AFD XLIX (2008), say II, s.

77-102

nsana Manevi-Psikolojik Yaklam*

ZNUR ZDOAN Do. Dr., Ankara . lahiyat Fakltesi e-posta: mutluluguseciyorum@yahoo.com

abstract Psychological And Spiritual Approach to the Human Being. The sacred hadith The man who knows himself knows his God has a great effect on establishment and development psychology of religion in our country. The aim of this study is to synthesize the human understanding of theological discipline, Anatolian culture and psychology . This study also aims to help ourselves gain a sort of self awareness. The main question of this study can be expressed as what kind of an existence human has (what kind of a creature human is ?) As an expantion of this topic, following questions will be answered in this study: 1.How does the Creator describe human in Quran? 2.How does The Prophet Muhammed describe human? 4.How does Anatolian culture describe human ? 5.How does science of psychology describe human? The psychology is a science in which the psyche-nefs is investigated. For many years, transpersonal dimension and ultra-self nature of human have been neglected by psychology. For that reason, we can say that the main mission of psychology of religion is to accomplish a more holistic understanding of human by takeing the transperonel dimension of human into consideration in the attempts to describe a human nature). key words Understanding of Human Being; Spiritual, Psychological, cultural philosophical approach

GR Din Psikolojisi biliminin lkemizde kurulmas ve gelimesinde Kendini Bilen Rabbini Bilir kutsi hadisi etkili olmutur. Bu almann amac ilahi retinin, Anadolu kltrnn, felsefenin ve psikoloji biliminin insana bak* Bu alma 2008-2009 retim yl Yksek Lisans ve Doktora rencileriyle birlikte gerekletirilen aratrmann rndr.

78

AFD XLIX (2008), say II

n sentezlemek ve bylece kendimizi tanmaya yardmc olmaktr. almada ana soru insan nasl bir varlktr eklinde ifade edilebilir. Bu sorunun alm olarak aratrmada u sorulara cevap aranacaktr: 1. Yaratan Kuran Kerim de insan nasl anlatyor? 2. Hz. Muhammed insan nasl anlatyor? 3. Anadolu kltr insan nasl anlatyor? 4. Psikoloji bilimi insan nasl anlatyor?

A. nsan Kelimesinin Szlk Anlam nsan; -n-s kknden gelen ve temiz, sempatik, ho, gzel, vefakar, gerek dost, ekin ekilmedik yer, almak, uyum salamak anlamlarna gelmektedir.1 Deri, kabuk gibi anlamlara gelen beer, tek ya da ok, kadn ya da erkek insan trn ifde etmektedir.2 Ayn kkten treyen br kelimesi ise mjde anlamna gelmektedir.3 B. nsan Doas: Yaratl Olarak nsan Kuran- Kerime gre insan Allahn yeryzndeki halifesidir4, dolaysyla btn varlklara ve yeryzne kar sorumludur. Her insan dierlerinden farkldr ve kendine zg zellikleri bakmndan da tekdir. Hibir insan dierinin ayn deildir.5 nsan dier varlklara nazaran mkemmel bir yaradla sahiptir. Allahn sfatlarndan yansmalar tamaktadr. Varlk lemi iinde Allahn isimlerinin tecelli ettii biricik varlk insandr. Kuranda insann ilah bir ynnn bulunduunu vurgulayan ayetler olduu gibi, eksikliini, yetersizliini, isyankrln, nankrln, zayfln vs. vurgulayan ayetler de vardr. nsan evren ierisindeki erefli bir konuma sahip fakat Allaha kar sonsuz kuldur. nsana yklenen grevi; yani yeryznde ahlaka dayal bir sosyal dzen kurma grevini Kuran emanet olarak ifade etmitir.6 Bu grevi Allah, gklere ve dalara teklif ettii halde, bunun yknden ekinerek kabul etmemi, ama insan kabul etmitir. nsann yklendii bu emaneti anlaml klan hrriyeti, onun olumlu ve olumsuz glerle (yetenekler ve zaaflar) donatl1 lhan Kutluer, slam Ansiklopedisi, nsan Md, TDV yay.cilt.22: Sar, Mevlt, Mevarid, `insan` md, 2 ngilizce varolmak anlamna gelen existance kelimesi kabuundan soyunmak anlamna gelmektedir. 3 Ibn Manzur, Lisan-ul- Arab, I/ s. 147. 4 Bakara 2/30 5 sra 17/84 6 Ahzab 33/ 72. bkz. Fazlur Rahman, Ana Konularyla Kuran, Ankara Okulu Yay.Ankara 2007, s. 51.

