijansko vreme vei postojao op5iran cililus o Pavlu, koji je bio nezavisin od ciklusa sa Petrorir, ali se mogao sa njim spojiti. Iz iste radionice odakle potidu londonske plodice sa Stradaniem i kovdeiiC sa' Petrom i Pavlom. potide i kovdee ir puli. U V veku j'e odigledno postojalo mno5tvo kovdeZidaza relikvije] ukraSenih scenama:piksida iz Luvra od srebra sa Poklonieniem mudraca i Vaskresenjem Lizara, kovdeZii od mermera u Arhiefisliopskom muzeju u Raveni,koji izmetlu ostalog prikazuje Hristovo vaznesenjena nebo. KovteLit. iz Pulc se razlikuje od svih ovih relikvijara svojom reprezentativnom ikonografijom, kojoj mora da je kao uzor posluZila kompozicija iz apside,moZdaposredstvompredstave na sarkofagu. Na poklopcu je predstavljen Hristos, na detvororednom bregu raja, sa Petrom i Pavlom; na prednjoj strani hetoimasia sa jagnjetom boZijim i Petrom i Pavlom; na zadnjoj strani jedna liturgijska scena koja podseia na confessio u crkvi Sv, Petra, jedna druga, na supl'otnoj strani, sa zavesamaikonostasa.Upotreba alegorija sa jaganjcima, kao i krsta i venca, votivnih kruna i kivorija, palmi i lovora, pokazuje da kovdeiii zavisi od visokog umetnidkog

pravca, koji se razvijao pod Galom Flacidijom u Raveni. llcdice-qa-tri polia iz Pariza i Berlina postale su naiznadainiii i to doba, - -svedoci _ - r " - - . . + tovog ---_ 5-f _ r .-. -_{-

knjige, "nastale u dvorskofltbti Kiiii vbtitog, a koje s6-danal nalaze u Oksfordu. Tako je ponovo otkriven najstariji hri5danski, verovatno car. ski, petodelni rasko5ni povez u slonovoj kosti. Na srednjem polju najbolje je, prema uzorima karolin5ke kopije iz Oksforda, zamisliti Hrista pobednika koji nosi krst na ramenu, a kojeg je Gala Placidija uvela u ravensku umetnost iz Carigrada. Na gornjem poprednom pojasu treba pretpostaviti Hristov monogram, koji nose dve Viktorije, ili njegov pobednidki venac; na donjem popred.nom pojasu treba pretpostaviti neku starozavetnu scenu spasenja, kao Jonu, Suzanu ili Davida. Saduvana su dva poduZna pojasa, koja prikazuju po tri scene kvadratnog oblika: Pokolj vittlejemske dece, Kr5tenje i Cudo u Kani, desno haemonhoissa, Demoni na jezeru, raslabljeni od kostobolle. Kao Sto Cemovideti, ove petodelne korice za kniizu su se u V i VI veku brzo razvile i postale t:z,orza carske biblije karciliiSkog i otonskog vremena. Lako je pojmljivo da u ovim o{lomqima vidimo ostatke rasko5nog jevandelistara carice Gale Plaridije. TreiaTbtilskaskupina slonovada.V,veka-okuplja se okq jgdnog rasko5nog poveza, oko petodelnogdiptiha izriz-nicekatedrale u Milanu. Zbog krutof i linearnog siila naboia dituie se u wdmd u kome je nastao Val silijev (480) i Boerijev (478!diptih. Ako se tome doda-Siyidijev-diptih iz Nacionalne biblioteke u Parizu (488) - na kome se po prvi put uvodi na konzularnim diptisima celog IV veka tako omiljeni tondo - postaje jasno, u koja umdtnidka stre;ljenja treba udlaniii milanski petodeliei diptih. Prednja i zadnja strana odgovaraju jedna drugoj. Velika srednja polja su ispunjena predmetnim simbolima u ravenskoj tradiciji: jagnje boZije u vencu voia i crux gemmatz.na rajskom bregu. Bodna poduZna polja su trodelna kao i na rasko5nom povezu Gale Placidije, koje smo mi rekonstruisali. Na njima su predstavljene scene iz Livota Marije, iz Hristove mladosti, izledenja i vaskresenja, ali i reprezentativne scene, kao Hristos na zemaljskoj lopti, koji pruZa venac dvojici apostola; zatim predstava o udovidinoj lepti, gde Hristos takotle sedi na zemaljskoj lopti, gozba sa hlebom i ribom na nadin na koji je predstavljena oko 490. god. na mozaiku juinog zida u San Apolinare Nuovo. Time se milanski raskoSni omot uvr5duje u gornjoitalsku umetnost, a jedna slonovada sa tri polja iz Luvra pokazuje da je u doba oko Zenona postojalo vi5e raskoSnih omota ove vrste. Gornji i donji popredni pojasevi milanskog diptiha imaju u uglovima lovorove vence: gore su popunjeni Sestokrilnim simbolima jevanclelista, a dole poprsjima odgovarajudih jevandelista.U drugoj polovini V veka ovi tondi prodiru na konzularne diptihe i srodne slonovade, a podev od ranog VI veka dak i preovlacluju. Tako se objalnjava ova varijanta rasko5nog poveza u Milanu. Ne mnogo kasnije nastao je i rasko5ni povez, poreklom iz Murana, koji se danas duva u Muzeo Nacionale u Raveni. VeC zbog svog izduienog i razvodnjenog stila figura, on je srodniji zenonskoj umetnosti no umetnosti justinijanskog vremena. Slika glavnog polja prikazuje Hrista na pre-

od onos vremena otl(ada re Doznato da su rn KoDrrale Detodelne Korrce

186

8:l
stolu pod baldahinom u obliku Skoljke; scenau podnoZju, koja predstavlja Trbjicu mladiia u uZarenoj peii, data je kab pred6la. Uioietlenjem se potvrcluje da Marijina ploda u Dlon ,Rajland Lajbreri u Mandestem predstavlja-zadnju stianu'plode iz Murana. I ovaj rasko5ni povez nije usamljen, jer se srodan primerak moZe spojiti sa nizom odlomaka u Parizu, Londonu, Lenjingradu i Moskvi. Kod muranske plode se napredak - nasuprot starijim rasko5nim povezima - sastoji u dvodelnosti (umesto trodelnosti) obeju poduZnih ploda, kao i u tome, da Hristos, kao i inade na delima VI veka, dini duda krstom. Osim toga, motivu Viktorija, sa gornjeg poprednog pojasa, pridodat je par arhanctelasa globusom i dugim krstom, u demu se lako prepoznaje ravenska tradicija. Od sada postoji standardni rasko5ni povez, koji na prednjoj strani ima predstavu Hristovog, a na zadnjoj strani Marijinog prestola. Osnovaovog standardnog tipa je petodelni diptih iz Murana, dok je klasidni primer VI veka onaj u manastiru Edmiadzin. U Teodorihovo vreme nastao je slededi rasko5ni povez ove vrste, koji bi mogao da predstavlja samog cara Justinijana. To je petodelni diptih iz zbirke Barberini, danas u Luvru, koji pripada stilskom krugu izmedu bedkog diptiha Rome i Konstantinopdllsh i^slonovadavizantijJkih carica u Firenci i Bedu. Stilski preokret ka vedoj punoii u predstavi tela, kao i u nagla5enoj snazi lika, moZe se i inade oko 500. god. svuda konstatovati;-nlsuprof vremenu Vasilijevog diptiha, treba sairo ukazati na diptih Areobinda (506), Klementina (513) i Anastasija (517); jedna od najvrsnijih slonovadaove vrste koja, u tesnoj vezi sa Boetijevim diptihom, razja5njava olu promenu stila jeste konzularni diptih iz Mitropolije u Pragu. Ako-ne uzmemo u obzir koga cara predstavljd mnogodiskutovani dipiih Barberini, ipak je jasno da je u pitanju povez carske Biblije. SAm cai je predstavljen na-kdnju, sa svetim kodljem u adventus-u, s-apersonifikicijom terra-e i victoria-e, sa palmom iznad zernaljske lopte. U suprotnosti sa ranijim petodelnim povezima knjiga, uspravne plode imaju po jedno polje. One sadrZepredstave oficira telesne garde, koji prinose statue Viktorija na postamentu,koje pruZaju vencecaru Sto se vraia. Ovaj sklop je, u k-arolin5koj dvorskoj skbli, pieuzeo rezbar petodelnog rasko5nog poveza,koji je bio odreden za evangelijar slobodnog carskog manastira Lor5. Ono Sto su za cara oficiri telesne sarde, to su za Christus victor-a arhancleliGavrilo i Mihailo. Dok na donjem poduZnom pojasu varvari ukazuju po5tovanje hriSianskom caru, gornji poduZni pojas diptiha Barberini prikazuje u tondu, no5enomod Viktorija, poprsje mladaladkog Christus victor-a, sa krstom, izmeclusunca i meseca;ovde se u VI veku na carskoj slonovadiispunjuje sve ono Sto je bilo idejni sadrZaj hristolo5ke umetnosti V veka. Na carskim diptisima mogu da se u tohdu Viktorija, pojave i simboli carstva ili glavni gradovi carstva (Rim, Konstantinopolis). Vei carski sve5tenik na plodama od slonovadeiz Luvra sedi izmedu so/-a i luna-e. Pod ovim znakom car odriava svoi adventus na diptihu Barberini, a na diptihu Hrista i Marije iz Berlina-,koji pripada vremenu Justinijana, oba prestola su obeleZeia su.rcemi mes6c6m.U ovo doba je jedan brijentalni umetnik rezao velike slonovade Ahenske propovedaonice iz katedrale, medu

njima i imperatora koii peladi i jaSe konja. JoS bliZa ovom diptihu lerb-lx slbnovada takozvane aiiiidne iz muzeja Klini. Znadi da veliki iasko5ni povez iz zbirke Barberini nije najstariji od petodelnih poveza ove vrste. On ima bar jednog velikog prethodnika iz leonijanskog vremena. To su tri dela carsliog diftiha, kJ3i treba da su poreklom iz iranastira Mihelsberg kod Bambergia,a danis se nalazeu brZavnoj biblioteci u Minhenu. Na"saduvanoj deJnoj poduZnoj plodi konzul u rasko5noj trabea, praden od germanskbe cureuog telesn6f duvara, sa Hristovim Siitom i kopljem, polji je saduvanjedan obidno odeveni Bovek, nosi codicesciru. Od lEvog -poprije bradatog Eovekau lovorovom vencu; iza koga Viktorija izdiZe izmedu oba poljl moramo kao srednje polje zamisliti prestolnu scenu, na isti nadin'ka6 i kod srebrnoe 5tita, n;primer Aspara Ardabura (434). Na osnovu ove analogije moguino je da poprsje iznad dvorskog dinovnika - diia kompozidiia potseia na odeovaiaiuie naderobno slikarstvo u grobnici Dva brata ,i palrniri - predlstavlji apoteo/u ili apostolskog sveca-zaStitnika; u svakom sludaju, takvi se medaljoni nalaze i na konzularnim diptisima iz Bolonje i diptisima Klementina (513) i Anastasija (517). Minlienski odlomci mogu se spojiti u petodelni rasko5ni povez, koji je pandan onome iz zbirke Barberini. Ovaj poslednji je vojnidki i moZe se zamisliti kao povez ratne istorije: onome je koren u mirnom dvorskom Zivotu i mogao je da bude povez pravnog kodeksa, ne5to kao izdanie codex Theodosianus. Mi smo pre5li dugi put kroz detiri generacijenajotmenije umetnosti radionica slonovade"V^veka. Pri tome'se poka"zalo ia post6Siizvesna srodnost u plastidnosti izmetlu visokog stila pod Teodorihom i podetnogstila pod Gracijanom. Onaj ko je naudio da paZljivije posmatra, neie viSe da povezuje takozvani diptih sa pesnikom i muzom iz Monce sa pesnikom Klaudijanom, niti da ga stavlja u vreme diptiha sa Stilihonom i Sere- - nom. dn, Sta viSe, prifada kriju razvoja, kida su rezani ahenski i Ari- rb'\ iadnin relief i kada se stil polako razvijao ka oblicima Justinijanovog doba. Onda je shvatljivo Sto u filozofu, odevenom kao kinidar, vidimo drZavnika, pesnika i filozofa, koga je Teodorih Veliki privukao na svoj Na'pragu istog vreme-ro ,,n dvor u.Ravenu.i koji.je tamo 524.god. pogublj.en. na stoji i veliki londonski arhandeo sa glasnidkim Stapom i globusom sa krstom, prikazan pod lukom na visokim stepenicama;iznad njega je krst u lovorovom vencu i jambidno-trimetrijski grdki natpis koji njegovo nadzemaljsko biie obja5njava, zagonetnoi duboko, kao zahtev dovedanstvu i otprilike znadi: nUzmi ono Sto sada postoji i udi, Sta je poslednja osnova i uzrok sada3njosti<.Tako se zavr5avadoba druge ranohri5danske klasike pod Teodorihom Velikim. Prkosan, sa starom rimskom valjano5du izgraden dvospratni mauzolej velikog gotskog kralja, sa svih deset strana u donjem spratu, pokazuje neprekidne niSe, a u gornjem delu po dve slepe niSe. U unutra5njosti donjeg sprata upisan je u krug snaZni grdki krst; u gornjem, opet ispred apsidalne niSe danas stoji kraljevski porfirni sarkofag u obliku kade. Ornamenat u obliku klje5ta na kupoli ima ornamentiku istodnogotskezlatarske umetnosti, koja je u najbliZem srodstvu sa danas nestalim duvenim zlatnim nakitom, koji je u5ao u istoriju umetnosti kao )pancirni ili kolski nakitu Teodoriha. Koliko god spo-

188

k^.
menik svojom kupolom, iz jednog bloka istesanom, deluie strano pored e.legancije carigradskih i ravensl<ihdvorskih palata, on ie-obeleziebozanjednog vladara, pa je srodan carigradskom mauzoleju ske uzv.i5enosti apostolikog Konstantina i po tome sto dvanaest kamenova kubeta nose imena apostola. Apostoli ovde gore duvaju stra-zu za kralja koji je posred Hristovog krsta sahranjen u purpurnom sarkofagu.Tu ie iedinsivo vizantijske crkv.e-injene kulture ogl.atenoapos.tolskofrprirodom vladara; i po tome su slidni Konstantin velilci i r-eodosije veiikl, Teodorih veilt<i i veliki Justinijan. IV. DOBA JUSTINIJANA

+
Kada je car Justinijan 27. decembra 537. god. osvetio novu oVeliku crkvu( - koja je kao dvorska i patrijarlijska crkva vei od vremena Teoredosija nosila ime BoZanskemudrosti - pu dast i slavu SveviSnjego, kao ie: oSolomone,ja sam te nadma5ip<.Ne samo car, ved i svi savremenici bili su mi5ljenja, koje je delllo-i potomstvo, da je stvorena neka vrsta svetskogduda neuporedive vrste i neStosasvim iedinstveno.Istoridar Agatijas iz Mirine ji prorekao da je Antemije --odlidan inZenjer i mateliatidar, kome on pridaje veiu zailugu no niegovom saradniku Isidoru iz Mileta - gradenjem Svete Sofije stekao neprolaznu slavu i da Ce njegovo ime ostati besmrtno vezano sa ovim dudesnimdelom. Prokopije, Justinijanov istoriograf, posvetio je novom zdanju oduSevljenopis u svoioj kniizi ,O Justinijanovim gradevinama", koja i danas ima estetsku vridnost. On opisujej kako se-nova crkva iidiZe visoko na nebu iz ruSe, vina i pepela i okao da ma5e ostalim kuiama, slidna brodu usidrenom :u pristiniStu, jer nadviSavaceo gradu. On hvali blagorodnost duiine i 5i'rine. velidinu i skladnost masa, nienu raskoSu koioi ie toliko ukusa da ine moZe da se ogresi o meru. On otkriva tajnu dbvohenja svetla u kuipolu: >Ona je puna svetla i sundevogtreperenja,-a,prostor. ne-.osvetljava qgbqrqo. Divi se polukruinoj vei ona zradi s.a,ma svetlost spolja -konha, "sundeva apsidi i konstrukciji kao i optidkom iitiskri lebdenja i pored pou:' zdanog oslanjanja na dvrstu osnovu. Prokopije isto tako uodava novi zada1 tak i raspored stubova; oni nisu u pravoj liniji, vei su postavljeni u poi' lukrug prema unutra5njosti, kao horsko kolo, nanizani jedan uz drugog. Ono Sto mi danas nazivamo nadelom otvorenog baldahina, opisao je ovde jedan suvremeni, estetski obrazovan i osedajan istoridar. Prokopije, u svojoj analizi graclevine, kreie od istoka i zapada ka sredini >hramao, koju ogranidavaju detiri ve5to napravljena nkamena masivau (stupci) dva sa severa i dva sa juga - koji, opet, izmedu sebe imaju po detiri stuba. On uporeduje ove stupce, sastavljeneod modnih kvadera, sa planinskim stenama, na kojima se, sadinjavajuii detvorougao,uzdiiu detiri lebdeia svoda. Iznad njih je kruina kupola, koja izgleda kao da lebdi na neizmernoivisini. Ovoj kupoli, lroz koju rano ujutru sa osmehom ulazi dnevno svetlo, Prokopije pridaje najveiu vaZnost,>jer se uzdiie iznad cele zemljeo. Kupola ostavlja telo zdanja samo malo ispod sebe i tu su postavljena 24 otvora za svetlo (prozori), koji ostavljaju utisak da kupola ne naleZe dvrsto. Strukturu pandantiva Prokopije sa tehnidke i estetske strane izvanredno opisuje jednom redenicom: "Time 5to je veza izmedu lebdeiih svodova izvedena u detvorouglu, delo zatvaraju detiri trouglasta umetka izmettu svodovau.Ovde je u Prokopijevom ekfrasisu opisano ono mesto vizantijskog sistema baldahina, u kojem prostor izmectu trupa gradevine i kupole ikonolo5ki oznadavamesto izmetlu zemlje i neba kao mesto gde se

1l r45 cF, T^8, 1*)

)0

Crtez 18 t 19 fasporedu,

Srerc SottJs u Carlgradu.

poprecrLt presek po du,oJ osovtnn

o|tlouq po lstom

Sveta sol{a

u carlgradu.532--53?.8od';

obnova kupole 562' Up' stranu 191'

s-ulredg dovek i Bog. Svaki trougul - tako to opisuie prokopiie - ima dole Silj-atiugao, Siri se navi5e I prelazi u okrugiinul te tako^sivara deo koji nedostaje krugu. Prokgpije saZima, u nepievazidenom obliku, oizvanredno lep izglcd snaZneloptaste kupoleo ovim redima: >Uop5tene iz-

eleda da ona podiva na dvrstoj osnovi, ved kao Ca premo5iuje prosto iisedi na zlatnbm lancu sa neba.o Ono Sto je visoko-gore u vazdunu spo ieno, i visi iedno o drugom, i oslanja se jedno na..drugo, poKazuJetaK( 'ilil;"i8;;it i-"a p-it-.ia ii se pogtea fosmatrada nikad ne zaustavlji veCbez ikakvof nipori, ma koliko desto skretao, obu "u-ool"aino.tima, se trudi?a 6uiaini. tajnrr-karaktera lebdenja. Fiotopi:" il;.i;';;iil"-. 6"it"zi"" na primeiu- redanja tesaniki stubaca' Kamen- je po prirod d;;;i,;ii vettd ugladan. Tam-ogde kamen dini uglove stubaca, kqT."" j' upotreblJava( niJe^ u uslu otesan, a lnade ie kvadratan. za veziv.anie-setiu""o olovo, koje je - izliveno u fuge - spajalr "iTi"e "i "if'"ti "ie

192

Zlatnl

medalron

(53?-565). celvanoplasdfnl 8e portretotn cera Justlnijale odsak po ortglnalu kojl Je u meduvremenu tzgubtjen. PECntk 8,5 cm. London, Brltensld muzer.

rrto! ncoauona

kame4je. Zlato-svodova bilo je nadjadano sjajem kamena. Oba bodna hodnika nisu odvojena od crkvenog 6roda, ne-gosu ove prostorije za mo Iitvu - namenjene muSkarcima i Zenama - po lepoti ravne svetiliStu; ova slidnost svih delova i prostorija predstavlja sledeii ukras. Bezbroj dvorana i hodnika sa stubovima, lLpdta stubova i vrste kamena podseCaju na livadu sa puno cvetova, na kojoj se das divimo cryenom-a das zelenom, na kgjoj cveta ovde purpurno a onde sija belo, ostvareno na nadin na koii komplementarne boie stvara umetnica Driroda. Inade tako tiezveni-istoridar, Prokopije, u ovoj crkvi vidi pravi dom mo-

Q \

),/

leZeuvukao tako da vi5e ne naleZena stubove.24. decem_bra.!{1. god. car su po i za vreme ileda-nosti ;e 1P_ltlilgt\obdaren drugi ,put.osverili gradevinu pesnlcki pavle dvorski dinovnik Silentij-arije, recitovao s.roj., himnu -Sofijinoj crkvi; u himni on, .a razliku ".i F..L.pila, -o-voj -i '."it vi5e opeva Sareni ukras i poreklo kam_ena, vrste merme.", r"rri"u i",

il?!1 1 :1^e!{a, celog sveta i- Pavle Silentiarije -ht.i p.:e.narodito opisuje ikonostus, umuori grade.hora, kao i o'ltar i oltarski kivorij. bo to*" |e celoi<uoni -o-i rfele.da sasvim,.nematerijalan, 6listaiuci .d .;;b;;;--"iuf^; .du. 119 sami stubovi su svetleli ukraseni srebrnom oplatom, iz oltari ie zlatom sijala slika spasitelja, >koji je nestvoren ;;".';;-*b"lit r*itir-on cou"krii.atih,andela..Otuda,postaje jasno .za5toje Sveta Sof-ija,za_ I^1,j^" ]31" Jeono .sa carsklm _dvorom i hipodromom, postala sredilte grada i irediSte politidkog Zivota.u tr:.glavnom gradu Romeja, koj i j; ;;;.?;;i(onstan. r-rn velKl K,aoprvy, hrrscansku metropolu sveta; on nije poznavao nikaKvu pagansku proslost, a njegov duhovni zivot u vt v"ekriodredivali sr.r sam car, oniesova mnogovoljena, od boga data supruga(, pravnici kao Sto rr Treboniian i.Kasi6dor, istorieari k?o egatiias i prokopiie, filozofi Kao Jovan, pesnici ka_o Nonos i pavle Silentijarije, vojskovode kao velizar-i Narzes, lekari kao Aleksandar iz Trali i "uinet"nici t.o e"i"mij" I lslcor. Svakog crkvenog su pevari tropare s-aamvona po Dprogramu svedanosti_p_raznika,pevaci Velike crkve"_kao ispovestBolomajki: ,Tvoj giad, f,oji vlada.u Tebi i koji si Ti iz stra5ne nei,olje izbav-ila, p'eva fibi] f,iio'e"r"-C;h'g;;;,-g;i"ciJfiau, dt._:, svoje blagodarnosti<<. U troiaru se _hiT,l" nazlva ocnom ;abud-icomsveta i svakog 14.,novembra, ni dan Juitinijan-gye^_s1_rrti,^r"*d4e je iz-crkve Sv. S;fijs himna caru i niegovoi: supruzi' Crkva Sv. Sofije ostala je u vizantijskoj umetnosti ono"sio ie bita od,podetka:.centar,iaput muidi,usred triisci'nite tii".i.""-rr.*, prlJema i odluka o ratu i miru. Cesto je sijala, kao""i.ii, Sto to kaZe pavle Silentij3rije,.r,r noinom svedanomosvetljenju:"'foCi .iiai., i r-"-i" r"'i".no kao dan, sijaju i plamte kao u svetlu.,iz".fko".td"iirit?iiJ;;1il"-^ :Ka.crkva Sv. Sofije u Carigla{u.bile su poduZnegradevine,a sadjpo _..-r,' prvl- put nastaje, kao centralna .kao caput mundi, carska-s_vedana-crkva gradqvina..Tako je.u novom Rimu -Rimu;-sledeii f-ostavljen snaZansuprotni pol konstantinskoj p-ragraclevini u starom takvi to[orie mislil moze se moZda razumeti smeli pla-nJ4lijaII, koji je hteo da u obnovriel nom starom Rimu zameni longitudinalnu gradevinri stare crkve Sv. peiral snaZnomcentralnom gradevin-omiste vrsi"ekao Sto ie Sveta Stfii.. o-o.d kao caput .r1tun!i. Fi5ir vo.l Erlah je ,i.tiiiirk.i"-.j-tiiJilti.i""l ovu justinijansku stvaraladku grad6vinu " ""ojoj shi,aiio crtadki i"sa tl"Ua"i;u. - Danas se vi5e crkva Sv. Sofije u Carigradu ne moZe riuuiti ;;J .Ar" -\:'eis' rimske drZavne " i ir; m;t; ;;;;j;j videti proZimanje longi"-"t"o.ii tudinalnog i centralnog prostora. ona ideju i!"lr"inoiti'ih""ifJiriti"'r:Fi, a kao celokupna prost6rija podiva n" iioa"i"i[=;;;i";i;"u:il1.drat se slav-lj-a "ue""i";;dir" s{dnji kv;dr;t, na njegovim ;il;"i-" t"ij"iii. pola.9a- pandantifiml. to ie ornoun-i irojni slial .it r"-p."^"iio.lTt^irnad kubusa zemlje postavija se - u -Ldup.osioi" ii.""a"-L"fuo"ift
I

nego,.?ihitekturu. je inlsio l"mpij-"i,il CrkvaSv.-sofiie

umetaka - nebeska lopta. Cetiri, srednj a .stupca-iv$to--lpovezr\iu-ova kvadrat, uz pomoi potpbrnih zi-dor&-EajuZnim-i-sevemim-zidomspolj nieg kvadrata. Izmeclu obeju oprostorija sa stupcima<, severno i jutnr -ce.ttralnog kvadrata, nalaze'se, izmedu dveju kvadratnih prostorijr oi sa krstastim ivodom, po iedna uska srednja prostorija sa poluoblidastin r svodom. Njih ograniEdvajupo detiri stuba povezanalukovima; ti hodnic vode u poprednir osovinu prbstora pod kupblom; pod njihovim severnin i iuinim lukom uvuien ie po iedan dopunski zid. Svaka strana ima t driniem sDratu pet lukova ilznail detiri stuba, u sredniem spratu sedan luk6va iziad Seit stubova, dok su u ogromnoj lineti dva r-eda prozora sv6ki sa po devet odnosno pet prozora. Na srednjem sptalu-se nalaz, glavne tribine crkve, koj e sv63 om trodelno5dg-dgovaraEpdajam-au pri zemliu. Ovi prividni zidovi ne ogranidavaiuprostor, ved ga otvaraju; istt tako"oni ne'nose kupolu, vei su"bez teZiie i izgledaju n;materijalno ka( i sama kupola. Po iitom zakonu horizontalne trojn-e podele, od istodnil stubaca se izvijaju dve otvorene eksedrei glavna apsidlargde se slavi slui ba Hrista<, a Cpajaju se sa vidljivim zidovima u optidko centralno jedin stvo. Tri takve eksedre se izvijaju i ka zapadu, polazedi od stubaca; on, su nadvi5ene i spojene svodovima u vidu detvrtine lopte. U sredini istoi ne strane, tamo gie se zaokrugljuje oltarski prostoi, eksedra-je plitkt zatvorena, da bi se - drLe6 se i dalje zakona trozvudnosti - obrazoval, u carske dveri. Dve detvrtkupole temenom dodiruju kupolu centralne pro storije, a sa obeju strana se izdrtu sferni trouglovi i gube se u veliko okruglini glavne kupole. VeC je Prokopije tadno prepoznao osnovne zako ne ove vizantijske arhitekture. Sva kretanja i naponi u svodovima izjed nisu zidovi i stubbvj naduju se i neltaju unutar samih svodoval nosioci vec se same prosiorije mettrisobno nose. Sasvim je opredno rimskom nadinu gradnje da se sklopovi dine nevii ljivim. Podev od poda, svi zidovi su, skoro bez razlike, jedinstveno prt ruSeni. Ne postoie delovi koii nose i koii su no5eni. ved horizontaln, tekuii pojaSevi: irveni oiffoifiia, Zuti odi[iildiJs-Fg mennera, zeler od tesalskih stena; za plode se upotrebljavaju mennerne intarzije i mer merni mozaici, U ovaj sistem mennera i mozaika, koji slikarsko-optidl

t''

i u katedrali rr Rosri. Sistem metlu pilastara, sasvim je raz

196

\/r -l

9gc{rAu ({S+1, a klasidan je u oktogonu u Hijerapo.ltru_,Ali ni jedna od oiDlrvelikih gratlevina V veka nije ni izbliza predujmila sloleni sistem baldahina Svete Sofije, patak qi cr[va svetoqQfu=4a.saSil3atom kupolom izEzJ;e. Napon prostora izmeclu otvorenih izviienih eksedri i kvadrata pot3eda na slidan napon izmettu unulra5njeg tetrakonhosa i ffiffie kruZnog-omotada, koji odreduje unutra5nji prostor/cikve Sv. Dorda u Edrqiadzinu. . Polazna tatka za istorijsko-razvojno obja5njenje gractevinskog tipa cr' kve Svete Sofije moZe ila bude simo tebdoiijahska gradevina sa ugaonim niSama, kirja je u najjednostawrijem obliku zas"tupljenau mnoge -Po brojnim krstionicama u AEu Mini, u Riveni, Mastihari iu Carieradu. dan-asraspoloZivom materijalu izgleda da je u'crkvi Sv. Dqrd? u_-Ezri, koju je sagradio Pre,zvi1". Jilvan 515.god., tikav tip prostoia prvi put pretvoren u svedanucrkw na taj nadin Sto joj je dodat oktogonalni pravllni ^godine, hodnik. Ova graclevina je jo3 prejustinijanlka. Njoj sle*di,520. je u samom Carigradu gde Justinijan vladao od-527 gradevina sa ugaonim ni5ama, posveiena svetim ratnicima Sergtju i Vakhu; njima je, kao Sto smo-videli, ne mnogo kasnijelSl3)'s6Erade-ria cikva i u Serigopolisu na Eufratu, iste vrste kao i tetrakonhos u Milanu i u Selevkiji. Ono Sto u osnovi dini razliku izmedu crkve svetog Sergija i Vakha u Carigradu i crkve Sv. Dorda u Ezri upravo je ono Sto nju i za neupudeno oko na prvi pogled povezuje sa crkvom Sv. Sofije; stbga ie u turskom narodu i dobila ime Sofiian. Kvadrat, upisan u kvadrat usao"Mala Sv-eta nih- niSa, ustupio je rfi-eTi6..oR' igomrl koji se sastoji od moinih ugao=nih stubaca. Smaniivaniem ugaonih ni5a.i zamenom podupirada. sto se ovde p51i put primehjujri, pribliZen je obliku kvadrata- koj i-d6uhvltiunutrasnji oktogon. Od stubaca se izvijaju osam lukova, od koiih ie onai koii yodi u apsidu, malo uzdignut. Iznad lukova podinje nabrafu svod, a u lukove su umetnute dve w:ste zidova kao ispunjavanie - oba dvospratna i u obliku niSa. Zidovi se na oba sprata oivaiaju riz pomoC dvatfuba, tako da u donjem spratu nastaje riodni arhitrav sa pb tri prolaza, a u gornjem- po tri luka u svakoj riiSi; na taj nadin je rinutra5nji oktogon crkve u horizontali podeljen u tri dela. To je novi ied, koji sasvim menla prostor- Izmedu stubaca, paralelnih sa sioljnim zidovi-ma urudene iu plitke niSe; stubovi stoje, dakle, u pravoj liniji kao Sto je to, u vedoi razmeri, i na juZnom i severnom zidu prostorije pod kupolom velike Svete Sofije. Izmedu stubaca, koji odgovaraju uga6nim ni3ama, niSe oktogona se polukruZno izvijaju, a u donjem spratu nose izvijene grede, a na galerijama apsidiole. Ove otvorene konhe u crkvi Sv. Sergiia i Vakha odgovaraju otvorenim konhama u Svetoi Sofiii. One se palilelno izviiaiu ka ugaonim ni5ama. Ovaj sistem vodi pro5irenju u obliku baldahiira i pro]aznosti ce_ntralnogsrednjeg p_rostora,kao i potpunom poni5tavanju hodnika. Moglo bi se gqq'e1iti-o-kvadratnom baldahinu sa^ugaonim iiSama,koji je postavljen u kvadratnu gradevinu sa ugaonim niS-ama. Hodnik tako postaje nosad galerije koja ide okolo. Koliko je gvaj justinijanski zakon prostora ved potpuno razvijen u Maloi - kapiteli, Svetoj Sofiji poznaje se i po tome Sto su svi delovi gractevine

,Sq\\:! _->

arhitravi, venci i frizovi - ujedinjeni u ravnomerno tekude pojaseve; lod wlo promenljivih oblika kaiitetal imposta i ispupdenja u pitanju su, bez ianz!tka, rad6vi u tehnici pioboja, koja je pogodna da stvori utisak op' tidke Sirine, lebdeCih odnosa prostora i zamagljivanja struktura u korist apsolutnog prostora. Ova pro2raCnost od sada bdlikuje sve justinijanske dblove grdtl-evina, kapit!le u cisternama i crkvama Carigrada, kao i u crkvami u Raveni, Solunu, Jerusalimu i Varni na Crnom moru. fsfu pro' zradnost su imali i zidni ukras u Svetoj Sofiji, pregrade hora u San ApoIinare Nuovo i San Vitale u Raveni, kao i u velikoj bogomolji na steni u Jerusalimu. Omajadi su upotrebljavali oblike kapitela, koji lide na one iz Male i velike Svete Sofije u Cirigradu; ovaj justinijaniki visoki stil doZivliava u crkvi Sv. Marka u Veneciji najznadajniju renesansu,koja je starohri5ianskoi umetnosti bila dodeliena u sredniem veku. Posle svega ovo-gamoZe se zakljuditi <ia crkva Sergija i Vakha, koja leZi na Hormisdas-pilati kod crkve svetog Petra i Pavla, ni q koq sludaju niie primitivni-preteda Svete Sofiie, vei majstorsko delo koje bi moglo bi"ti delo samog Antemija iz Trala. Odmah pbsle njenog dor'!5avanja,-za vreme Justiniiana i Teodore, zapodeto je gradenje velike crkve Premu' drosti. Kad s6 episkop Eklesije vratio iz eafigl:ada - a sledede godine je umro Teodorih --podeo jL, uz finansijskripomod bankara Julijana Argentarija, da zida'oktogo4_ g-Rayeai posveCensvetom Vitalu. Njegovi nailednici-Ursicin i Viktor su nastayili gradnj-u-Lzdar1je.je najzad pe svetio, 547) godine, arhiepiskop Maksimijan, koji je na mozaiku apside predstavljen zajedno sa carem Justinijanom, narodito istidudi po5tovanje zs1 vladavini cara i njegove supruge Teodore. Ne moZe biti sumnje da su justinijanske gradevine i ideje Antemija i Isidora kumovale i ovoj ravenskoj centralnoj gradevini. Ali nije red o grattevini-sa ugaonim-:rilama, wd-o oktogonu-sa oktogonalnim hodnikon- Utoliko je ova grattevina u tradiciii koia zapodinie krstionicom kod lateranske-bazilike. U teodosi. jansko-m vri:menu se kod ovakvih oktogonalnih hodnika, kao Sto smo vi. deli, uvodila neka vrsta zamene podupirada, tj. izmeclu osam masivnil uglastih stubaca postavljaju se parovi stubova. Tako je to i u oktogont se na u Hiierapolisu i u crkvi Teotokos na brdu Garacim. Ova tradiciia -najveCo stavlja dalje i u justinijansko vreme, da bi se u VIII veku, u slole-nosti, preneli na takozvanu Kupolu na steni - omajadsku DZ-amijr tF-t u Jerusalimu Arhitekta crkve San Vitale ne sledi ovaj oblik oktogonalnog hodnika. O:14 pre sledi zakone tetrakonhalnih crkava sa galerijama i sa izvijenin spoljnim zidovima, u kojima se izmeclu detiri pilastra izvijaju detiri il pet lukova u obliku konhi, kao Sto je to sludaj u Milanu i u Selevkij Arhitekta u San Vitale prergrima ovaj moliv_otvorenih niSa hodnika u ot liku kakav je bio izgraden u crk{ Sereija i Vakhau-eangradu. On, mr tlutim, upotrebljava samo motiv izvijenih ni5a i to kao neprekidni moti. kao Sto to zahteva oktogonalna gradevina. Za oktogonalni hodnik u Sa Vitale proizilazi odatle monumentalni baldahin sa osam otvorenih aps diola kbje se nadovezuju i sa ophodnom galerijom. Ni5e su mnogo vis, na oba sprata se iznad obaju stubova u svakoj ni3i izvijaju tri luka, tak da nastaje veda ravnomernost ritma. Istovremeno se gubi stroga hor

198

3)
zontala, omiljena u Carigradu, dok se naglaSavastrma vertikala u odnosu na Sirinu prostora. To je novi stilski stupanj vizantijskog sistema baldahina, koji se ne moZe zamisliti bez uticaja zapadnorimskih oktogonalnih gratlevina iz vremena Konstantina.

