Petroglifos Pozo Ventura e Outeiro da Choqueira (Poio, Pontevedra): novas aportacins tema das relacins.

[Comunicacin presentada no Congreso Internacional de Arte Rupestre, Vigo, 1999]

Miguel A. Sartal Lorenzo

Presentamos nesta comunicacin algns dos resultados do estudio que estamos a facer de dous petroglifos recentemente descubertos na parroquia de San Xon de Poio (Poio Grande), concello de Poio (Pontevedra)1: o petroglifo Pozo Ventura e o petroglifo Outeiro da Choqueira. As peculiaridades que a ns nos parecen ter, e a busca de motivos que nos serviran para identifica-los gravados de ditas rochas, levounos a percorre-lo mundo das relacins atlnticas, do megalitismo, das cistas, e tamn a interesarnos polas influencias mediterrneas na arte rupestre. Con isto segumo-las lias da investigacin que fan fincap nos contactos atlnticos e nos contactos da arte rupestre coa arte megaltica e das cistas. Ademais, as semellanzas que observamos, pdennos abrir novas perspectivas para comprende-los posibles significados das insculturas a travs do observado noutras zonas europeas; que se ben non nos demostran uns contactos directos si nos poden mostrar novos camios para a interpretacin. Imos falar basicamente do petroglifo Pozo Ventura, por ser el o que mis gravados ten e mis cuestins nos formulou. Os gravados chamronno-la atencin polas sas caractersticas e por cubriren case toda a rocha. O mesmo c forma da laxe, bastante chamativa para un petroglifo desta zona. Gravados e laxe que nos parecen moi peculiares para o que estamos acostumados a coecer polos arredores. A rocha est como pousada no chan, sen ter redor ningn afloramento, anda que se pode deber a que est un pouco enterrada. Mide 3,70 metros de longo por 1,50 m. na sa parte mis ancha, que a central; cara os extremos vaise estreitando. A parte superior est dividida do resto da laxe por unha fractura. O grosor que puidemos medir polo lado esquerdo foi de 50 cm. na parte media e de 30 cm. na parte superior; o que pode indicar que a parte
1

Sobre a situacin e estudio dos petroglifos, do contorno, etc., ver Sartal Lorenzo, M.A. (1999a, 1999b).

inferior sexa a mis grosa. A laxe est un pouco ladeada cara a dereita, sndonos imposible medi-lo grosor dese lateral. Estes datos quedaran clarificados cunha pequena escavacin que nos mostrara se a pedra independente ou pertence a algn afloramento que est baixo a superficie. Mentres iso non se clarifique, e segundo o que observamos, cremos que unha laxe independente e que non ese o seu lugar orixinal. Os gravados teen diferente profundidade (a maiora est entre 0,1 e 0,4 cm.). Algns son difciles de ver con claridade, tanto coa luz solar rasante como co calco por frotaxe ou coa luz artificial. Dentro da subxectividade dos tres tipos de observacin o mis "obxectivo" foi o calco por frotaxe, anda que a luz artificial axudounos moito a ve-los gravados. O resultado dos calcos e fotografas foi unha reproduccin na que realizamos tres tipos de trazos: un primeiro que marca os gravados que se ven con maior claridade; outro para aqueles que anda vndose claros teen partes algo difusas; e por ltimo o trazo que mostra aqueles gravados menos claros e nos que a interpretacin personal xoga un papel mis importante. Non cabe dbida de que a diferente profundidade dos gravados froito dos procesos erosivos que actuaron na rocha de distinto xeito. O que non quere dicir que non houbera gravados mis fondos ca outros porque as o decidiu o gravador, ou porque son de momentos distintos; dentro do periodo que abarca o Grupo Galaico de Arte Rupestre. Cuestin que non puidemos dilucidar ata o de agora. A rocha tanos a apariencia dunha laxe dun dlmen ou dun menhir; pero dos existentes noutras zonas europeas. Nesta zona non se coecen mmoas que puideran albergar esa laxe, nin menhires dese tipo. Ademais, a parte da pedra que supostamente estara no chan, no caso de ser un menhir, aparece gravada ata o lateral. Polo tanto imos a considerar Pozo Ventura como un petroglifo pertencente Grupo Galaico de Arte Rupestre; pois ten as caractersticas que se lle atriben a este grupo (temtica, distribucin xeogrfica, localizacin e grao de conservacin) (Pea Santos; Rey Garca, 1998: 230-231). Incluirimolo dentro do bloque xeomtrico, anda que hai certos motivos que semellan armas (figuras naturalistas). A realizacin do petroglifo estara nos momentos de transicin entre o III e o II milenios a.C., coincidindo co final do Megalitismo e co desenvolvemento inicial da Metalurxia (Sartal Lorenzo, 1999a: 127).