nsana Manev-Psikolojik Yaklam

79

m olmasnn sonucudur. nsanda bu iki zt kutbun potansiyel olarak i ie bulunmas7 onun yeryzndeki serveni asndan kanlmazdr. Bu iki ynden hangisini seecei tamamen kendisine kalmtr. lahi ynlendirme bu noktada sadece yol gsterme dzeyindedir.8 nsan asli tabiatn Allahn yaratt ekilde salam korur. Bu ftrat deitirilemez ama geici olarak dzeni bozulabilir.9 Tvbe bu temel anlaya dayaldr. nsan hata yapabilir ama tvbeyle asli yaratlna, doasna zne dner. Bu z yap hep varolur.10 Fromm a gre, insann yrei katlaabilir, ama hibir zaman insanlk d olamaz. Her zaman insan yrei olarak kalr. Hepimiz insan olarak domakla belirlenmiizdir; bu yzden de sonu gelmeyen semeler yapmak greviyle ykmlyzdr.11 nsan, Allahn en gzel biimde yaratt12, stn kld13 melekleri ona secde ettirdii14, ilim sahibi olabilecek kapasiteyle donatt15, kainat hizmetine sunduu16 bir varlktr. Allah, insana ruhunu flediini17 buyurmaktadr. Buradaki ruh kelimesi nefs deildir. Aslnda insanda hayat zellii tayan ve dnce, sevgi gibi insandaki zelliklerin merkezi olan Ruh tur. Nitekim bu ruhun mahiyeti sorulduunda ruh Rabbimin ermindendir. Size onun hakknda ok az bilgi verilmitir18 diye cevap verilmektedir. Bektai literatrnde ruh, nefes ve uur anlamlarna da gelmektedir. Bu nedenle, Ona ruhumdan fledim cmlesinin bir yorumu da, Onu Tanrsal uura eritirdim olarak alnr. Bu nedenledir ki insan uurlu bir varlktr.19 ems suresi 1-7 ayetlerinde insann doas yle anlatlmaktadr: Gnee ve kuluk vaktindeki aydnlna, gnei takip ettiinde aya, karanl giderdiinde gndze, varlklar rttnde geceye, gkyzne ve onu bina edene, yere ve onu dzlk yapana, nefse ve onu dzgn biimde ekillendirene, sonra ona ktlk duygusunu da, saknp iyi olmay da
7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 ems /7-9. nsan 76/ 2-3. Rum 30/30. Muhammed Fuat Abdulbaki, El-Mucemul Mufehras li El Fazl Kuran, nsan ve Nass madeleri, Darul marife-Beyrut-Lbnan, 1991. Erich Fromm, Sevginin ve iddetin Kayna, 6. Basm, Payel Yaynevi, stanbul, 1994, s. 140. Tin 95/4. sra 17/62 ,70. Sad 38/72, Araf 7/11. Bakara 2/31. Bakara 2/29. Hicr 15/29. sra, 17/85. BelksTemren, Bektailiin Eitsel ve Kltrel Boyutu, Ankara, 1994, s. 153.

80

AFD XLIX (2008), say II

ilham edene yemin ederim ki, nefsini ktlklerden arndran kurtulua ermi, onu ktlklere daldran da ziyan etmitir. Mevdudiye gre; gne ve ay, gece ve gndz, yeryz ve gkyznn birbirinden farkl ve birbirine zt olmas gibi iyilik ile ktlk de birbirinden farkldr. Allah insana ftr bir ilham araclyla, uuraltnda bile olsa iyi ile kt arasndaki fark anlayabilecek, doru ve yanl, hayr ve erri birbirinden ayrt edebilme hissini vermitir. nsann gelecei Allahn ona verdii irade ve karar kullanarak iyi ya da kt eilimlerden hangisini glendirip, hangisinden arnacana baldr; Eer iyilik eilimlerini glendirir, beslerse ve kt eilimlerden de nefsini temizlerse o zaman felah huzuru bulacaktr. Bunun tersine eer nefsinin iyilik eilimlerini bastrrsa, ktlk eilimlerini ise serbest brakr ve glendirirse hsrana, baarszla urayacaktr. Fazlur Rahman ve Muhammed Esed nefs teriminin, benlik, kiilik ve insann ynelimleri olarak tercme edilebileceini sylemektedirler.20 slm filozoflarndan Kind ise nefs kavramn yle deerlendirir: Nefs basit, erefli ve yetkindir; deeri byktr. Gne nn gneten gelmesi gibi onun cevheri de Yaratcdan gelmektedir. Yapsnn erefli oluundan ve bedende aa kan arzu ve fke glerine zt bir karaktere sahip bulunuundan anlald zere bu nefs, cisimden bamsz, ona aykr; cevheri de ilh ve rhndir. nk fke gc bazen insan tahrik ederek ok kt iler yapmaya sevkeder; fakat nefs ona kar koyar ve fkenin yapmak istediine engel olur veya tpk svarinin sert bal at dizginle zaptettii gibi, o da insann kin ve intikam duygusuna kaplmasn nler.21 bn Sina ya gre nefs; ruh ve beden birlikteliinden doduu iin, hayvan nefs ve rasyonel nefs olarak kendini gstermektedir. Nefsin mutluluu bu ynlerden hangisini tercih edip, ibirlii yaptna baldr. Nefsin her iki yn kendine ait kuvvet ve kabiliyetlere sahiptir. Hayvan nefsin kabiliyetleri, motive edicilik ve alglayclktr. Motive edici olan arzuya dnktr, ehvete ve fkeye dnk iki alt kabiliyete sahiptir.22 Rasyonel nefsin kabiliyetleri, eyleme ynlendirici ve biliseldir. Bu pratik akldr, insann maharetlerinin ve sanatlarnn ortaya kmasna kaynaklk etmektedir.23
20 Fazlurrahman, a.g.e., s. 50. 21 Kind, Resail-il Kind el-Felsefiyye, (tah. Muhammed Abdl Hdi Ebu Rde), Drul Fikril Arab, Msr 1950, s. 271. 22 bn Sina, Kitbu if, Kahire, 1975, s. 33; Kitbn Nect, Beyrut, 1985, s. 197-198. 23 Muhammed Nakip Attas, slmda Mutluluun Anlam ve Tecrbesi, ev. aban Ali Dzgn, Kelam Aratrrmalar Dergisi, C. 5, S. 2, s. 95-112.