Sofije u -Solunu, nastala najranije u VIII veku; u njoj su vel zasnovani skoro svi preduslovi koji vode velikim gradevinama makedonskog vremena. t-lcr>c: graditeljska umetnost, sa idejom.-ovog.centralnog,sistema Justinijanska .g--11..*r.raqlKalno se umesala u porusenerlr suvrsemale graelevrnsl(e kom^ r\ \_n! r .*KUpOra, plekse konstantinskih velikih cikava. Petobrodna crkva"Rodenja u VitleAko kao merilo monumentalne graditeljske umetnosti VI veka uzmemo :i'1:.:: s$Iq\l\'-R jemu, koja se sastojala od konstantinske velike poduine bazilike i odvokupolu sa pandantifima, kakva je razvijena u justinijanskim centralnim jenog, istodnog dozidanog oktosradevinama na Istoku i Zapadu, proistide iz toga iedna - variiantama bogata, ali u jezgru jedinstvina -- tipologija juitinijanske crkvene arhi| urtl1;A ' gona, doZivela je jednu od najl* L..rr-^-^^-:::L --^-^-^ nr-+i d tekture, koja je od velikog znataja za srednjovizantijski razvitak. Otmena sudbonosnijih promena. Okto. "- . gon'se sada zamenjuje duboko kapija senatskegrattevineu Carigradu, koja je sa rasko5nim propilonom postavljenim horom; ovaj je zasagradenaoko 540. god., bila je trodelna i imala je srednju kupblu; kupole se pojavliuiu de5ie u lrodelnim transeptima Male Azije vei u ranom podinjao sa petobrodnim tran"niprimer VI vektr, Iiao septom, koji je bio ograniden u-c]-kvi Panagije u Tomarzi. Takve viseie kupole upotrebljavane su vei u V veku u centralnim malim crkvama sa kvadratdvema izbodenim apsidama, tanom osnovomi upisanim krstom, za Sto je crkvallosios David u SoJugu ko da je nastao stupnjeviti trinajraniji oduvani primer. Ovaj mali.oblik vizantij,skih crkava, koji se.razNiegqvq slgdipa je kva: Los-h_os. vijao u uzajamnom uticaju sa graditeljskim ideiama iranskog svetiliSta drat,lznad-lioga se diie liupola. vatre, postao je standardiri tip-grdkoglrednjeg veka u perifeinim deloOvaj potkupo'lni kvadrat,-koji vima Carigrada i na Peloponezu,a ostao je osnovni oblik i u srednjovi. nastaje proZimanjem dva broda . predstavljalpryj_-naiin-sai.\pazantijsko vreme{ Iz njega se u carigradskoj Skoli razvila devetooda.ina nia transeptai naosai ima svo, cJtva-sa-pqt kupble; ri trietaastoi g.a?iteliskbi Skoli je samo srednji c"enprethodnikE u cr-kvi apostotralni kvadr?t-pod kupolom, dok su ugaoni prostori dobili krstaste svo. ld , I t t i' ia, proroka i mr:denika u GeraI dove.CrkvaUspenjaBogorodiceuNikeji,sagradenaverovatnojo5urasi (465) kao i u Bosorodidinoi fl nom VIII veku, proSiruje krake krsta sa severa i juga, smanjujuii isto.'. -,'+ crkvi u"Tomarzii Niove erad-evremeno ugaone prostore pod kupolom; tako sada inigu da se ni justini ' "f janski nadin postave podupiradi sa tri prolaza.I kupolo-m na. -. i,i;t3;Trs-iisT6lm " " dovezuie se katedrala u Sofiii, .,.'r .* U Uatoi Aziii se, na irelaiu iz V u Vl^vek, ispred apside obidno stavlja koja je dovrSenatek u postju^Iu-diina; " prbldzi n?*jiiZno3 i severnoj strani, obidno u obliku arkada, izistiniianskom razdobliu. ..! I skivali su redove stubova. Takav shldai ie u bazilici sa kupolom u Meri :- , ,Mv - Iedah arhitekta iz Efesa je ok<-r r I I jamliku (471-494), u kojoj se pogled-ka kupoli nagla5avi pomoiu dva sredine VI veka doiao na izvan+,r.* I l .---]_ .1 odeljka sa izmenom podupirada. Vrlo srodnu grad&insku zamisao porednu zamisaoda kupolni kvakaztije glavna c-rkva u Alahan Kilisi. Mora dale Antemije, koji je 6io I I poreklom iz-Mals Azije, poznavao ove ideie maloazijskih irkava-sa stuptranseptom. To je bio arhitekta njevitim retlanjem prostorija i izmeniivaniem podupirada, kada ie podeo diji je zadatak bio da oko groba da zida u Carigiadu-.Kada je u pobuni Nika izgbrela532. god. staia Lrkva sv. Jovana sagradi jedinstvenu Sv. Irene, ona_je ponov,osagradenapo nadelu stupnjevitbg redanja pro=r_\r veliku graclevinu, drZeii se meslorijq, postavljenih zidova sa horizontalnim raSdlanjivanjem i si sistera i odnosA.velidinA petobrodInom galerija._Onasvoj oblik zahvaljuje uglavnom proiirehju posle drugog p6Zara 564.-godin6,To je najveiidansivenija gradevina"ov^og nog dela hora justinijanske gratipa, u . ' devine, Graclevinu ie dovr5io kojoj su upotrebljena sva dostignuia Antemijeve i Isidorove radionice. 565.god. posle Teodorinesmrti Dalji raspored prostorija razvija se iz kombinacija stupnjevitog rectanja u dast carskog para. prostora sa tipom deveioodajn"e prodlcentralne gradevine.t<bd"velik5e -hodnika lavanja odaja sa poluoblidaitim svodom riastala je neka vrsta oko centralnogprostora pod kupolom. To se vei nasluiuie u Meriiamliku i Alahanul a skrivendse mo2e prepoznag u bazilici sa kupolom u Fi. Eles, Nadgrobna crkua Su, Crtez 20 lipima (oko 540) i u Titovoj crkvi u Gortini.,Odatle se razvija irkva Svete ,louana. Vidl gore.

Itr
t

ffi

rt hl fl

200

u-, ;nrL, ,l:#,.fii.,*

Jovana stavio je arhitekta pod baldahin sa kupo-$-ve-tigrob-jevandeliste fogr; na seyery kao i na j,lgu ga je- flankirao sa po jednim kupolnim kvadratom, za koji su mu bila potrebna po dvasledoia stupca, tako da su sva tri kvadrata kupole koristila jake stupce oko groba. I2medu stubaca je, sa tri strane, postavio po tri stuba (sa detiri prolaza) i - poSto ie _tg_i5liq sta.ry apsidu qrgpa - nadgrobnoj kupoli j-e na istoku d<idaoki1polni kvadrat istog oblika; ovaj istodni deo je tako prezidad da je na-stao h !prekidni hoilnik_do istodnog spoljnjeg iida sa siupnjevitim }ioro*i dv=a $Bapna prostora kao pastoforije. Ovom ra5dlanjenbm transeptu sa istodnim horom, na.zapadu je dodao 4va kvadrata sa-kupolamaistog obi raldlanjenosti, iako da su razdvojeni masiv-nimp-arom stubaia, a . li_ka, sa _2apada i sa istoka su ogranideniparom taniih stubaca.lPrikliudivanie na transept usledilo je na taj nadin Sto se hodnik moiao neprekidnonistavljati; to znati da su naos i transept imali istu Sirinu, i hodnik iza zapadne fasade, sa.trodelni_r4 gl4ynim portalom i dva bodna portala, zavrSavaose kao eksoT6iteks. Isprtd ovog postavljen je prostrani, popreino izduieni atrijum, dija je istbdna galerija einiia uiki trem prema proje I TuJ.o usklatlivanjem kupolnpg kvadrata, a po zakonu saiimanja podjednako Sirokih i ra5dlanjenih brodova,nastalanaistariia crkva sveta sa I Ipet kupola; ljenznadaj za celokupnuistoriju arhitekture Istoka iZapada treba isto tako visoko oceniti kao i znadaiSveteSofiie u Carisradu.Ona je g h-ri5danskom svetu takocle vaZila kao svetsko dudo; njen" veliki nasle-dnikje crkva gu. !!gtl.u u Veneciji, a kad je u XII vekJ u A[vita4iji podela reire3ansa kupolnih gradevina, po ovoni je uzorr sagradenacidia _Sen Fron u Perigeu. Istorijsko-umetnidki znad,aj crkve Sv. Jovana iz Efeje q tome Sto je najznadajnijajustinijanska crkva Carigrada,pored s^a SveteSofije, crkva sv. Apostola- koja je dosadamogla iedino da se relonstrui5e po opisima Plokopija, KonstantinaRodiisloe i Nikole Mesaritesa - sada posvedodena kao crkva sa krstoobrazno rasporealenimkupolama; ona je sagradenapo shemi efesl<e velike gradevine kao dudesna tvorevina ranovizantiskog carstva, na_lqlygom breZuljku Carigrada, nazvanomMesolofos,tamo gde se danas nalazl raskoSnamo5eia"Mehmeda je u osnovi imala slobodangrdki krst sa peikupola kao Osvajada.qOna i osobenost Sto je iz svakogpotkupolnog kvadrata vodilo-pet prblaza ka hodniku, a prolazi su bili naeinSeni od itubova sa istim iazmakom. Crkva_ Sv. Apostola je zameniia Konstantinoru veliku graclevinui dokazaia je da.se i Jusliniian (kao i Teodorih u Raveni) prikaiivao kao drugi Konstantin time Sto jE zauzEomesto trinaestog apostola. Kao Sto nad=grobni spomeniFTeodoiiha u Raveni nosi imeni dvanaestapostola,tako su i potkupolni kvadrati -crkve sv. fpostola, koji su okruiavali srednju kupolu sa likom Pantokratora, bili postavljeni u detiri kraka krsta i imali su po dvanaeststubova. Onaj ko ieli da shvati duh ove prve velike vizantijske klasike, mora da sagledaumetnidko pregala5tvoJustinijana i njegovbg uzora Konstantina Sirom celog sveta,a pre svegai u podizanju gradova.Justiniian ie uzdigao svojg prestonicu - koja je bila najhri5ianskiji glavni grad pivog hii5cansl(og cara - moenom graclevinskom delatnosiu, u svetski grad; u
1 Stf?no[l eKsonarteKsu.

\njemu je 519. god. pomoiu regula fidei,ponovo obnovljeno jedinstvo celokupnc crkve i g njemu su 546,'i 553l god. donete odluke o pravoverje usledila kodifikacija rimskog prava na latinskom i nosti. Godine -534. grdkom jeziku i tu su sc - posle zatvaranja univerziteta u Atini (529) - nauke i umetnosti toliko osnaZile da su mosle da zradena celi tadaSnji svet. BaS zato Sto ovaj svetski grad nije ima-onikakvu pagansku proSlost, u njegovom kulturnom Zivotu izvr5ila se sintezaantike i hri5ianstva, T,"toka i-Zapada. Veliki gradovi su uticali na hri5ianske oblasti Rimskog carstva. Crkva Sv. Jov:anapostala je obeleZje Male Azije, kao Sto je"to pre toga bio moini oktogon u Aniiohiii, kirli ie kao caput mundiiiaetilm bio-obeleZje Antiohijskog patrijarhata. U Raveni, metropoli istodnogotskogcarstva, opet su oZiveleideje Gale Placidiie; ispod Christus rsictor-a u apsidi nove cirske saborne crlive, koja je posiala ia grad ono Sto je bila Sv. Sofija za Carigrad, blistali su - kao nekad u apsidi crkve San Dovani Evandelista - u reprezentativnom sjaju car Justinijan u pratnji svoje vojske r i klira njegovog egzarhata Ravehd, i dvorska srlita isto toliko lepe koiiko i energidne carice Teodore; ona je kao avgusta na svom ogrtadu nosila ""lk u5ivenu predstavu Poklonjenja istodnih mudraca istinitom Hristovom ?s.carst!'u. Graditeljska umetnost Justinijana moZe se razumeti kao memorijalna umetnost najmonumentalnije vrste. U celom Rimskom carstvu izdiZu se velike crkve, na svetim mestima prahri5ianstva i na mestima boZanskogplana spasenja, kao dokaz da je lrri5iansko pradoba prisutno u sada5njiiti i snbZnou buducnosti. Poile smrti svoje mnogovolienesupruge, car je iz tog razloga naloZio da se, visoko gbre na-brdu-Sinaju, usred pustinje, sagradi ona raskoSna bazilika, diji nam mozaici olidavaju velidinu justinijanskog vremena i njegove monumentalne umetnosti. Odatleje razumljivo Stoje Justinijan sledio KonstantinaVelikog i u tome Sto od Palestinei dalie stvara svetu zemlju, negujuCi sva mesta prahriSianstva, obnavljajuii ih i pu5tajuci da govore m-onumentalnomilionografiiom. Takozvanakarta Palestineu crkvi u Madabi nedaleko od brc'ea N-ebo- ustvari podni mozaik topografskog karaktera po ugledu na onii iz Antiohije-Dafni- pokazuje sveta mesta u Palestini i svete gradove, medu njima izridito J&ihon i-Vitlejem, ali pre svegahriSianski JJrusalim justinijanskog vremena. U starom Rimu je Amalasvinta, posle srrrti svoga oca Teodoriha, obeleZje Rima, templum sacru,n urbis, iza rotonde poslednjeg zapadnorimskog cara, poklonila rimskom episkopu Feliksu IV; on je izmedu 526. i 530. god. orrr graflevinu pretvorio u crkvu, posvedenumaloazijskim lekarima Kuzmanu i Damjanu. U apsidi visoko iznad Rajskog brega, kome se iz svetih gradova Jerusalima i Vitlejema pribliZava-dvaiaestlaganjaca, stG ji Pantokrator u jutarnjem rumenilu; kao vei u vreme Konstantina, on je izmedu Petra i Pavla, koji sada dovode dvojicu grdkih svetitelja, osni
Carekl mozalcl u prez!'lterlju u San Vltalc u Ravenl. Na severolstoCnom zldu car Jusdnllm I arhleplskop Maksimljan sa pntnjom na Jugozapadnom zidu carlca Tsdora sa pratnJom. Mo2alsl th pdkazuju u evhartstlcnoJ radnll u oltaru, prllkom prlnosenja hleba l r'lne za Zrtw. Oko 525-547. god. Up. strane ?5,1{2, r99.

)2

2c( l6

vada Feliksa i, u iustinijansko vreme svuda omiljenog, vojnidkog sveca Teodora, kome je kasnijl na podnoZju Palatina posveiina jedna dkrugla gractevina. Podevod Feliksa IV, gradska rimska istorija umetnosti je deo vizantijske svetske istorije umetnosti. Istraiivanje justinijanskog monumentalnog slikarstva i njegove ikonopoloZaiu, poloZaju, grarlJe grafije beznadeZnom beznacleznom nalazi se, nalazl se. nasuprot nasuDrot rstorrJr istoriii arhrtel(ture, istoriji arhitekture, u beznadeZnom arhitekture, erafiie nalazi PolozaJu, jer u samom jer samom Carigradu nedostaju svi spomenici. Po5to ovo stanje ostaje nepopravljivo, usled tragidnih razaranja, nauka je prinuclena da mudni put iitraZivanja sveta primeni sa gleistraZivanja tragova u celom tada5njem carstrtt iveta di5ta: svi putevi vode u Carigrad. Ako se ranije najde5ie i5lo jednostrano - danas'izgleia najcelishodnije, sle- polazeii od ravenskih spo*menika deii Andre Grabara, Georgija Sotirijua i Kurta Vajcmana, da kao polaznu tadku uzmemo prednjeazijske spomenike; pri tome treba Malu Aziju, Siriju, Palestinu i Egipat smatrati kao celinu, zavisnu od Carigrada, ali i medusobno, dije razlikovanje proizilazi tek u okviru ovog jedinstva. Pri tom traganiu, srebrne ampule iz Svete zemlje (zajedno sa njihovim imitacijama u terakoti), koje se danas nalaze uglavnom u crkvenim riznicama u Monci i Bobiju, osvedodenesu kao pomoina sredstva prvog je time Sto je papa Grgur reda. Njihovo datovanje u VI vek obezbedeno Veliki, koji je pre svog stupanja na duZnost (590) bio nuncije u Carigradu, takvu"riznicu sre6rnih ampula darovao langobardskoj kr-aliici Teodolindi, kao uspomenu na mesta Svete zemlje. Grdki natpisi sa ovih srebrnih bodica za ulje ne samo da dokazuju njihovo potpuno grdko poreklo, vei i njihov nastanak u Jerusalimu. Niihove kompozicije su monumentalne, uprkos pripovedadke zanatskeumetnosti, tj. one u minijaturi podraZavaju velike crkvene kompozicije, bilo iz crkve Sv. Groba ili iz crkve Rodenja, Bogorodidine crkve ili iz crkve Vaskresenja.Najde5ie dvopojasna, frontalna i osovinska, centralna kompozicija odgovara najviSem stilu, koji se moZe dokazati u svim monumentalnim apsidama justi nijanskeumeinosti,u Rimu kao i u Raveni,u Siriji kao i u iigiptu i Egeji. Jedinstvo je zasnovanou Carigradu, utoliko viSe Sto su Justinijan i Teodora izsradili crkve u Palestini. a narodito u Jerusalimu, te ie arhitektonski i ilionografski nadinili svetom zemljom, tj. istovremeno i hododasnidkom zemljom hriiiana VI veka. Za ovaj - sam po sebi bogat - materijal postoje dve velike kontrolne oblasti. Jedna oblart je Sirija. euveni k6delistizbiblioteke Laurencijane u Firenci, koji je 58d.godine u mesopotamskommanastiru Zagbi napisao i islikao izvesni kaluder Rabula, sadrZi pored mnogobrojnih ividnih ilustracija i detiri velike slike; one su vei odavno prepoznate kao predstal'e poreklom iz palestinskih apsida i obeleZavajunajveie svedanostiliturgijske godine, u slidnom smislu kao i Biblija iz Lavre iz grdkog srednjeg veka. To su monumentalneslike Velikog petka i Uskr5njegjutra (RaspeSilaska sv. Duha, zatim su tu ie i Prazan grob), Hristovog vaznesenja, joi nzlsslo apostolorunti Sabor apostoiau Jerusalimu.Znataj ovih velikih slika s jedne strane proizilazi iz njihove povczanostisa palestinskim srebrnim ampulama, a s druge strane sa mnogobrojnim egipatskim freskama u niSama i apsidiolama. Takve freske u niSima Apolonovog manastira u Bavitu, u Jeremijinom

Crlez 2l - Prednia i zadniL strana srebrtue ampule; obe strane su iskucane i zaLetovane. Ispunjene suetitn uljem, one $u hodotasnlctma slul.ile kao uspomcna lz Su. zemtje. Leuo: Bogorod.iain presto sa PoklonJenJem maga I pastlra. Desno: Vaznesenje Hristouo. Vislna 19 cm, preanlk 15 cm. Monca, T|znica katedrale. Up. stranu 208.

manastiru u Sakari i u n_adgrobnim kapel,ama u Antinoje, dozvoljavaju zakljudke - u ye.zlsa slikama iz peiinikih crkava sve do Gruzije, eg6jskih poznih apsidalnih mozaika ni Kipru i tragova fresaka u apsida"ma q.,samom Carigradu - o moguinostima i ostvarenjima justinijanskog slrKarstva u aDsrclama. za istraiivani-e monumentalne ikonografiie u rimskoi drZavnoi umetnosti VI veka pod voctstvom Carigrada, justlnijanski mozaici apsida na Sinaju, u Poredu,Raveni i Rimu ne ostaju viSeizolovanapojedinadnadela. vei su znadajni svedoci jedinstva i rainovrsnosti ove umeinosti. U celini mi se dini - sa t-etadke gledi5ta- da su na ampulama iz Monce tri velike slike od presudnog zna(aja; to su Hristovo raspeie (povezano sa svetim grobom), Vaznesenje Hristovo (kao obrazovarije pricrkve) i Fogorodiiin ptesto (sa Poklonjenjem maga, pastira, a u veji sa marioloSkim i hristoloSkimscenama).. Moguinoiti povezivanjasu mnogobrojne: krst i Vaznesenje mogu da budu-kombinovanina prednioi i iaaniol strani, ali i Bogorodidin presto sa Vaznesenjem ili sa-praznim grobo:m, najzad i Marijin presto sa krstom. S druge strane, krst i prazan-erob spojeni najdeSicu dvopo.iasnoi kompoziciii - mozu da se poiave i kao odvojeneslike, tako da krst izridito predstavljaVeliki petak,'a sveti grob UskrSnjejutro.

20'

Sllkarstvo u apsidi crkve u Bavitu. vlslna 1(mcm. slrina 100 cm. Kalro,

""Ot"*t

Trllir;

l?:

<4- 2r

Ne moZe biti sumnje da kombinaciji krsta i svetog groba na ampulama jerusalimske srebrne radinosti sluZi kao osnova crkva Sv. Groba i velika

ccremoniia hodoiaSia; na tu crkvu se hododasniciZeleda prisete pomoiu Ipak, varijante su vrlo talcvih srebrnih bodica za ulie sa ,svetih mesta<(. broine. Sto sc tide samogkrsta, on ima tri oblika: apstraktni krst, krst sa imdgo Christi clipeata iRaspeie sa colobium-om. Jediostavni krst-- kao i svi drugi - nema nikada grdki oblik, vei uvek latinski; to nije samo uspomena na krst na Golgoti, ved isto tako i na krst podignut u crkvi Sv. Groba, dije je pronalaZenjepripisivano Jeleni. On ie naimpulama predstavlienpod irkladom kao-poil klvorijem, ili na raiskom bregu u zveidanom nebu, gde ga onda detiri arhandelapokazurju. ruiieeSCeimi oblik Zivog zelenog drveta i oznaden je kao arbor vilae. Niie verovatno da ova p-reclstavikrsta potide od kompozicije u apsidi. Ona ima svo.iekorene pie u pravom krstu, koji se nalazio u krugu-crkve Sv. Groba, i u ikonoklastidno vreme je, u ovom obliku, postavljen u apsidu crkve Sv. Irene. Krst ie na jerusalimskim ampulama mnogo de5depredstavljen-na Golcoti i2medu-dvarazboinika i dva kockara,-ana njegovomvrhu.je popriie Pantokratora, naide5ie u medaljonu, dakle kao imago clipeata, ili sa krstastim nimbom. Ova vrsta predstave raspedapostala je poznata i u siriiskoi umetnosti rada u srebru. U Istorijsko-umetnidkom institutu u nalazi se jedna takva imago Christi Maincul u zbirci Princ-Johan-Georg, picia na enkaustidnom slikarstvu. Hristovo poprsje iznad krsta je na ampulama opkolieno suncem i mesecom.Kao varijanta se, umesto poprsia, povremeno iavlja raspeie u colobium-u i ovaj oblik se smatra kao slikc u Rabuiinorn kodeksu. "."o"" Do sada u justinijanslcoj apsidi nije nigde nadeno Raspeie, ali grdki r-rmetnici su"u VIiI veku u^crkvi Santa-Marija Antika naslikali jedno takvo ,sirijskoo Raspeie u apsidi pape P,avlaI. U naspramnoj apsidi ove crkve nastalaje onda velika povorka i himna raspetom,koja trijumna Golgoti. falno tumadi dogadaj "da je ov-a.itrijunrfalni k-arakter- kojr jg utisnut Ne smc se previ"deti pri gradeniu crkve Sv. Gi'oba - bio posebnabriga ne samo Rabule, vei i urietnika srebrnih anrpula. Krst jc tumaden kio drvo Zivota. On stoji na detvororednom bregu; na njemu ne visi dovek Isus, veC se,u tondo sveta. Krst ne stoji ispod, nego iznad-prqznog stavlja boZanski gospo-dar crobi na Uskr5nie iutro, a moZe da bude okruZen vencima zvezda ili op[oljen kruZnim prsienom medaljona sa apostolima. Sa njegovog,vrha analeli uznose Paniokratora na prestolu u njegovo carstvo. Na-jednoj ampuli sa sedam tonda, krst je u sredini izmetlu detiri sceneinkarnacije,.a u vertikalnoi osovini izmeilu groba i Vaznesenja.Ako se do kraja analizuie ova boiata jerusalimska-ikonologija krsta, - narodito s gledi5ta ul6ee inzaei Christi, koia se u najzvanidnijoj zlatarskoj umetnosti VI - za na5e istraZivanje je znadajna kai VIt vekiuvek nanovo-odraLava pela svetog Prima i Felicijana u Santo Stefano Rotondo-u Ritrrq. Ukra5eni krst ove aiside zavr5avase medalionom sa rroprsiem Pantokratora sa krstastim nimbom, a njega kruni5e-boZanskaruka. Metridki natpis objaS' niava niegov triiumfalni karakter: Aspicisauratum caelestisculmine tec' tim asiriTeru,nfirtenicans praeclaro iumine fultum. Takav hrit sa piedstavom Hrista u medaljonu na vrhu (ili u preseku oba

108

2(

Aoa
poznim freskama u katakraka Krsra, KraKa krsta) slgurno sigurno je vl veKu veku na pozl dokazan u VI Je ooKazan kombama, kao u katakombi Poncijana Ponciiana u Rimu i u San Gaudiozo u Napulju, ctat(le pulJu, pod grekrm grdkim utrcajem. dakle u umetnostr umetnosti ItaIrJe Italije poct uticajem. Iztoga Iztoga se mogu izvesti dvazakljudka za.istorijsku situaciju Crux-a u rotondi Sv. Stevana je uoKvlren je predstavlJena predsta,vliena Metanlorpnoss; uokviren strna, 5oo. stina, njoj Je Metanlorphosis; scena scena Je 566.rU u nJoJ horizontalnim lukom - na koiem su medaljoni sa prorocima - i ar kadnim frizom sa nizom medaljona medaiiona apostola; u temenu tem-enuluka se nala; medaljon crux, crux invicta. Viktorije na deonoj strani uoblidavaju scenu ka trijumf, a jagnje boZije, u temenu iznad arkade,objaSnjavascenuistovrr meno i kao Zrtvu na Golgoti; na to ukazuju Avramova Lrtva i Lrtva Jel tine ierke, koje su naslikane u sporednim odajama. Dve scene sa Mojs jem, u gornjem pojasu deonog zida (Mojsije i gorude kupine i Primanj zakona na Sinaju), ne ukazuju samo na sveti boZji breg, poStovan od stz rine, i starozavetnu pridu o spasenju, vei istovremeno i na carski karal ter zdanja. Obe scene sa Mojsijem nalaze se i u carskoj sabornoj crkr San Vitale pored apside i upuiuju na to da hri5ianski car treba da bud novi Mojsije hriScanskog naroda, kao Sto je vei Evsevije oznadio Kor stantina Velikog. Najzad, kompozicija Metantorphosis-a ima i jasan mi rijanski vid, koji se objaSnjava time Sto je ona na glavnoj apsidi Bogorr didine crkve. U medaljonima su, naime, Pantokrator i Bogorodica, u p< prsju, naspramno postavljeni. Ovde nije dovoljno ukazivati samo na tumadenje Zlatoustog. Sta vi5r iza ove ipside kiile se dogmatsko shvatanje, koje je Jefrem Sirski razvi u svom duvenom govom o Hristovom preobraZenju. On najpre pokazui zaSto se dogadaj odigrao na bregu. Pantokrator hode time da pokaZe d je sin boZiji, koji je pre svih vremena stvoren od Oca; on je po istek odreilenog vremena uzeo telo od device, roden je bez za(e(a i saduvao j netaknuto devidanstvo svoje majke. Stoga je vodio udenike na brdo, d bi ga Otac nazvao svojim sinom i da bi im pokazao da je zaista njego sin i Bog. Blistajuii sjaj i sakupljenost svetla u mandorli slikovito izraZavaju idejt je svoje haljine bele ka koju Jefrem Sirski ovako opisuje: "Pokazao svetlost, jer je iz njegovog celog tela izbijala velidanstvenost njegovog br Zanstva i svetlo je zradilo iz svih njegovih udova. Njegovo svetlo je izbil i ostalo u njemu sakupljeno; ono nije nikud odlazilo i nije ga napu5tal< ono nije niodkuda dolazilo da bi. ga preobrazilo; ono mu nije bilo pr vremeno pozaJmlJeno vec Je lz nJega rzDrJalo(. Pojava Mojsija i Ilije ima svoj smisao u tome Sto su proroci sa rado5ir koju do tada nisu poznavali, videli njegovo postajanje dovekom; ali su : radovali i udenici, jer su gledali divote njegovog boZanstva, koje joS nis poznavali. Postaje jasno da je takvom kompozicijom zauzet stav proti teologije antiohijske Skole, koju je Justinijan 544. god. osudio; isto tak je jasno da su ovde olideni hristolo5ki i marioloSki pogledi sabora u Cr rigradu iz 553. god. na kome je osudena filozofija Origina. I veza Ilije sa Jovanom, kao i Mojsija sa Petrom, koju pokazuje sinajsk kompozicija, postaje jasna, kada se uzme u obzir sedma glava Jefrerr Sirskog. Tako on kaZe da je sveti Mojsije gledao posveienog Simona, 5t znadi zastupnik odev zastupnika sinovljevog; Mojsije je vodio svoj narc kroz talase u slobodu; Petar je podigao kolibu da bi sagradio crkvu. T Sto se, dakle, Petar nalazi pod mandorlom Hrista, ima svoj ekleziolo5l smisao. Na ovom brdu je uzviknuo Otac: oOvo je moj Ijubljeni sin, slr Sajte gan. Brdo Tavor je, dakle, slika Crkve. Na drugoj strani, dedni St.