Non cabe dbida que ten bastantes diferencias co ata agora coecido de arte rupestre en Galicia; sobre todo se o vemos en conxunto. Se collemos algunha figura individualizada si que poderemos atopar algn parecido cos existentes en Galicia. Unha das primeiras semellanzas apuntadas para Pozo Ventura foron os seus posibles parecidos con Gavrinis, na Bretaa francesa. Deste xeito abrimos a nosa investigacin cara o mundo das relacins atlnticas na arte rupestre, que veen sendo reforzadas polas relacins que parece haber entre a arte megaltica bretona e a peninsular (Bueno Ramrez ; Balbn Behrman, 1997: 713). Tamn segumo-las lias da investigacin que apuntan existencia de contactos entre a arte megaltica e a arte rupestre a partir de certos gravados que se daran nalgn momento do Megalitismo Final (Pea Santos; Rey Garca, 1997: 833). analiza-lo megalitismo en Francia observamos que, nos cairns de Bretaa do IV milenio, os gravados buscan cubrir toda a lousa nun intento de composicin global; que se suman novos motivos, como as U encaixadas; aparece o chamado estilo barroco, que est presente na sa mxima expresin no dolmen baixo cairn da illa de Gavrinis, no golfo de Morbihan (Bello Diguez, 1996: 29,31). A onde se pode atopa-la causa das semellanzas que ns observamos co Pozo Ventura. Neste os gravados parecen cubrir toda a laxe, e con maior diversidade de motivos que os que ten Gavrinis por lousa, dun xeito que podemos denominar tamn como barroco. No Pozo Ventura tamn se aprecia certa orde que, xunto motivo de U encaixadas, lvanos comparacin co estilo oficial irlands; concretamente cuns gravados de Newgrange (onde os motivos nunha parte da lousa estn dispostos cara unha figura central de xeito ordenado), e con outras figuras como a de Knowth (Bello Diguez, 1996. Bradley, 1996). Outros gravados galaicos xa se teen comparado cos bretns, como o de Coto de Barcelos (Costas Goberna; Pereira Garca, 1996-97). E cos irlandeses; caso de Pedra da Bouza (Costas Goberna et alii, 1994-95). En Irlanda o estilo libre ou de Loughcrew caracterzase por non ter unha orde aparente; predominando os crculos, motivos en U, ondulados, radiados, espirais e paralelos (Bello Diguez, 1996: 35). Tamn aqu, nos motivos en U, se aprecian similitudes co Pozo Ventura. E. Shee adverta en 1981 (Bello Diguez, 1996: 38) que a existencia de

crculos concntricos con lia radial, un dos motivos mis diferenciadores do grupo galaico, estaba presente en lousas de megalitos irlandeses do estilo de Loughcrew. O que permita buscar na arte megaltica unha fonte de inspiracin para os petroglifos galegos e a fachada Atlntica. Este argumento apoia a posible relacin do Pozo Ventura coa arte megaltica irlandesa; a pesar de que non se vexa o motivo de crculo concntrico e lia radial no petroglifo que estamos a analizar. Nos megalitos irlandeses tamn parecen ser comns lias paralelas (Bello Diguez, 1996: 33). Non coezo ese tipo de lias, pero habera que ver se teen parecido co fusiforme de Pozo Ventura. Esas semellanzas co megalitismo non s as podemos aplicar a Bretaa e Irlanda, senn tamn pennsula. No cadro de motivos dos monumentos megalticos da Pennsula Ibrica, de E. Shee, inclese o motivo de U encaixadas (concretamente tres semicrculos igual que en Pozo Ventura), xunto a outros motivos como os circulares e serpentiformes (Bello Diguez, 1996: 16). Como estamos a ver, o motivo no que estamos a basear case tdalas similitudes o absidado, ou semicrculos encaixados. Figura que tamn est presente na pedra dolmnica de Pola de Allende, en Asturias. Nesa pedra hai un total de 11 motivos dese tipo, xunto a un serpentiforme; 7 estn compostos de tres semicrculos igual que en Pozo Ventura, e os 4 restantes de catro semicrculos. Esta repeticin parece moi significativa. unha decoracin que se vencella tanto a zonas mediterrneas como a Bretaa ou o noroeste peninsular; unha proba mis das relacins que se supoen entre o mediterrneo e o occidente europeo (Escortell Ponsoda, 1982: 18). Pasamos entn a mirar cara o mediterrneo, pero antes monos deter un pouco mis na pennsula. En Portugal, no Alto Alentejo (Palma dos Santos,1994), cocense dous monumentos megalticos cunhas medidas que se asemellan laxe de Pozo Ventura. Un deles o menhir de Bulhoa (Reguengos de Monsaraz), de catro metros de altura e cuns gravados ondulados que, xunto rocha, nos teen parecidos co Pozo Ventura (Santos,1994: 99). Outro a Anta 1 da Herdade de Vale Rodrigo, um enorme bloco tumbado na base do "tumulus" junto entrada da vedaao, serve de referencia a este ben conservado monumento. Mede 470 m. de comprimento e 110 de dimetro mximo sendo considerado, quer como un menir, quer como un marco tumular. Este bloco