nsana Manev-Psikolojik Yaklam

81

Elmall Hamdi Yazr ayetteki nefse ve ona bir dzen iinde biim verene ifadesini yle yorumlamaktadr; insana akl, dnce ve mantk, hayal gc, hafza, temyiz gc, karar verme gc, irade kuvveti ve dier pek ok kuvvetler balanmtr. Bu gleriyle insan dnyada i yapmaya muktedirdir. O Ezel Yaratc ki: nsanla byk bir kabiliyet vermi onu nice olgunluklar elde etmee kabiliyetli klmtr. Dzenleme ifadesi, insanlarn kt yaratlmad, iyi ftrat-doa zere yaratldn da gstermektedir. Yapsnda hibir erilik ve eksiklik braklmamtr ki doru yola gitmesine engel olsun. Ayn konu Rum suresinde yle belirtilmitir: Sen yzn Allaha, birleyici olarak doruca dine evir. Allahn ftrat kanununa ki, insanlar ona gre yaratmtr. Allahn yaratmas deitirilemez. te doru din odur. Fakat insanlarn ou bilmezler.24 Sonra ona fcurunu ve takvay ilham edene andolsun. Ayette ilham ettik ifadesi gemektedir. Vahidi ye gre ilham, Yce Allahn, kulunun kalbine bireyi drmesi, koymas demektir. Allah, kulunun kalbine birey drdnde ise, onu ondan ayrlmaz hale getirir. FCR, haktan sapmak, hak yolu yarp dzeninden karak ktlk ve isyana dmektir; zina etmek, yalan sylemek, edepsizlik etmek anlamnda kullanlr. TAKVA fcurun zdd olarak, erdemli olmann, Allahn korumas altnda fenalktan saknmann ismidir. Denize baktmzda incilerle talar bir aradadr diyerek nl dnr Mevlana insann i dnyasndaki bu iki boyuta dikkat ekmektedir. Ona gre insan byk bir alemdir ve iinde her ey yazldr. Fakat karanlklar ve perdeler brakmaz ki iindeki ilmi okuyabilsin. Bu perdeler ve karanlklar, dnyadaki trl trl meguliyetler insann dnya ilerinde ald eitli tedbirleri ve gnln sonsuz arzulardr. nsan konuan bir hayvandr, derler. u halde o iki eyden mteekkildir. Bu Dnyada onun hayvanlk tarafnn gdas arzulardr. znn, yani insanlk tarafnn gdas ise bilgi, hikmet ve Tanrnn cemlidir.25 nsann ftrat bu iki boyuta ainadr. Yaratcs ona doutan iyi ve kty ayrdetme yetenei vermitir. Ayn nokta farkl surelerde yle ifade edilmitir: Biz ona hayr ve er olmak zere iki yol gsterdik26. Biz ona yolu gsterdik. Ya kredici veya nankr olur.. Ve gerekten biz ona yolunu gsterdik. O ya kredicidir ya inkar edicidir27.
24 25 26 27 Rum 30/30. Mevlana, Fhi Mfih: 78-79, sadeletiren: Abdlbaki Glparl, Ata Yay., stanbul 2007. Beled 9/10. nsan 76/3.