u Rimu. Ova kompozicija nije stvorena samo za ovu priliku, vei se mora pretpostaviti justinijanska varijanta u Carigradu.Stoga mora da je, pored jerusalimskog monumentalnog Raspeia, postojala i predstava straZe kod krsta, i to ne samo u apstraktnom obliku - kao Sto se moZe pretpostaviti podev od konstantinskogvremena - vei u novom justinijanskom obliku, u kome krst kao poprsje nosi imago Dei clipeata. U VII veku ovu straZu drZe dva sveca, dije su moSti prenete u V veku iz Via Nomentana.Po5to u iustiniiansko vreme duvari prestola ili krsta mosu da budu kako kneieviapo.t6lu, tako i dva arhandila, kompoziciji u crk"vi San Stefano Rotondo j6 posluZila kao osnova straZa apoitola ili andela oko krsta, koja se moZe zamisliti na isti nadin kao i na duvenom lenjingradskom srebrnom tanjiru. Na osnovu tog mogaosam da objasnim kompoziciju Salus Mundi u apsidi crkve San Apolinare in Klase, ukraSenoj mozaikom verovaqno neposredno pre posveiivanja od strane episkopa Maksimijana 549) godine. Metamorphosis, na brdu Tavoru treba ovde razumeti u-smislu teo"lo5kog tumadenjaJovdn-a Zlatoustog,tj. kao otkrivanje trijumfalne smrti Pantd kratora na Golgoti. U moin6m"nebeskom krui;u sa plavom osnovom pojavljuje se, umesto Hristove figure, zlatni ukra5eni krst sa imago Christi clipeata. Ova vizija Golgote odigrava se izmedu proroka Mojsija i Ilije, koji su prikazani kao pojave na nebu, u poprsju na zlatnoj osnovl, a ispod boZiie ruke koia kruniSe. Ispod krsta stoii sveti Apolinariie kao zastupnik irhiepiskofskog poloZajaRavenskecrlive. Iz sveiih gradbva tu krecu apostolskajagnjad ka nebeskoj poljani, koja se rascvetavaispod krsta ni Golgoti;irlridenika, koja sri na iavoru pn'a doznala za tainu krsne smrti na Golgoti, gledaju navi5e prema viziji krsta. Vek kasnije, na deonom zidu oko apside dodani su Gavrilo i Mihailo kao duvari taine. Odeveni u brokat, sa inakom feniksa, ptice vaskresenja,a nadviSenipalmama, oni pozivaju vernike da se pred smriu Boga na Golgoti pridruZe pevanju trokratnog >svet<<. Po5to je ova promena u ikonografiji Preobraienja u ravenskoj apsidi bila moguia vei u vreme kada su nastali carski mozaici u San Vitale, moie se - uprkos gubitka carigradskih spomenika - stvoriti slika o raznovrsnosti i rasko5i, ali i o uzvi5enoi velidansrvenos!i i religioznojdubini justinijanskih mozaikau glavnomgradu carstva. Neobidnozagonetanmozaik PreobraZen.ja u San Apolinare in Klase pretpostavlja da-je za kompoziciju Preobralenja - diji je nastanak, u okviru praznidnih ikona, ranije smatran kao srednjovizantijski - morala posluiiti kao uzor jedna ranovizantijska kompozicija apside. Novija iitraZivanja su, potom, i pokazala da je dugo osporavani mozaik u apsidi crkve Katarininog manastira na brdu Sinaju bio novo delo vizantijske dvorske umetnosti. Po podacima kod Prokopija i Evtihija iz Aleksandrije, kao i po jednom ponovo otkrivenom natpisu, vidi se da je Bogorodidinu crkvu na Sinaju ^sagradioJustinijan posle smrti svoje supruge, u poslednjoj godini vladavine,565,a da je dovr5cnaza vrenle njegovognaslednikaJu-

210

rog zaveta (Ilija) naginje sc dednom Novog z^veta (Jovan): ,Brdo je postalo obrazac Crkve, a Isus je na njemu sjedinio oba Zaveta i claoih crkvi. Stari zavet je dobio njegove tajne; Novi je otkrivao krasote njegovih dela<. Zato se nad sinajskim PreobraZenjemsa puno smisla spaja apostolski luk sa prorodkim. nlsus pak zradi celim telom divotu svog boZanstva, kao sunce svojim zracima<. Jefrem Sirski objaSnjava divotu na brdu Tavoru iz inkarnacije i iz udenja o dveina prirodama. Tri apostola vide tu velidanstvenost,koju nikada ne mogu videti oni koji odbacuju da je lt{arija rodila Boga. Tako postaje jasno zaito se apsida sa PreobraZenjem nalazila ba5 u jcdnoj crkvi posvedenoj Bogorodici. Potresno je kako u poslednjim glavama svog govora o PreobraZenju,Jefrem Sirski stavlja uvek ponovo, jednu pored druge, misao o istinitom bogu i istini tom doveku u smislu Halkidonskog sabora, i kalco slavi divotu trolidnog jcdinstva.Tako je kompozicija Pre-obraZenja, u krajnjoj liniji, olidavanjc boZije redi, sa kojom Jefrem Sirski zavrSavasvoj govor: oTo je moj ljubljeni sin, sluSajlgga<. Postajerazumljivo zaStosu kompoziciji PreobraZenjau San Apolinarein Klase kasnije dodata oba arhandela,koji za velidanje jedinosur5nosti sv. Trojice "klidu sada i u sva vremena i u svu vednost<; ovim se zavr5avai govor Sirca o Hristovom preobraZenju. Kao Sto se ranije mislilo da je nemoguie da Metantorphoslspripada glavnom kanonu monumentalne kompozicije ranovizantijskog v::emena,tako se i do danas scena,tr kojoi Hristos kroz zatvorena vrata pristupa dvanaestorici apostola i navodi Tomu da stavi svoje prste u njegovu ranu, smatra kao sporeclnanarativna scenai pogre5nose oznaiava pojmom nevernog Tome. Ali vei u Teodorihovom ciklusu Stradania u Raveni postaje jasno da al<cenat uop5te nije na Tomi, vec na Pantoliratoru,koji rrlazi kroz zatvorena vrata. Jedna od naivelidanstvenijih kompozicija ove vrste, na jednoj srcbrnoj bodici iz Monc!, nosi monumentalni natpis koji deluje ka6 priznanje pracrkve, izgovorenood onoga diju ie ruku sim bog stavio u svoje rane: ,Gospo{q pqqi-i-Bpie-mojo.Da li je i ova scenau justinijansko vreme imala disto ekleziolo5ko znadenje i da li je bila sliha priznate crlcvc? Onda bi trebalo kompoziciju tumaditi u smislu Jefrema Sirskog koji je nije sludajno stavio u-vezu sa svojim objaSnjenjem PreobraZenja: oKada nije bio Bog, kako je rnogao da ude kroz zatvorcna vrata? Kada nije bio telesan,dije je rane Toma opipao rukama? Ako rrije bio Bog, kome je onda ovaj doviknuo: 'Gospodemoj i Boie moj'?" I,{onumentalnadvopojasna apsidalna lcompozicija jerusalimske umetnosti, koja se morala nalaziti u apsidi crkve Vaskrsenja, prikazivala je vaznesenjeHrista u nebo; njene varijante se zadrlavaju u oclredenim granicarnai pokazuju zajedni8ki sasvim odreclcnamerilajkoja se sagla3aiaju sa sliko^mVazireseija u koleksu- Rabule i na takozvanim fresirama Vaznesenj a u kalu{q1qk-im_\a-pg l_qrffq_U_B alitu - Kompozici j a j e uvek dvopojasna.U gornjem pojasu detiri andela nose Pantokratorana prestolu; samo je u Rabulinom kodelisu Pantokrator predstavljen kako stgli. Sve egipatskefreske sledenaprotiv, bez iz;yetka, jerusalimsku tradiciju, koja se ogleda na arnpulama iz lt{once, a ponchad preuzimaju zajedno sa antlelima i jezekiljsl.:i tetramorf iz scene Vaznescnia RabLrlinoghodeksa.

p -'

prikazuje apostole; Donji pojas u jcrtrsalimskim predstavamaVaznesenja ali veza sa gornjim dogadajem nije uvek jasna. Donja scena se mole i aIi prikazuie Lt svb5oi svblol sr-edini svbioi oni iasno iasno prikazuje orikazuie trojnu troinu skuos6moitaliti. U sr"ediniona relativno osimoitaliti. pinu: uvek Mariju pinu; izmecfu Petra i PaMariiu (nekad kao moliteljku), moliteliku). najdeSie naideSie i ila, a, prigodno,-i pod vitlejemskom zvezdom.-VeinaSeanalizeteodosijanske lkonografije ikonografije u apsidi crkve Santa Pudencijana, kao i reljefa sa upe8atljivo vritima u crkvi Santa Sabina, Sabini, pruZaju upedatljivo Logosom na drvenim vratima tumadenje donje zone jerusalimske Analipsis; ovde se pod ecclesiacaepocl zvezoom anoela I zvezdomrnl{arnacue inkarnacile srvara zemalj/estis logosa tesrrs njegovih"andela i poo stvara zema|Jlogosa'i r nlegovln ska pradrkva, tijJ je sredi5te Mirija. Ona je u tom siilopu, kao crkva sveta, olidena u Petm, kao zastupniku jevrejske crkve i u Pavlu kao zapaqanske crkve. Po tome bi dublii smisao ove takozvane anastupniku paganske lipsis bio ma.njedogadaj vaznesenja, a vi5e inisterija crkve, u tom smislu cla postoji nebeskai zemaljska crkva; orrr zadnju je rodila Marija iz svog lirila, a osnovali su je Petar i Pavle. Dalja istorija ove ekleziolo5kekompozicije, koju moiemo da sledimo u rnnogobrojnim kaluderskim kapelama u Apolonovom manastiru u Bavitu, potvrduje ovo tumadenje. Pri tadnijoj analizi primeduje se velika razlika izmedu fresaka u ni5ama u Bavitu. U nekima jo5 preovladuje karakter dogadaja, lcoji se naglaSavau Palestini i Siriji. U najznadajnijol fresci, u ni5i kapele XVII, dvopojasnost je veCraldlanjena u dve sasvim samostalnekompozicije, koje su odvojene horizontalnom poprednom trakom. U donjem pojasu je Marija jo5 uvek kao Moliteljlca, a i predeo je io5 naznaden,kao Sto su oznadenii Petar i Pavle; ali se vi5e ne radi o Apostolskoj pracrkvi, vei uop5te o predstavi crkve, sa ukljudivanjem koptskih svetacai igumana. U manastiru Apolona se,od sada,oba pojasa mogu razdvajati i svaki posebno moZe da ukraSavajednu niSu. Ali je jo5 presudnije 5to se na freskama niSa u kapelama VI i XLII stojeia i moleda Bogorodica zamenjuju Bogorodicom sa detetom na prestolu; ona sada nije vi5e sedi5te pracrkve, vei koptske ili dak i lokalne crkve. U takvim apsidama nastaje tip Galaktotrophousa (rnlekopitatelnica), koja se pojavljuje na jednoj fresci u ni5i u Jeremijinom manastiru u Sakari. Taj tip treba da udini odevidnim da je Marija majka crkve, koja svojirn majd.inskim mlekom hrani crkvu. DojeCaMadona je, dakle, u koptskoj crkvi varijanta vizantijske ideje, a ni u kom sludaju se ne moZe objasniti sesipatskom dulnoiiu i umetnidkim realizmom. I(ada je papa Jovan IV (640-642) dao da se u kompleksu Lateranske bazilike sagradi kapela za relikvije sv. Venancija - koje su spa5eneiz njegove domovine Dalmacije, pri upadu Avara - apsida je dobila jednur predstavu crkve, koju je dovr5io njegov naslednik Teodor (642-649); je na nadin koji je bio razvijen u Carigradu,Siriji i Egipkomponovana tu, ali rr varijanti uslovljenoj od vremenskih prilika. U gornjem pojasu se predstavlja poprsje Pantokratora izmedu dva anitela, dakle gornji pojas analipsis-asa ampula iz Monce, skraden na oblik poprsja. U donjem pojasu stoji Maria orans izmedu Petra i Pavla, predstava, dakle, trodlane ecclesiamilitans; ona je ovde kao sredi5te proterane mudenidke crkve Salone, koju predstavljaju Venanciie i Domnus i ostali mudenici, diii se

l2

lrh) 1\/4

t.f,

4t l:9

:* :'-;
.l: ::$' t$! i*

-.?

Bogorodlca na prestolu, lzmedu Teodora strina 4B cm. Manastir na SlnaJu.

i Sv. Dorda.

Enkaustidna

lkona

VI

vcka

visina

6B

niz nastavlja preko deonogzida, Mozaik je skoro istovlemen rimskim mozaicima u apsidama u Santa Agnezei San Teodoro u Rimu; on je dakle politidki i umetnidki dokaz zalokret balkanskih i grdkih progninih crkava u ltimu. Istodnorimsko Hristovo vaznesenjebilo je od samog podetka su5ta suprotnost zapadnorimskoj ascensio,koja se pojavljuje na teodosijanskim sarkofazima i slonovadamaV veka. Cuveni jermenski,evanttelistar kraljice Melke, danas u manastiru na ostrvu San Lazaro kod Venecije, u svoj strogosti odraZava ovaj tip istodnorimskih apsidalil|kbmpozicija jo5'u X v"eku. Melke, u donjem pdiasu, prcdstavijeniiu U evanalelistaiu Petar i Pavle, kako proskinezom ukazuju po5tovanje Bogorodici, Ova kompozicija Vaznesenja,poreklom iz Carigrada, predstavlja osnovu Vaznesenja karolin5kih i otonskih Skola na Zapadr, ali se ne preobliduje samo u vezi sa dogadajima, vei se kombinuje i sa zapadnorimskim ascen' sio i pretvara u zapadni tip Hristovog vaznesenja. Najzad, jerusalimske srebrne ampule osvedodujui postojanje jedne veli. ke apsidalne kompozicije Bogorodice na prestolu. Ovaj Marijin prestc ne sme se zameniti sa prestolom Galaktotrophouse; njegovi koreni su ve. rovatno u vezi s Poklonjenjem maga i pastira, koji svojom ravnomernor slike. iznad koie se nalaz: trodlano5iu obezbeiluiu simetriiu prestolne -maga, kao i skupini pastira, pripadz moina zvezda inkarnacije. Skuf ini po jedan andeo, koji sa svoje strane takocle pojadava koncentraciju iko ne na gledaoca.Nad zvezdommogu da lebde i Viktorije, koje su poznat( sa deonih ztdova apside u crkvi San Vitale i u Bogorodidinoj crkvi ni Sinaju. Ovim scenama sa Bogorodicom na prestoiu oduzete su sve pri povedadke crte biblijske pride. U vi5e sludajevaje poboZnaslika Bogoro dice na prestolu obeleZenagrdkim natpisom kao slika Emanuila; natpir glasi: oEmanuilo sa nama, nai Bogo. 14aipai dete su uvek okrenuti gle daocu; dete nosi krstasti nimb. Drugi, monumentalni tip Marije na pre stolu prikazuje Bogorodicu izmedu dva analela.Takva scena se mogla vi deti u apsidi crkve Teotokos u Carigradu jo5 za vreme Sacmana,koji jt je nacrtao. Marija na prestolu ove vrste oduvana je i u pro5irenju crkvt Sv. Dimitrija u Solunu, a pre svegau Santa Marija Antika u Rimu. Isto vremena bimogla da budd odigi;ija, koju duvaju andeli, u apsidi crkvt PanagijeAngelo-Ktistos u Kiti kod Larnake na Kipru; ona prikazuje ca rigradski tip Odigitria na suppedaneum-v,koji kasnije preuzima iz Ca rigrada crkva Uspenja u Nikeji. Poznom justinijanskom vremenu pripa da jo5 mozaik apside u crkvi Panagije Kanakarije u Litrankomi na Ki prul sa Marijom^koja je, kao Augusii, odevenau purpur i na zemaljsko. lopti, u duginoj mandorli na plavoj osnovi. Ona je okruZena medaljo nima apostola i stoga se mora, kao i sve carigradskepredstaveMarije tumadiii ekleziolo5ki.Varijante Bogorodice na prestolu-sa oba arhandeli bile su narodito omiljene u Maloj Aziji, Siriji i Egiptu u ranovizantijskon razdoblju: u evandelistaru iz Edmiadzinanalazimo Bogorodicu na presto lu, a i freske u ni5i kapela XXVIII u Apolonovom manastiru u Bavitr predstavljaju Mariju na prestolu sa Emanuilom; nju kao varijantu P/a iytera-motivaobuhvata mandorla; presto duvaju ob-aarhandela.Ovaj ra novizantijski prcsto s Marijom izmedu Gavrila i Mihaila, kao Sto jc po

214

,1, v
znatno, upotrebljava se u makedonskoj mozaidnoj unletilosti bez izuzctiia za veiike apside. Velidanstvena slika majke boZije, Iioja nas danas, kac.r poslednji ostatak iz starijeg makedonskog doba, pozdravlja u dostojanstvenoj samoii iz apside crkve Sv. Sofije u Carigradu, imala je, na istom mestu, pouzdano justinijanski uzor. Cisto justinijanski mozaik apside, u svom prografiru sasvim oduvan, nalazi se u katedrali u Poredu, koju je episkop Eufrazije (530-560) dao da se sagradi i dovr5i. Marija sedi na subsellium-u, pod pobednidkim vencem koji drZi boZanska ruka, na carigradski nadin. Oba arhandela u beloj cdedi, sa kraljevskom trakom u kosi, ne duvaiu jednostavno straZu, vec privode prestolu svetog Mavra, episkopa Eufrazija i njegovog dakona Klaudija. Takvu ulogu imaju ancteli vei na frizr-r povorke clevica u San Apolinare Nuovo. Tako arhandeli prate u San Vitale svetog Vitaia i epi skopa Eklezija ka Hristovom nebeskom prestolu na rajskoj poljani. Marijin presto na justinijanskim mozaicirna,'kao ito smo videli, duvaju dva andela, isto kao i Hristov presto u apsidi u Santa Agata Madore i San Mikele in Afridisko u Raveni, ili i u peiinskoj crkvi David-GaredZi u Dodo (Gruzija). Ova uporednost izmedu Hrista i Bogorodice na prestolu kojc iuvaju andeli, provladi se kroz celu ranovizantijsku mozaidnu umetnost apsida. Dovodenje svetaca Mariji na prestolu rr Poreiu je uspeSno nadvi5eno sa dvanaest medaljona svetica u poprsjima, koje okruZuju srednji medaljon sa agnus Dei. Na deonom zidu apside prestoluje Hristos na zemaljskoj lopti. Njemu prinose vence i knjige jevandelja, sa leve stranc Sest apostola pod vodstvom Petra, a sa desne strane Sest apostola pod vodstvom Pavla. Takav friz sa zemaljskom loptom biie kasnije upotrebljen i na deonom zidu crkve sa galerijom u San Lorenco fr-rori le mura u Rimu kod motiva r.rvodenia svetaca u smislu onosa u San Vitale. O visokom osecaju stila i o taktu tadasnjeg vremena sv6dodi to 5to jc u Poreiu Zenski zvuk apside usaglaSen s mu5kim na deonom zidu apside, dok je lr San Mikele in Afridisko, Christus victor-u izmedu oba arhandela dodata muzika truba andeoskih jata na frizu deonog zida. Trozvudnost osovine mozaika apside u Poredu (Hristos na lopti svcta, jagnje boZije, Bogorodica na prcstolu) nastavlja se u arhandelu; on stoji u sredini prozorskog pojasa pod Marijinim prestolom i pokazuje loptu sveta sa zrakastim krstom. On olidava takozvanu lux vera u natpisu na trijumfalnom luku; nju nagove5tava sedam sveia apokalipsc nf fasadi narteksa, a ona se pojadava do redi I{rista sa loptom sveta: oJa sam istinito svetlo<. Arhand6o stoji izmedu Zaharije, zastupnika prvosve5tcnidkog poziva i Jovana Krstitelja kao poslednjeg proroka. Ne5to kasnije sr,r- bodno od prozora - predstavljena ona clva objavljivanja inkarnacije, koja imaju svoj pandan na trijumfalnom luku sa PreobraZenjem iz karolinSke crkve sv. Nereja i Ahileja u Rimu; ona u Vizantiji sadinjavaju veliko stalno jedinstvo i tako se pojavijuju i na jerusalimskim hodoias" nidkim bodicama: Gavrilo objavljuje Mariji na prestolu da ie postati Bogorodica; Jelisaveta i Marija stoje jedna naspram druge i saopStavaju svoiu bremenitost. Za ovu justinijansku kompoziciju je znadajno da ie sa puno smisla prate dve meilusobno srodne scene krunisania u sporednim apsidama, koje je ilalrltirajrr. Sa;cdrrog isr:ika oblaka, I{ristcs Emanuilo kruni5e levom i cicsnom rukom po jednog svetog mudenika pobednidkim vencem. Tako FIri stos na amuletima i daiama sa pozlatom vei u IV veku kruniSe Petra i Pavla, kao i bradni par koji se pokorava sacran'LentLuTt matrimonii. Mudenici prinose svoje vencc Bogorodici, kod koje se naiazi Zrtveno jagnje. Takav vcnac, l<oji boZanska ruka drZi iznad Bogorodice, daje Hristos i onima koji ga slede na njegovom putu l<roz smrt u pobedu. Monumentalna umetnost u srediStima rnoii i vere, diia je priroda jedinstvo svih delova u celokupnoj ideji, izrasla je iz sredine carske i hristoloike drZavno-crl.lveneideje; ona jc morala da prima stvaraladke podsticaje, u katedralama i sabornim crkvama, iz iedne odreciene prostorne sredine i da joj di glavni akcenat pre svih drugih odaia. To je oltarski prostor, smeSten izmedu prostora za vernike i apside. Neka dobra sudbina u istoriji vizantijske umetnosti htela je da je ostao saduvan takav prezviterijum, iz justinijanskog vremena, sa celim svojim programom. To je prezviterijum u sabornoj crkvi u San Vitale u Raveni. Ovde moZemo nauditi da shvatimo, koje nove moguinosti su se razvijaie iz oltarskog prostora u VI veku, koji su novi oblici slika, liturgijske kompozicije i kakvo je topolo5l<o uredenje prostora nastalo iz ove sredine, a koje su posledice novih zakona slike. Na osnovu arhitekture ove prostorije, koja od Carigrada preuzima nadelo otvorenih dopunskih zidova sa tribinama i krstastim svodovima, proizilaze najpre, za ikonoloiki raspored programa, tri l<lasidnoispunjcne nuZnosti. U sredini ovog >otvorau, u kvadratnoj osnovi nalazi se oltar jagnjeta boZijeg. On ima l<ao Zrtveiri znak simbolidno jagnje na svom bloku. Oltari nogu biti u ovo doba u obliku stola ili bloka; u justinijansko vreme ne postoji bitna oltarska plastika. Oltar je jednostavna trpeza Gcspodnja i Zrtvenik, a njegovo tumadenje se odvija kroz program mozaika onog prostora koji ga obuhvata i koji je takoreii njegovo ruho. Iznad .,li^-^ .. -,,^,+,,:^ 1.,-^r^^.: ,^J :: . ^c i r a l r a ,5 sv('(luJC lifsiasil ^ c -z^ a s. v o o , ll .i ^o ] l .L Llr c inenom vcncu sa vocem, prlkazuje jagnje boZije tadno iznad sredine oltara, na ko.iem se, u svakoj liturgiji, ponavlia njegova Zrtva. Cetiri voina stabla drveta 'zlvota, iz.rastajuci iz uglova, iznad paunova kao simbola vaskrescnja, podupiru visoki znak boZanshog samoZrtvovanja u temenom krugu. Usred bogatstva vegetabilnog Livota, u trapeznim poljima na pi:ozradnim plavim nebeskim loptama stoje alhancleli i oberudke nose voini venac jagnjeta boZijeg. Ovaj svod sa arhandelima ima svoi teodorihovslli uzor u Arhicpiskopskoj kapeli, ali je sakramentalno pojadan i dignut do najviSe visine, dak iznad visine carske apsicie. Do njegovog podnoZja doseZe moini trijumfalni luk iduii od velike okrugie prostorije za vernike. Na n.iemu je podev od Gale Placidije uobidajEna, a u Arhiepiskopskoj kapelisrodan - friz sa nizom rnedaljona sa apostolima i svecima i sa poprsjem Pantokratora u temenu, koje se nalazi u pravclr osovine agnus Dei; on time oznadava delo spasenja Pantokratora, koje postaje jasno u oltarskoj irtvi. Na taj nadin, apsida je, sa svim svojim sjajem, pridodata i podredena svodu sa arhanilelima; ona se odncsi na ideiu Zrtve, kako njen mozaik sa Hristom u polukaioti, tako i oba bodna, niZe prikazana mozaika sa carem i caricom. I-iristos prestoluie usred nebeske poliane l<ao mladiiki

t6

/oJ
Hr-isios Er.r'ranuilo, bcz l<r's1a, sa jclanilcljem. To je tr.aclicija poicv ocl IV v e k a . A I i s c e n a s a d a b l . i e s t is a z i a t r . r c o t n o u " , r i o k i c ' u p r e z v i t e r ii u z l a t o je en no o. . Bitni. dosta itccllj ' r-r iiv ' ro ' ou p o t r c b l j ia j a jie e p nromena t 1rr:'a nc clliic ciib on na alln nc cc r -c,n ' rc r. t( : -u s C r e s t o J anisll vari p vari prestoJa n i s l l Petar P e t a r i P:rvlc, P : r v l c ,vci v c i dva d v a iaka a r h a n c l c l a .koie i a k a arhanclcla, k o" ie J e f ' r c n r S i rJef,rcnr Sirsietog ski nikad drugadije i ne naziva nego >tlrvari.. Oni dovode Vit:iia i cpiskopa Ekle?ija, koji nosi nrodel carskc sal>orne crkve, llristtr na Jopti s v e t a . A r h a n d c l i n e r , . r e d s t a v l j a j uo v d e s a m o d v a l i k a r a v c r . r s k e cr-klc, vci Hristos n jihovirn poslcdst'r'<>r un z i r n a u s v o . j t rn a j v i i t r z a i t . i t t r V i t a l o vu crkvtr u Ravcni, sl svinr n.joritrtlclrricima, za kojc jc Eklczijc -saglaclio 1r-rkuiu. Ancleli ne iuvajr.r sarn() st'cti l)rcsto, ncgo"i voclc k njcriru; na Maksimijanovoj iiatedri i na jcrr-rsalintskim ampularna, anileli prate mage, isto kao i na svim l;etodclirinrdiptisima jusiinijanskog r.r.cmena. Oni drZe stra2n na ulazu u >5yjatu ju 5r,jatihn, kao Sto jc vidi "na dconor-n zidu u. San Apolinare in Klase. Oni drZc Zrtveno jagnjc na najvisem r.rcbr-r nad oltarom i svi oci - ne samo Areopagit - znaiu da ancleli ni kocl jedne proslave evharistijc ne nedostaju. Carski Hristos u purpuru sa zlatnim clat,i drLi u desnici vcn;rc. Sveti Vital se pribliZava sa pokrivenim rukama da primi,Zivotn; u litureiiskoi u m e t n o s t i v e n a c 2 i v o t a p r i p a d a Z r t v e n o m . j a g n . j e t um , y s t . ' r i t r r r t, l i i i i r i s t t crificii, onima koji srr dali svoj Zivot za ijr'ist'a,kao'Sro ie iagnic dalo svoj zaiovetanstvo, a car ga dobija kao yicarilLs Cltristi u irki,l-i iarstvu na zemlji. Car Justinijan je predstavljen ispod Gospodara sveta sa svojom trostrukom moii, koja je u Coclex Jttstinianus dospela do nepromenIjive pravne snage i vedit-evaZnosti; to je, s jcdne straie, n.jego'"bdinovniStvoi vojna snaga,a sa dmgc strane crkvi, koja je oliieni u arhicpiskopu Maksimijanrr, njegovom prvosveSteniku i arhidakonu Ravene. Siedinu ne dini arhiepiskop, kao Sto je to bio sluiaj u zavetnoj crkvi Gale Placidijc (Hrizolog izmedu Teodosija i Evdoksije), vei car kao Hristov n a m e s n i k , k o r n e .p r i p a d a p o t p u n o . u r e d i v a n . l ep . rara koje je nedcljivo, a p o s r o j o j p r i r o d i r i e d o z v o l j a v a d e o b r rn a , d u h o v n o n i , i v e t o v n o n . N a spram cara stoji carica sa svojom pratnjom; onzr jc prikazana kao augttsta, .t,icaria Bogorodice i stoga na svom brokatnom ogrtadu nosi tada politidki znadajno Poklonjenje maga uugusta-i i caelestina-i na prestol-r. Frontalitet oba mozaiika triza objasnio .ie Gcrhar.t Rodenvalt - irpor-ccltrfivgus1ii, lioji .je sunurrtLspotltif ex na Arrt i;ccl.: rr iuii ga sa frizon-r 2p11's Rimr.r- autol(ratorstvom skroz naskroz sakralr-revizar-rtiiskc carske idcje. Car u apsidi u Sar.rVitalu nosi Hristovo tc'lo rrhlc-brr, a n.jcgova nrrroqovoljena supruga Hristovu krv u putiru vina. Carski n.rozaiii se tinre dvostruko povezuju: sa gospodarem sveta na nebu i sa oltarom jagnjeta; tome prisustrruje sveStenstvo sa krstom, carskorn bibli jom i posudonr za tamjan. I to se mora tainije objasniti. Na mozaiku je krst u Maksimijanovoj ruci sav od zlata; on je slika Konstantrnoloq ukraSenoq krsta. To je krst koji iuvaju arhandeli na evharistiikoj sr.'brnol zdciiiz Poltave, koja se danas nalazi u nuze.ju u Leniingradu. Kako je u stvarnosti izgledao carski krst'u ireme Justiniiana mo2cmo bar zakljuditi po pozlaienom srcbrnom krstu koli je Jr-rstinII (565-578) poklonio Rimu i koji danas pripada velikim ranovizantijskim dragocenostima iz \4uzeoSakro u Vatikanu. Prednja strana je disto dekorativna,
- , . - I - ^ A l : - - ^ ^ - - - , J l - l : e ^ .

o d z l a t a i c l r a g o g k a l n c r . r j a ;o \ i u p r e d n j u s t r a n u k r s t a p o k a z u i e i M a k s i mijan na mozaiku u San Vitale. Na zadnioi strani, pali, tri m-edaliona u v c r t i k a l r r o i t . r s o v i n ip r i l i a z u . j u j a g n j e b o z i i c , P a n t o k i a t o r a i C h r i s t u s , t i c /or sa krstont, oba u poprsju; horizontalni kraci krsta nose carska .^prsja, Icio i dcsno od'medaliono tu iueni"tom. Na iusriniiansko;c!;-skorn krstu jc, dakle, plrrje krovana idejzr apside (Hiistos j car) i time .ic stvorcn odrcclcn oblik, ko.li molda ima s'oie korene u konstantinskim p r c d s t a v a m a , a l i k < - l . i.ii c i z ' c s n o b i o o b n o v l l e n o d c a r e v a m a k e d o n s k e | c n c s a n - s ci o d l i a | o l i n i k c i o t o r r s k c c a r . s k ck . u i e , k a o S t o i c t o p o k a z a o
Prccinja st.ani kiii..1r( rfhicDisii.ra (51.i-553). U sredlnl Jovan KrstitclJ 11"L.t-,r".a aetvo|icirm icYandelista. tiavcna. arhiepiskopski Jnuzei. Vidi gorc I stranu 220. i dalje.

OkruZen

218

io-tr
jankom oznadavakritenje; Isceljenje slepog je u ranohri5danskoj umetnosti uvek u vezi sa scenama Viaticum-i (Blagosiljanje hleba i Cudo sa vinom). Katedra, dakle, sa temom oJosif u Eeiptuu nisove5tava Doruku lioyog zaveta; njene scene se jednosmisleno ddnose niideiu posiajanja Hrista dovekom i smisao njegovog svakodnevnogponovn6g-radaiia-u pridesti. Cesto je izazivalo dudenjJSto kompozici'ie'u slonoioi kosti na Maksimijanovoj k-atedri imaju tako_monumentaln-ecrte i Sto ju komponovane centralno kao ikone i kao slike koie iziskuiu poboZnost.Uzvi5eno znadenje andela, na skoro svim scenama daie irir fuieratsku merodavnost, udaljuje ih od dogaclaja i podiZe ih u iferu beivremenskih ikona koje iziskuju p-oboZnost. llazumljivo je, samo po sebi, da je takav zadatak mogao da bude dat s_amo_na dvoru u Carigradu, ili na dvoru arhiepishopa u Raveni. Ovu l<atedru, koja je imalJsvoje mesto medu carskim mozaicima, najbolje je zamisliti kao poklon cara svom yicarius-u u crkvenim stvarima - arhiepiskopr,ru Raveni. Arhidakon na carskom m-ozaiku u Raveni ng-s!cg$lru -b!blij_q.Ona ima rasko5an povez,l<bji ie izraden za vieme A'nistaiiint i-feoEotihu V"liraskoini po_v_ezr oye_v.rste-kdjeka93n{.pgg_dstavI?t:l:l:d.:\l"cars\i \a povez-iz Murana, oluvani su u veiem broju iz justinijanike epohe. Plode sa Marijom.iz Britanskog mu2ejq i iz Mandeltera,L sa Hriitom iz zbirke Vaselo (Vasselot) i ii nekada3nie zbirT-e Hdil'eiiko iz Kiieva. mogu -se spojiti u .takve rasko5ne poklopie; na njima se, ponekad, na prednjoj strani prikazuje Hristos n-aprestolu, a ni straZni6i strani Bogoro.dJca na pr-estolu.DrZavni muzeji u Berlinu ^su polgdujqjve_od najsawSenijih srednjih-ploda ovog visokog stila, koje vrlo bjGFvefikim figurama na prednjoj strani Maksimijanove katedre. Ovi carski rasko5ni pgvezi din-enajreprezentativniju i najbrojniju, po sebi vrlo jedinsrvenu st(upinu. slonovada ranovizantijskog vremena.lEaugki primerak,)koji je nekad ukraSavaoevandelista-r svctog Lupicina, pre<istailja zapadnu vaii jantu.ove gmpe, koja se nalazi u istom nizu k-aoi pov6zi i/Murana, a koja je nastala u vezi sa radovima na Malisimiianovoi katedri: primcrak iz manastira Edmiadzin je jedna, ako nc siriiska, ono pak istodnorimska varijanta, koja je mogla da nastaneu perifemim krajevima carigradskog
Dozada.