representa igualmente algumas "covinhas" e gravuras, dificeis de distinguir: linhas onduladas e uma ferradura (Santos, 1994: 96). Rochas estas que a falta dunha anlise mis profunda do existente en Portugal parece que nos indican certas similitudes. Aqu en Galicia, ademais de se estar a buscar semellanzas dos petroglifos coa arte megaltica (Pea Santos; Rey Garca, 1997), tamn se estn a buscar co mundo das cistas (Fbregas Valcarce; Penedo Romero, 1993). Estes autores analizan certos gravados de cistas con posibles similitudes en gravados rupestres. Un dos petroglifos nos que ven certos parecidos no de Agro das Calzadas (Buriz-Lugo) (Fbregas Valcarce; Penedo Romero, 1993: 106). Nel hai gravados uns reticulados no que basean a sa analoxa, e hai unha forma absidada parecida atopada en Pozo Ventura. Segundo E. Shee (1981: 49-55), o petroglifo Agro das Calzadas ten un paralelismo coa pedra decorada de Ardegaes de guas Santas (Concello de Maia, Portugal); para esta observa unha decoracin con posibles ligazns coa arte megaltica, datable quizais no III milenio a.C. Petroglifo portugus que Fbregas e Penedo (1993: 106) asocian cos gravados das cistas. Hai que recordar que en Poio, na parroquia de Samieira, encntrase un petroglifo con lias en zig-zag e crculos, relacionado tamn mundo das cistas (Fbregas Valcarce; Penedo Romero, 1993: 106); que podemos vencellar espacialmente con Pozo Ventura. Seguindo na pennsula, tamn se estn abrindo novas lias da investigacin que falan das posibles relacins entre a arte esquemtica do interior peninsular e os petroglifos galegos (Fbregas Valcarce; Bradley, 1996). Novamente van se-los motivos en U os que nos dan a pista. Podemos relacionar eses motivos existentes no Pozo Ventura cos semicrculos encaixados que temos na Meseta (Gmez-Barrera, 1992: 352, 361, 364). Motivos que tamn aparecen no dolo de San Bartolom de la Torre (Almagro Gorbea, 1973: 267), cunha disposicin semellante. A travs das figuras meandriformes atopamos semellanzas cos gravados da Illa de Palma. Tema que imos deixar de lado ata que se aclaren as cronoloxas e o contexto, que parecen ser distintos s dos petroglifos galegos (Costas et alii, en Fbregas; Bradley, 1996: 109). Ata aqu sinalamos certas similitudes que son posibles dentro da relativa proximidade, pero agora voume referir mis mediterrneo, concretamente a Italia.