82

AFD XLIX (2008), say II

Muhammed Esed e gre, insann hem stn ruh mertebelere ykselme hem de ak ahlak zaaflar gsterebilme zelliine ayn lde sahip olduu gerei, insan tabiatnn temel bir karakteristiidir. En derin anlamyla, insann kt/yanl davranabilme zellii, onun doru davranma yeteneinin bir eidir: Bylece insan ahlak olarak irade sahibi klan, temelde var olan bu eilim kutupluluudur. Yunus Emre Risaletn Nushiyye,28adl eserinde insana toprak, su ve candan gelen huy ve eilimleri gelitirmeyi, ate ve yelden gelen kt huylarn terk etmeyi tavsiye etmekte ve bunlardan akln yardm ile kurtulabileceini sylemektedir. Yunus, insan gnln byk bir lkeye benzeterek, buray ele geirmeye alan tamah-kanaat, tekebbr-tevazu, fke-sabr, cimrilikcmertlik, gybet-doruluk gibi soyut kavramlar arasndaki mcadeleyi, dier tasavvufi eserlerde de sk rastland zere, tehis ve intak sanatlaryla somutlatrarak anlatmaya almtr. Bu da destan balkl blmlerin her birinde benzer bir yap ierisinde verilmitir. Bir tarafta eytani (nefs), dier tarafta rahman (ruh) sultannn ordular ve bunlara yol gsteren adaletli, ulu bir sultan olarak anlatlan akl vardr. Yunus, her blmde nce ktlk ierisindeki insann perian halini anlatarak, onu Akln huzuruna kartr. Akl da ona, doru yolu gsterir ve iyilik ordusu, kty, gnl lkesinden kartr. Yunus, burada insann kendisini aarak dtan ie; yani nefsinden ruhuna nasl dneceini gsterir. Bu da zorlu bir mcadeleyi gerektirir. Bu sebeple tasavvufta nefse kar yaplan mcadele "cihad- ekber" (en byk sava) olarak kabul edilmitir. Yunus fcur kavramn nefs kavramyla, takva kavramn da ruh kavramyla ifade etmektedir. Onun anlatmaya alt nefs-ruh mcadelesi, modern psikolojide i ben-d ben eklinde ortaya konulmutur. nsana dnmek, insanda baka insanlarla, kainatla ve tanr ile birleen bir i ben kefetmek, ruhun yceliine ve ebediliine ykselmek fikirleri Sokrattan Pascal ve Bergsona Heidegger, Jaspers, Jung, Rogers, Maslow ve Fromma kadar ruhu ve varoluu birok batl filozof ve psikologlarn temel dnceleridir. nsann iindeki bitmek bilmeyen arayn anlam sorgulandnda, Viyana eitimli bir psikiyatrist H.Kohut, insann kiilik geliiminin birbirine paralel iki ynden ele alnabilineceini savundu. Freud ben-ego ynn aratrm ve yapsal teorisini oluturmutu. Bununla birlikte, Winnicott, Jung, Hartmann gibi aratrmaclar insan, benlik (self) asndan anlamaya almlard. Kohut bu alanda almalara devam ederek, benlik psikolojisi/
28 Yunus Emrenin Divanndan sonra ikinci byk eseridir. t haberi veren kitap anlamna gelen bu eser mesnevi biiminde yazlmtr.

nsana Manev-Psikolojik Yaklam

83

self psychoIogynin temellerini att.29 Kohut'a gre benlik, temel gereklik duygusunu veren; ama, anlam, arzu, ihtiras, emel ve idealleri oluturan bir yapya sahiptir. Kohut, benliin merkezinde dinamik bir ekirdek alan olduunu fark eder ve buray ekirdek benlik (nuclear self) diye tanmlar. Bu ekirdek, iki kutuplu bir sretir. Bir kutbunda temel arzular (basic ambions), dier kutbunda ise temel idealler ve emeller yer alr. Bu iki kutup arasnda bir gerilim sz konusudur ve insan emellerine ulaarak bu gerilimi amaya abalar.30 Jeffers yaad doruk deneyim sonucunda benliinde iki boyut olduunu kefetmitir: Bunu yle ifade etmektedir: Her birimizin iinde sevgi, koruma, sezgi, g, deer bilme, nee, mutluluk ve minnettarlk gibi ilahi deerlerin kayna olan bir yerin bulunduunu dnyorum. Pek oumuz benliimizin manevi blm olan st benlie giden yolu aratrmak konusunda direniyoruz. Psikolog Abraham Maslow 196Ol yllarda salkl insanlar incelemi ve bunlardan pek ounun, korku ve ayrlk duygularnn ortadan kaybolduu bu tr mistik deneyimler; korkuyla kark hayranlk ve ok youn sevin anlar yaam olduklarn saptamtr. Sz konusu kiiler, evrenle bir olma heyecann yaadklarn ifade etmilerdir. Maslow, bu tr doruk deneyimleri, her bireyin istese de yaayamadn belirtiyor. Bu tr tecrbeler bir anda yaanveriyorlar.31 nsanlar olaylar ve kontrol etme ihtiyacmz alt benlikten kaynaklanmaktadr. Alt benlik32 dnyasnda, karmza kan sorunlarla mcadele etme gcne sahip olmadmz dndmzden, gelecek her zaman korku vericidir. Bu nedenle, alt benlik bir garantiye ihtiya duyar. Ancak d dnyada garanti yoktur. st benlik seviyesine sradmzda, aradmz gvenceyi bulmann byk rahatl iinde oluruz. Bu gvence; Hayat karma ne karmaya karar verirse versin, onunla baa kabilirim anlaydr. st benliimiz srekli olarak bizim iin en hayrl olan yolu izlememiz iin bize deerli mesajlar yollamaktadr. Bu noktada sezgisel akl nem- kazanmaktadr. Bize mantksal dnme retilmitir; sezgisel deil. Mantk, gndelik varoluumuzda bize yol gsterir. Ama mantkl dnme ok snrldr. Beynimizin sadece bir parasn kullanr. Sezgisel dnmeyi mantksal dnmeye eklediimizde, hayat gl bir ekilde yaamak konusundaki doal
29 Peter J. Gorday, The self Psychology of Heinz Khout: What s It All Abauth Psychology, Pastoral Psychology, Vol 48, No 6, 2000, s. 446. 30 Mustafa Merter, Dokuz yz Katl nsan, 2. Bask, stanbul, 2006, s. 67, 123. 31 Abraham Maslow, Dinler Deerler ve Doruk Deneyimler, ev. Koray Snmez, 1. Basm, Kural D Yay., stanbul, 1996. 32 Alt benlii Assagioli alt kiilik, Jung un persona kavramyla ifade etmitir.