Jozcf_Der (Josef DeCr).lzmedy mozaika sa carern i caricom, u apsidi u S-anVitale, stajao je arhiepiskopski presto. Njegov program se morao uklopiti u celokupni evharistidki prostbr i morab je da se"odnosina kompleks crkvenog uredenja. Ma koliko da je, inade,u unutralniem prostoru gratlevinska plastika potisnuta od mozaidke oplate, na katedri s?:,u skupocenom materijllu, slonovoj kosti, koja je delom bila pozlaiena.,razvio 2 1 )- bogati program.. On nam j-e oduvan na duvenoj Maksimijanovoj katedri od slonove kosti i to u retkoi celini. Na prednjoj strani katedre, fod moinim lucima stoie detiri ievanclelista kao_ repre4entativnepojedinadne figure, Iako okrenute srednjoj ni5i, gde je Jovan Krstitelj.predstavljen hao prorok koji deli Novi od Starog zaveta. On u leyqi drZi me4aljon u lcome se nalazi jagnje_bpZije,tak6 da njegov govorni gest, podignuta dcsnica, objavljuj-e id-eju olt-ara: oVidi, to je jagnje boZije, koje nosi grehe sveta(. tspod iite talive arkade nalazi se i velidanstveni londonski andeo. Ova petbdlana srupa vesnika boea i logos-a,na prednjoj strani ravenske katedrc, ima larikter ikone, kio i proroci i apostoli izmedu prozora Spasiteljeve crkve Tecdoriha Velikog i kao crkveni oci Amvrosije i Materius ved u San Vitore in Ciel d oro ti Milanu.. Oni imaju istu ulogu kao Zaharije i Jovan Krstitelj izmldu prozora apsid-e. u bazjlici Fufrazijani u PoreCu,a zastupaju zahtev najviseg crkvenog dina, dije _boiansko jemstvo olidavaju. U ovoj ikonograiiji j-e simbolisana uditeljska sluzbana isti nadin kao sto to dirii sv. apllinirlje i kasnije ikone -ravenskih episkopana mozaikuu San Apolinare^inKlasl, kojima se takotte pridruZuju poprsja j,evandelista. Reprezentativnapriroda katedre izraLaia se i u-redanjrrtakozvane scenskeikonografije. Udenje crhvene vlasti podiva na Starbm i Novom zavetu. Iz Star6e ziveta ie izabrana tema egipatskog Josifa Hranitelja, oblikovana sa arLeolo5koin tadno5iu i uZivljavanjuu egipatskenoSniei obidaje.No to niie nikakvo merilo za poreklo stila, vei uop5te kulturni obidai VI veka, koii obuhvata istoriju, -pro5lekulture, leksikografiju i enciklopedi.iu,etimologiju i zbirke, antologiju i proudavanje staritr- obidaja i havii<a; na poditku ovog doba stajao Boetije, a u Carigradu je stvorena nova Univ6rsitas titrcr;ruirn.I{eksih iz Nlileta je napisao leksikon erdkih pisaca. prokopiie neku vrstu istorije arhitel<ture,Aleksandar iz Tr:ala medicinski prinienik, Isidor iz Sevilje enciklopediju.nauke i etimologiju. VaZniji jd akcenat koji daje tvordc programa Maksimijanove katedre. On bodnoieita oscenesa Zitom", i uokviruje ih bogatim lozicama,u kojima vinov dokot i vinova lozica imaju istaknuto mesto. AIi on i ove starozavetnescenepodreduje onima iz Novos zaveta, Novozavetne sdene irnaju - nasuprot narativnim scenama sa Josifom koje. su -iirokog i po tome srodne.minijatur2ma.Bcdke..gcneze - visoki format {ormq1i, i repr:Czentativni kaiakter. To u brvom redr_r niie itilska razlika, ved se sc,ene Novog zaveta poistoveiuju-sa .ievanclelistima. One se nalaze.naprednjoj i s_traZnj_oj povr5ini nasiona prestola i prikazuju, (sa izuzetkom ulaska u Jerusalim) sccnc inkarnaciie: Roclenibi potiopjenje, Josifov san,_Put u -Vitlejcm i Kr5tenje; tome se pridruZuju sakramentalne scene Blagosilja.nja hleba,- Hrahjcnje pet hiljada ljudi i Svadbe u Kani u vezi sa para.bolidnimizledeniima. Tai<o scenhsa Sima*

bvi povezi knjiga, ma koliko bili mnogobrojni i internacionalno rasireni, inraju svi osnovni sklop slonovadeiz Murana: u srcd.ini Hristos i Bogorodica-na prestolu, bodno po dve ncvozavetncscene,na donioi popredrioi traci friz koji se najdesceodnosi na srednju prestolnu sliku'ka6 ukazi'vanje poStovanj.a.ilirumadenje,i Viktorija,-koja je ostala nepromenjena podev od Arkadijevog stuba u Carigradu i odatie se ralirili po svetu. oltari i povezi biblija prcuzcli su iz hriiianske dvorske rimetnosti ""lom ovu victoria christiana; i prezviterijum u San vitalu uoblecuo,takoreii sa svih strana, ove Flristove Viktoriie. Koliko je tip monumentalnih rasko5nih povezasa monumentalnom ikonografijom, lio carska nadleZno_st, pa dak i zakonski propis, najbolje proizila?i iz-dinjenice Sto je petodelni rasko5ni povez u kiroiinSko \.reme bio podstrekad onih biblija koje su napravlien-eu dvorslioi skoli KarlaVelikog, kao Sto je to raskoSna bibliia slobodnog carskog manastira u

22

Lor5u. Sve do kraja XVI veka, veliki carski oblik ostao je neprikosnoven za raskolne biblije. Za tumatenje programa svetog oltarskog prostora u San Vitatlu _- koji ovde analizulemo s gledi5ta dubljeg razumevanja justinijanskog sistema mozaika - presudna su oba puna zida prezviterijuma; oni svoju prozradnost, dvojni sistem od po tri arkade, tribine na spratu i svoju celokupnu nadgradnju u tri pojasa, podreduju sistemu eksedri centralnog glavnog -kao prostora, i op5tim caiigradskim nadelima dopunskih zidova u sistemu baldahina crlive Svete Sofije, Sv. Jovana u Efesu i ostalih gradevina ove epohe. Donjf pojas je ograniden sa detiri pilastra i-na svakgj strani je otvoren pombCir iri. iroliza: detiri imposta aZuriranih kapitela imaju kao jedinu ikonografiju apostolsku jagnjad oko krsta; u vezi su, dakle, sa oltaro-m u obliku 6loka, sa jagnjetom na katedri i sa jagnjetom u zenitu svoda, a predstavliaiu simbol Zrtve skrivenog karaktera. koja se mora ditati ne u Z6na sa linetama-ima trqstnrku-ikoaoglaflju, iznad proJtorije, daklej iznad-oltara. Elemenokviru slilii, veCffirednb ti hleba i vina - daii su kroz sceiru Avramovog gostoljublja u mamvrijskom gaiu i scenu Avelia i Melhisedeka, izmedu kojih je dasna trpeza, koie sti liostauliene nasframno kao i car i carica u apsidi. Obe ove kompoiicije in usai;laSenes prostorom; tako su one postale obredne slike i. molitnu, kak"vih ranije^ nije bilo, a koje su za dlalju istoriju vizantijskih oblika slika imale nenasluden uticaj. Su5tina justinijanske umetnosti moZe se najbolje shvatiti kroz njih. Ako ie vei trodiana-sc-erl4_I4.4lgviij*-e slike-g-Sa.nta Marrja-MadqesBimu bila liturgijski obojena idejom evharistije, onda je ljneta u San Vitalu kao sredi5na-kompozicija pretvorena u mistidnu gozbu. Tri doveka za stolom uoblidavaiu obed koii daie besmrtnost. Ovo se ne iskazuje samo hijeratskom fron-talno5iu i riagla5avanjem tri hleba na stolu, vei se i slikovno obja5njava Avramovom Zrtvom-,tqjom se od vajkada izraLavaHri' stova krvna irtva. Kompozicija se, dakle, ne moZe ditati ni po zakonu sa stanjem neke biblijske pride spasenja, niti po zakonu reprezentativne_, saglasne,l<ompbzicije pobo?nosti, vei samo talio da jedan deo slike obprva-sred' jalnjava drugil ovdd jelu liturgijskom prostoru, komp-onovan-a irjov-ekovna -pomen-ilika; ona postaje sasvim razumljiva tek u odnosu ni Zrtvenik u sredini prostora iha sliku u lineti na naspramno postavljenom punom zidu. Na t5m zidu se, pak, nalazi dasna trpeza, pokrivena- s-a tri pokrivada, obeleZenazvez.dominkarnacije i sa kraterom vina i hlebovima na njoj; ona odgovara stolu u mamvrijskoj lineti. I oko nj,e delaju starozavetni sveci, ali sada sveci sa razliditih mesta i iz razlilitih vremena. $velj paidgnosi hleb slidan hostrfl-.obojica iznosi oltalqjagqie, a Me-llr,isgdek diZu svoie Etien" darove (krv i telo Hristovo) kao u sreclniovekovnoj elevatio,-a u sredini, iznad oltarskog stola, boZanska ruka se priklanja svoioi Zrtvi. Obe linete prikazuju, dakle, praobraz oltara, kome i Justinijan-i Teodora, u svetim sasudima, u smislu priiparatio socramenti, prin-o' ie svoje Zrtve. Time je stvoreno, u najvi5em, a istovremeno i u najdublSem s:mislu, novo liliovno ostvarenje.- Odavde je samo jedan korak do

Mozaik iznad arkade na severnom zidu prezvlterlJa u San Vitate u navenl, N.r sltcl u ltnetl predstavliena su- trl andela kod Avrama I lrwovande Isaka. u lsecctma JeremlJa (levo) I Mojsue prima zakone. Oko 525-54?.gocl,

linete u san Apolinare in Klase, gde praobraz oltara iz san vitala dozivl.1avasvoj prvi preobralaj. U sanktuariju, iza dasne trpeze kojoi Aveli nrrno;i svoje jagnje, a Avram. svog sina-- stoji,sam Hristos ,t litu pr"vosvestenrka; on se obema rukama obujima, da bi se na zapovest naiviSeg oca, .dija je desnica spustl prema nlemu iz oblaka, pieaao rr ii,ut covefansrva. lo Je preobrazaj linete sa Avramom i Melhisedekom iz san vrtalej..u vizantij.skoj umetnosti_srednje_g veka_od mamvrijske linete u san.vrtalu postaje gozba -svete Trojice, koju u latinskoj jasnoii (sancta tru.tttas) preuzimaju kaluileri iz Monte Kasina,_ kao sto ga-i Rubljov obliruskoj ikoni. {g:e u velikom forma-tu na najlep5oj -san obe carske i hri5ianske. Viktoiild u viialu, divno zamahnutih krila, \23 ' drze Hristov pobednidki znak ti temenu obeju iineta. tvtoiiv vittoriia #

222

4ot
ponavlja na visollim lucima, kojinra se svetiii5te olvara prerna okrugloj gradevini na zapaclnoj strani i prer,ra carshoi apsidi na istodnoj. Na ieonom zidu apside motiv je nagla5en doda';anjem palmi i dva grada, Vitlejema i Jerusalima. Pokraj luka s apostoliraa, ispred zidova svetog grada Jerusaiima stoje naspramno, sa svojim vcncima, veiiki proloci Starog zavela, Jeremija i Isaija, kao navestitelji velike misterije otkrovenia i svete pohvalne pesme u hramu boga. Prema apsidi, na strani carice, nalarzi se Nlojsije kod Jotorovih stada; a iznad isti prorok, izuva obuiu na svetoin mestu gde gori kupinov Zbun i odakle se duie glas boZiji. Scena ne simboliSe samo distotu boZije kuie, vei i boZiji poziv, njegov nalog carskoj kuii, ltoja treba da bude za hriSiane ono Sto sr.rMojsije i Mirjam bili za izabrani narod pri iziasku iz Egipta i na podctku puta u obeianu zemlju gospodnju. Naspram ove sc !ne sa Mojsiiern, na drugoj strani, blizu carskog mozaika, predstavljerrc je primanje zakona. I u Bogorodi dinoj crkvi u Katarinirrom manastiru na Sinaju, sagraclenoj u dast ljubljene supruge, Justinijan je dao da se ove dve scene stave na deoni zid apside; on se progla.Sava za zastupnika Boga, za novog Mojsija izabranog hriSianskog nai'ocla na zemlji, isto kao Sto proglaSava svoj zalttev za vodst'rrom u vladanju svetom u ime Boga. Pitanje je da li su obe tribine, ko.ie se izdilu iz.nad ovog pojasa sa linetama u prezviteriju u San Vitalu, ikada upott'ebijene u carske svrhe. Ako nisu, onda one irnaju karakter epifani.je i oznadavaju da ie carstvo oliruZeno nagovestiteljima Novog zakona, detr.oricom jevanclelista. Predstavljeni velikirn stojeiim figurama, oni na Maksimijanovoj katedri jemde za udenje arhiepiskopa. Ovde u prezviteriju, oni sede ispred zelene osnove, koja odreduje sklad boja celog svetililta, a clati su u celoj figuri i u veIidanstvenom predelu; iznad njih se pojavljuju njihova Zivotinjska biia koja ih obeleZavaju kao Matiju i l'{arha na strani carice, a hao Luku i .Tovana na strani cara. To su, uopSte, prve monumentalne ikone sedeiih jevandelista sa svojim simbolirra, te su od presudnog zna(aia za istoriju vizantijske i rane zapadne slike jevandelista na il(onama i jevandelistarima. U prezviteriju u San Vitalu oni dine gornjc jedinstvo prostora. Iznad njih se zaokrugljuje luk, ispunjen vin5vim iokotom, kbji se pruZa iznad otvora carskih tribina, hoje deluju kao prozori i simboli ,vera luxn. l7r,2ril toga se zasvoduje moini krstasti svo-d, sa jagnjetom boZijim na zvezdanom nebu u velikorn vencu voia. Nigde na svetu se ne moZe tako doZiveti srritina vizantiiske umetnosti VI veka kao pod ovim svodom, gde oltar stoji iznrcrJu dveju prefiguracija. Ovde se nalazimo u srediStu, tadno tu gde nebo preobraZava zeml.ju. Mozaici su kao zavese,koje istovremeno sakrivaju i otl<rivaju; oni su ruho unutraSnjeg prostora, bez kojeg on ne bi bio nista. Premi Jovanu Zlatoustom i fi:fi.ei'nu Sirskorn, Avgustinu i Kasiodoru, sudbina sviir ljudi -.e odluduje na pitanju da li ie se,naii na putlr verniker ka irtveniku na kome se sam bog prineo. To je u krajnjoj liniji i smisao programn u Sa-n Vitalu. Flristov presto, presto cara, pr"esio arhicpiskopa - t"o i. r'clil<a trijada koja predsiavlja idealno jeclinstvo. Zakon trijade, koji cio u tandine nalazimo ostvaren u San Vi talu, osnovni je zalion cclokupnog l,:osmcsa,liao 5to l<aZeDionisije Areopagit. BoZija tnijada postaje vicllji','a r"r triiadi encleoske hijerarhije i u

Zagbl u u nanastiru Rabula llodclisa, koji jc 236, gocl. plsao kaludcr stranx sa ilustrac!jaltla u bekstvu, dcsno sa strazarlma M e s o p o t a m l J l . G o r e I l r i s t o v o r a s p e i e . d o l e g . o b k o j i s e otvaia Bl.blioteka LaurenciJana. l(jvo Noll 1ne tan,J!re. [trencr, Mironosice,

114 4La

trijadi triju glavnih sakramenata,u tri.iadi carske dinovnidke organizacije ka6 i u tiijaai crkvene sluZbe.Kakva je bila prava povorka ka"stolu Gb. spodnjem u San Vitalu i uopSte u crkvama tog vremena moZemo sebi lako piedstaviti. Agnelus je dvorske procesije u"donjem pojasu mozaika g 9an Apolinare .Nuovo zamenio povorkom mudenika, koji idu prema Hristovom prestolu, i povorkom d'evica,koje idu prema Mirijinom prestolu. Ovaj ivedani hor svetacanagove5ten i-eu putu apostola i."rnu pr"stolu Het6imasia, koji je predstav'ijen u kupoli'krstionice Teodoriha'Velikog. Ali u purpurnonirukopisujfy_eka, kbli je Adolf Harnak otkrio u katedrali u Rosanu - a koji je srodan purpgrnomlrukopi_su._iz Sinope, ka_o i jednom stvorenom na dvorrr u Carigradu, tzv. Eoskoiidovom ke _d"Lr,r, te se stoga rosanski rukopis mora uvrstiti u umetnidki krug glav-nog grada - postoje dve znadajne evharistidne slike, koie zaiedn-o-dine cglinu. One nemaju nideg zajednidkog sa pashalnom goiboml na kojoj Hristos pere noge-Petru iude-nicima; 6va sc^ena, koju_$-i zapadnjaci rad6 oznadavimo kao Tajnu vederu, u(Cbaex Rossaneisildak Sta vise odvoj"l9 je pr-edstavljena i to na nadin mozaika sa Tajnom vederom, kojom podinje ciklus Stradanja na juZnom zidu crkve San Apolinare Nuovo. Ovde su naprotiv u pitanju Sestoricaudenika, odevenih u belo, koii idu prema l{r!s-tu, odevenom u purpur i zlato, da bi iz njegove ruke piimili jednom lrleb a drugi put viho koje Hristos pruZa u-putiru; sem-Petra, koji p-redvodi-Sestoricu da prime vino, ni jeilan drugl apostol nije ikonografski obeleZen.Svedanost ove communio aposto[orum ie takod.ekao i na drugim slikama - podr,r-rdena pomoiu dva starozavetna cara (David i Soloinon) i dva proroka (Mojsije'i Ilija); oni su predstavljeni u obliku poprsja ispod svedanogdina i pokazuju prema ovom misieriju. Primanje destica je ovde, dakle, projektovano iz crkvenog liturgijskog obidaja-natrag na-prvobitnu Crkvu: Ilus je bio prvi prvos"ve5teni-k, koii je delio prideSie ni nadin na koji se od onda davahcfrilikom svedanosii i:vharistije. 'Redje, dakle o jedn"oj vrsti dokazne slike; moglo bi se i reii o ujstanovljavanjupride5ia, dakle o crkvenoj kultnoj slici. Trojica od apostola skruSeno id pribliZuju, savijenog teld i ispniZenih rukir, da bi^izrazili svoju teZnju za hranom besmrtnosti. S_lgdeiipokriva svo.ieruke, onaj za njim pun po5tovanja prima vino odnosno hl !b,a F;eanji podiZ6 ruk6 u molitvi zahvalnici pbsl'eprijema destica,kao sve5tenik pbsie pretvarania destica u telo r.rk-rv ttriltovu. To je jedna od qaiapadajnijib kompozicija lrrr5-i,anrk-e--arrtike-i._stoga je osobito vaZno gde je nastala; to Sto je u carskoi purpurnoi bibliji 1z Rosanaova sceia podeljenani dve strinicqpokazriid da ie ovhe veibila sekundarno upotriblieria. Ali postoje i .fip Tajne vedeie na srebrnim _ patqnama,.od kojih je jpdna, iz Strime, danas u riznici muzeja u Carigradu, a drugu, ta SjhS^ dobio je muzej u Dambarton Oksu.- Patena iz Stume, sa kojom je zajedno nacleni flabelum koji joj pripada i dva druga j (s6s:n?la lrn ira iza.f od.eiu hlebo.va),ima n a pol edini pdeitJcslg+l-I. 578). Ovde su oba delenja hleba i vina predstavljena pod baldahinom; iza oltara, zaklonjenog zastorima, stoii Hristos ia krstastim nimbom, -putalledima predstavljen dva o leata,"kaoSto se moglo zakliuditi vei iz Rosanskogkodeksa; on kao prvosve5ienik pluZa hleb"i vino.-

Ova_ liturgijska scena ustanovljavanja evharistije - koju nasuprot istorijskoj takozvanoj "Poslednjoj< vederi treba nazivati >Prvom<- nastala je, dakle, u oltarskom prostoru, kao i kompozicijeu linetama u San Viialu, ali ni u lcom sludaju nije komponovaniza pltene. Gde je ona imala svoje prvobitno mesto u svetiliStu Istodne crkve-,poudavaju-nas,s jedne strane, srednjovizantijski mozaici u apsidama - gd" je ovakva kompozicija vrlo desta - a, s druge strane, takozvani eiitafiosi, ti. plaStanice za Veliki petak sa prikazom Hristovog leSa;njima je bivao pokrivan oltar kad-aje pletvaran u sveti grob izmedu Velikbg p6tka i usl.r5nje nodi. U poslednjem sludaju, dvojna scenacommunio apostolorazniskazuie da se uZiva Hristovo telo i krv, koie ie on sam dao u smrti. fstovremeno se d_okazt'ieprisutnost andela k6d i:vharistije, koji kod ove scene asistiraju Hristu kao pneumata leiturgika. U apsidi crkve Sv. Sofije rr Kijevu ey3 communio apostolorum (kao i posle u mnogim sredniovizantiiskim crkvama) nalaii sc u istom obliku,_koj!_nap j.{qalgvaui_Vl_yefiL_spurpu rn.om ru kop i su i n a si_rij skilq _rf{b:lUf_p.eEffi it" apside i scene sa apost_olimqaatazeElnfieiCtoTetvoriie ciieva i proroka) grdki crkveni oci, koji dokazuju boZansko ustanovljavanie pride5da. Ispod._ovakvih.kompozilija u- apsidi, skoro nevidljivo, stoji r5bliSnjenle svete Zrtve, kako ju je formulisao Zlatousti: >Pomoiu evhiristi-dnod teia nisam viSe prah i pepeo, nisam vi5e zaroblienik vei slobodan; nies-ovom pomoiu nadam se nebu i svim dobrima u niemu: besmrtnom Zivolu. doZivljaju andela, zajednici sa Hristom<. NaSaanaliza je pokazala da k-ompozicijacommunio apostolorum pripada stalnom sastavu liturgijskih kompozicija justinijanske crkvene rimetnosti,.da je na-stala u oltarskom prostoru i d-atu, pbd prestolnom slikom u apsidi, zajedno sa nizom detvoiice crkvenih otaca,isiide apsidu. I u rome se-dobavelikog Justinijana pokazuje kao tvoradko razdobiie i kao osnova celokupne_ vizantijslie istorije umetnosti; upravo je makedonska renesansa izgradila novo na umetnidkim dostignuiima justiniianske epohe, a slikarski prirudnik s-aAtosa je nadinio eitetqkg zikone bd onogl Sto je, u ovom velikom dobu, izraslo iz umetnidkih snaga Istodn5g rimikog carstva.

26

( t5
V. KRAJ IRAI(LIJEVA DINASTIJA

Po5tojc car umro rr dubokoj starosti, 1i,noue-bru SOBgod.,i po5to je - kao Sto to panegiridki opisuje Korsipa - pred novom caricom Sofijom u Svetoj Sofiji, leZaona zlatnom odru, sveZkao u iivotu, odevenu purpllr i sa dijademom, a prepozitus, u svetlu bezbrojnih sveda,tri puta doviknuo mrtvacu: ,lzadi, tebe zove car careva i gospodar gospodaralo, carska povorka sa mrtvacem krenula je prema crkvi Apostola.Tu je car sahranjenpored svoje mnogovoljenesuprugeTeodore.Car je bio mrtav, njegov naslednik je bio Justin Kuropalat; on ie iskoristio otsustvosvog imenjaka Justina, koji se borio na I_(avkazu,._da se sa Sofijom popne na presto justinijanske dinastije kao Justin II. Radosni zanos naroda u glavnom gradu - koji se naknadno odralava u muzici, tepisima i slonovadama,kao i u radovima u srebru ovog vremena - udinio je da je Zalost brzo pro5la; na gozbama,koje su davali Justin i Sofija, ikonografija srebrnih i zlatnih posuda je podseiala na Justinijaria; one su prikazivalc njegovu sliku i dela njegovog dugog, uspeSnogLivota. Ostalo je skriveno da je time podeo kraj Justinijanove dinastije. Verovalo se ugovoru o pedesetogodi5njem miru sa sasanidskomdrZavom (562); ali Bugari i Sloveni su stajali pred kapijama glavnog grada. Pod naslednicimaJustina II. Sloveni su nastavili svoje prodore i dospeli do Peloponeza. Kad je Foka'(602-610) nasledioMavrikija (582-602) persijska opasnostje postala akutna; Sasanidisu prodrli kroz Mesopotamiju i Siriiu do Halkidona. Visoki Fokin stub na fommu u Rimu io5 danas svedodio sjaju i beoi pri kraju Justinijanovedinastije. Istorija umetnosti u doba Iraklija (610-641) i njegove dinastije (610707) malo je ispitana. Izgledada do sada nije dovoljno paZnjeobraiano na pitanje u kom je obimu Carigrad joS ostao centar. To je vek najteZih kriza. Iraklije ustanovljava praznik Uzdizanja krsta (629) - proslavljcn kroz umetnost, sve do Pijera dela Frandeskei njegovih fresaka u Arecu, kao najveii dogadaj VII vel<a-, ali to ni.je moglo da zadrZi stvarrost postepenogsloma svetskogcarstva i osamostaljivanjanjegovih provincija. Palestina,Justinijanova sveta zemlja, izgubljena je i pripala je Sasanidima,isto kao i Egipat. Bitka kod Ninive je, istina, zauvek otklonila persijsku opasnost,ali se posle bitke kod Nehavenda(642)utoliko vi5e digla preteia sila Omajada.Dve kulture, koje su imale sasvim suprotne religiozneosnove,sukobile su se na prednjem istoku; nauka ie ubuduie morati da ispituje, s jedne strane, usvajanje vizantijskog visokog stila od strane islamskedinastije,sve do novog velikog razdoblja prednjcazijske istorijc umetnosti u ianom VIII ve[u, kadi su nastul" dZa;iie i] Bosri, Hohsu i Hami, ali i velike dZamije u Damasku i Jerusalimu, L sa njima najveie doba cvetanja monumentalnogmozaika posle Justinijana. S druge strane se, pak, nauci postavlja pitanje, kao novi, dosadanepoznati zadatakza proudavanie VII veka: kako je, ttstvari,izgledala crkvena

229

umetnost u oblastima koiima su vladali Sasanidi? Konstantin III je ratovao protiv Arabljana u"Siriji; u zemlji antiohijskog katedralnog stila, omaiadski prindeviki dvorci i dvorci zi uLivanje, u jo5 visem stilu, vrlo brzo su sm'enili vizantiisku umetnost na tai nadin Sto su preuzeli njcne zakone, udinili ih islariski upotrebljivim i tako ih stvaraladki preobli kovaii. Dok se Konstantin IV. Pogonat borio sa Slovenima i Avarima, ali pre svega bezuspeSno sa Bugarima - tako da je ovima uspelo, 672-681. god., iauzimanje oblasti kole im i danas pripadaju - pod Le-ontijem (695698) su sL Arabljani dtvrdili u Kartagini, pretvorenoj u hrisianski velegrad, i potdinili iu islamu hri5iansku severnu Afriku. nastale situacijom u vezi je to Sto u Vil\eku.nisu 3" o"orir btoiijrkom nikakve hri5ianske velike gradevine, pa ni u Carigradu. S druge strane, nedostaiale su i stvaraladke ldeje; oblici i zakoni oblika justinijanskog visokog"stila odredivali su male oblike postjustinijanskih crkava nastalih najvi5Ju perifernim oblastima. Devetoodajna crkvqsa kupolom na kvadritnoj oJnovi i sa upisanim krstom - kojS-se pr19/pojavljuje u Hosios Davidu u Solunu - postaie sada standardni oblik, a sa ovim malim crkvama zapodinje vizdntijsi<i srednji vek., Nosilac graclevinskog.razvitka je sve viSe sve5tenstvo: u-gradovima episkop, u manastirima i hododashitkim kaoelama monofizitsko kaluderstvo. Kada ie u Rimu papa Pelagiie II eradio crkvu sa galeriiom, San Lorcnco fuori L mura (579--590), s-iedioje egejsku shemu, dok mozaik na trijumfalnom luku prikazuje justinijanskog Hrista na zemaljskgj lopti; ist^ina - nasuprot siidnim trijumfalnim lucima, kao naprimer iz Baz.i.like Eufraziane u Poredu - sadi preovladuie shema uvodenja svetaca (introductio i praesentatio) i za deonu stranu-apside. Ne prikazuje se bezvremenska piedstava Gospodara svih gospodara, izmedu njegovih nebeskih stralara, vei se uvodi L^avrentije kal st-avrofor - kako je predstavljen vei na jednoj rimskoj zlatnoj daSi, amuletu u Vat-ikanskom.muzeju i na mozaiku ,, iiegovoni oratoriju u Raveni - zajedno sa osnivadery. Pqpom Pelagiiem". Itra drueoi strini, Pavle privodi svetog Stefana i Hipolita, vojnika iimske straZ6 koga je Lavrenfije preobratio. Takvo naglaSavanje muderanije nije osvedodeno; tema je venika i svetaca nJtriiumfalnom-luku rovatno oblikovana prema temi mozaika u apsidi crkve svetog Kuzmana i Damiana na rimskbm forumu. Latinski natpis izraZava ovaj novi duh kulta mudenika - koii postoii vei od V veka na freskama u katakombama u Napulju - i bdiedul" svom mozaiku stil i karakter ikone,. isto tako iasno kao i kompoziciiu: ,Martyriurn flammis olint levita subisti, ,1.?0 iure iuis templis lux ieneranda rediti,. Tako treba razumeti i stupce sa ' mozaikom u obnovljenoj crkvi svetog Dimitrija u Solunu (629-634). To je veliko doba, u kome su u Rimu grdki kaluderi, nastanjeni u svojoj izbeglidkoj crkvi na fommu, u gradevinama Horea na podnoZju Palatina, slikalli freike: grdke svece, kao naprimer sv. Avakira, moinog grdkog andela iz Blagovesti na stupcu po njemu vei proslavljenom. . Mi smo ved videli kako j-e na mozaiku apside Sv. Vena-ncija pored Lateranske bazilike, koji je iapodet za papu iovana IV, a dovr5en za Teodora I, velidanstvena- t6ma Hristovog vaznesenja preinadena u predstavu

pesacr lll Janacl. Najveii religiozni i este-tskiishod ove promene mozaika na apsidama 'Santa i trijuq!3lq1m lucima predstavlja van. svlke sumn.je, apsida u Agnezi na Via Nomentana; po natpisu sudeii Honoriie I (625-638) ie dao da se ona ukrasi mozaikom. MoZda je imala slidno iiomponovanu irethodnicu: izvesno.je da.je sledila tradiciju iz San Apolinare in Klase,'gde po prvi put,.istina jo5 u velikoj hristoloSkoj povelanosti, jedan svet-acziuzlma sredinu apside. U Santa Agnezi stoji ri sre-dini sveti Agnesa, koju je vei Damasus op,evao,i l<ao augusta za5tiiuje krug grobniJa, kojimi.je dala svoje ime.-Ali u crkvi njcnog imena pred kapijama Rima njen atribut nije jag"jg - koje ioj p,, etimologiji imena pripada_- koje Damasus u svoloj pesmi, a mozaiiar u povorci devica u San-Apolinare-Nuovo u Raveni-li"kovno izraiava -, vei mad u plamenu; kao kbd Gavrila i Mihaila na deonom zidu u San Apolinare in Klase, brokatna odeia Agnese obeleZena ie pticom Pavlovog uc'enja o vaskresenju (usred nebeskili zvezda). ona vei prrpada nebu i stoga.stoji.uzvi5eno u apsidi, na svetlucajuioj zlatnoj g : n o v i , a . , k r u n i S ej e b o Z a n s k a r u l c a . H o n b r i j e . i S i m a h . s t o j e p o r e d n j e , To je najbitnije reSenje ovog tipa apside i najjasniji primer za promenu pogleda na svet, koju su izazvale umetnosti u vreme dinastije^Iraklija. Tako.Eufemija_s_toji u sredini apside svoje crkve u Rimu, njbj je papa Sergije (687-701) postavio ovaj spomenik; uzvi5ena slika Feiicite u ora-

istarskih, narodito solinskih svetacai mudenika (643-65q. Slidan karaktelpokazuju'freske u Felicitinom oratorijg*koji je u VII veku ugraclen u Titove terme LrRimu. I zagonetnimozaik svetbg-Stevana, koii sJnalazi g Saq Pijetro in-Vinkoli, pripada grdkom talasu-u mozaidkoj-umetnosti VII i VIII veka, l<oji se moZepratiti u SantaMarija Antika od justinijanskog vremena preko Jovana VII (705-707) do velikog dobi pavli t. U tom veku su Stevan i Lavrentiie postali za Rim onotto su Teodor i Dorde bili za Egeju, a Sergije i Vakh za mesopotamsko-siriiskuoblast. Apsid-a_sa Bogorodicompo justinijanskoj sheml ostala je.oduvanau carigradskoj tradiciji; to ie ogleda-u moiaiku apside cikve Teotokos iz VII veka. Ali i u Santa Marija Antiki je, pri kraju ove epohe,lovan VIII (705-7-07) dao da-se premaZe velidanstvbna,moZda olfeienf justinijanska slika Bogoro4ice na prestolu, da bi iznad toga nastala nova siika Marije na prestolu; o-nastavlja intimnost skoro 'kapelami privatnog po5tovanja namesto carske raskoii; ova intimnost, narodito u i malim irkvama, odgovarakaluderskoj duhovnoi delatnosti (entelehiii) opStezitelja, grikom duhu i lidnoj poboznosti. ovu'rrstu individualiziciieumetnosti prepoznaie kasnija epoha, kada u natpisu Felicitine apside hvali sveticu kao cultrix Rornantnn, kao sancta martyr, a njeno ime tumadi tako kao da svi oni,koji se nadajg i ne odajavaju" mogu biti,Felicitateso. jed-nequasi devotio moderia u vreme posle Justinijana Ovoj pov,ezanosti pripada i kompozicija apside u San Teodoro na podnoZju palatina. Hri stos sedi u purpurnoj odeii na zemaljskoj lopti-ispod boZanskeruke i prima dvojicu grdkih svetih ratnika, Teodoia koga piivodi petar, i Dorda koga privodi Pavle.Ova dva svecaokruZuiu Boeoiodicu na prestolu na jednoj sinajskoj ikoni koja spada u umet;idki [rue Rabulinbe kodeksa (586),.a.,des1o se pojavljuju kao par u srednjovizantijskojumetiosti, kao