verdade que dicir que existen relacins entre os dous lugares difcil de demostrar, mais quero sinalar certos parecidos que, anda que non indiquen contactos, si nos poden refrescar un pouco as ideas acerca da interpretacin dalgns gravados rupestres; neste caso dalgns motivos do Pozo Ventura. Como dixen mis arriba, os semicrculos encaixados hai autores que os relacionan co mediterrneo ademais de co atlntico. Con ese contexto oriental tamn se relacionan os labirintos (Vzquez Rozas 1997: 59) e a embarcacin do petroglifo Laxe Auga dos Cebros (Alonso Romero, 1995). Mentres, os gravados de paletas vencllanse con Italia (Vzquez Varela, 1990: 110) e a Cabeza de San Pedro de Rebn (Moraa, Pontevedra) parece ter algunhas semellanzas con estatuas menhir de Crcega e Sardea (Bueno Ramrez, 1983: 153). O Pozo Ventura ten unha situacin costeira, na Ra de Pontevedra. Nese contexto tamn estn os coecidos labirintos de Mogor (Marn) e o labirinto de Outeiro do Cribo (Armenteira, Meis). Polo tanto tamn se lle pode supoer Pozo Ventura unha inspiracin fornea. Dese xeito dirixn as mias bsquedas mediterrneo e, anda que onde busquei non atopei semicrculos encaixados, si que encontrei algunhas figuras que me deron que pensar. Foi en Italia onde vin certos motivos, que decoran sobre todo a cermica e o bronce, relacionados con figuras ornitomorfas (Peroni, 1994: 147). Unhas figuras que me teen un gran parecido coa figura do Pozo Ventura da parte superior dereita, que eu chamei pseudolabirntica (Sartal Lorenzo, 1999). Isto fainos pensar na sa posible simboloxa. Esas figuras italianas aparecen no Bronce Recente, pero no Bronce Final cando se estandarizan ligando a sa funcin a contextos funerarios e de prestixio (Damiani, 1992: 91). Outra figura italiana destacable (encadrada no eneoltico), entendida como smbolo vulvar, un tringulo que ten de base o vrtice mis longo e que est dividido por unha lia interna; ademais de estar acompaado de cazoletas interiores e exteriores (Negroni Catacchio et alii, 1992: 374). Este motivo semellante escutiforme inferior do Pozo Ventura, que ademais ten unha cazoleta interior e outras no exterior; algunha delas, igual c figura italiana, no vrtice que fai de base. Outros gravados italianos, semellantes anterior, teen unha lia interior que os divide e que sae exterior por ese vrtice da base; tamn soen estar acompaados de figuras fusiformes que poden ter algunha lia interior (Tunzi Sisto, 1992: 446). O

motivo triangular indicara o sexo feminino, interpretando a sexualidade e a fertilidade, mentres o fusiforme podera representa-la sexualidade masculina; cunha cronoloxa que os parece encadrar no neoltico (Tunzi Sisto, 1992: 448). A forma triangular un dos trazos que se lle atriben s dolos femininos da arte rupestre esquemtica da pennsula Ibrica, xunto rombo e par de crculos (Jord Cerd, 1983: 10). No Pozo Ventura temos figuras semellantes s italianas que sinalamos, e que estn prximas entre si. Se ben, hai que ter en conta que a figura triangular do Pozo Ventura, ademais de ter unha lia interior diferente, parece ter unhas alabardas e unha figuras con forma triangular seu carn; mentres o fusiforme aparece asociado a outras figuras das que lle parece vi-la sa significacin. Cremos que hai que profundizar nese tipo de simboloxa no Pozo Ventura. Iso pdenos traer novas perspectivas sobre o significado e a interpretacin. Sen olvidar que en Galicia temos certos escutiformes con lia interior, que tamn sae polo vrtice inferior (Costas Goberna; Novoa lvarez: 1993: 170), e que poderiamos asociar a ese gravado triangular do Pozo Ventura. Son estas unhas consideracins nas que anda hai que profundizar, pero que non quera deixar de sinalar. Deixando agora ese petroglifo, imos comentar algo do Outeiro da Choqueira; a 70 metros suroeste do Pozo Ventura. Ten forma de media la, de 1,50 metros de longo por 65 cms. na parte mis ancha, a central. O grosor de 20 cms. Est situado no outeiro que d nome petroglifo, onde abunda o granito de gran groso, e no que destacan sobre a superficie uns bloques granticos de gran fino semellante petroglifo que estamos a sinalar. Non parece ser ese o seu lugar de orixe. igual c Pozo Ventura parece estar pousado, e pode ser facilmente transportable polas sas escasas dimensins. Ten os gravados moi erosionados, por momentos case imperceptibles, e de formas xeomtricas. Non nos destacou pola forma dos gravados senn pola forma da rocha, e polo feito de que aparece gravado na parte superior con continuacin polo lateral recto. Por esta-la rocha en superficie pdese emparentar co petroglifo Pedra da Bouza. Anda que este podera interpretarse como resto dun tmulo; recordando s rochas dos monumentos megalticos das Illas Britnicas (Costas Goberna et alii: 1994-95: 62). Xa para rematar, e como conclusin, dicir que no Pozo Ventura anda nos queda moito por analizar. Tanto en conxunto como en motivos individuais; moitos dos cales