84

AFD XLIX (2008), say II

kabiliyetimizi ok nemli lde geniletiriz. Sandmzdan ok daha fazla bilgelik ve rehberliin kendi iimizde var olduunu fark ederiz. Mantksal akl, fiziksel dzeydeki retilerin resmini izer; sezgisel akl manevi dzeydeki retilerin resmini izer. kisi birletirildiinde, gelecee doru bize yol gsteren kaynaklarmz snrszlar. Alt benliin egemenlii altna giren akl, nmze kan byk frsatlar grmekten acizdir. Dolaysyla, iimizde ok daha byk bir gre sahip olan bir paramzla, st benliimizle balant kurmamz ok nemlidir. Jung ekolnden uzman Robert Johnson, tkenmeyen enerji akmna diyonik enerji adn vermi. Johnson bu enerjiyi hepimizin iinden geen ve bizleri cennet ve yeryzyle birletiren yaam gc olarak tanmlyor. Aratrmacya gre, benliimizin iindeki doal ve salkl diyonik deerin ortaya kmasna izin vermediimiz takdirde, bunu telafi etmek iin bize heyecan verebilecek birok yola bavuruluyor. Bu durum toplumda uyuturucu, alkol ve yiyecee olan bamll; cinayetleri; iddeti aklamakta. Bu olumsuz bamllklar, diyonik enerjinin ters tepmesi olarak deerlendirilebilir. Bu bamllklar, iimizde doutan bulunan neeyle temasmz kaybetmemiz sonucunda oluan bir boluu doldurmakta. Johnson bu bamllklar manevi arayn olumsuz yn olarak nitelemekte. Johnson yle diyor: Ruhumuzu sevinle doldurmak istiyoruz; bizi kuatm olan kronik ve kemirici boluu hibir zaman dolduramayan ok ksa bir fiziksel heyecan yayoruz. Bamllklarmzn byk bir blm, neemizin kaynann yer ald benliimizin derinliklerine ulaamamaktan ve bu neeyi gndelik yaantmzn dansna tayamamaktan kaynaklanmakta. Umutsuzluk iinde, kendi kendimizi tahrip etmemize yol asa dahi, ne ekilde olursa olsun geici arelerin peine dmekteyiz.33 nsann Kuran da vurgulanan fcur kavramnn alm olarak da nitelendirebileceimiz olumsuz zellikleri yle zetlenebilir: 1. Acelecidir. nsan aceleci olarak yaratlmtr. Size ayetlerimi gstereceim, bunu Benden acele istemeyin34. 2. Acizdir. Bunun zerine kardeini ldrmekte nefsine uydu ve onu ldrd de hsrana urayanlardan oldu. Sonra Allah; kardeinin lsn nasl gmeceini gstermek iin, ona yeri eeleyen bir karga gsterdi. Yazklar olsun bana, bu karga gibi bile olmaktan aciz kaldm da kardeimin lsn rtemedim, dedi. Pimanlk duyanlardan oldu.35
33 Robert A. Johnson, Ecstasy: Unde.rstand.ing the Psychology of Joy, Harper, San Francisco, 1987, s. 7-11. 34 Enbiya 21/37. 35 Maide 5/30-31.