:30

'{ lt Svecima se tako toriju u Titovim termama je -u isto tako dostojanstv.ena.. u a;sidi podile spomenik i tome umetnost VII veka sledi grdko-rimsku t.aiicii.t. I apsidilna freska u Abu Girgis (Mariut kod Aleksandrije) pokazuie-ovu temu centralne svetadke figure. oblastima, koie su narodi-tobliske Carigradu, justinijanska U o"iifJ*i* tia'ailiia monumentahih pdboZ.tih slika nestaje takoieCi pre no Sto nalet Arabliina sasvim uniStava ovu tradiciiu. Presto sa Hristom i Marijom poit"i" tradicionalan i zadrlava shemri (najdesdesa arhandelima), koja ie bili razviiena pod Justiniianom i koiu jecrkva Teotokos u Carigradu brenela u vieme-dinastiie Iiaklija. Freske Apolonovog manastira-u Ba' vitu imaiu u svoiim kaluderskim kapelama ovu ikonografiju i jedan niz to ukazuje do dubokog VIII veka. Jeremij_inmanastir u ,lakari fi"iti p.LG-i "d ovu tradiciiu. Hristos- na prestolu, izmedu 9avrila i,Mihaila, peiinske crkve izmedu sunca i mese6a,nalazi se u dpsidi David-Gare<1a, u Dodo (Gruziia). I frcska apside u Vaznesenju Gospodnjem u Cromi, takode u'Gruziii, spada u ovai red. Onu u peiini Pantokratora na Lattreba fekonstruisati u sliku_Hrista-na prestolu. *or" ttoa geiat<t6je) "Sv. Sergija uGazi, izgubljene slike apside pokazivalc U Faleitini, u crkvi su tin Boeorodice na prest6hr vei u V vEku, kao sto je tamosnja crkva imala Panfokratora na prestolu izmecluandela. Sv. Siefan-a Naizad. iz Jerusalima se proSirila siraZa arhandela oko krsta i to u onom obliku'koii pokazuie leriiineradska patena, i to pre svega iz Adamove kar:ele u iarioi crkvi sv.-Grbba; i Nika ovde ne nedostaje: Da je red o kritu, kakav prikazuiu jerusalimske hododasnidkeboiice, ij..sa^medalionom u kome ie po-prsiePantokratora, proizilazi iz Elucidatio Quares' *irs-u; sub farnice-eit dZpicta Crux Domini_et in ntedio eius el circulo est ef-fipiesSaliatoris cum liiteris graecis (NIKA) et ex utraque parte angeIisiomnia opere musaico elabolata. Mozaik Adamove kapele Svetog,gro' ba u Jerusafimu .1e,dakle, u istoj tradiciji, koj4 se pokazuje u.Klase' Takav krst ie staiao i u crkvi Mar Gabrijel u Kartminu i u crkvama e*ur" i rl fefi Zeh, a najdivnijem obliku pak u kapeli katedrale u " Sereiopolisu (Rosafa). epsldd sa pristolom Bogorodice izmedu arhandela imala je pozan procvat u ionikoceeiskom prostoru. Naivelidanstveniji mozaik ovog tipa je mozaik-Panagijli\rrgelq[t-istos u Kiti kod Larnake na Kjnry, koji je nedavno bez pffiovora stavlfen u vreme Iraklija i - ne na kraju - mozaik apside crkve llspenja Bogorod-ice u Nikeji.. U istoriji postjristinijanske arhitekture pokazuje se.ono,i"*,1. nas udi i istoriia cikve: vreme pred ikonoborstvom ne samo da voli mali tormat, bit"" risaelasens vrcmienom opSteZitelia,vei - kao i celokupna teoloeiia - slidi tradicionalizmu k<jii je daleko od svakog stvaraladkogduha iiiieje napietka. Teologija i umetnbst ne.treba da se upravljaj.u p9 nadelu auiri t<oii istraZuie i ti#i novo, vei teolozi i umetnici postaju sluge boZiii. nieiovi thesaurophyla&os(duvari blaga) u najdubljem bogosluZben,im sinislu redi. U arhiiekturi se uvek ponavlja jednostavni tip kupole; crkva u Ankhri i Nikolina crkva u Miri, rnada talio su eradenerKlimentova irKalender - crlivi u samom Carigradu sledi ovom zakonu. U raznim oblicima-,ia hodnikom u vidu slova T oko potkupolnog prostora, ovaj tip u crkvi Uspenja u Nikeji i u crkvi Sv. Sofije u Solunu dobija izvesnu novu_crtu velidine,odakle se razvija_ranomakedonski tip crkve sa kupo-sagradenoj lom, koji je na Peloponezu predstivljen u Sirokogrudo cri<vi u Hristiianu. U }lesofotamiji se-iz ob-lika sinagoge izgraduje razvijeni crkveni tip Siroke zgrade:-odmah posle 600. god. u Ktezifonu, a veCu ranom V veku u crkvi manastira Kvartamin. U naistariiim crkvama Busarske nalazimo kako ranu sirijsku zamenu podupiradai kao naprimer ir,4lboba pliski, tako i, centralnu graclevinu s-ani5ima i jednostavnim hodiiE6m--Jao u rotondi u Preslavu. N;Fil;ds"iji ot ii"i se razvijaju u Jermeniji od@jq(vrrDveka. Severno-sirijski tip poduZnegrailevine sa podelom na odeljke,Ii-skrivenom centralno5iu, poprednim lucima u naosu i zadecimafasade sa dve kule, nalazimo sredinom V veka u crkvi u Ereruku; tip dvorane sa stepenastim odeljcima, koji se penju'--kaTavle izgiatlen u crkvi Sv. Ir6ne u Carigradu - susreZemo godine u cr[vi u Ptghavanku,a ttrhanbkci OOO. hosnu krstoobraznu crkvu sa kupolom u TAI_|S! (662=35). t aevetooailna crkva na hvadratnoj osnovi-qdsmadilt_sp_uJermeniii, kao u crkvi Sv. Gaja-nau VagarSapatu,nastaloj oko(63Qlod. Narodito su omiljene tctrakonhosne osnove sa ugaonim ni5ama-- kao u crkvi Sv. Hflpsime, takode u crkvama bogatom Vagar5apatu (618) - i kvadrllne EradEvinti sa detiri podupirada i Cetiri izbodeneapside u obliku deteline,kab u crkvi u B a g a r a n u( 6 3 1 ) . Vei ovom vrstom arhitekture obiavliuie se vizantiiski srednii vek; VII vek je u svakom pravcu povla5iivao piivatnu umethost pored forumske i zvanidne visoke umetnosti. I kod aristokratiie ie posloiala ta liubav prem? malom obliku. Na putovanjima brodom b6gaii trgovci su nosili sa sobom svoje privatne *udne oitare i ikone. Talo naitaie pokretna umetnos-t. >Primenjene( umetnosti se odvajaju od arhitektuie i postaju samostalne. Pri go2bama se povladava srebinom posuttu i pribbru od . zlatai tako ponovo procvetava - za neupuiene iznenada - baS u VII veku. pod.Iraklijem, prvoraz.rgdna p_rerada srebra. Sa ovom teZn.lom ka >kudnoj< upotrebi umetnosti u vezi jt i jedna dalja moguinost. Crkvena umetnost se sve viSe i vi5e ogranil,ava na crkvenu prostoriju. U krugu privatne umetnosti zato su opet omiliene rneutralne( teme. Aiistokratija, koja je pored Safe ditala i sledila Anakreonta, kojoj su se dopadale Menandrove komedije isto kao i Aristofanove, koja ie imala pri rirci svog-Kasiodora, da bi se-zanimalasa sedam slobodnih umetnosti, okruLavalase, kao Sto to znamo ved od Boetiia, umetno3du i umetnidkim delima !r mozaiku, slonovoj kosti, zlatu i sr6bru. Prqbgdilo se interesovanje za ru5evine rimske antike i z-?zlatrrodoba, kada su grdki bogovi Uiti 5oS tako ljudski.'eitani su ljubdvni epffami Makedonij-a"ali i liimna pavla Silencijarija lepoti najlep5ecarice Teodore, ier ie-dopadanie izazivalo baS to Sto je bila igradica i hetera. Ako se u crkvama uZivalo u himnama Romana iz Bcrita i al<atjstnoi himni patriiarha Sersiia, iako se moralo slu5ati stojeii i zajedno se pevalo, ipak se kod kuie,-i u t<ruguprijatelja, uZivalo.u anakreontici, u pesmamakoje su_bilesastavljenezi velilie igiade, gladiiatorc, sportistc ivih vrsta, cirkuslceljude i ailete. Agatiias iiie

a {' 1i ll ti
I

I
It

I
':l

:r

"1 ;1 5 .:

::
!

.32

{r1z
bio samo istoridar vei i anakreontidar, a veliki esteta, analitidar arhitekture i istoridar Prokopije, lidno sastavlja pamflete protiv Justinijana i Teodore, koje na ulicama velegrada pevaju ulidni pevadi. U poznoj antici je u vi5e navrata postojala eskluzivna umetnost malog formata u senatorskim krugovima i krugovima starog plemstva: hajpre pod Simahiicima i Nikqmasima u Rimu za vreme pape DamasusaT onda irodev od Boetija pod Teodorihom,lustinom i JustiniJano{nq RimuT Raireni i Carigradu i, najzad, pod Iraklijem u vreme piopadanja Rimskog svetskog carstva. Sve tri faze su medusobno slidne; sve tri su ogranidene na najmanji krug skeptidara, koji su uvideli da je san o svetskoj i poli tidkoj modi Rima zavrSen i da Virtus Rotnana ne moZe biti vrlina za politidka delanja, vei begstvo i povladenje u svet duha. Za vreme ovih poslednjih aristokrata, najditanije knjiga je bila Boetijeva Consolatio phtlosofhiae, prava knjigf utehe. Ovi iiuai-su znali da, podev od smrti Teodoriha Velikog, nije postojao nikakav senat, niti ma kakav din na politidkom polju koji je imao izgleda na delanje; svi su oni imali lik Boetija, kakav se pokazuje na njegovom diptihu. Oni su zajedno sa njim znali da prijateljska muza moZe da del! svetski bol, ali da ne moZe po6oii. ,Nepoznata visoka figurao koja je-:tupila u Boetijevu sobu, kada ie bio blizu odajanja, bila je filozofija. Ona prilazi lekaru, koji je otkrio Iekoviti madogora-koren i zove se Heuresis. Pravog drZavnika okruZuju dve Zene,koje oblikuju njegov karakter, pravda i laidagogia. To je smisao consolatto philosophiae, kako ga tumadi Boetije, a drugi mu veruju. Pored Davida u samoii stoji jedna lepa Lena; sada se zove nelodia, ali kada se on bori sa Golijatom, pristupa mu pokornost, tapeinophrosyne i daje mu da pobedi u borbi protiv alazonei,hvalisanja, koje stoji pored Golijata. Tu je koren diptiha sa pesnikom i muzom, filozofskih tema na slonovoj kosti, alegorija r-r "filozofskimu temama umetnosti. Stoga se u ovoj zatvorenoj umetnosti VI i VII veka pridiZu Orfej i Herakle, mitovi Grka i slike Indije. Prokopije je u dubini isto tako malo verni hri5ianin kao i Pavle Silencijarije. Oni su, kao vei i Boetije, filozofi koji znajg za jedinstveni zakon sveta, kome su podloZneZivotinje kao i biljke, -kamenje i kristali, pa i dovek, zakon po kome sve zadriava svoje biic, 4 pokazuje\svoj smisao u tome Sto kao uzakon uredenog biiau ne dozvoljava nikakav izuzetak, tako da je u svetu svemoguieg stvaranja sve mestu. na SVOme Kada se u VI i VII veku bude, u srebru i zlatu, naizgled paganske teme, onda to nije nikakvo poslednje otpadni5tvo od hri5ianstva. Mitologija ved odavno realno ne postoji, a bogovi su odavno ,pobedeni", najkasnije ei vremena uniStenja Serapejonau Aleksandriji, koje tako tadno opisuje i dlikama ilustruje papirusni kodeks Alcksandrijske svetske hronike. Orfej; naprimer, omiljeni motiv u VI i VII veku objavljuje da oni koji uzdiZu svoj duh navi3e gornjem danu, udestvuju u vednoj boZanskoj stvarnosti, dok oni, koji spu5taju odi ka peiini Tartara, gube sve Sto imaju. Tako treba razumeti i veliki broj srebrnih tvorevina sa Zigom Iraklija Zigosanihi raznovrsnostnjihove ikonografije. Pored liturgijskih srebrnih tanjira sa Hristovim monogramom, sa herqvimima i serafimima, sa commun.io.apostolontm ili pojedinadnim svecima kao nosiociiiralirsta gopostoje.i.d{!rgi, koji su.skoro svi nadeni-naXipnr i lpo.dnjeg, gzi j i, a. p redstavlj aj u Davi dova de-lalnj egovo pomazanjfS6-rbu "il[3[: sa-Goli"Jatom, borbu sa lavom, njegovo vendaniei niegovu muziku. Nesumnjivo, ovakvo srebrnb i zlatno pbsude b-ilo je odrectenoza ukras carske trpeze_u palati; David_je jos oil vremena klda ie Amvrosije Milanski svoja Davidova vrata komponovao radi reodosila velikogi slika pravog hriSianskos vladara. -ovde Je red o trecij sfupl-o1e srebrne radinosti, koja skoro iskljudivo pripada vr-emenucara Iraklija i.od koje se mnogi primerci, i to nijznadajniji,.nalaze u. muzeju u Lenjingradl'. Njena Ieriratika se proteZL od rclle,rulometra, koJa je komponovana kao deZnjaza proledem u Egiptu, do idila sa Zivotinjama, kao naprimer putania-sa divliadi pod drviSem ili morski pejsaz sa ribama. Jedna boca, diste persiiske strukture. prikaluje Nerejide na morskim lavovima i hipokampima, jedna kaserola temu Posejdona, dru_gajedna venere; tema o talasirira mora rado ie pou"r.tta sa temom o talasima ljubavi. Na jednom ukrasnom taniiru rireiada iera sa silenom. svestenica hrani zmiju koja palaca iz korie, a iea"6r" od najreprez-entativnijih.mis-orijuma ni piestolu sedi Iirdija, "" dalLka, od zapaonJaKa. zer-Jena zg.m_rJa, k-ao dostojanstvena zena izmedu Zivotinja svoje.religije.Motiv ljubavnih parova, kao Sto su Amor i psihe, Venera i Anhis, Meleagar i Atalanta, pojavljuju se u mnogobroinim variia.trama ne samo u srebru vei i na mozaicima i u minijatlrami. Zajednidka-ve,zanije viSe mit, vei romantidno bekstvo u carstvo snova i bajke. Arkadija se trazi duSom. Vergilijeva Georgika se u vatikanskom Kooel(suvl veka ltustruje na isti nadin kao i tepih; pesma sirinksa provladi se kroz rasuti motlv, rasporeden po celoj'poviSini; stimn;-koiib-e su ideal jednostavnog zivota ia zemljoradnjom i stodarstvom. Lenjingraclska sre.brnazdela prikazuje sedeceg pastira u arkadijskom predelu, stepenastokomponovanom. Afi, ova umlfnost, ko'ia eini iidliivifir- snove o jednostavnom zivotu i monumentalno ih uzvisaia, ne izrazavase samo tako. I scenegozbe u kodeksu iz Sinope,kao naprimer l"piba.rt Jf"."ona, odiSu ovim duhom asocijativnt i[ile; narodito su liupke scene iz Zivota Jakova do njegove smrti, slikane u neprekinutom tiiru, kakve u Bedl(oJ.genezl rspunjavaju .strane starog zaveta;scenesa Josifom na MaksimuanovoJ Katectrrlmale su vee takve crte. TeZnia za pridaniem baiki spaja,se sa ljubavlju pTe.ma stranim obidajima i oioben<isiim"] omrtjdr" 1u 4dijske, egipatske, kineske ipersijske-legende. Ono, pak, Sto-ovde,rl najvi5oj pGfin;6nosti istandaneumetnosti u meta_ tu, po:laje tako ubedljivp jasno, nij.e s.amoduhovita igra intelektualnog sa.mastom, vec su to slike consolatio.ducis; one proizllaze iz saznanja6 celini.sveta, koja sve obuhvata i ureduje. u tom imislu j" rruns'fo" K-amphauzendao,novo tumadenje Boetija. Velidina ove najpoznije ""e antrcke umetnosti idile u tome je $to je ona izraz savlatlivanja bola-i tragike.. za dvorske. ljude je on-a ledni v-rsta suncem obasja'ne pi"siolti, istinito sunce koje pod osnovnim nadelom consolatio philosoihiae dini blazenim,pomirljivim i smirenim: ojer ljudima vise sluZi nepiijateljska

234

Itzt
no priiateliska sudbinao(Boctiic se nalazio pred pogubljenjem kada je to pisao). Dionisijaka jednoga Nona bila jc omiljena kao umetnidko delo, ali-i zboe nienih iziava o harmoniji sveta,koja se spoznajena svim, pa samo i pustoloivnim putevima; bio je omiljen roman Dafnis i Hloje n_e zbog uZivania u variiacijama-ars amandi, vei i zbog mudrosti koja se odn-osilana-svakog doveka: "Onaj koji voli dozvoljava da ga,uhvati lepota, bez obzira u koiem obliku Ceje naiio. Zivot pastira je slika nepro' Iaznosti, vreme njihov ritam; to je uteha prave filozofije; i Boetije i oni koii ea slede sp6znaiu u ovom'Dsvetlu ljubavi", jednom za uvek, da je svi postojede dobro te da je stoga i lama stvarnost razborita' U iome je dubiji smisao ponovnog oZivljavanja takozvane antike u onom trenut"ku kadi se vizanfijska klisika biiZi kiaju, a zapodinje grdki srednji vek. Uvid u poreklo grdkog srednjeg veka dozvoljava jedna umetnidka vrsta u koioi iaznaierio, tel od G6oigiia Sotirijua, da je u preikonoklastidno vremlebila istoriisko-umetnidki 2iatajna. To su enkaudke-slike na drve' noi plodi, koje se obidno obuhvataju pod nazivom oikone,l. Od kako je Cebrgiie Sotiliju sakupio ovo blago iz kaluclerskih Celija na poluosttwu Sinaju- i predab ih monasima ma4astilalSl^-Katarine-u,a-b-rdu.,Sinaju, svima se 6tvorio nov sveti VeC danas je mpgudno da se klasifikuju ikone nastale pre borbe oko ikona i da se rasporede u gnrpe-lPrema-sadrZini' Pri tome se pokazuje da skoro sve najstarije pripadaju VII veku. Ovamo Mariiom; na njoj Bogorodidin Presto spada, van svake sumnje, $qnq sa_ uokviruju dva grdka sveta ratnika koji nose krst i koji se od tog vremena pojavljuju na iinajskim ikonama desto kao par, stojeii ili na konju, i najdeSii-su duvari Boeorodidinog prestola. Iza prestola stoje dva arhandeia. Ta ikona ie mon-umentalnipoboZna slika,-moZdasredhji deo nekada5nie vede poboZne slike, sastavljene od pojedinadnih drvenih ploda, oltara. Ne moZe biti sumnje da se vezujeza stil Rabulinog ili deb domaCbg korle-ksa, da se dakle, moZe datovati vei u kraj VI veka. VeC ju je Ernst ricineei stavio'u rloitiustiniianski stilski stup-ani,poznat iz crk'ie Santa Mariii Antika. sroana -pr6Jlolne ioi iri' tu, frontalna Mariia-sa carskoiri krunbm, iznad slike.Jovana VII, kao i freska sv' Dimikoja]je s-me5tena triia ira istom mestu. N'edavnoodi5denaMadona iz Santa Frandeska Romina sa rimsliog foruma pokazala se kao slededa slika na drvetu sa Bogorodicom na prestolu, kao Sto je to veC Karlo Cekeli primetio ispod sloia iz XIII veki. Nema sumnie da ie ovde monumentalna slika iz apside preneta na drvo, u mali formit, ka6 Sto se to u VI/UI veku dosta testo de3avalosa peto' delnim rasko5nim povezima od slonovade.I nebeska prestolna slika Hrista kao Boga-ocanadena je na Sinaju. On tu nije Pantokrator, ved sedokosi i sedobradi gospodar svih dand, koji se desto naziva Emanuilom. On prestoluie na dugi, u zvezdanomnebu. obe prestolne slike su na carieradskim i iirsko-eiipatskim slonovadama tako deste da su verovatno ireuzele ulogu posrEdnika pri nastajanju ovih slika na drvetu (najde5de drvo sikomore). Jedna, pak, najvi5e antidka medu svim ranim ikonama sa brega Sinaja,

Trt mladlCa u uzarenoj pcdl. DnksustiCna lkona VII veka. Visina 33,5 m,6idna manastlr. Up, stranu 236.

40,6 cm. Slnajskt

predstavlja^scenu sa Tri mladiia u uZarenoj peCi; ova drvena ikona je izduZenogformata, Sto se inade kod ikona nfuad ne pojavljuje. Njeria ikonografiia (s velikim andelom koii pretvara vatru u hladnu-r6su i [ako izaziva veliku prestolnu himnu troiic; mladiia) ista ie kao na petodelnom diptihu iz Murana, gde dini neku vrstu opredeleoHristu na prestolu. Odatle sa izvesnom pouzdano5du proizilazi da kod sinajske ikone sa uZarenom peCi nije u pitanju samostalnapoboZnaslika, ved da je ona sadi 4javala jedinstvo sa prestolnom slikom_(Hristos ili Marija); pored petodelnih slonovada postojale su i petodelne drvene plode, kojE su riogle biti domaii oltari-ili p6kretni oltari za putovanja 6rodoh ili kamilaria. Takve slike na plodi (oltari slikani na divetu) vlrovatno nisu bile odvei ret\e. Jedan drugi odlomak sa prestolom iz preikonoklastidnog doba takode je na5ao Georgije Sotiriju. Najznadajnija scenana jerusalimskim ampulama, scenaHristovog vazne. senja - koju nalazimo i u Rabulinom kodeksu i inade u umefnosti u slonovadi i srebru -, takotte ie otkrivena mettu enkaustidnim ikonama Sinaja. Desna polovina je, istiria, obnovljena u srednjem veku (moZda u XII veku), ali je leva polovina - grupa apostola oko Pavla - po reali-

236

11q
stidkom izrazr,,po stilu odeie, proporcijam,a figura i izrazu lica, srodna sa stilom Rabulinog kodeksa, tako da sinajska Analipsis mora da se udlapitanje. Po5to ni u ovaj umetnidki umetniiki krug. Onda se postavlja jedno bitno pitanje j e i i PreobraZenie. su Blagovesti Blasovesti i Rodenje Rodenie Hristovo, Hristovo. Kr$tenie J e ,VaskresenJe Lazara i Razapinjanje na krst, Prazan grob i Vaznesenje, Duhovi i Koimesls Bogorodice u VI veku primili svoje dvrste oblike, u smislu poboZnih slika - a dokazane su i na srebrnim ampulama i slonovadama- postavlja se nuZno pitanje, da li je Analipsis sa brda Sinaja bila svedana ikona; sudeii po na5em poznavanju stvari, ona bi bila, uop5te, prva. Ali jedna druga drvena ploda u Katarininom manastiru prikazuje Hrista u purpurnom kolobi.jumu na krstu, izmectu oba orazbojnika<, sa andelima, Marijom i Jovanom, i kockarima; i ova ikona je preikonoklastidka. Ako se tome dodaju scenesa jerusalimskih ampula, koje zajedno spajaju Evangelismos, Genesis,Baptismos, Taphos i Analipsis - bilo da je red o sceni rodenja, bilo o raspeiu - biiemo skloni da ideju svedanihikona projektujemo unazad, u VI vek, iako.pu prvobitno bile nizloZene(samo kao simboli praznika i joS nisu imale \voje mesto na ikonostasu. Time enkaustidki slikani poklopac na relikvij'aru u Muzeo Sakro u Vatikanu dobija presudan znataj. On prikazuje sledeie scene u tri pojasa: u donjem pojasu stoje zajedno Rodenje i Krdtenje Hristovo; srednji pojas je sasvim ispunjen Raspeiem; kao na sinajskoj ikoni i u,Rabulinom kodeksu, Hristos je ovde predstavljen sa collobium-om. Gornji pojas pokazuje Prazan grob i VaznesenjeHristovo. To je vrlo smilljena teolo5ka povezanost izmedu pet scena; smrt Logosa na krstu nalazi se izmedu njegovog dolaska na zemlju i odlaska na nebo. Ovde se, u stvari, nalazepovezanosti koje su odredene praznidkim liturgijama crkvene godinc. Za ranovizantijsko vreme se ne moZe pretpostaviti ni jedan dvanaestodelniciklus praznidnih ikona, ali se jedno moZe reii s izvesnoSiu: u ovo vreme trompe crkava mogu vei da imaju ikonologiju srednjovizantijskog vremena (Dafni). Tu se nalazilo mesto za Blagovesti, Rodenje, Kr5tenje i PreobraLenje,- dakle Sto smo videli - za glavne scenecarigradskog kruga. Jedna od najvpZnijih ranih ikona koja se nalazina brdu Sinaju.-v^'' svake je velika lkg4--sll-Bsta. Ona je i istorijski najznadajnija..Petar :umnjE je predstavljen u poprsju i to kao Hristov konzul, kako ga ved Jovan Zlatousti oznadava.Kao skiptar svoga >cara<on nosi krst; umesto svitka, on drZi svitke Starog i Novoe zaveta. Prikazan ie ispred arhitekture, iznad koje se nalaze triliredaljoni sa poprsjima, koji se,^morajutumaditi kao Pantokrator izmedu Bogorodice i SergijaTi elementi su upotrebljeni na konzularnim diptisima i to ne na zapadnorimskim, vei na istodnorimskim iz vremena Asturiia, Justina i Justiniiana. Na diptihu Klementi44 iz I.ivqrpqla , (513), njihova carska visost Anastasije iArija?ni predstavljeni iu"u medil;onirira, i to levo i desno od Hristovog krsta. Konzul, dakle, ovde potvrcluje da dela u ime cara Anastasija i njegove supruge; on jemdi, kao Petar Hristu i njegovoj majci, zakonitost konzulata. U zabatnom polju Antemijevog diptiha (525) nalaze s.e,kao na ikoni sa Petrom, tri medaljonal moZda Antemije izmettu Anastasija i Arijadne. Na diptihu Oresta iz Londona (530) to su Amalasunta i Atalarih uz srednji krst, na diptihu Justina iz Berlina (540) izgleda da se ispod niza portreta nalazi Pantokrator. Ovi primeri dovoljno jasno_pokaiuju .li ikbna sv. Petra iz Katarininoe-ftafdstira na_siniju vodi poreklo .iz ikonografije i stila- konzlla-rniFffFtifia:Da se i inate imago clipeafa na hriSianskim spomenicimamogla upotrebiti, pokazuje slonbvada u Bolonji; na mitolo5kim slonovadani-a stoli ona, icio venac Zivota,iznad Hipolita i Fedre ili iznad Artemide i Endimiiona. I petodelni diptih.iz Milani ima, kao Sto smo videii, takve imagiies clipiatae. Na taj nadin treba tumaditi Christus r)ictor-a u Stitu iznad,adventns-a konjanika na slonovadi iz zbirke Barberini. Kijevske ikone poreklom sa Sinaja, kojima je isuvi5e dugo poklanjana mala paZnia, dobiiaiu sada naroditi znatai. Ikone sv. Sereiia i Vakha ne uvode sarno u carski domen vei istovrembnopbkazuiuffclipeus iznad obojice - koji prikazuje njihovog vojskovodu, Pant6kratora^u poprsju - treba da se tumadi u sniislu dlptilia Barberini: Pantokrator je rapovednik ovih dtrces (vojskovoda) u militia Christi, za koje je u Sirgioiolisu, kao i u Carigradu, sagractenavelika crkva. 6ba svdca su, pretira rasporedu iz slikarskog prirudnika sa Atosa, imali svoje zaiednidko mesto kao Hristovi oficiri na straZi u velikoj carskoj crkvi vizlantijskog srednjeg_veka.Tako je ikona sv. Petra sa Sinaja hiistijanizovani konZularni diptih, a ikona Sergija i Vakha hristijaniiovana vojnidka ikonografija. Ova poslednja je poduZna slika i stogl moZda deo ledne vede siike na plodi, diji je srednji deo verovatno ovendavala Ik-ona Sergija i Vakha je po stilu_tsliLo sradna_mA?Argir4a VII veka u crkvi Sv- Dimitrija u Solunu i lepim svetalkim_gl_avarrrasa_fresaka_uO*eir Abu Makarios, koie se nalaze u zhirci Johan-GeorE u Maincu. da se oni bez muke mogu uklopiti u stilski pravac Iraklijei'og vrdmena. Poprsja koptskog episkopa Avrama iz Berlinskih muzeja i dogorodice i siira iz r:"tog mesta, po svojoj linearnoj- tvrdoii, predstavljaju egipatska preinacavanja grekog tipa poprsja, kako nam ie oduvano u poprsiu Avakira u Santa Marija Antika; danas nema sumnje da freske u Kaitelseprio ne mogu biti proizvodi jedne, ma kako stvorene,srednjovizantiiske rbnesanse, vei u ovom redosledu pripadaju vremenu Iraklija. Kvadratne ikone sa poprsj-imi ne mogu se, dakle, neposrednoprikljuditi rimskim-portretima s_a mumija u Egiptu, ved one imaju svoje sopstvene uzore u Vizantiji. Ipak, moguie je da su poprsja pored toga-imala i portretnu tradicijri. Zd to gov6ri, fre svega,okofnoit Sto su"mnogobrojne ikone ovog oblika - ukljueuiuii i l,tadinu u obliku poprsia -"naro6ito nagomilane u oblasti Egipta-i na Sinajskom poluos^trvu;da je islikani tondo, pored mermernog i metalnog, morao da pripada istom inventaru oblika, p-okazujeintago-Cltristi picTa iz zbirke priirca Johana-Georgau Majncu, koja je verovatno sluZila kao zavrletak-zlatnog krsta. Najzad p-ostojena Sinajg i prqikonoklastidke ikSUe__Sa_fig"rama stojeiih s.vetaca, koJe se ponekad-mogu spojiti u vedu-drvenu plodu, kao diptih ili vertikalne plode. Naivelidanstveniii primeri sursveti Hosolomos i sveti Poldq. U or,rr.grupuspada i ikona Jovana Krstitelja, poreklom sa Sinaja. BoZiji dovek je gorc obeleZensa dva poprsja u medalionima, poprsiima Pantokratora i Bogorodice; takvi medlljoni se pojavliuiu i na-ap^sidama sa PreobraZenjemu justinijanskoj Bogorodidinoj crkvi u istorir mana-

238

dI
je, dakle, lokalne vrste; i Srr.Petar, stiru, i to na deonomzidu. Povezanost i sveti Sergije i Vakh imaju ove mcda.ljonekao oznake uzviSenostinjihovog sveto{ naloga. Mozaik je pouzdanb skiciran i izveden od umetirika iz Carigrada. Na to se, izvesno, nadovezivala jedna sinajska radionica ikona, koja se razumevalau tajne enkaustidkogslikarstva i koja je imala svoje sedi5te u manastiru Svete Katarine. Dostojanstveni mozaici na stupcima crkve Sv. Dimitrija u Solunu - sa tadke glediSta drvenih ikona sa stojedim figurama i iraklijanskog helenizma - uklapaju se bez muke u istoriju umetnosti VII veka. Oni predstavljaju Dimitrija kao zaStitnika dece, svetog Sergija kao Oransa i svetog Dimitrija izmedu prefekta Leontija, ktitora crkve, i episkopa Jovana, koji je umro 649.god. Nastanak ovih mozaika se, na taj nadin, moZe lako odrediti izmedu 629. i 649. godine. Nasuprot pojedinadnirn svecima sa mozaika velikih crkava u Milanu iz doba Amvrosija, u Raveni iz doba Teodoriha, kao i u Poredu iz doba Justinijana, koji su obrazovali neke od oblika ikona, ove kompozicije na stupcima u Solunu vei su pod uticajem pravih drvenih ikona. VaZan rezultat najnovijih istraZivanja jeste dinjenica da je vei u VII vekurpostojalo najmanje pet vrsta ikona na drvetu. Ovde postaje potpuno jasno da se veliko carsko doba mozaidke visoke kulture bliZi kraju i da na svim poljima umetnosti zapodinje doba maloe formata. Iime se mEnja i celokupna sociolo5ka struktura umetnosti, koja ublzo doZivljava svoj nagli kraj. Kaluderi neguju r-r-.alu sliku; carevi zahtevaju bezlikovnost i talco dolazi do ogordeneborbe izmedu mona5tva i carstva, koja se raspaljuje na pitanju slika; Hludovski psaltir odevidanje kaluclerski dokaz. Velika epoha triju vekova, koju smo poku5ali da obuhvatimd, pri kraju je. Mi moZemo njen zavrSetaknajbolje da prikaiemo time Sto iemo da predodimo mozaike u apsidi u San Apolinare in Klase, koji su nastali pod carem Konstantinom IV. Predstavljeni su sveti episkopi u celoj figuri kako frontalno stoje na postolju, izmedu prozori, kao-srednjov6ko',r=ne ikone. NiSe u obliku Skoljki, kao i zastori, posvedoduju njihovu svetost isto kao i venci iznad njihovih gl4va. Oni se svi poimenidno predstavljaju, jer im pripada proskineza kao i apostolima; to su Elclesije, Sever, Ursus i Ursicin. Oni stoje izmeclu liturgijske slike - koja ima zvanidan karakter ikone i koju smo mi dnalizovali kao poslednji stupanj pravno-sluZbene evharistidne svedanosti - i velike frontalne ceremonije, koja povr5norn oku deluje kao carski mozaici u San Vitale. Kao i u San Vitale, i slika u San Apolinare in Klase je skroz politidka i crkveno-pravna.Ali vremena su se sasvim pro. menila. Nije vi5e predstavljena slika najvi5e crkveno-carskevlasti u svojoj jedinstvenosti, ved istorijsko-pravni din, koga objainjavaju natpisi. Car Konstantin IV, nazvan Pogonat,i njegova braia Iraklije i Tiberije, u pratnji dvojice arhiepiskopa, daju privilegije ravenskom arhiepiskopu; to je po Otu fon Simsonu, cpiskop Reparat, koji je ustvari 666. godine, kao dakon, primio ove privilegije u Carigradu po nalogu svog episkopa Mavra. Carska privilegija zauvek je potvrdivala autokefaliju Ravenske crkve. Time je crkveno-politidki ciokazanoono i:emu nas ude istorija i istorija umetnosti VII vc^ka. Zapodirrjaloje novo vl'cme. Treia velika klasika ranohriscanskeumetnosti,.. koja se razvila iz vremena Justinijana, a poiinj,ala s.Iraklijem I, konadno-jepro5la. Ltaslednik je, najpre, omajadska dinastija, koja je, u vreme kada-JovanvII u staroi crkvi^sv. petra nalaie da se'mozaikom ukrasi njego-v Bogor_odidin oratoiijum, sagradila 'a jerusalims-kom brdu monumenialnu g-radevinu, Kupol.ri na st;ii. Ali kad .je. makedonska dinastija ojadala, prl kraju lX veka, iz ove ianovi zantijske umetnosti i od nje stvorene-srednj6vizantijske' osnove, makedonska drZavna umetnost izrasta u veliki cvet.