anda non sabemos como identificalos. O Pozo Ventura mostrounos que temos moito por saber dos gravados rupestres, e advrtenos de que se deben prospectar esas zonas nas que hoxe ou man se farn diversas construccins; como o caso das Ras Baixas. O que pode supoe-la desaparicin de informacin arqueolxica. As semellanzas e comparacins que fixemos neste artigo realizmolas a partir da orde e barroquismo que nos parece te-lo Pozo Ventura; xunto a determinados motivos que identificamos noutros lugares. Hai gravados do Pozo Ventura que non tratamos de xeito singular. Os motivos, independentemente do contexto da rocha na que se inscriben, levronnos mundo das relacins, pero iso non quere dicir que houbera uns contactos moi directos. Hai que ser cautos hora de establecer relacins directas. Os motivos que mostramos poden ser froito de mentalidades semellantes; as existentes nesa poca para o occidente europeo. De feito, as comparacins que fixemos levronnos a lugares moi dispares; o que pode indicar que collendo motivos individuais non difcil atopar semellanas noutros lugares. Non que todo se deba a converxencias, debido a unhas mentalidades semellantes, e que non haxa contactos, que si os debeu de haber. As fronteiras non son estrictas. Hai que ve-los contextos en que aparecen os motivos e a complexidade dos mesmos; non o mesmo facer un crculo ca un laberinto, comparar motivos illados do seu contexto ou motivos contextualizados, etc. E deste xeito poder saber se certos motivos, como os semicrculos encaixados, teen un significado concreto (dolo, etc.) ou, pola contra, moi variable. Por outra banda, verdade que hai unha arte mis tpica do megalitismo e das cistas e outra mis tpica dos gravados aire libre; e tamn diferencias rexionais. Pero iso non quere dicir que sexan contextos pechados. Pode haber certos motivos que, anda sendo mis abundantes nun contexto, tamn poden aparecer noutros. Son mundos diferentes; que non quere dicir que todo sexa diferente. As peculiaridades que citamos do Pozo Ventura respecto do Grupo Galaico, son semellantes s expostas por outros autores para o Coto de Barcelos (Costas Goberna; Pereira Garca: 1996-97: 83); e nas que se poden inclur outros petroglifos como Montecelo VIII e XX (Aparicio Casado, 1989: 105, 113), ou outros. Isto tal vez nos est a indica-la existencia dun subgrupo dentro do grupo xeomtrico da arte rupestre

galaica. Que vira caracterizado polo maior barroquismo e cantidade de motivos, entre outras caractersticas. Logo do visto, sera interesante facer unha reflexin sobre o significado e interpretacin dos motivos galaicos a travs do que nos pode suxeri-lo existente na arte prehistrica doutras rexins europeas. Esperemos que o descubrimento destes petroglifos non signifique o comezo do seu final, como outras veces ten pasado. Se ben necesario descubrir, tamn o protexer e coidar.

Imaxes do petroglifo Pozo Ventura en Youtube: http://www.youtube.com/watch?v=KLlIxSiybFc

Bibliografa
ALMAGRO GORBEA, M.J. (1973): Los dolos del Bronce I Hispano. Bibliotheca Praehistorica Hispana, Vol. XII. Madrid. ALONSO ROMERO, F. (1995): La embarcacin del petroglifo Laxe Auga dos cebros (Pedornes, Santa Mara de Oia, Pontevedra), Actas del XXII Congreso Nacional de Arqueologa, V.II. (Vigo, 1993), pp. 137-145. APARICIO CASADO, B. (1989): Arqueologa y Antropologa de la margen derecha de la Ra de Pontevedra. Diputacin provincial de Pontevedra. Vigo. BELLO DIGUEZ, J.M. (1996): Grabados y pinturas en el mundo Megaltico Atlntico y Europeo, en Costas Goberna, F.; Hidalgo Cuarro, J.M. (coord.): Los motivos geomtricos en los grabados rupestres prehistricos del continente europeo. Asociacin arqueolgica viguesa. Serie arqueolgica divulgativa, n 2, Vigo, pp. 11-53 BELTRN, A. (1995): El arte rupestre del noroeste espaol y las corrientes culturales entre el Atlntico, la Meseta y el Mediterrneo, Revista de Guimaraes, vol. 105, pp.173-202 BRADLEY, R. (1996): El arte rupestre prehistrico de Gran Bretaa e Irlanda, Costas Goberna,,F.; Hidalgo Cuarro, J.M. (coord.): Los motivos geomtricos en los grabados rupestres prehistricos del continente europeo. Asociacin arqueolgica viguesa. Serie arqueolgica divulgativa, n 2, Vigo, pp. 55-82. BRADLEY, R.; FBREGAS VALCARCE, R. (1996): Petroglifos gallegos y arte esquemtico: una propuesta de trabajo, en Querol, M ngeles; Chapa, Teresa (ed.): Complutum Extra 6 (II).