nsana Manev-Psikolojik Yaklam

85

3. Cimridir. De ki: Rabbimin rahmet hazinelerine siz sahip olsaydnz, tkenir korkusuyla yine de cimrilik ederdiniz. Zaten insanlar pek cimridir36. 4. Az kreden bir varlktr. Dorusu biz sizi yeryzne yerletirdik ve orada size geim vastalar verdik. Ne kadar da az krediyorsunuz37. 5. Hrsldr. Gerekten insan; hrsna dkn yaratlmtr. Kendisine ktlk dokundu mu szlanr. Kendisine hayr dokundu mu cimrilik eder.38 Onu imtihan edip rzkn daralttnda ise Rabbim beni nemsemedi der. Hayr hayr dorusu siz yetme ikram etmiyorsunuz. Birbirinizi yoksulu doyurmaya tevik etmiyorsunuz. Size kalan miras hak gzetmeden yiyorsunuz. Mal da bir yma tutkusu ve hrsyla seviyorsunuz.39 6. Zor gnlerde karamsar olur, nimet verilince yz evirir. nsana nimet verdiimiz zaman (bizden) yz evirip yan izer; ona bir de zarar ziyan dokunacak olsa iyice karamsarla der40. 7. Nankr bir varlktr. And olsun ki, insana nimetimizi tattrr sonra onu ondan ekip alrsak, o phesiz umutsuz bir nankre dner41. 8. Duygusal adan zayftr. Allah sizden (yknz) hafifletmek ister; nk insan zayf yaratlmtr42. 9. nsan tartmaya dkndr. Hakikaten biz bu Kuranda insanlar iin her trl misali sayp dkmzdr. Fakat tartmaya en ok dkn varlk insandr43. 10. nsan endieli bir karaktere sahiptir44 Aratrmalarnda Kur an da insann fcur olarak ifade edilen olumsuz ynne vurgu yapan ve aklamalar sunan psikanalizin kurucusu Freud, bilind, igdsel, akld glerin ynlendirdii bir insan modeli izmektedir. nsan bencil, kendi iiyle savaan, saldrgan, cinsel yn ar basan bir canldr. nsan srekli bir engellenme durumu iindedir45. Freud, yetikin insandaki olumsuz zelliklerin geliim evrelerindeki saplanmalara balar. rnein cimrilie baktmzda, anal dnemde ocua ebeveynleri tarafndan baskc tuvalet eitimi verilmesi nedeniyle tutucu ve cimri olduunu ileri srer. Yine bamllklara da oral dnemde emzirmedeki saplanmalarn etkili olduunu dnr. Freuda gre insann yapsnda
36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 sra 17/100. Araf 7/105. Mearic 70/19-20-21. Fecr 89/16-20. sra17/83. Hud11/9, bkz sra 17/69. Nisa 4/28. Kehf 18/54. Mearic 70/19. hsan Da, Kiilik Kuramlar Ders Notlar, Hacettepe niversitesi Yaynlar, Ankara, 2000.

86

AFD XLIX (2008), say II

acdan ka, zevkli olan, haz vereni aray vardr. En ufak huzursuzluk az da olsa insan iin bir ac kaynadr. Bu acya dayanmak insann doasna aykrdr. Bu nedenle insan, acya bir an nce son vermek, huzur bulmak ister. Haz ilkesi, ruhsal mekanizmann enerji dalmndaki dengeyi salamak ve bozulan dengeyi yeniden kurmak, ac ilkesi ise herhangi bir uyaryla bozulan dengenin dourduu acdan kamaktr. Belli bir anda insan kzabilir ve fke onun huzurunu, i dengesini bozar. Kii fkesini boaltmazsa iinde duyduu gerginlik bitecek, eski huzurlu haline kavuacak, tekrar zevkli dengesini kazanacaktr. Bu ilkel mekanizmada, annda doyumu salayan srece Freud "temel sre" der. Gelecekte haz alabilmek veya acdan kamak iin insann o andaki hazdan cayabilmesi ise "gereklik ilkesi" dir. Gereklik ilkesinin amac, gereksinmenin giderilmesi iin uygun bir nesne buluncaya kadar gerilimin boalmn ertelemektir46. Ayrca Freud'a gre, genital dnemin sonlarna doru insan "sevme ve retme" gcn harekete geirebildiinde salkl bir birey olabilmektedir. nsann benliinde var olan saduyu gc onu ynlendirir. nsan bu gce gre sorumluluk tar. Kim bunu kendini artp temizlemede, kendisindeki yetenekleri gelitirmede kullanrsa, o kii kurtulua ermitir. Kim de bunu karartr, kreltir ve clzlatrrsa, zarara uramtr.47 Yce Allah sevgisiyle insanlar sadece ne ftratlarna kaznm yeteneklerine ve ne de hareketlerine hakim olan saduyu gcne brakmtr. nsanolunu, gerei grmesini salayan Kutsal mesajlarla da desteklemitir. Bylece insann nnde yol hibir kuku ve karanla yer kalmadan apak olarak belirir. O zaman saduyu kendi setii ve zerinde yrd ynn gerek niteliini bilerek ve kavrayarak hareket eder. nsann nefsini, temizlemeye almas sonunda kendisine yararl olan bir grevidir. nsan iradesini bu ynde kullanarak Allaha yardm ederseniz o da size yardm eder. ayetini yaam olur48. Hz. Muhammed Allahm! Benim nefsime takvasn ver ve onu temizle. Sen onu temizleyensin. Sen onun velisi ve mevlassn." diye dua ederdi.49 Nefsin bilgisi, iyi ve kt niteliklerinin bilgisine ynlendirir bu da nefsi kirlerden arndrmak ve kt olan eylerin stesinden gelmek iin zerine sorumluluklar almaya gtrr. Bu yoldaki en nemli eylemlerden biri slam kltrnde nefis muhasebesi diye isimlendirilen yaantdr. nsancl psiko46 Gler Yanbast, Kiilik Kuramlar Ders Kitab, 2. Bask, Ege niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar, zmir, 1996. 47 Kendini artan saadete ermitir, kendini fenalklara gmen kimse de ziyana uramtr. 48 Muhammed, 47/7. 49 Taberaninin bn Abbastan rivayetinde Hz. Peygamber ems suresi 8. yeti okuduu zaman durur ve bu duay sylerdi.