240

irrG
ILUSTI{O\'ANl DOI)rYIi\l( L t r . r c t rD r o b l r . r gl ) a s t i r a , t - r k o 3 6 0 . 1 r , o c l R . irn, Latolar.ki rrttrzci. 2 . l \ { r : s t ' r : t ' rz 'al)rec;i R c i i e l i - s aK o n s t a n t i n o r o s l r r k n L r R i n r u , 3 l 2 / - 1 1 3q . ircl.; a s c s p u S t aL Ll r o l c ; . 3 .K o n s t a n t i n n i r p t e s l o l t r o k L u Z c nt c l i l i o c k r s t o j n i c i t : r . r ' s f r , a ; . 1 . L l z l c t i c t v o l o p l c g a S u u c a ; 5 . A l l o c t . r t t oc u t r a i z r r e i l u s c d c i i h s t a I Iaclrijana i ..\ntorrina Pr.ja. i s t o d n o . is t r a n i . u i r , c l k v a s r ' . D i m i t r r j a . P o g l e c lk l o z s r e c i n i i b r r d p r - c ! ' r : r :ctf,k grldcnja pli kraju \/'"'cka. Obr.rcn': 6t2 9 - 6 1 3 . g o c l . L l p . s t r a n e 1 3 0 ,l 4 o . l L n l r , S a n A p o l i n a r c i n K l a s c . P o u l c t l k r ' , r zs l c r l n . j i b l o c l k : t i s t o k t t . P o s r c ' r a ro k o 5 4 9 . g o c l . U p . s t r a r l u 1 . 1 . i . lrslantilr Vcliki (3ti6-3-17). G l a v a c i z j n o v s k cs l . r l u c i z K o i r s l l i n t i r r o r cb ; . r z j . : . V i s i n a 2 , 6 0n r . R i m , P . r i u t a k o n z c r v n l o r a . r r a g o l o b ra c l o g m l a d i i k o g H r - i s t a . - Glale proroka u Stuku, iz prozolskog po.jaslt Lt K r s t i o n i c i o r t o r l o k s t t i h r r v c n i . V r c k . U p . s t r a n c 1 3 5 ,1 7 3 . o j n a i k o n a s r ' . S c r g i j a i \ / a k l i a s n H r i s t o v i r t r S L i t o L lV l r e k , & 4 o s k r a ,D r ' 'ltt lt.lLlzcJ.

j u z u l . l r n i c l i p t i h A l c o b i n d a . S l o n o l a k o s t , - i 0 6 .g o i i. L a l i l r l a c l . \ ' r s j n a 3 6 c n i , ina I 1,4 crn. Parjz, Mtrzc.j Luvr. ljcl tr slonovoj kosti,509.god. Ari jaclna. O k o - - i 0 0g.u c l . \ / i s i n u { 2 c n r , S i l i n i r 8 c r n . P a r i z , M u z e j K l i n i . U p . s t r a : r r Ll E 9 i c l a l . j e . B r l,i L a n s k i h a n c l e o .S l o n o v a k o s t . V i s i n a ; 1 2 , 8 c n r , S i r i n a 1 3 , 4 c t n . L o t - t c l o t . rzcj. Up. sLrnnu189. v . s a r k o l a s V a l c r t t i n i . j a n al l l . V v c l t . R : r v c n a .S : u t I - o r e n c o [ ' o l t l o z o . U p . ' a n c f . i 8 , 1 7 9i d a l . i c . - DeLalji clrrcnih \/lata \a zapachrt,! p ro r t a l : r c I k V c S a t t t a S a t t i r t a r r R i n t L t , ca n e b O , c l c s D o ] - l r i s t c r v o r , a z n e s c n j c . o . 1 - 1 0 . g o c l . L c r , o l l i i i n o v a z t . t c s c r . t in ) . s t r a r l c i 3 8 , 1 1 0 ,1 8 6 . l k o f a g g r e t l s k o g p l e i ek l a . i r r n i . j a B l i s u s l r ( u n t r o J 5 9 ) . ! l c l r r . ' r . V i s i n ; r I nr. iirinir 2,{3 rr. Ilinr. \/alikanskc pccinc. ['p. slrit]]c Il3, Li[], l;S. lanski nrrrzci trr. 18.i. o p o j a s r - . is a r k o l a g s a S t i t o n r . R i n r , I - a t e i ' : r r - r zb cr j '. 150. i c b o . j n i s a l l i o f a g s a p a s t i r i n l a .R i n r , I I I r e k . L a t c r - a n s kr j an Selrlstijano. r k o l a g s a S t r n c l a u j e m .l V i ' c k . R i u r , r t t : r t t z o l c S p o l c ( i a l i r l i r i b l i j s k i r l : r ( ' e n a r n riiliI. v c k . \ ' c l c t r - i , nruzci. lkoll-r sl stcpcnirsto l l i o l a q s r S t l a c l a n . j c n r l.\ ; r ' c k . R i t r r , l - : t t e r a n s k i r r t r r zj. b r ' . l ( r l .

---,=

.Y}'.':

lz"
SPISAK LITEMTURE
[Ians Acltelis, Die Katakomben von Neapel. Leipzie 1936. Mireieriti va:nBerchem et Etienne CIou' a6t, Mosaiques chrdtiennes du IV-" au Xn. silcle. Gentve 1924. Hans Wolfgang'Beyer, Der syrische Kir' chenbair.Studie; zur spetahtiken KunstseschichtcI, Berlin 1925. Giusdppe Bovini, Sarcotasi paleocristiani di'Ravcnna. Citte del Vaiicano 1954. GiusepoeBovini, ll cosidetto mausole di Citti dcl Va' Galla Placidiain Ravenna, ticano 1950. Der Obelisk und seineBasis Gcrda Bruns. 'Hippodrom zu Konstantinoauf dem 7, Istanbul pel, Istanbulei Forschungen 1935. Gioranni Brusin - Paolo Lino Zotatto, Monumenti paleocristiani di Aquileia e di Grado. Udine 1957. A, Calderini'- G. Chierici - C. Cecchelli, La basilica di S. lorenzo Maggrore in Milano. Milano 1951. Carlo Ceccheth, Il trionfo della croce, Roma 1953. Richard Delbriick, Antikc Porphyrwerke. Studien zur spetantiken Kunstgeschichte 6. Berlin 1932. Richard. Delbriick, Die Consulardiptychen und venvandte Denkmiiler. Studien zur spetantiken Kunstgeschichte 2, Berlin 1929. Friedrich Wilhelm Deichmattn, Friihchristliche Bauten und Mosakien von Raven1958. Baden-Baden na (Tafelband). 'Dinkter, Dis Apsismosaik von S. Erich Apollinare in Classe.Wissenschaftliche Abhandlunsender Arbeitsgemeinschaft fiir Forschung des Landes Rheinland-Pfalz, Band 29,1964. Antonio Ferrua, le pittulr della nuova ca' tacomba di Via Latina, CittA del Va' ticano 1960. Friedriclt Gerke, Die christlichen Sarko' ohace der vorkonstantinischen Zcit. Stucfien zur spatantiken Kunstgeschichte ll. Berlin 1940. Friedrich Gerke, Die Zeitbestimmung der Passionssarkophage,Berlin-Budapest 1940. Friedrich Gerke, Der Sarkophag des Junius Bassus.Berlin 1936. Friedrich Gerke, Der Trierer Agriciussar' kophas. Trier 1949. Friediich-Gerke,Christus in der spAtantiken Plastik. Berlin 1939' Friedrich Gerke, Licht im Tode. Das lise Anlitz in der spiitantiken Grab lelei, Der Bildeikreis, 25/26, I burc/Br. 1944. FriedriCh Gerke, Das Christusmosaik der Laurentiuskapelle der Galla Pl dia in Ravenna, \VerkmonograPl zur Bildenden Kunst 104, Stuttt 1965. Friedrich Gerke, Idengeschichte der : ren christlichen Kunst, Zeitschrift Kirchengeschichte, 3. Folge I0, B 59. 1940;str I ff. Friedrich Gerke, Der Urspung der L meralleqorien in der altchristlic Plastik.-Zeitschrift f.d. Neutestam Wiss. u. Kunde d. iiltesten Kirche 1934,str. 16Off. Friedriih Gerke, Das Siegel des Kreu Kunst und Kirche 17, 1940,str. 15. Friedrich Gerke, Militta Christi, Kt str. 49 ff' und Kirche 17,1940, Fiedrich.Gerke, Nuovi aspetti sull'o namento compositivo dei mosaioi presbiterio di S. Vitale di Raver VII Corso di cultura sull'arte ra. fasc nate e bizantina, Ravenna 1960, str. 85 ff. Kirchentiir Dle Adoloh Goldschmidt, Heilisen Ambrosiirs in Mailand, St sburi 1902. Andrd Grabar, Ia peinture byzantine, nlve 1953. AndrC Grabar, Les amPoulles de T, Sainte. Paris 1958. AndrC Grabar, L'Empereur dans I'Art zantin, Strasburg 1936' AndrC Grabar, Martyrium, Paris 1943/l Adolf Harnac& Militia Christi, Gie: 1905. Christa lhm. Die Prosramme der chri chen Apsismalerei- vom vierten J hunderi bis zur Mitte des achten J chunderts, Forschung zur Kunstge: chte und christlichen Archdologit Wiesbaden 1960. Richard Krautheimer, Earlv christian bvzantine archutecture, The Pelican siory of Art Z. 24, Harmondswt 1965. Richard Krautheimer u. a. Corpus Ba carum Christialurrum Romae, Vati 1939ff. lohannes Kol|witz, Ostriimische Pla der theodosianischen Zeit, Studien

12,Berlin spetantikenKunstgeschichte 1933. lohannes KoIIwitz, Die Lipsanothck von Brescia,Studienzur spetantikenKunsteeschichte7. Berlin 1933. ?e{n Lassus.Sanctuaires chritienncs de Svrie. Paiis 1947. ). Marucchi, Il Cimitiero di Domitilla, Roma 1909. lrif Millit, Ein Prinzensarkophag aus Istanbul.Istanbul 1934. )arlOtto Nordstr\m, Ravenastudien, Stockholm 1953. Ians Peter L'Orange lund Arnim von Gerkan, Der spiitantike Bildschmuck des Constantinbogens, Studien zur spdtantiken Kunstgeschichte10, Bgrlin 1939. )avid Talbot Rice, The Art of Byzantium, London 1959. llois Riegl, Spiitriimische Kunstindustrie, Wien 1927. jerhart Rodenwaldt, Eine spiitantike Kunststrtimuns in Rom, Rcimische Mitteilungen 37/37, 1921/22, str. 58 ff. ,1. I. Rostoltzeff, The excavations at Dura-Europos, New Haven 1939ff. llt'ons Maria Schneider, Die Grabung im Westhof der Sophienkirche zu Istanbul, Istanbuler Forschungen 12, Berlin 1941. llfons Maria Schneider, Die Hagia Sophia, Berlin 1939.

Otto von Simson, Sacred Fortress, Chica. eo 1948. -u, G. M, Sotiriou, Ic6nes du Mont Sinai, Athenes 1956/57. Oscar Ulrich-Barrsa. Moneta Mediolanensis (352--498), Venezia 1949. Paolo Verzone, Alahan Monastir, Torino 1956. Wolfgang Fritz Vollbach, Elfenbeinarbeitcn der SpAtantike und des fri.ihen lt4ittelalters, Mainz 1952. Woll gang Fritz Vollbach, Friihchrjstliche Kunst. Die Kunst der Spiitantike in West.undOstrom. Mi.incheh1958. Kurt Weitzmann u. a. Fri.ihe lkonen, Wien und Miinchen 1965. Joseph Wilperl, Die Malerein der Katakomben Roms, Freiburg/Br. 1903. Joseph Wilpert, Die rijmischen Mosaiken und Malerein der kirchlichen Bauten von IV. bis zum XIII. Jahrhundert I-IV, Freiburg 1916. J. Wiegand, Das altchristliche Hauptportal an der Kirche der hl. Sabiga,Trier 1900. Fntz Wii"ttt, Rdmische Wandmalerei vom Untergahg Pompejis bis am Ende des 3. JahrhunYerts.Berlin 1940. Paolo Lino Zoyltto, Mosaici paleochristiani delle Venezie, Udine, b-ezgodine.

OBJASNJENJA NAJVAZNIJIH STRUCNIH IZRAZA

ad maiorem glori.am adventus

Dei

za veiu slalu

Boga

dolazak, pojava

cru* hastata crut in1)icta crux. sancta

dugadak krst nepobedivi krst sveti krst

ljubavna gozba oslovljavanje vaznesenje duSa koja treba da se spase i koja je spaSena anima christiana I'rriSCanska duia nnrtn titno voda livota aquarium ribnjak sa Hristovim ri ptsctcutorutlt bicama arbor pitae drvo iivota ars christiana hri3danska umetnost ascensio vaznesenje trijumfalni arcus maior luk pravo ponaSanje za ars morendi smrt (pri smrti) Autokefalija suverena samovlada, samouprava agape allocutio analipsis anima salpanda et salvata

deffionstratio sanguinis de cfuitate Dei d.iscipulus Graeciae discipulus caeli divina scriptura doctor gentium d.ominus lesem dat d.oxa duces apostolorum Diptychon

pokazivanje krvi (ra o Bolijem gradu udenik Grdke udenik neba bolanski spis uditelj naroda - Pa Gospod daje zakon udenje votte apostola (aDos - Petr ski k-neZevi Pavle) dvokrilna ploda, sa: pisom, slikama ili barijom

basilica caelestis nebeska bazilika bonus angelus dobri andeo

caput mundi fidelium chlamydatus Christos didascalos Christus ttictor

poglavar vernog sveta odeven u hlamidu poudava Hristos koji (Hristos uditelj) Pobedonosni Hristos (koji pobecluje-greh, Krlvlcu I smrt), Hristos pobednik. grad BoZiji prideSCe apostola zajednica svetaca savet koji pomaZe kruna livota krst ukra5en draeim
Ita mpn ipm

ecclesia caelestis nebeska crkva ecclesiamilitans vojujuda crkva (zen ecclesia ex circumsione ecclesia et gentibus ele'vatioanimae in coelo epiklesis eucharistia euche excitus
ska crkva) Jevrejska crkva paganska crkva podizanje duSe u nel

civitas Dei communio apostolorum comntunio sanctorum consolatio ducis corona litae crux gefttmata

nadimak, naziv molitva zahvalnica posle Agape molitva izlazak (u smislu sm

lacta di1)ina

bolanske dinjenice izledenja

54

Ga!aktotropho- dojeca Bogorodica, ussa mlekopitatelnica gaudiumimper.ii blagostanje drZave

missio iza5iljanje apostola apostolorum more Romano na rimski nadin mys.teriium ... ._ tajna boZanskeZrtve qwtnt sacnlrcri

hetoimasia hyle Hypostasa

prazan Hristov presto materija bide

riba, tajni simbol za Hrista, nastao skraienjem grdke formule: Isus Hristos sin BoZiji Spasilac iit ad Deum oti5ao jc k Bogu imago clipeata slika na Stitu inngo (eikon) slika (praslika) imperator Car, koji gazi preko zmiambulans je (lava) i vasiliska super aspidem ( P s .9 1 ,l 3 ) (leonem) et basiliscum integrator onaj koji ne5to menja instinctu divino boZanskim potstrekom introittts ulazak

ichtys

Narthex nova lex noya sidera nol)us rex,

ulazna prostorija -noG-Iaion nove zvezcle novi kralj, novi car

ogdoas opcrator factorum operator verborunt oratu in paradiso

nebo (najvi5e nebo) izvr5ilac dela izvr$ilac (boZanske) redi molitelika u raju slobodno raSdlanieno zdanje
_>

opus tripartitum

paradigmatutn Pastophorie

Kairos Kompozitni kapitel Kymation

povoljni trenutak poznoantidlii oblik kapitela, me5avina ionskog i korintshog liaprtc.la or"namenatlista u obliku talasaste tralte na profilima (ivicarra)

ktbarutn liberalitas intperatoris Lr:ea serpcntinata Lcgos lux tera

steg dareZljivost cara linija u obliku zmije Gospod (u smislu .Tovana I, l) istinito svetlo

pastor bonus passio humana pax, cretenla in paradiso pax cltristiana ilt paradiso pharntaka tcs Athanasia pietas plscina pisciculwn Christi Polycltromiia praefigtLratio Christi

primer sporedne odaie hora u istodnohriSianskoi arhitekturi Dobri pastir ljudsko straclanje vediti mir u raju hriSianski mir u raju lekovi za besrnrtnost poboZnost krstionica (bazen) Hristova ribica mnogobojnost, viSeboinost praobraz, praoblik Hrista (u smislu najavljivari.ia njegovog delania kroz Stari zavet) pripremanje Zrtve (evharistija) odaia sve3tenidkoe d6lanja (svetiliSt"e)

megalopsychict memoria

velikodu5nost spomen (crkva)

praeparatio sacramenti Presbyteritnn

256

r?1

profectio protonl

polazak skradeni oblik predstave, poprsJe

sol invictus sol ittstitiae soteriologiiq successio apostolorum sub di"ve sub specie ntortis successor imperatorum Romanorum christianorum symplegma

qt4adratum sacfunT

sveti kvadrat

nepobedivo sunce (personifikovano u Solu ili Heliju) sunce pravde udenje o spasenju nasledstvo apostola pod boZanskim (tj. pod vcdrim) neborn, tj. van gradskih zidina. s obzirom na smrt naslednik hri5ianskih rimskih careva ujedinjenje, spoj

/efrigerium tenoyatio imperii rex verus in civitate nova Rotna aurea rostra

gozba blaZenih obnova drZave istiniti kralj (car) u novom gradu zlatni Rim govornica

sacramentum aquae saeculum aureum salus -extra ecclesiam non est salus Romae (salus imperti) salus rtitae securitas sedes crucis et agni sellae apostolorum Septuaginta simulacrum

tajna vode (kr5tenjc) zlatno doba van crkve nema spasa spas Rima spas iivota oscdanje bezbednosti mesto krsta i jagnjeta sediSta apostola

togatus traditio legis tripodus triumphus christianus tunica exomis

dovek odeven u togu predaja zakona tronogi sto hriSianski trijumf odeia bez rukava

rukopis Staroe zaveta sa knjigama] Sedmoknjizje \ \lika, lik

yera lux 'veritatis interpolator vefus rex, .texillum Chisti vexillum crucis yiaticum yicarius Christi victoria eucharistica lictoria romena

istinito svetlo onaj koji menja istinu istiniti kralj (car) vojnidki znak Hristov vojnidki znak krsta hrana za put, putnina namcsnik (zastupnik) Hristov hriSianski oltarski simbol rimska boginja pobede

257

4tq
REGISTAR
Aboba Pliska 233 Abu Girgis 232 Abu Mina (krstionica) 198 Abu Mina, katedrala sv. Mine 95, 10r. Abundantia (abundancija) 103 47, 108, 110 Adam, stari i novi Adam i Eva 23,41,44,46,106 i dalje, 1 1 8i d a l j e , 1 3 4 Adonis l? Adventus 51, 56, 58, 128,188 19 Afrika 124,179 Afrodisijas Afrodisiie 167 Agape 44, 63 l9I, 196,233 Agatijas iz Mirine Agnelus 74 i dalje, 134,149,171,226 Agnesa, 65,23L sv. Agnus Dei l7l, L73,217 Ahasfer 117 Ahen 54, 153 Ahen, carska saborna crkva 158 133 Airen. bronzana vrata 183 Ahen, predikaonica 12. t2I Ahil 124,128 Ajnhardov luk 150 Akantov kapitel 152 Akale (Kilikija) 26 Aqto vitae (akva vite) 7 3 , 8 3 , 9 0 , 9 8 ,1 5 2 Akvileja 63, 84, 85 Akviieja, bazilika 84,97 Akvileja, dvojna kategrala 73,84,101 Akvileja,juZnabazilikl 64,98 Akvileja, severna bazilika 124, 200 Alalran Alahan l\{onastir (Alahan Kilisi) 153,200 I7o Alariir 111,115,126,145, 168, 180 Albenga, krstionica 19 Alegorije 196,220 Aleksandar iz Trala 54 i dalje, 121 Aleksandar Veliki 83, 95 Aleksandrija 231 Aleksandrija, Serapejon 234 Aleksandrijska Hronika sveta 125 Alemani 154 Alepo 22 Alkesta 178 Alkadeute Alloctttio (alokucio) 56 238 Analasunta 203 Amalasvinta 14,15,20,35,42,235 Amor i Psihe l3l, 142, L96 Amvon Amvrosije iz Milana 70, 115,Il8, l2l, 123 126, r38, 162, 166, t74, 184,220, 235, 233 Anakreont 240 Analipsis v. vaznesenje 120, 184 Ananije i Safira AnastasijeI 54,129,189,221,238 Anastasijev diptih l29,180,188 i dalje Anastasije i Arijadna 238 Ankara (Klimentova crkva) 237 Ankona 71,73 Andrija t76 Andrijini spisi 111 Aneleli, straZa 60 Anona t4 100,141i dalje, 144 Antependiie Antemije iz Trala l9l, 195,199i dalje Antemije 126 i dalie,238 Antemijev diptih 238 Antinoje, nadgrobne kapele 207 Antiohija 84, 149 Antiohija-Dafne 127,203 Antiohija-Kausije, sr'. Vavila 93 i dalje, 153 203 Antiohija, oktogon 23 Antonini 56 Antonije Pije 216 Apokalipsa Apokrifi ll2, 118 220 Apolinarije 48, 5E Apolon ApostoLi 25,32, 48,66,72,76, 82, 103, 108,112,115,120,124,r27, 130,135,139, 142,145,149,165,l7l, 176,179,184,187, r 8 9 ,2 0 2 ,2 r 0 ,2 t 2 , 2 1 5 , 2 2 0 , 2 2 6 , 2 3 7 102 Apostolski obed u Priscili Afoteoza 14,20, 33,42, 48,51, 106,l2l, 189 Arbor yitae v. drvo Zivota 130 Areobind 188 Areobindov diotih 218 Areopagit 229 Areco Arhandeli 76, 104,124,167,17l, 173,176, 188, 189, 197,210, 215, 232, 236 70, 172 Arhitektonske slike 14,23, 64, 81, Arhitektonsko slikarstvo 1 0 1, 140 Arhitektonski mozaici 23 Arhitektonski stil 16,189,238 Arijadna 152 Ariianska krstionica 233 Ariltofan 54,75, 123,124 Arkadije Arcus ntaior v. triiumfalni luk 78, 89, 112,176 i dalic Arl 232 Arnas Ars christiana (ars kristijana) ii 239 Artemida 152 Artik, Marijina crkva 2l5idalje Asceisio 130 Asklepiejon l2l Asklepije 182 Asklepijev diptih

262

rtr
Aspar Ardabur 57 Aspar Ardabur, srebrni Stit 189 Asturije 124, 130 Atalarih 228 Atanasije 123 Ataulf 126 Atina 203 Atina, Vizantijski muzej l3l, 182 Atos, slikarski prirud,nik 277, 239 Augst (Augusta raurica), misorijum 121 Aurelija, grobne odajc 23 Aurelijan 51 Aurelije Prudcncije Klement 123 Auzonije 123 Avakir 230.239 Avari 213.230 Avelj 1 0 7 ,l l 4 , 1 1 8 , 1 2 0 ,1 1 1 , 1 6 2 , 2 2 2 Avesalom 118, 120 Avgust 61,97,218 Avgustin 64, 123, 162,224 Avram _- - 46, 106,ll2, 119,14'1, 161i dalje, 178,222 AvramovaZrtva 21,26,107,1i7,130, 134
Bagaran Bahova sveStenica
ZJJ

Balbek 15.5 Bald-ahin lM, 142i dalje, 144,l9l, 197, 199i dalje,226 Baptismos v. krStenje Baptiseriji v. krstionice Barberinidiptih 135, 188, 23,c) Barleta, kolos iz 53 Barleta, Markijanov kip 124 Basileus 116 Basilica opostolorum ad catacumbas v. Rim, S. Sebastijano Basilica caelestis (bazilika celestis) 80, 116 Basufan 150 Bavit 135,138, 161,213 Bavit, Apolonov manastir l7l, 206,212 i dalje,232 Bavit, kalutlerske kapele 212 i dalje,Zl5 Bed, diptih Rome 188 Bed, dvor 56 ' Bed, Geneza 1 1 7 ,t 6 r , 2 2 0 , 2 3 5 Bed, Umetnidkcistorijski muzej 142 Bejrut, muzej 182 Beli manastir 152 Bema 131,135, 142,144,149 Beograd, Jonin sarkofag 34,45 Berlin, Awamova piksida 182 Berlin, Jonin sarkofae 43 Berlin, Trobijanov dif,tih 182 Berlinski fragment sa Petrom r78 Berlinski muzeji 142,239

t31

Berlinski muzeji, tablice sa predstavom Hristovih duda 184,187, 221 Berlinski Sidamara-sarkofag 166,178 Bernvard iz Hildeshaima 140.161 Besmrtnost, simbol, iidenie 15; 180 Bet-Alfa, sinasosa 101 Bct-San. sinaebe-a 104 " " Binbirkilise 152 Blagosiljanje (umnoZavanje)hlc'ce 107, rr2, 146, 187.220 Blagovesti 167,179,238 i dal.ie Bobio 206 piksida Bobio, Orfeieva 182 Boetije 124,130,220,233idalje Boetijev diptih 187,163 Bog planine 36 Bog sunca 5l Bogovi 54 Bogorodica 54,69,140,142 Bolonja 189,239 Borba Davida i Golijata 25 Boromini, Frandesko 60 Bosra 229 Bosra, katedrala 95, 158, 197 Bosra, tetrakonhos 96 Bratoubistvo 119 Bre5a 130,141,181 Bre5a,lipsanoteka 80, 116,135,142,182, 184 Bre5a, muzej 186 Brinjol 36 Bronzana vrata 135, 138, 140 i dalje Brokat t49 Budnost 109i dalje, 112 Burgos 178 Carigrad 61,70, 73, 80, 83, 116, 123, 126,130,134, 142,145, 153,156,166,t7l, 177,r80, r87, 196,198,202,206,215,232, 234, 239 - Arkadijev stub 123,138,221 - balustradni stub 134 - carska palata 64,80,127i dalie. 196 - ' - crkva Dvanaest apostola 97, 123, 127, 135,I02,209 - crkva Sergija i Vakha 156, 19S i dalje - crkva sv. Irene 153,171,200,233 - crkva sv. Petra i Pavla 199 - crkva Teotokos 232 - dvorska crkva Sankta Kruks 74 - dvorska crkva svete Premudrosti 127 Carigrad, Sveta Sofiia 7A, n7. n2. l9l, 196,202, 216, 221,229 - amvon 196 - carska vrata 197

263

r') \ t4-Y

Carigrad, Sveta Sofija - horska pregrada 196 - ikonostas 196 - oltarski kiborion 196 Carigrad,hipodrom 57,91,96,196 - Hormisdas-palata 199 - Kalender-crkva 232 - kopneni bedemi 126,128 - Markijanov stub 123 - Mesolofos 202 - Prindevski sarkofag 124,134,138, 176 i dalje - severna palata 96 - sveti Jovan (Studijcva bazilika) 128, l7S - Teodosijev stub 57,123 - tondi sa jevanttelistima 135 - zgrada senata 200 - zlatna vrata 172 - dZamija Mehmeda osvajada 202 Carski kipovi 19 Carski kult 20 Carska simbolika 54 Celsus 47 Celus 58, 78, 82, ll3 i dalje Celestin I 140 Cemeterijalna crkva 6l Cemeterijum Jordanorum 97 Ceremoniial 19 Cerera 137 Cezareia 83 Christits philoso phicu.s ( Hristus filozofikus) 46 i dalje Christus rer (Hristus reks) 78, 116 Christus vJclor (Hristus viktor) 80, 116, 125, 128, 149, 165, t73 i dalje, 176, 188, 203, 216, 2r9 Ciyitas Dei 54,75 Circus maximus (cirkus maksimus) l4l Communio aoostolorttm (komunio-apostoiorur-n) 226i dalje, 234 Communio sanctorunl (komunio sanktorum) l7l Concordia (Konkordija) 126 Concordia imperatorim 126 Consilium apostolorum 116 Corona Christi lU Corona vitae (korona vitc) l?9 Crkva sa kupolama, krstoobrazna 202,233 Crkva svetog Groba l4l Crkva svetog l(rsta 131 Crkvena porodica 84 Crkveni oci 45, 47, lll,227 Crno more 134 Cromi, crkva Vaznesenja 232 Crut caelestis (kruks celestis) 168,170 Crux gemmata 53, 113, 187 60, 124 i dalje Crux hastata

Crux invicta 53, 58, 60, 70,81, 113,124, 127 i dalje, 140, 165, 168, 179,200 Crux sancta 53 i dalje 101, 140 Crveno more, prelaz preko l6D Cukari Casna trpeza 143 94 Centdele Centdele, mauzolej 103 J.) Cetiri godiBnja doba Cetvororedno brdo t2B, 168,178,1 8 6 t42 Cezena r a.t t79 Cinovnidki diptisi lL-t, 140 Cuda Flristova 41,46, 107, 13r,140, t46 Cudo sa hlebom r52 Cukurken Cakonije Cirilo

r66 t7t

Daia (repfrigerium) 24,26 Dafni 233 Dafnis i Hloie 236 Damask 229 Damasus,papa 54, 58,77, rt3, t2t,23r, 234 Dambarton Oks, muzej 226
Damian Danilo

134,173,t79, 182 Danilo meilu lavovima

24,26,29,34, 41, 65, 107, It7,

203

41, 43, 47 149 Dar Kvita, sv. Pavle i Mojsije 130 Darm5tat DarmStat, Asturijev diptih 130, 186 149 Dar Termanin David 25, 118i dalje, 134,138,184,i87, 226,234i dalje 12,16,31,33,34 Decije 23') Deir Abu Makarios, freske 131, 152 Deir-El-Abiad, Beli manastir 54. lli Deoba drZave 153 Dere Azi Desencano 98 149 Dijadema 101,103 Dijana 131,236,240 Dimitrije 161 Dina Dioklecijan 16, 51 l2l Dioklecijanova podela drZave 10 Dion 69, 172,224 Dionisije Areopagit Dionisos 10, 22, 30 226 Dioskoridov kodeks Dioskuri 12 i daljc, 48, 121 179 i dalie Diptih Stilihona i Serene Diptisi 124, 128,130, 135, 138, 141 i dalje, 179,184,186,236,238i dalje 2 5 , 2 9 , 3 1 , 3 2 , 3 4 , 7 3 , 81 50 ,3 Dobri pastir 131 DobrudZa Dodo (Gruziia). David Gareda, crkva 216,232 u pedini