Homenaje al profesor Manuel Fernndez-Miranda. Servicio de Publicaciones. Universidad Complutense, pp. 103-110. BUENO RAMREZ, P. (1983): Estatuas-menhir y armas en el norte de la Pennsula Ibrica, Zephyrus, XXXVI, pp. 153-157. BUENO RAMREZ, P.; BALBN BEHRMANN, R. (1997): Ambiente funerario en la sociedad megaltica ibrica: arte megaltico peninsular, en Rodriguez Casal, Antn A. (ed.) : O neoltico atlntico e as orixes do Megalitismo. Actas do Coloquio Internacional (Santiago de Compostela, 1-6 de abril de 1996), pp. 693-718. COSTAS GOBERNA, F.J.; NOVOA LVAREZ, P., (1993): Los grabados rupestres de Galicia. Monografas. Museu Arqueolxico e Histrico da Corua. COSTAS GOBERNA, F.J.; HIDALGO CUARRO, J.M.; VEIGA GONZLEZ, A.; TABOADA TBOAS, A. (1994-95): La piedra con grabados de "Pedra da Bouza" en Boiro (A Corua), Castrelos, 7-8, pp. 61-65. COSTAS GOBERNA, F.J.; PEREIRA GARCA, E. (1996-97): El petroglifo del Coto de Barcelos (Oia; Pontevedra), Castrelos, 9-10, pp. 81-90. DAMIANI, Isabella (1992): Elementi figurativi nellartigianato della tarda et del Bronzo, en Atti della XXVIII riunione secientifica. Larte in Italia dal Paleolitico allet del Bronzo. Firenze, 2022 novembre 1989, in memoria di Paolo Graziosi, pp. 81-94. ESCORTELL PONSADA, M. (1982): Catlogo de las Edades de los metales del Museo Arqueolgico de Oviedo. FBREGAS VALCARCE, R.; PENEDO ROMERO, R. (1995): Cistas decoradas y petroglifos: una revisin, Actas del XXII Congreso Nacional de Arqueologa, V.II. (Vigo, 1993) pp. 105-110. GMEZ-BARRERA, J.A. (1992): Grabados rupestres postpaleolticos del Alto Duero. Junta de Castilla y Len. JORD CERD, F. (1983): Introduccin a los problemas del arte esquemtico de la Pennsula Ibrica, Zephyrus XXXVI. Universidad de Salamanca, pp. 7-12. LE ROUX, Ch (1997): Lart mgalithique armorican: pour les vivants, pour les morts, pour les esprits? (autour du cas particular de Gavrinis), en Rodriguez Casal, Antn A. (ed.) : O neoltico atlntico e as orixes do Megalitismo. Actas do Coloquio Internacional (Santiago de Compostela, 1-6 de abril de 1996), pp.763-778. LHELGOUACH, J. (1965): Les sepultures mgalithiques en Armorique (dolmens couloir et altees couverts). Rennes. NEGRONI CATACCHIO, N.; PRIULI, A. (1992): I rinvenenti di Pianvalle (Como) nel quadro dellarte rupestre del territorio comasco, en Atti della XXVIII riunione secientifica. Larte in Italia dal Paleolitico allet del Bronzo. Firenze, 20-22 novembre 1989, in memoria di Paolo Graziosi, pp. 371-383.