nsana Manev-Psikolojik Yaklam

87

loji kuramna gre kii davranlarndan sorumludur. zgr irade kavram nemlidir. Olgunlama srecinde ilerleyebilmek iin insann kendini olduu gibi kabul edebilmesi ve potansiyellerini gerekletirmek iin uramas gereklidir. Her kii ve her toplum devaml kendi vicdanlarn aratrmaldr ve kalplere nakedilmi ana szleme50 olduu iin hibir kimse, atalarmzn kurulmu dzenleri ve irs hafzalar tarafndan artlandrlm olma bahanesine snamaz. te peygamberlerin asl vazifesi, insann kalbi zerindeki ftri ifreli yazy daha ak ve tatminkr bir ekilde zebilmesi iin vicdann uyandrmaktadr51 nsann Kuranda vurgulanan takva kavramnn alm olarak da nitelendirebileceimiz olumlu zellikleri yle zetlenebilir: 1. Alak gnlldr. Rahmann (has) kullar onlardr ki, yeryznde tevazu ile yrrler ve kendini bilmez kimseler onlara laf attnda (incitmeksizin) Selam! derler (geerler)52. 2. Sabrldr. Sabr darlkta kendini tutmak demektir. ok genel bir kelimedir. Szgelimi, musibet annda dayanmak sabrdr, zdd acelecilik ve dayankszlktr. Sava meydanndan kamayp ayak direme sabrdr; zdd korkaklk ve firardr. Gerektiinde sr saklama, dili gereksiz szlerden koruma sabrdr; Andolsun ki sizi biraz korku ve alk; mallardan, canlardan ve rnlerden biraz azaltma ile deneriz. Sabredenleri mjdele. O sabredenler, kendilerine bir bela geldii zaman: Biz Allahn kullaryz ve biz Ona dneceiz, derler. te Rablerinden balamalar ve sevgi hep onlaradr. Ve doru yolu bulanlar da onlardr.53 3. Ktle iyilikle karlk verir. Ktl en gzel olanla sav! O zaman seninle arasnda dmanlk bulunan kimse sanki scak bir dost oluvermitir. Buna ancak sabredenler kavuturulur, buna ancak byk pay sahibi olanlar kavuturulur54. 4. Affeder. Sen, balama yolunu tut. yilii emret ve cahillerden yz cevir55.
50 Rabbin, ademoullanndan -onlarn bellerinden- btn nesillerini kard zaman onlar kendilerine ahit tutarak: Ben sizin Rabbiniz deil miyim? diye sordu. Onlar dediler: Evet, Rabbimizsin ve biz buna ahidiz. (Bylece) kyamet gn biz bundan habersizdik demeyesiniz. Yahut Daha nce babalarmz ortak kotu; biz de onlardan sonra gelen bir nesil olduumuz (iin onlar tarafndan bylece artlandrldk), bizi bu durum- da gerei yalanlayanlarn yaptklarndan dolay cezalandracak msn ? diye sylemeyesiniz (7/A raf, 172-173). 51 Fazlurrahman, a.g.e., s. 55. 52 Furkan 25/63. 53 Bakara 2/ 155-157. 54 Fussilet 41/34,35. 55 Araf 7/199.