264

4zE
Doctor.gentium(doktorgencijum) l7g r-lo.f,a(dol(sa) llr) Domnus ti Drvena vrata 117 i dalje, 138,140,144, 186 Drvo Zivota 2Ag DrZavna misao 55, Z3 DrZarma simbolika BS,'124 DrZavna sreia 110 DrZavna umetnost 8.20, 53, 73, ll8, 126 DrZavni spomcnici 144 l)uccs apostolorunt y. knczovi apcstola Duhovi )o(t )7,r ---'1;6 Dnnav Dura Europos ?i -" 2q q? Dule Eurofi_os, Irriiianska Uapeli"' ii', 25, 29, 117 Pura Europos,sinagoga 25,65,117,16l uvoJne bazltlke g4 Dvorska umetnost 20 Dvadeseldetvorica staraca 69, lC!,, l3g, 167,r72 Dvanaest apostola u Klase 179 Dvanaest bogova Rima t2l
Dakonikon Eenova Dorile

23r

245 70

El,iziium 10 i dalje, 30, 31, 34 Eln' 177 Emanuilo 218, 172,215 put u Emaus, r46 Eneiida 118,i40, r47, 163 Endimiion 238 Epidaui 90 Epidaur, bazilika 130i dalie Epifaniia 67, 69, rc9, M2, 168,224 Ebitatije 227 Erlah, Fi5er fon 196 Ereruk 233 Eros, Eroti 22, t06 Eskvilinska riznica, Venerina kaserola 182 Etija l7B Eriabga, crkva Hristovog ym4gZavanja hleba l3i Euremua 176 216 Pufrazije (episkop) .trutrat 126, 139, 150 Euridilca 32 Etangelismo,s, v. Blaeovesti Evdoksija 74.218 26, 48, 63,82,218 226 Evharistija EvsevrJe 57, 64, Zll '155: Ezra, crkva sv. Dorda l9S Faeton 15 Fafirtin 149 Faraon 115 Farisej i carinik 746, 765 Fedra 23e Felicijanus 171 Felicita 176,231 Feliks r24, t6B, 171 Feliks IV 203 (konzul) Feliks 111 Feliksov diptih 182 Feniks l7l i dalje, 210 Ferara, katedrala, sarkofag sa stubovima 166,179 Filip 171,t76 Filipi, bazilika sa kupolom 200 Filipi, prva bazilika 131 Filostrat 10 Filozofi 15, 36 Firenca 186 Firenca, Bardelo, carski diptih t17Firenca, biblioteka Laureniiiana 2M Firenca, diptih sa Adamom i pavlom 186 Flavije Klaudije Julijan t2 Foka 229 Franci 126 Freske 161 Fridrih 19 Fundi, bazilika, kompozicija apside 168

Edikt tolerancije 20 Edmia.l?in, evairdelistar Z2l crkva 158 -ffmim.a7in,_Crig,orijeva I9g *cmlal?rn, f)ordeva crkva .Ecruacurn,manastir 221 ttcs 9 7 , 1 2 4 ,1 5 3 , 2 0 1 Pfes, Jovanov grob 94 202 i dalie.222 Pfes, Jovanova-crkva 9r, 146: iil:ltl Efes, .It4ariiina crkva Eklezija 82 E ccl esla .caelest is ( eklezija _ c.elestis)v. nebeska cikva LccLesla. ex. gentibus (eklezija eks - g.entlbus)v. paganska crkva Ecclesta ex circumcisione (ekleziia ek_s cirkumcisione) v. jevrejski crkva Eccjgsig^miQlarzs-,(eklezija militans) 36 Ecc.tesw. trtumphans (eklezija rrrJu[rrans) gl. 140 Eklezije (episkop) tgg,2t6 i aoi:J, i+o Eklekiicizam 55 Eks 78 Eksedra l4g Eksodus 70 Eksonarteks l)R *"' llt:r El Anderin ll} El. Bas3vat - 29, 104,161 Elisejska polja Zz

l3e, r40,2r3 _ q, 98,10e,

265

A?*>
Galaktotroftrsa 213.zls Gala Placidija 53, 57, 61, 67,74, 56.9J, , 69,174 r,7 9 , 1 8 6 r ,87, l ? 9 , r 4 t , 1 4 7 , 1 6 71 203.217 s4, s7, 8E Qu!g..j" Galijen 7, 12, 14 i datjc, 23, 33,35 '22 Ganimed Galacim, crkva Bogorodice l5{; uavaon l6i Gavrilo-. 168,188,210,215 i dalje, 231 i dalie Gaza,cikva sv. Sergiia 232 Gaza, crkva sv. Stefana 232 l'".,55 Qc.ia Geneza 117,i20, 161,220,235 G c n i ji 106 Gcniji snrrti 3 3 i c l a"l i c Gerasa,crliva prorcrlia,apostola i mudenika 94. 153 Germani 126 Gernrode i.50 Gerona 177 Gerona, crkva Sv. Feliksa, sarkofaq 80 Gervasije 174 Getsimanija 176.184 Gihtidni 24 i datic Gilduin Bernald 13,+ Godi5nja doba 12, 29, ll0 i dalie GodiSnjadoba, Eroti 15.33 Godi5nja doba, geniji liO Godi5nia doba, simboli 55 Golgota 45, 53, 89, 113,209 i dalic Golijat 184, 23J Goreii kupinov Zbun 140,224 Gornja Italija 180,184 Gozba blaienih 24. 26 Gozba sedmorice 21 Gradske boginie 13.{ Gradevinskiphstika 130, 1 3 5 ,1 4 , 1l 7 q , 220 Gratlevinesa ugaonim ni5ama 95, 198 Grobna umetnost 20. 22 Grobna vrata 12 i dal-ic. 36 Grobno slikarstvo 18, Gracijan 75,89,97,176, 1 7 8 ,1 8 9 Graciian nepos 75 Grata Honoiiia 126 Grgur IV 88 Grigoriie iz Nisc 123.l5S Grigorije Naziianski 123 Grigoriie I Vcliki 206 Grimaldi 76 Hadrijan 55, 97, l5t Halber5tat, konzularni diptih u crk'r'enoj riznici 186 Hama 229 Hanor 16l Harnak, Aclolf 226 Heksih iz Mileta n0 Helije 32, 36, 58, 103 Hemoro;sa 146,184:, lB7 Herkul 101,103;t2l Herkulanum 97 Hermapolis l3l Herson, crkva sv. Krsta 92, 149 Heruvim 108,171,234 Hetoimasia 167,lg6, ' 226 Higijeja, diptih 182 Hijerapolis (Pamukale) 157 i dalie Ilijerapolis, oktogon 199i dalie Hildeshajm 150 Hyte (hile) Il, t4 Hipatija t?3 fl;polit 11, 230, 239 Ilipostaza 64 Hludof, psaltir 240 HoCoda5ce 131 Homs 229 I{onorije 54, 60,75, 121,124,142,231 Hosolomos 239 I{ram 51 Hranjenje pet hiljada ljudi 25, 22A Hristiianu 233 Hrisogon I74 Hrisolog 218 Hristos didaskalos 116, 142, 182 Hristos sa lavovima i vasiliskom 165 I{ristov hod po talasima 25 Flristovo hapSenje 146 Hri.stovokr5tenje 24, 39,47, 103,130, 173. 237 Hristova mladost 182,187 Hristov monogram 53, 173 Hristovo preobraZenje 210 i daljc,238 Hristovtr iaspeie 87 i dalie Hristovo roatenje 106,184,237 i dalje Hristovo vaznesenje 139,146,206 i dalje, ' 209,212i dalje, 215,230,237i daljeIgnatijc iz Antiohije 63,82, 107,142,167 /c/r/ys (ihtis) 140 Ikone 162, 174 i dalje, 220,224, 231, 233,236 i daljc Ikonostas 186,196,238 Ilija 212 Ilijada 1 1 8 ,1 4 0 ,1 4 7 , 1 6 3 Ilijino vaznesenjc l0l, 140 lmago clipeata (imago klipeata) 11, 3:3, 42,'48, ll4,209" i darle Intago Cltristi picta (imago Hristi pikta) 209,239 Impost kapiteli 145, 180 I nrperator atnbtilants super apsidern ct basiliskun 53. 64, 80, 166,173 Imperator christianus (irnperator hristijanus) 75

266

{?o
Indija 235 Inkarnacija 69, 107,167,209,212i dalje, 2r5,220,222 Inkrustacija 64, 80, 92,97, 100,145, 147 Inokentije, episkop u Rimu t66 Inokentiie III 76 Instincti- dit,lno (instinkti divino) 54 Intarziia 100 Introi{us 70 raklije 8, 54,125, 229,231i dalje, 239 rod 167 saije 48, 167,223 sak 26,46, ll9, 16l sakova gozba 101,117 sakova Zrtva ll2,210 sav ll7, 16l sceljenje na jczeru Vitezda ll5 i dalie sceljenjeslepih 108,115,182,184,220 sidor iz Mileta 191 sidor iz Sevilje 220 sidor, neiak Antemijev 159,199i dalje Istiniti Apolon 38 Istiniti Mojsije 57 Istiniti Orfej 36, 38 '126 Istodni GotiIstorijske sUke 115 Istorijsko slikarstvo 118 Isus Navin 65, 118, 159, 162 Isus Navin, svitak 65, 118, 147, L6l Izidin kult 54, l2l lzlazak Jevreja iz Egipta 116 Izvorsko dudo 106.140 Izvorsko dudo Mojsijevo 24,26, 46 i dalie Izvorsk6 dudo Petrovo 48, 109, 186 Izvorsko dudo proroka 106 Izvorsko dudo u Domicili 102 Jagnje BoZije 168,180 Jaganjci, alegorija 127, 134,180, 186 .Taganjci, frizovi sa 70, 127,134,176 Jagnjad, apostolska 167,176,210 Jahve 26 Jair, vaskresenje ierdice 184 Jakov 46, lI7, ll9, 16l,182,235 Jakov u Egiptu 10t Jakovljev blagoslov tr7, r20 Jakovljev kladenac 93, 153 Jakovlieve lestvice 101, 117 Jamplih I2I Jefr6m Sirski 2rr, 2t7, 224 Jelena 82,147,209 Jelenin mauzolej 15r Jelisaveta 216 Jeremiia 223 Jerihori 162,203 Jeronim 123 Jerovoam 182 Jerusalim , 3 ,8 5 , 8 7 , 2 0 ,6 1 ,6 9 , 7 2 , 7 88 90, 108,n5, 127,166,176,199,203,206, 209,212,223,229 232 Jerusalim, Adamova kapela Jerusalim, crkva Rotlenja 87 i dalie,208 Jerusalim, crkva Sv. Groba 83, 87, 155, 206, 209, 232 Jerusalim, crkva Vaskresenja 206,2r2 Jerusalim, brdo Kalvarija, v. Golgota Jerusalim, Kupola na steni 156,199,244 206 Jerusalim, Sabor apostola 81 Jerusalim, Konstantlnova bazilika Jerusalim nebeski 80 i dalje Jerusalim novi 81, 87, 104 Jerusalim,ulaz u 110,115,130,1i6,220
Jerusalim, sarkofazi Jerusalim, bazilika Sv. Stefana

zli Jerusalim, crkva Vaznesenja Jerusalimske ampule 2()9,215,218,232, 237 i dalje Jevan.lelisti 66,73, 124, 134, l7l, 174,

70 15s

187,220,224,239 Jevandelisti,fragmenti

134 Jevanitelisti, simboli 124, 187 Jevrejska crkva 80, 166, r74, 2r3 20 Jevrejski kult ll7, 767 Jezekili -Genezaret 131 Jezero 23 i dalje, 58, 65,84, l l 7 , 1 3 0 , 7 3 4 , Jona
t72, t82, 186 Jordan Josif, Marijin mul Josif, sin Jakova Jotorova stada Jov Jovan IV Jovan VII Jovan episkop Jovan filozof Jovan ievanttelista Jovan Nepos Jovan, udenik Jovan Zlatousti

47, 130, 172 i dalje 167 Ll7, t6l,220,23s 140 102, 107, rt4, r20
?1? ?70

2rr, 224 153,-201, Jovankrstiteli 238

169,237,236,240 240 196 49,75, r45

216,220,239 75 238 123, r27,162,210,224,

Jovanov grob kod Efesa 94,201 Juda It6, 146, t82, 184 Judin poljubac tt6 Julija Domna 10 Juliie Cezar 97 Juliie II 60, 196 Julijan Apostata 123 Juliian Argentarije 199 Juniie Basus 77, 113,130,165,178, 180 Justa Grata Honoriia 75 Justin 47,210,229,234,238

267

t3t
r35,218, 226 Justin II 229' Justin Kuropalat ' 145,180, Justinijan 53,?0, 75,128,130, 187,189,19t, t96, t98,202,206,210,218, 222, 224, 227, 229, 232, 238, 740 78 Juina Francuska
Kadiz L77 Kain 1 0 7 ,1 1 1 ,1 1 8 ,1 2 0 ,1 6 1 Kairo, crkva Sv. Varvare u starom Kairu 138i daljc, 144 28 Kaivano, grobnica u Iklat Siman, svetiliSrc Simcona 151, 153 i dalje Kalota 150 I(arneja Honorija i trIariic 179 Kampijani 70 (ampmJr l6s Kana, ludo u 43, 107,136, 140,146,220 .tJ Kanelovane kade Kantaroi 17l Kapela S. Ipolito 96 Kapitolinski bogovi -(4 Kapua Vetere, bazilika Surikomm 168 Kapua Vetere, S. Pietro i Prisko 172,174 Kapua Vetere,S. Prisko 70,104,168,171 11 i dalie Karakala Karakala, Lovadki spomcnik 55 Karlo Veliki 54. 128 Karolinzi 20 Kartagina 31, 83, 123,230 Kartmin, crkva Mar Gabriiel 232 Kasete,kasetiran.ie 19,64,98 i dalje, 101 Kasijan 174 196,224, 233 Kasiodor Kasr al Nuvajdiis 152 Kastelseprio, freske 239 Katakomba Jordani 64 - Petra i Marcelina 60, 97 i dalje, 103 - na Via l-atina 25,64,97i dalje, 101, 104,r07, 140 Katakombe 2 0 , 2 5 , 2 7 , 5 3 ,6 1 , 6 5 , 7 3 , 97,lM, t42 Agnezina liatakomba 61 Demetrina l.atakomba 103 Domicilina katakomba 22,28,31,58, 80, 97, 100, r03 Hermesova katakomba 80 Januarijeva katakomba 24 Kalikstove katakombe 28, 40,43,98, 104 A1 Kirijakina katakomba ,I Lucinina katakomba 22,24,28, 3t, 39, 4l Poncijanova katakomba 34,209 Pretekstatova katakomba 97, 99 Vibiiina katakomba 22 Katakohbe, freskeslikarstvo 22,25, 28, 32, 34, 36, 38, 41, 44, 46,78, 80, Katakombe, tavanice 103 lataTna, sveta 240 Katectra 131,220,222,224 't6t:11i Kazanarelo ' Kefr Zeh Bz Keln S3,-bt ' Keln, Sv. Gereon 96 Keratin 180 Kerd, Demetrina katakomba i0, Kibela 60 Kijev, crkva Sv. Sofije 2Zz Kijev, zbirka Hancnk-o ZZI Kinici 15, 35, i89 Kinidki filozofi 36, 38 i <iatj6, a6 rc9,215,'232 $ipar Kiti 169 Kiti-(Kipar), Panagija Angeloktistos 215, 232 Kizil Dae t1z Klaudiian 189 Klaudije (tlakon) 216 Klaudije Klaudiian l2l Klementinov dipiih 187 i dalje, 238 fi.reoparra I lE Kliment a-leksandri.iski 29, 32, 47 Kliment rimski l0S Klodije Hermes, atika groba ll7 Knezovi_ apostolski 61, 63, 76, Bl, |M, tt3, r40,2t0 Kodeks biblioteke l.aurcncijane 206 Kodeks Iustiniianus 2lB Kodeks Rosanensis 2?6 Kodeks Sinopensis 235 Kodeks Teodosiianus lZ.3 Kolobijum 208,238 Kolumbarijum Polimanti ZB Komod 8 i dalje Kompozitni kapitcl OZ Konfesio 63 Konstanca, Zena Fridriha II 19 Konstancije 97,100,l2l, l27 Konstancije II 53 Konstancije III 179, ' lB4 Konstantin Rodiiski 202 Konstantina, porfirni sarkofag 19,22 rronstans 7s Konstantin II 60 Konstantin III 230 Konstantin IV (Pogonat) 240 Konstantin Posonat 230 Konstantin, gigantski kip 51, 53 Konstantin, prefekt 187 Konstantin Veliki 8 i dalie. 48, 51,53, 73,78, 80, 87, 97 r04, 1r2, rr7, 120, 123, 189,196,202 i datie,2ll Konstantinopolis, v. Carigrad Konstantinov luli 7{, 105i dalie. ll0 Kontorniate 53 i dalie

Sintila1 (Kipar)

12,21,4r,4e,T: tr5

rr4,r72 95,106,

268

(f2
Konzulami diptisi 124, 186, 188,23S i dalje Korint 108 Korint, Lehajon, Sv. l,eonida 95, 131, 151 Korsipa 229 Kosmos 103 i dalje Koton-biblija 103,159 Kovdeg zavetni r17 od slonovade Kovdeiii 120, t27, 168,
180, 182

Krescencijeva kuia (casa di Pilato) 20 Krstionica oktodoksnih 165 Krstionicc 64,70, 80,90, 94, 100.103. Krst nepobedivi v. crta invicta Kr5tenje 26, 47 i daljc, 66, 85, 106,108. 146,172,186,220,238 Ksedbeh 149 Ktezifon 83 Kult sunca 32 Kuzman 171,203 Kvalb Luzeh 85, 149,' ' 155 Kvarezmije nz Kvartamin, manastirska crkva 233 Kvedlinburska itala 25, 65, llg Kvintanila 177 Kvint Aurelije Simah l2l

rse, r6s, 170, 168, 180; le8, !1t, 1!?,r4e, 2t3.224

Labarum 53, 58, 124 La Gajol, sarkofag iz 35 i dalie Lampadiievci,diptih l4l,' lii4 I-aodikeia, menza jz 134 l.aterani 60 (kod Latmos Herakleje), peiina Pantokratora 232 Lavan 16l Lav 124, 126 I-av i vasilisk 53; 147 I-av minor 142 -I-av I Veliki 66, 123,144,159,l(16 Lav III 8S [-avra, biblija 206 l-avrentiie 148i dalic.230 l.avrentiiev oratorijum 148, 159,'168, 171. t74 I-azar 26,47 i.dalie. 109.118.182 Lazarevo vaskresenie 24,38. 46, lU, 130, 136. 140. 146, 184, 186.237 L lqdo (kod Tunisa), muzej 130,134, 177 L Ma d'Er. sarkofag sa pet scena, u kripti 47 Lenjingrad 187 Icniingrad, Ermitai 60,218,235 Trnjingradska patena 23?. I-enijnsradski srebrni tanjir 210,215 Leontije 230

Leontije (prefekt) 240 ; ' L !pi 3til 114,130, t77 i dalje teukopidi 22 Ievkadska stena 22 Liberalitas 58 Liberalitas imperatori 56 Libije Sever 125 Liciniia Evdoksiia 149 " 20,43,45,63 llcinije Licinijev edikt 53, 108 Likaoniia 152 Litrank6mi (Kipar), Pantagija Kanakariia 215 Liverpul, diptih Eskulapa i Hieij;je 180 Liverpul, diptih Klementinusa 184 Liverpul, VCnacio.slonovada 184 Livija Primitiva 34 Livijina kuda 64, l0l Livri Hisar 152 Logos 25, 67, 69, 104,106,139,162,166, t7t, 173,213,220,238 Lokulus-plode I l0 London 187 London, arhantteo 189,220 I-ondon, Britanski muzej 184, 221 I-ondon, plodice sa Hristovjm stradanjem 116,138,180,184,186 Irndon, Viktorija i Albert -1zej 144 I-or5 188,221 I-t 116i dalje, 161 I-ov l1 I-ov, ciklus 94 Lovci, scene sa l1 Lov na lavove 12,33 Lov, spomenici t? Ludvig PoboZni, trijumfalni luk 121 Luka 224 Luka, sarkofas sa Stitom 43 (luks---noks) Lu*tiox 60 Luna 53, 58, 60, 73,113,209 Lupicin 221 Lustrutn 73 Macoki 169 Madaba 70, 203 Madr:id 57; 108, 177 Madrid, muzej n Madrid, srebrni misorijum 125 MaF!. scera sa poklonjenjem 108, r3t, r78, 203, 215,218 Mahaled 152 Majestas 76 i dalje Maiestas Domini 65 Maika i sin 239 Majnc, zbirka HajncGeorg 209,239 Makari, tetrakonhbs 95 Makedonija 233 Maksencije 5 1 , 60 i dalje

269

47)
l2l Maksim iz Efesa 218 173,199,210, itt"ksinijon 19 iGt.,lziir' 120 Malta ll7, 16l' 222 ivfdwijsti gaj -tr-pZon ploda sa Marijom Mandester, 221 187, Rajlendslajbreri 221 Mandorla ll7 Maraonel
il8, 138,144 Milano, drvena vrata Milano, reljef amvrosijanskih 180 i dalje Davidovih vrata 180, 186 Milano. riznica katedralc 116, 166 Milano. sarkofazi 80, )I Milano, S. Ambroilo, sarkofag lru' Milano, S. Ambrodo, drvena vrata Milano. S. Akvilino 80, 91,96, 140,166,173 88, 90, 95' Milano, S. l,orenco Madtore 157, 173, 197 88, 100 Mihn6, S. Simpliiijano 96 lvtiiarro, S. Sistir 98 Miiano. S. Tekla 9t Mitano, S. Tekla, krstionica 66, 173,220 nniiano. S. Vitorb slonovada sa Zenama na Ir{ilanska 181 erouu 186, 238 tvtit-aniti diptifr

r38,144

M;kii.i

138 i daljg'- 2-l! Markd 9 i dalje, 22,33,.3.5 Mar[o Aurelije 6loa-Uc Markovstub rJo Marija Magdalena Mirija, uvddenje u hram l?q 207 Mirija, vaznesdnje 231' presto 207, Mariiin .6232 Mariita kod Aleksandrije 180 70, 80, 116,r34, 176' i\,radj 116 Miiiei, sarkofag l1i Marsej, Sv. Vikior 148i dalje Madn' 151 i dalje Mirtirion 177 Martos l5l, 198 94,^ Misiilrari 60 i datle Mater ecclesiarum 173,220. Mater:nus 224 Matiia 111 Maiiiini spisi 216' 210 Miuius, ebistop

fl.,7,.1?4' !?7.

s3, 61,T' q1 t Miianiiii 135, 187 "tiit knjige 120, Miiinltii povez 60 MiiiJiina6r 113, etiliiia-Cnr*ti(milicijaHristi) 108,
115 Milviiski most. v. Pons Milvius Mina. Uazitika'sv. Mine u Mininoj varosi toa Aleksandrije ll! l-E.u Minhen, drZavna biblioteka 171, 134, 67, Mintien, Rajderova Ploia 182 232 Uiia, Nitcotina crkva

M"wiuie'

----Velikog Mec, koirjanidka statua Karla

22e
128

109,4W Mniio apostolorum 233 60 Uii"ti:a' ueaieiici r2,l2r Mit Uieit; isycftra(megalo Psihija) l? 32 II Mitra Meleagar 61 235 Miiiei iriii.aEit i Atalanta ?o 144,.16r,.2.2.2 Mii.ii tutt ivtitrrir?a"r lTl 214 i-da\ie moisat< Mitti", evandelistar 24, 40,s7, to6, lg8, ll-s?l-lJ.r l\{;Gii; -ild: crkve 61,77'82' Mimohie, memorijalnc 2ro,223,??9 t77,182, l4o, l5e,'16r, 86,89,90, l3l, ls2 189 233 Monca uenanaar 207,212.i-dalie i,1;;4, ampule Menze, v, dasne trPeze 138'?gq blago rs2' 2o^2 ii,t;il; Teo'dolindino bazilita Miiiillmiit, 223 lgq MoniJ'rasino inkrustacije Miffit*" slikarstvo Mo"i,m"ntatno Ul medaljon zlatni Mersina, 99 tl 8s Morsli- tiCntaur Mii"poiami:a 187 Moskva 2lo i dalje, 216, 237 Metainorfozi 9?' 91, \1,1, 78,881 62,64,73, Mozaici -its. 188,210, 215, 231 i da]j9 Mihajlo t59' 16r, 144, 142, t39, 126.'r34', tzo. 168 monah Mihajlo 23e 233, 217, l6s; ree, l6s; manastir, kod Bamberga, -carski "aiptitr Miheisberg -^lffi-,-172. u ipsidi rnrozaii< 188
-70, 78, 83, 88, 91, 27, l1l' lll' Milano l ? 3 , 1 2 6 ,1 3 8 ;1 4 8 ,1 5 8 ,1 6 8 ,1 7 6 ,1 8 4 ,1 9 8 ' 240 Milano, Kastelo Sfordesko, srebrni lEz tanjir sa Kibelom i Atisom 90, 103 Milan6, crkva aPostola 186,238 Milano; diptih

Miriim

!lr,??t

M.^iiti pt6e** M"iu"o,-.iipiitt

Muze

s8'q1 l8o,197-,n7 138,

35' l2l 173 80,83, 168 80

Nabor Napuli bazilika Severijana iiilij,

2V0

t>q
freskc u katakombama 230 Januarijeva katakomba 24 krstionica I72 Narodni tnuzc.i 14 S. Dovani in fonte 66,78, 159 S. Dovani in fonte, krstie 103,159,171 Napulj, sarkofag 41 210 Napulj, S. Gaudiozo Narbona ll5, 177 Narodna umetnost 15,20,39,45i dalje 87, 128, t 4 r , 1 4 9 , 1 5 31 216 Narteks , 59, Napuli. Nabulj, Napulj, Napuli, Nairulj, Napulj, nica
Narzes

Navuhodonosor 43, 103 Nazonijevci, grob 28 Nea Anhijalos, bazilika 89,130 Nebeska bazilika 176 Nebeska crkva 36, 63, 67, 80,82, 159, t4l, t66,213 Nebeski Jerusalim tts, L27, t71 Nebo, brdo 203 Nehavend 229 142, l5l, 159, 165, Neon, arhiepiskop t70, t72 14, 36 N--oplatonizanr Nlopitagorejske sekte 20 Neopitagorizam 22 Nerejide 15 Neron 77,108,120 Nero redivittus 54, l2l Never, odlomak iz 184, 186 Nika 724 Nika, buna 200 Nikeja $,ln Nikeja, cfkva Uspenja 200,215,232 Nikola Mesaritis 202 Nikomasi 121,135,234 Nikopolis 89, 131 Nilometar 235 Nim ll5, 176 i dalie Niniva 229 97 Nis h'cje 26,34,42,46,49,117,ll9 Nojev kovieg 34,49 20 Nola 23 Nola (Cimitile), bazilika mudenika 152 Nona 721,196,235 Nonos iz Panopolisa 73 Novac, gliptika n Nova lex (nova lcks) T1 Norta sidero l4l Novara, saborna crkva l,m Novi zavet n Nopus rer (novus reks) 75 Numismatika Obelisci OboZavanjemaga 201 ' 57 106,l3t, 167,184,186,

196

215 Odigitriia 85 Ofeitorilum Ogdoas 11, 14, 35 Okeanos l.l, 22 ,. Oktavija, grobne odajc 23 Oktavija Paulina, 10 Oksford 185 Olimpija 54,l2l 142 Olimpski bogovi 131 Oltar u obliku bloka Oltar u obliku stola 63,67,131,134 Omajadi t99,228 Onezifor 171 Opus tripartitum 131, 153 Orans v. Zena u molitvi Oratorijum 148,159,166,168,l7l, I74, 230,240 Orest, diptih 238 Orfej 22, 103. 182,234 Origin 25, 42,2ll Orleanvil, episkopska crkva 84 Ostija 14 Otoni 2A 146 Ovce i ovnovi um sacr unt ( kvacbatum Quad.rat sakrum) 93 i dalje, 96, l3l, 152 Paf 152 Pagan, Ananda hr:am 93 Paganskacrkva 80 i dalje, 166,174,213 44 Palada Atina Palatin. s. Teodoro 230 i dalie ' 19 Palermo Palestina 70, 87 Palmira, grobnica dva brata 188 Pan i Amor 33 67. 69.71.75,78, ll4, 116, Pantokrator 123,128,142,t6t. 166.l7l, 173,178,202, 209. 2t7, 232. 236, 238 Parabjago; srebrni misorijum 60 Panz 187 Pariz, Luvr 187 - Anastasiiev diptih 128, 180,187 - Diptih carskog sveltenika 180, 188 - Piksida 86 - Plotica sa scenama Hristovih duda r84, 186,?-21 Pariz, Muzei Klini 188 Pariz, kip Eliiefracile 179
Panz. Nacionalna biblioteka. Sividiiev diptih

Parusiia Pashalna gozba PashaJis Pashalis I Passio humana Pastirske scene Pastoforije

r86 26tl 69,.110, 226 69,70,72 88. 173 9,12 It r49, t52, 159,202

271

t 3-t
Pastor bonus v, dobri pastir Patricije l4l Patrijarsi l4l Paulin iz Nole 168 Pauni 138,171, 179,217 Pavle 8, 58, 60, 68,71,75,107,ll3, 120, 124,t28,134, 140,149,t65, t70, 173,176, t82, l84, 186, 203, 212, 230,237 Pavle I 2W,231 Pavle, kamenovanje 186 Pavle Silencijarije 196,233 Pax aeterna in faradiso (paks eterni in paradizo) 26 Pax cfiristiana-in paradiso (paks kristijana in Paradizo) 39 Pecad 24,26,36,39 Pecad ljudi 2 6 , 3 6 ,6 8 Peeuj 97 Pegaz 28 Pelagije 230 Pentesileja 1i Peregrin Protej t0 Perge, izgradnja bazilike A. i B . l3l Perige, Sen Fron 202 Perpetua t74 Personifikacija 19 Perutla 58 Peruda, Egidijev sarkofag 82, ll3, 178 Pesnik i muza, diptih 180,189 Petar 8, 48, 58, 60, 68, 71,76,85, 106, t20, t24, 128,130,134,ICI, 146,119,t65, 170,173,t76, t82, 184,186,203,21t,215, 226, 23t, 238 Petar i Pavle, kovdeZii sa 186 Petar Hrisolog, episkop 74 Petao, scena sa I09 i dalje Petrov put raspeiu 174 Petrova ikona 238 Petrov ribolov 146 Piksida 129 Pilat 109,ll3, 1,16, 182,184 Piscicwli Christi (Piscikuli Hristi) 26 Pismo Jevrcjima 16l Ptxa 34 Piza, S. Pjetro a mare 66 Pjaca Armerina 19, 95, 127 Pjero dela Frandeska 229 Planetarijum, predstave 103 Planete 103 Platon 13 Plotin 10, 13 i dalje, 35 Pluton 22 Poatje 177 Polemanti, grobne odaje 23 Polihromija 16 Poltava, srebrna zdela 218 Pompeji 97 Pompeji, vila Item n, rcl Pons Milvius 8, L9, 46, 49, 51, 54, 56, 73,75 Pontif ex maximus (pontifeks maksimus) 5t Pored 207 Pored, basilika Eufraziana 66, 72,78, t69, 2t6,220, 230 Porfir 19, 189,197 Porfirijum t7l Porta aurea 14r Portalna plastika t4l Portret mumija 239 Posejdon 14,55 Postanje 103,105,109,118,159, 162, l7l Postumus 12,36 Potop 159 Potop, u katakombi na Via Latina r02 Povest Hristove mladosti 182 Povez knj'iga 120, 125, 186 46, 48 Poznotetrarhijsko doba ll6 Pojava u vrtu Poredenje sa lo5im najamnikom 182 Prag 188 Predaja kljudeva tzl Predeo, slikarstvo 10r Prefiguracija, praobraz 161 Pregrade r3l Prelaz Jevreja preko Crvenog mora fl6 Preslav, rotonda 233 Prestolna slika 5 7 , 126 Prestolna slika carice ood baldahinom u obliku Skolike 142 Prezviterijum 72, n, n8, 217,221,224 Prijem zakona 106, 140 Primus 170 Principes apostolorunt 124 Principat 8 i dalje, 17 , 20, 51,6l i dalje Prisk l7l Probiian 124 Probijanov diptih 180 Progon hri5iana 36, 41, 46, V3 Projekta, kovieZii 182 Prokopije 191, 195,202, 210, 220, 233 Prometej 14,32, 41,46 Propilon ln Proroci 32, 46, 66,75, ll2, 140, 145, 1 6 8 ,1 7 r , 1 7 4 ,t 7 6 , 2 1 0 , 2 t 6 , 2 2 0 , 2 2 3 , 2 2 6 Proskineza 142 173 Protasije 145 Protezis protoplasti v. Adam i Eva 35, ll2 Provansa ?2 Prozerpina 116 Prvosvestenik 233 Ptghavank Ptice besmrtnosti, v. pauni 152 Puhol de Plans 127, 152,168, 182, 186 Pula

272

Alc
Ravena, S..Kruks, oratorijum . I-awentija 159 Rarlqqa,92, 127, F-. Ip*nSo Formozo t49,165, 170,179 - oratorijum l7l Ravena, S. Marija in porto fuori 165.128 Rabulin kodeks 138,206, 209,212,231, Ravena, S. Mikele in Afridisko 165:216 236 i dalje Ravena, S. Piietro Madore Radijalni sistem 103 i dalie v. S. Frandesko 134,142,181,229,233,237 8ad q srebru 145, '-' l5l Savena, S. Spirito Rahilja 161.184 Ravena, S. Spirito, krstionica |1i Rajhenau, bazilika 6b Ravena,_S. Vitale 58, 66, ?0, 72, 75, 78, granica Rajnska 126 138, 1s7, 162, r73,r99,zri,ZiS, UA,'ii - apsida Rais!_ib19g 78,92,114, 116, r47, 163, 75'.219 - carski mozaici 1 6 5 ,1 6 8 ,1 7 6 ,r 7 9 , t 8 7 , 2 0 3 , 2 W 53,58,25,142:,210 Rasuti motivi 14, 23, 26, l0l 24A - lineta Ravena 57, 66,74, 89, I I l, I I 5. l2t . 124, 222.226 ' - pregrada hora t?6, ty., t4l, r44,156,159,165,173;178; 199 prezviterijum 203, 206,2r0,2t2,2t8',22r,_ 224, 217. 221 !q, lqq,t-9& 230,234, Ravena, sarkofazi sa stubovima 240 116 Ravena, Teodorihov nadgrobni Ravena, arhiepiskopska kapcla 70. 80, 159,163,t65, 173,217 spomenik 202 Refigeriunt, vidi dada Ravena, bazilika apostolorum 170 Religija misterija Ravena, crkva Gale Placidiic Zt 57. 127. Relikvijar krsta r30, 147,163,t65,168,218 184 Reljefi 130 l7l, 174 _ - Lavrentijev oratorijum Renesansa galijenska Rave.na,dvorska crkva Teodorihova, 16 Renesansa karolin5ka vidi S. Apolinare Nuovo 50 Renesansa5prrnjovizantijska Ravena, deiiji sarkofag 16l 35 Renovatio imperii (renovacio Ravena-,cpiskopski muzej, mermerni imperii) kovdeZii 2A 186 Reparatus Ravena, gradska kapija 141,24.0 80, 128,165 Ribarske scene Ravena, kip Teodoriha na konju 11 128, Riha, patena sa tajnom vederom 135 226 Rinjije I Fran, sarkofazi Ravena,krstionica 80,94,103,134.142. 80 Rim 1 5 1 ,t 5 9 , 1 6 5 ,r 7 0 , 1 7 2 8 , 5 3 , 6 0 , 7 0 , 7 3 , 7 6 , 8 3 ,8 s . 8 7 .9 7 . r04, 108,110,115,tzt, t23,126. 134.'144. Rave_na,.Krstignica Neona 142,l5l, 159, 165, t70, I72 _ 159, 166,174,t76, 188,r%, 203, 206,216 Rim, antikvarijum Ravena, Maksimijanova katedra 100 ll7. R:im, ara pacis 16l,182,2t8,235 218 Rim, areal Petra i Marcelina Ravena, S. Agata Matlore 6t 159 Rim, Aventin, armalustrijum Ravena, S. Agata Mactore, apsida 7l 216 Rim, basilica apostolorum Ravena,S. Apolinare Nuovo 20. 90 60. 65.75. Rim, cemeterijum, grobnicc porodice' t34, 140,145,149,r59, 163,t'65,'r69', \2_8, Jordanr 174, 187,224, 226, 231 l0l g0, 104 Rim, cemeterijum majus Ravena, S. Apolinare Nuovo, pregrada hora Rrim, crkva Sv. Andrije u Kata199 oaroara Ravena.,S. Apolinare Nuovo, pro 165 R.im, d.omusaarea Nerona 2M,235 lM _ cesr1adevrca Rav^ena-,.S. Rjm, forum Romanum 60, 7C, 20.36. 43. 46. -Apolinare in Klase ' 87, t4r'..,.210-, 51, 53. 56, 60, 100,229,236 212, 2t8, 22A,nI - apsida Salus mundi fum, Galerijeva gratlevina 210 9l - mqar!< pleobraienja Rim, grobnica sv. Marka i Marcelina. 210 _ Rave_qa,^S-. Dovani evanalelista Mojsije, sarkofag sa klipejem 74, l4S, 106, 166.203 108 - trijumfalni luci l3S Rim, kapitolinski muzej 14 Ravena,S. Frandesko 165,lZ0, l?g Rim, katakomba Domicile, Ravena,S. Krode 89;145; l6j Amplijatova grobnica 98,100 Pula, gradski muzci Pula, krstionica Pulherija Purpur Purirurni rukopis 184 149 152 19, 163,226 224

273

-tl \ r?