10

PALMA, A. dos Santos (1994): Monumentos megalticos do Alto Alentejo. Guas arqueolgicas de Portugal. Lisboa. Ed. Fondo. PATIO GMEZ, R. (1982): La estacin de grabados rupestres de A Pedreira-Ventosela (Redondela), El Museo de Pontevedra XXXVI, in Memorian Alfredo Garca Aln, pp. 197-218. PEA SANTOS, A. de la; REY GARCA, J.M. (1997): Sobre las posibles relaciones entre el arte parietal megaltico y los grabados rupestres galaico, en Rodriguez Casal, Antn A. (ed.) : O neoltico atlntico e as orixes do Megalitismo. Actas do Coloquio Internacional (Santiago de Compostela, 1-6 de abril de 1996), pp.829-838. PEA SANTOS, A. de la; REY GARCA, J.M. (1998): Perspectivas actuales de la investigacin del arte rupestre galaico, Fbregas Valcarce (ed.): A Idade de Bronce en Galicia: novas perspectivas. Cadernos do seminario de Sargadelos 77. A Corua. Edicins do Castro, pp. 221241. PEA SANTOS, A. de la; COSTAS GOBERNA, F.J.; HIDALGO CUARRO, J.M., (1996): Los motivos geomtricos en el grupo galaico de Arte prehistrico, en Costas Goberna,,F.; Hidalgo Cuarro, J.M. (coord.): Los motivos geomtricos en los grabados rupestres prehistricos del continente europeo. Asociacin arqueolgica viguesa. Serie arqueolgica divulgativa, n 2, Vigo, pp. 83-130. PERONI, Renato (1994): Introduzione alla protostoria italiana. Editori Laterza. SARTAL LORENZO, M.A. (1999a): O petroglifo Pozo Ventura (Poio, Pontevedra), Gallaecia, 18, pp.119-135. SARTAL LORENZO, M.A. (1999b): Prospeccin arqueolxica no lugar de Liares. Estudio dun novo petroglifo e prospeccin do seu contorno inmediato no concello de Poio (Pontevedra). Memoria depositada na Direccin Xeral de Patrimonio da Consellera de Cultura e Comunicacin Social da Xunta de Galicia, e tamn no Museo de Pontevedra, onde se pode consultar. SHEE TWOHIG, E. (1981): A pedra decorada de Ardagaes de guas Santas (Concelho de Maia), Arqueologia 3, pp. 49-55. TUNZI SISTO, A.M. (1992): Nuovi dati sullarte parietale del Gargano, en Atti della XXVIII riunione secientifica. Larte in Italia dal Paleolitico allet del Bronzo. Firenze, 20-22 novembre 1989, in memoria di Paolo Graziosi, pp. 441-453. VAN BERG, P. (1997): Arts gomtriques et societs dans le Megalithisme atlantique, en Rodriguez Casal, Antn A. (ed.) : O neoltico atlntico e as orixes do Megalitismo. Actas do Coloquio Internacional (Santiago de Compostela, 1-6 de abril de 1996), pp.739-761. VZQUEZ ROZAS, R. (1997): Petroglifos de las Ras Baixas gallegas. Anlisis artstico de un arte prehistrico. Deputacin Provincial de Pontevedra. Vigo. VZQUEZ VARELA, J.M. (1990): Petroglifos de Galicia. Biblioteca de divulgacin, serie Galicia n 3. Universidade de Santiago de Compostela.

11

Fig. 1.- Lousas de Gavrinis

Fig. 2.- Detalle da decoracin do monumento de Newgrange

Fig. 3.- Gravados de Knowth, Irlanda.

Fig. 4.- Catro dos motivos que aparecen nos monumentos megalticos de Irlanda

Fig. 5.- Motivo presente en monumentos megalticos da pennsula Ibrica

12

Fig. 6.- Escutiformes do Grupo Galaico de Arte Rupestre

Fig. 7.- Pedra dolmnica de Pola de Allende, Asturias

Fig. 8.- Menhir de Bulhoa, Portugal

Fig. 9.- Petroglifo de Agro das Calzadas, Buriz, Lugo.

Fig. 10.- Anta 1 da Herdade de Vale Rodrigo, Portugal

13

Fig. 11.- Fusiformes e motivos triangulares, Italia.

Fig. 12.- Figuras ornitomorfas, Italia

Fig. 13.- dolo de San Bartolom de la Torre, Huelva.

Fig. 14.- Smbolo vulviforme, Italia

14

Fig. 15.- Petroglifo Pozo Ventura con luz artificial

Fig. 16.- Calco do petroglifo Pozo Ventura.

Fig. 17.- Petroglifo Outeiro da Choqueira con luz artificial

Fig. 18.- Calco do petroglifo Outeiro da Choqueira

15