Rim, katakomba Dornicile. ealeriia Flavijevaca 22:29. ' lO3 Rim, latakomba Domicile, grobni-ca pekara 103 Rim, Fatakomba Domicile, odaje Dobrog pastira 3l Rim, kat?tombe, vidi i katakombe 77, 100, 104 Rim, Koloseum 5'l Rim, krstionica kod Lateranske pal-ate (A, 97 -. . Rim, k_rstionica Laterana, kapela 70, 213 _ - sv._Venancija 54, 58 i ;falje Bim, Konstantinov luk Rim, kuia Juniia Basusa 100 Rim, lateranska bazilika 60, 75, 83, 87, 230 Rim, lateranska krstionica 90 Rim, lateranska palata 23. 60 '100 Rim, lateranska palata, krstionica Rim, late-ranski muzej 40, 44, 47, 58,77, 1 0 5 ,1 0 9 ,l l l , 1 1 3 Rim,. Maksencijeva bazilika 20, 51, 53, 56 Rim, Markov stub 56 Rlm, mauzolej -Konstantine 64,78, lW . Rim, muzej u Dioklecrranovrm termama, Hertofilin sarkofae sa Stitom 44 Rim, muzej u Dioklecijanovim termama, sarkofag sa frizom 46 !im, Muzeo K-apitolino, Iokulus-ploCa 38 166,178 im, Muzeo Na-cionale ' Rim, Muzeo Petriano 165 35, 39 Bim, Muzeo Torloniia Rim, nalaz sa Eskvilina l2l.'l82 Rim, oratoriium na Monte dela Dusticiia 166 Rm, pal-ata konzervatora St, lZ4 Rim, palata konzewatora, zatvaradi lokulusa 46 Rim, p-alaco Fanteze, sarkofag sa Stitom 34 ?-3 Rim, Palatin, pedagogijum Klm, fzrnteon 150 Rim, Porta matlore. podzemna bazilika 22 Rim, raskoSne bazilike za Petra i Pavla i7 145, 166 Bi*, S^.Agata dei Goti Rim, S. Anastasiia 92 Rim, S. Dovani 83 Rim, S. Dovani, krstionica 103 Rim, S. Frandeska romana 236 Rim, S. Grizogono 83 Rim, S. Kalisto, sakramentalna 22, 26,29, 3l _ - kap_ela-Rim, S. Klemente 144 - apsida r80

Rim, S. Konstanca 79, 97, 156, ' 166 - kupola 103 _ _- mozaici na svodu 9g 65 Eim, 9. Krole in Derusaleme Rim, S.-Lorenco fuori le mura 7g,94, 216,230 Rim, S. Marija Antika 36. ' 43. 46. ffi. _ _ 169,2W, 215, 231, 236, 239 Ri*, S_.Marija in Trastbverc, predvorje 4l Rifi, S. tvlarija Madlore 25. 65. 67. 70. 222 RuT,..S. Marija Madlore, mozaici llg, 161,165,175 trijumfalni luk 67, 69, l2O, l6i _ Rim, Sv. Pavte O+.OS.-t3.-Ail iA Rim, S. Paolo fuori le muri 15.dS tz. _ 100, 144, 159, 162, 167, 173 Rim, Sv.-Petar 6i,65,24, g2,gg, lg6 - pedine 109 - mauzolei 58. 9l 'l4S Rim, S. Pijetro in Vinkoli 43, 68,72 St-, $. Prasede '72, Rim-,.S.Prasede,Zenonovakapela 174 Rim. S. Pu-dencijana 70,75,81,166, l6E - apsrda 80. 166. 213 Rim, .S. Sabina 66, 70,80, 82, S4: tZB, l4l, lM, 166,174 - drvena vrata ll7, 138, 140, 149, t84, 2t3 - trijumfqlni tuk 67,72,75,135,166 r. rum, stara crkva sv. Pavla 8Z Rim, stara crkva sv. Petra 63. 65.77. 86, 90, 100,144, 196,240 - agnus Dei 76 - friz sa jaganjcima 76 - hetimasija 76 - iskopavanja 7I - mozaik u apsidi 76 - rajska livada 76 - rajski breg Z6 Rim, S. Savino Fusinjano 179 Rim, S. Sebastijano 77, 82, 84,88, 100, 113,178 - grobnica Klodija Herma 23,25, 29 - grobnica Inokentijevaca 23 - katakombe 48, 5tl Rim, S. Stefano rotondo 155,170,'209 i dalje 209 - - kapela Primusa i Fclicijana Rim, S. Venancio, mozaik u arrsidi 230 Rim, S. S. Apostoli 58 Rim, S. S. Kbzma e Damijano 70,23(l - mozaici u apsidi 78 -e Rim, S. S. Marko Marcelino, sarkofag sa Stitom 43

gg.84,t28,t40, 144, 159, tot,-ioi,'fi1"

Si-, !. isneza

2r3',23r

274

^?q
?16 Rim. Sv. Ner.ej i Ahilcj 116 Rim, muzej u Ternrama 203 Rim, templum sacrae urbis 230 i dalje Rim. Titove terme 51, 5+ Rim, Titov trijumfalni luk lzl Rim, Trajanov forum 96 Rim, Trajanov stub Rim, trijumfalni luk Septimija 51, 56 Severa Rim, trijumfalni stub Manka Aurelija 58 35 Rim, Vatikan, dvoriSte Belvedere - mr:zeo sakro 78, 218,230,238 52 Rim, vatikanske pedine 235 Rim, vatikanski kodeks iz VI. veka 39 Rim, Via Longara 210,231 Rim, Via Nometrtana 60, 75 Rirn, Via Ostenzis 35 i dalje Rim, Via Salarija - Dijanina grobnica 97, l0l Rim, Viale Manconi, gnostidka 25, 117 katakomba 40,42 Rim. Vila Medidi 166 Rim. Viminal 22 Rim, Vinja Rondanini 23 Rim, voina krima na Kapitolu 109 Rimsko-voino uredenie 80 Riniiie -S.I Fian, sarkofizi 152 Vitale Riva 8 Rodenvalt Gerhart 177 Rodez 35 Roma aurea 233 Roman iz Berita 126 Romulus Augustulus Rosafa vidi Sergiopolis 124 Rosano, katedrala purpurna biblija 22, Rosano, 5 1 , 5 6 ,5 8 Rostra' 162,222 Rubljov 120 Rut 150 Ruveha 67, 69, 153,167 Sabor efeski 123, 149,202,213,232 Sabor halkidonski 63,117 Sabor nikejski 94, 1ii Salona, crliva krsta 172 Samaser kod Pule SamaEer.relikviiar krsta ispod 184 oltira sv. Heimagore 146,220 SamariCanka 2 7 , 3 8 , 4 7l,l 2 S"marjanka na kladencu 118 Samson l0l Samson sa magaredom vilicom i dalje l l 8 , 1 2 0 ,1 3 8 Samuilo t62 Sara 18 Saragosa, sarkofag ll, 36 i dalje, 54,77, 80, 116, Sarkofazi 144,165,177 120 Sarkofag Adelfije Sarkofag Barbatijana 178, 180 Sarkofag BraCe lll, 113 Sarkofag dediji 35 Sarkofag Egrdija 82, lt3, 178 Sarkofag egzarha Isaka 178 Sarkofag Eksuperancija 115, 178 Sarkofag Hipolitov 38 Sarkofag iz Arla 166 Sarkofag iz Gerone 80 Sarkofag i" La Gajola 35 i dalje Sarkofae iz L Ma d Er 47 Sarkofa! iz Napulja 44 Sarkofag iz Rinjije I Fran E0 Sarkofag iz Saragose 48 Sarkofag iz Servana 116, li6 Sarkofag Jelene 19 77, ll3, 130, Sarkofag Junija Basusa 166. 178,180 Sarkofag Konstantine 19 Sarkofag lateranski br. 104105,107, 109 Sarkofag lateranski br. 164 114 Sarkofag lateranski br. 171 100 Sarkofag lateranski br. 174109,ll4, 130, 178 Sarkofag Nojev 49, 80 Sarkofag Pinjata 80, 165, 178 Sarkofag porfirni 19, 55, 92 124, 134, 13E, 176 Sarkofag prindevski i dalje Sarkofag Probov 116, 165 Sarkofag Rinalda lffi, 179 Sarkofag sa aklamacijom 176 Sarkofag sa Amorom i Psihe 20 43 Sarkofag sa klipejem u Luki Sarkofag sa klipejem u lateranskom 33, 10E,186 muzeju Sarkofag sa tri nepovezana tabernakla 180 Sarkofag sa tradicio legis lff, 176 Sarkofag teodosijanski 166 Sarkofag Trojice 105,107,109i dalie Sarkofag u obliku kade 189 Sarkofag u obliku kovdega 176 Sarkofag u obliku orrnana 176 Sarkofag Valentinijanov 148 19, 55, 92 Qarlolazi cFski porfirni Sarkofazi dionisiiski 15. 22.' 33 78, 80,.1?6 Q."Fo[-i galski. _, Sarkofazi marsejski 116 Sarkofazi milanski 80, 116, t27, 166 Sarkofazi mitoloSki 22 Sarkofazi mozaidni 144, 177 Sarkofazi reljefni 12. ' 33 Sarkofazi sa aklamacijom apostola 28 Sarkofazi sa apoteozom 39,48, 106 Sarkofazi sa arhitekturom llz Sarkofazi sa borbom 10, 15, 19,33, ll4 Sarkofazi sa Cudima ?8

27s

\?e
ll2,ll4,176 Sarkofazi sa drveiem 106,109, 15 Sarkofazi sa Faetontom 43, 45,54, 80, 104, Sarkofazi sa frizom 106,165,176 18' 29, Sarkofazi ia godi5njim dobima 106, 110 78' Sarkofazi sa gradskim kapijama il4, 115, 127, 166, 180 78, Sarkofazi da Hristovim stradanjima 176 1 1 3 ,1 1 5 , Sarkofazi ia jaganjcima , -1,7,9 M, 38,43 i dalje Sarkofazi sa Jbnlom 39, 42, 48,77, Sarkofazi sa kanelurama 106, 110, 176 l0 Sarkoiazi 3a lovom Sarkofazi sa Nerejidama - 19,?2 lW, ll2 i dalje Sarkofazi sa niSaha 107, Sarkofazi sa niSama u uglovima l12 39 Sariofazi sa orantima 15,39.,.40,-45 Sarkofazi sa pastirima 1l-2., Sarkofazi sa Pilastrima \7Q 176'-17.8 Siikofazi sa ioljima raja Sarkofazi sa lrre-dstavom {q'{i 14'Y Sarkofazi sa Prometejem 15 Sarkofazi sa Selenom '54,77,106, Sarkofazi sa stubovima 109,lr2, 115,165,r74, 1,76 I/o Sarkofazi sa vencem nezda 113 i -dalj9 Sarkofazi sa Viktorijama Ll2,\6-2,!!9 Sarkofazi Sidamara lr5, rt.l Sarkofazi Vitezda 25,229 i dalje SisaniOi ll8, 120' 136 Savle 65 Sivle, ikonografija 161 sefori 152 sekra 9 (sekuritas) Sic"itat l3l Selevkiia 158' Selevkija(Samandag)martirijum 197 9j Selevkija-Pijerija, " ' tetrakonhos 126 seoui-inioha 51 Sepiimi3e s"tn"r 25 Seirtuaginta 17l,197,234 Seiafiri 179i dalje, 186 Serena 85, 155, 188,232,23e Sereiopolis 145,150 serEiobotis. Sereiieva crkva SerEiobolis; tetr-alionhos - 95r l.l9 198,231,238i dalje Serliid 239 Serlije i Vakh, ikona 233 Serlije (patrijarh) 231 SerEije I, papa 116,176 Servan, sarkofag iz 23,144,230 Sever 98,126 Severna Afrika 135 Sfordesko, slonovada u kastelu 95 Sicilija

93, 153 Sihem 167, 172 1441 67,140, Sikst III 231,234 136, Simahiici tzl Stnah Kvint Aurelijan l4l, lM Simbol uzvi5enosti 126 Simbolika predmetna 167 Simeon 153 i dalje Simeon stilit 116 Simon iz Kirene Symplegma (simplegma) .- -4 61, 65, ll5, 150 Sinaloea 57,203,207,215,235 Sinai Sinai. Katarinin manastir, Bogo72. l4l, 201,210,215, r6didina crkva 224,236,238 63, 82' 116 sinediion 177,224 Sinop 146 Sirofa udovica l?q Sirakuza, ' Adelfija-sarkofag

I ,l

Si.iF

60 Sitria umetnost 130, 186 Sividije, diptih ' 146 Slepi-' l3l, 142 Sliliani zidovi '23 Slika za razmi5ljanje - 57, 68, ll5, 162,174 Slika poboina l0l, 112'116 Slikaritvo minijatura 101 Slikarstvo peis&a l0l Slikarstvo ia- tavanicama 66, 116,120,124,129,139' Slonova kost 134,140,16l, 180;184,188,214,219,229, 233, 236 229 Sloveni 134 Smirna 97 Sofiia 229 sofiia. carica 201 Sotiia. - katedrala 5 3 , 5 8 , f f i , 7 3 , 1 1 3 ,2 0 9 Sol Sol invictus (sol inviktus) 1?, tt 32, 5l Sol iustitiae isol iusticiie) 156, 168, 152, 1 134, 19,'54,97 ,3 1 ; solun t7l, 199,240 130 crkva Solun, Ah6jropojetos 131' 14? Solun, amvon130, 134, 145' Solun, Dimitrijeva crkva 147,150,173,215,239 - inozdici na stupcima 173,230' 240 97' !ry Solun, Galerijeva palata 171,201,232 Solun, Sv. Soiija 104,131'135 Solun, Sv. Geoigije 131 -'kube sa riozaikorn - kupola sa mozaikom - 11? - .ofo.tda 91, 139,l7l l7l - zasvedenihodnik 131 Solun, Sv. Pantelejmon 94, 152,,167' 2W' Solun, Hosios David

8s

230 Solun,trijumfalni tuk Galerijev 68,78

19, 57,

276

/tQo
Solomon 19I,226 Solomon, ikonografija 68 Soter 184 Soteriologija 29 Split 1 9 ,5 1 , 9 8 , 1 5 3 Split, Dioklecijanova palata 100 Split, Dioklecijanov mauzolej 9l Spasitelj sveta 54 Sreda drZave ll0 Srebrne ampule 138,206,215 Srebrni krst Justina II 135. 218 Srebrni misorijum 57,@ Stari zavet 110 Stavrofor 230 Stefan, sveti 230 Stilihon l2l, 179, 186 Stilihon-Serena,diptih 189 Stra4anje Hristovo 108,ll5, 117,140, 146,163, r82 Stradanje,plodice sa 116,138,180,181, 186 StraZa kod krsta 170,210,232 Stub, spomenik na 109 Stuma, patena sa tainom vederom 226 Sub specie mortis 14 Sulpicije Sever 6l Snzana 26,41,117,182,187 Svedanost ustanovljavanja papske stolice 108 Sveti duh 107 Sveti Grob 67, 88, 135, 138,184,207, 209,226 Sveti krst I49 Sveta zemlja &, 69, 80,206,229 Svetili5te vatre, iransko 93 Sacman Spanija Staufi stit Stit sa apoteozom Terakota, plode od 130 Tertulijan 29, 32, 35, 41, M, 46, U Tetramorf 168,212 Teodorih. kolski ili pancirni 189 ukras -38, Teodorih'Veliki 54, 72, EO,128,130, r34,140,t4l, r52,159,163,169,t7r, r73, 179, 188, t98, 202, 220, 234, 240 Teodolinda 208 Teodor I 2t3, 230 Teodor (sveti ratnik) 202,231 Teodor iz Ravene. episkop 73 Teodora 124,i99', 20I.,'n3, 206,222,229, 233 Teodosije 75, 124, ln, 130,138, 173, r 7 7 , t 7 9 , 1 8 8 ,1 9 1 , 2r8 TeodosijeI - 54, 57,60,121,124,127,134, 17t, 174,r84 TeodosijeII 70,74, 123,127,l4l, 184 Teodosiie Nepos 7S Tesaloniki, viili Solun Tetrakonhos 95,152, 159,193,233 Tetrarhija 17,20,43,53 Tetrarhijska dvorska umetnost 20 Tetrarhijska monarhija, vidi tetrarhiisko doba Tetrarhiiska portretna umetnost 16 Tetrarhijska umetnost 15, 19 Tetrarhiiski stub 5l Tetrarhijsko doba 8, 19, 23, 39, 48, 51, 54,56,61,97 240 Tiberije Tibul 10 Tir l0 Titulus 75 Tit 69 Tivoli, Vila Adrijana 704 Toma 146, 178, 184,212 Tomarza, Marijina crkva 201 Tomarza, panagija 152 Topkapu 131 Toriti, Jakopo 169 Tovija 120 Trabea 17 Traditio legis (tradicio legis) 78, ll4, t65, 176,r78 55, 57 lrajan _ Trebije Justus 101 Trebonije 196 Tri gracije 15 5 1 , 6 1 , 6 4 , 8 38 , 9 ,9 5 , 1 2 3 , 1 7 8 Trijer Trijer, aula regia 88, 100 Trijer, katedrala 96, 155 Trijer, katedrala, rasko5na sala pod ranohri5ianskom osnovom 98 Trijer, gracijanska katedrala 93, 155 Trijer, katedrala konstantinska (Jelenin dvor) 73,123 . Trijer, dvojna katedrala 83

2r5 t26 20 30, 105,110,175 107, 110

Tabernakl 148 TaliS, crkva sa kupolom u obliku krsta 233 Taphos (tafos) 236 Taragona 116,177 Taragona, katedrala 177 Taragona, S. Pedro de Mare 177 Tavanica, kompozicije i sistemi 29,103 Tavanica, slikarstvo na 104 Tavita, oZivljavanje 186 Tavor, brdo 211 i dalje Tebesa 83 Tehnika veza, sa dvoriiima t44 Tekla 120,126 Ter Abdin, crkva Mar Gabrijel l50 Terinus 170

277

Itro
Trijer, konstantinsko slikarstvo 98 ir kasetama 98 Trijer, konstantinska iuZna crkva Trijer, krstionica konstantinskog 9u kompleksa 96 Trijer, ilrezittivanje katedrale 90 Triier avadratum sacrum 49, !q Trijer, Nojev sarkofag tis Triier, severna bazilika Triier, sv. Maksimin, sarkofag 17 sa frizom iz kripte 96 Triier, prakatedrala 128, 135 Tri]er. slonovada 19, 51, 53, 56,60,62, Triiui,falni luoi 6 7 , 7 2 , 7 5 , 7 8 , 8 5 , 8 8 , 1 2 0 ,1 2 4 ,r 3 4 , 1 4 4 , 152,16l, 169, r73, 216, 230 T rium.phus christiantts (trijurnlus 67 kriitiianus) 113,123 Triiumf;lni spomenici 53, 58, 66 Trijumfalni siubovi 124 Trijumfalna vrata 152,201 Trikonhos 26,43,46, Tri mladida u uZarenoj peii 108.117,130,236 43 Tri mirdraca sa istoka 26 Tripodus 10.5 Trojica, sarkofag 173,222 107,162,168, Troiica, sv. 131 Trobeon (DobrudZa) 196 Tropajon 176 Tuluza 134 Tuluza, S. Sernen 4l Tunika 177 Tunis 159 Tur 167, 185 Ubistvo dece 165, Udovica kod kutije za milostinju 187 Ukrafuni krst v. crlrx genltnala UmnoZavanie hleba, iudo sa hlebom, v. blagosiljanje hleba 144, 199,240 Ursicin 144,240 Ursus 206 i dalje,209 Uskrs l9e Varna (na Crnom moru) Vasilije 124, 130 t86 Vasilijev diptih 53, 173 Vasilisk 135,140,146, t 7 2 , 2 W , 2 t 7 Vaskresenje Vatikan, vidi Rim 153 Vavila, martirion 43 Vavilon 138,171,213 Vaznesenje 26, |ffi, 110, 161, 176,220,226 Vedera Velen 173 4t Veletri, gradski muzej 41, 45 Veletri, sarkofag iz 206 i dalje Veliki petak 196 Velizar 123,178 VelSbilig 213 Venanciie Venecijd, manastir na ostrvtl 2r5 San Lazaro 19,r99,202 \tenecija, San Marko - kube sa postanjem u r7r 103,199, predvorju 235 Venera i Anhiz 182 120, Verdenski kovdeZii 235 Vergilije 98 Verona 92 Verona, Sv. Stefan L49 Verona, Sv. Toska i Teuterija 59,78 Verus rex (verus reks) 54, tzl Vestalke. kult 101,117 Vetilj 131 Vezon fJ Vexillum (veksilum) 54, V exillum Christi (veksilum Hristi ) s8, 113 113 Vexillum crrrcis (veksilum krucis) 53 Vicarius Vicaius Chtisti, vidi zastupnik Hristov 126, 134,22r Victorio christiana 85, 124 Victoria euchaistica 53, l2l, 126 Victolia romana 173,199 Viktor Viktoriie 1 4 , 3 3 ,4 2 . 4 8 ,5 5 , 5 7 , 7 8 , 1 0 6 , ll3,-124,126,128,134,138,144,149,176, 187,210.215,221,223 231 Vinkoli. S. Piietro -69, 72, 76,78,83, 88, 90, 96, vittejeir 123,127 , 140,166, 176,2A3,220,223 6 9 ,8 8 , 2 0 1 Vitlejem, crkva Rodenja 144,213 Vitlejemska zvezda 176 Vitezda !2 Virtus 216,218 Vitalis 109 Voda iivota 47 Vodena bolest, obolcli od 1 6 ,1 9 , 5 4 ,6 1 , 7 3 Vojnidki carevi Zadar Zagba (manastir na Eufratu)

198,231,239 Vakh 103 Valaam 101, 116 i dalje Valaamov magarac 233 Vagar$apat, Sv. Gajan 23-1 Vagar5apat, Sv. Hripsim 124 Valens 7r Valentijan 60, l7q Valentijan II 75, 123, 126, 141, 148, Valentijan III 178 lzb vandali 12 Vanitas 134,173 Varna, dasna trPeza iz

152 138,206

278

t 1\2r) \<-.

Zaharije 216,220 Zahej 136 Zapadni Goti 126 Zastava 53 Zastupnik Hristov 53, 61, 124,2L8 Zavetni kovdeg ll7 130,134 Zbetla Zbirka Hanenko 221 Zbirka Rot5ild 179 Zbirka Vaselo, ploCe sa Hristom 221 Zenon 149,187 Zemaljska crkva 36, 63, 67, 109, 132, t4t, 213 Zemaljska lopta 78, 149,166, 176, 181, 215, 217,230 Zid, sistemi 104

Zidnt mozaik Zidno slikarstyo 101 Zlatno doba Zlatne daie Znaci zod'ijaka

64,159 14,22, 54, 64,78, 97,

54,56 78,t34,216,230

Zena u molitvi 24, 29, 36, 64, 101,106, 110,134,144,213,240 25 Zene na grobu -de 94 Zerminji Pre ll2,2l0 Zrtvovanje Isaka 210 ! daljg Zrtvovanje Jeftine kieri 107, ll! Zrtva Kajina i Avelja 167 Zrtva u hramu

279

POTPISI ISPOD SLIKA ZA ILUSTROVANI DODATAK

BAZILIKE SA RAVNOM TAVA]fICOM

tP

I -

234SIIKVE

Surburg u donjem Alzasu, druga polovina Xl veka. Sa naizmenidnim nizom stubaca i stubova. V. str. 4l Alpirsbah n Svarcvaldu, bazilika sa stubovirna. Podctak XII veka. V. str. 4l Ifvediinb.urg, brod sa naizmenidno postavljenirn podupiradima kao u donjoj S a k s o n i i i .Z a v r 3 e n1 1 2 9V . . str. 127Montje an Der, bazilika sa galerijama u Sampanji. Osveiena 998; brod je vrlo verovatno bio saerailenu XI veku. V. str. 56
SA SVODOM

KnehtStcden, posle 1138.Sistem zasvotlavanja na donjoj Rajni: bazilika sa clvostrukim travciima. V. str. 7l 6 - Daram u severnoj Engleskoj, bazilika sa gaierijanra i rebrastim svodovima, oltarska apsida podev od 1093, brod podev od 11i0. V. str.61 7 - Valans na Roni. Dvoranska crkva sa poluoblidastim svodom. XII vek. V. str. 73, 85 8 - Santjago u Komposteli, severozapadnaSpanija. Dvcranska crkva sa tribinama i poluoblidastim svodom nad glavnim brodom. Istodni delovi su bili zavrSeni1112b , r o d n e 5 t o k a s n i j e .V . s t r . 7 3 , 7 6 9 Milano, Sveti Amvr-osije.Lombarclijskzrdvor-anskacrkva :;a galerijama i ro brastim svodom. Verovatno oko 1128. V, str, 108 l0 - Fontevro kod Sc,mira. Vi5ekupolna crkva na jugozapadu Francuske, oko sre dine XII veka. V. str. 72 [1 - Klermon Feran. Notr Dam di Por. Overnjanska dvoranska crkva sa galeriiom i poluoblidastim svodom. Vrlo verovatno krai XI veka. V. str. 88 t2 - L'Eskal Dje (gornji Pirineji), cistercitska crkva osvedena1160. Dvoranska crkva zasvedenapoluoblidastim svodom, sa nizom kapela. V. str. 77, 93.
APSIDE

5-

f3 [4 -

(u. takod.e tdble

na strantma

69, 90 t 136)

15 16 -

Majnc, katedrala, is_todna apsida sa.lombardijskorn galerijom, tipidna za gornju Rajnu. Kraj XI veka. V. str. 46. Komo, San Abondio,_o_sveien. 1095. Kule pored glawe apside sa bogato ukr.aSenim prozorima u lobmardijskom stilu. V. sti. i03 Lund u Skaniji (juZna_ Svedska), katedrala. Apsida sa lombardijskom galerijom. Pn'a polovina XII veka. V. str. 138 Trijeq na M.ozelu,Sveti .Simon, sredina XII veka. Poligonalna lorenska ap sida. I-evo rimski sevcrni portal - Pol'ta Nigr-a.V. rtr.48
I-IKOVNA UMETNOST

Tuluza. Avgustinski muzej: rlve Zenesa znacima zodilaka. V. str. 184 Klini. Muzej Farinije: kapitel sa svirademna liri. \/. str. 154,174,182,187 Vezle. Sent Macllen: unutra5nii timpan. Detalj: Hristos u slavi. V. str. 154, t74, 182,187 20 - Arl. Sen Trofim: stubac klaustra sa svetim Trofimom izmeitu svetog Petra i svetos Jovana.V. str. 195 Zl - Londori Viktorija i Albert muzej: rcljef od kosti sa predstavom Poklo njenje mudraca. V. str. 204 22 - Beninghauzen,parohijska crkva: Raspcie 23 - Sjlos, San Domingo: reljef sa predstavom Skilania s krsta. V. str. 195, 196,204 24 - Cidester, katedrala: reljef sa predstavom L.azarevogvaskrsenja. - V. str. 204 25 - Mastriht, Sveti Scrvacije: kovdeg svetog Servacija.V. str. 208 26 - I\,lodena,'katedrala: Viligelmusov-frizsipredstarlom Postanja.V. str. 197 ),7 1?8- Londcn. Viktorija i Albert muzej: emaljna ploda sa svetim Pavlom 29 London, Viktorija i Alberi muze.i: relikvijar sa 1'rrcclstavom Skidanja s krsta 30 - Njujork, Biblioteka P. I\4c,rgan: krst relikvijar. V. str. 169

17 18 19-

ll
il

,l

4i

l:.r

tr
3,tr

*!
nw

_r_.__

X BTA I

tlmodu !o.rc { F.r..

.Y
c/) l-

Y (t)

-rF aF' Q-

Kail

".<\
sr or!"n"O uu uuon g yon.,! ao.rhd.rii

! Eran o v.rdor

.,.
. iqKA tsMs O ^$Ouv

a)

\G

(e"

on"^".'

",,,",,1'.;',ofM"iU.Ed^'

t1 ' l4_t:..

r$,
@ @@
S':t O

-\

@g
*

,r,t,S ^

,, 6)

g P,P
,.,,rr.r It Sr,,, $ It'r r) t& L , i . . \ ,
Aqi'r th (

(:rtar5al S l _ aS . . r , \ r r : c r d L .@)t.,
':

/H

E r,,,,,

* t'\*'L--. t I 4{r'" !
s b

S,.'i ; i,rbc,

ac,
i i , . i , , , i

n S . r ., , rs'll
i i - i .

rl*

(E{}

(9 i..,,. FE,r, t.l C U :,,r( i\

@

_, -,, . J:-; ,:4,,i,,fl*o.,

10s?i::,11, o \ 56 oran'
-i.

, / /ou,". @"","n,,, N S"n t' ;"' ,f0,r/ t '' '\ ,lo'.'..,,'

Ool

* l9'.* 93,"Po"":::
ej'i';g'e-...,,,

, . q} r" 1p^"6-i':,

i-'.
.t

' l r r r ; ,).,; l/ ',' 'v)---'-._-

L-/

./i.",",n <___ ",Ut

C l l ' r . , : r@ j,

$ s:"e -/rUr.

t( S S e g o v1 : ,^... , ,& lu

Sp A,yt,t
"4 @ f!'lir.lricj

o-

Y'-

St]EDOZEIVlNO MOI]I:

).-i