88

AFD XLIX (2008), say II

5. fkesini ynetir. O takva sahipleri ki... fkelerini yutarlar, insanlarn kusurlarn affederler...56 6. kreder. kr nimetin bilinmesi ve aa vurulmas demektir. Allaha kret diye, Lokmana hikmeti verdik. Kim krederse, ancak kendisi iin kretmi olur. Kim de nankrlk ederse (bilsin ki) Allah muhta deildir, vgye layktr. (Lokman/12) Siz kreder ve inanrsanz Allah size niin azabetsin? Kald ki Allah yaplan iyilii grr ve (yaptklarnz) bilir.57 7. Bar tercih eder. Erkek yahut kadn, her kim inanm olarak hayra ve bara ynelik bir i yaparsa, onu tertemiz bir hayatla yaatrz. ...58 8. Tvbe eder. Tvbe dnm, hatalarndan arnmak demektir. Ey iman edenler! Allaha nasuh tvbe ile tvbe edin ayetinde tvbeye sfat olan nasuh, halislik, saflk anlam tad gibi, sk dikmek, yrt yamamak suretiyle onarmak anlamna da gelir. Yani mbalaa sigasndan olan nasuh ok slah edici, hibir kir brakmayc ve hibir gedik yrtk brakmayacak ekilde onarc demektir. Tvbe-i nasuh da kalbde bir karalt brakmayacak ekilde hem kalbi temizleme, hem de hatann kalbde at yaray tedavi etme, iman ve marifette meydana getirdii a kapama olmaktadr. Allah tvbe edenleri ve temizlenenleri sever. (Bakara 222). Ey iman edenler, Allah iin hakk ayakta tutan insanlar olun ve adaletle tanklk edin. Bir kavme olan kininiz sizi adaletsizlie yneltmesin. Adalet yapn ki o takvaya en ok yakn olan nesnedir59. 9. Drsttr. ... Antlama yapt zaman szlerini yerine getirir... Takva sahibi ancak onlardr60. Ey iman edenler! Yapamayacanz eyleri niin sylersiniz? Yapamayacanz eyleri sylemeniz, Allah yannda byk hatadr61. 10. Sever: te siz iman edenler yle kimselersiniz ki, imansz olanlar sizi sevmedikleri halde siz onlar seversiniz. 62 11.Vefaldr: Mminlerdendir o erler ki Allaha verdikleri ahde sadakat gsterdiler. Kimi cann verdi, kimi de beklemektedir. Onlar, ahidlerini hi deitirmediler63.

56 Al-i mran 3/134-135. 57 Nisa 4/147. 58 Nahl 16/ 97. 59 Bkz. Maide 5/8. 60 Bakara 2/177. 61 Saf 51/2,3. 62 li mrn 3/119. 63 Ahzab 33/ 23.

nsana Manev-Psikolojik Yaklam

89

12. Tevekkl eder. Bize yollarmz gstermiken neden biz Allaha dayanp gvenmeyelim? Elbette bize yaptnz eziyetlere katlanacaz. Tevekkl edenler yalnz Allaha tevekkl etsinler64. 13. Vericidir. Kardelerini nefislerini tercih ederler65. Fakire fukaraya Allah rzas iin yedirirler66. te onlara, sabretmelerinden tr mkfatlar iki defa verilecektir. Bunlar ktl iyilikle savarlar, kendilerine verdiimiz rzktan da Allah rzas iin harcarlar67. hlas halisletirme, her trl kark ve kat giderme demektir. Yaplan iyiliklerin baka hibir ama gdlmeden sadece Rabbin honutluu iin yaplmas demektir ki; ihl basn varl, dierleri tarafndan takdir edilmediinde rahatsz olmamakla bilinebilir.O yapt iyilii bakasnn iyiliine karlk olarak deil, ancak yce Rabbinin honutluunu gzeterek yapmtr68. 14. Dnr. Kuran, hem d dnyay hem de insann nefsini, Allahn hakikatini gsteren deliller olarak sunmaktadr;69 bu durumda, yaratlanlar, insann mahiyeti ve nefsin psikolojisi konusundaki dnmek, Allahn bilgisine ulamann bir n art olarak karmza kmaktadr. Dnme tvbe, sabr, kr, mit, birlik, tevekkl gibi st dzey faziletlerin aama aama gereklemesinin yolunu amakta ve sonunda da dnyevi hayattaki mutluluun en zirve fazilet noktasn gsteren muhabbetullaha ulatrmaktadr.70 Kuran da dnmek farkl kavramlarla ifade edilmektedir. Tefekkr: Bilinenden ilme varma kuvvetine fikir, bu kuvvetin faaliyetine de tefekkr ad verilir. Tefekkr yalnzca insanlar iindir; Allah iin kullanlmad gibi, hayvanlar iin de kullanlmaz. Kuranda tefekkr, Allahn kelimeleri, tm nesneler, olaylar ve olular zerinde akl yorup bir sonuca varmak, ibret almak, bu nesne olay ve olularn kabuunun rtt, altta yatan geree ulamaya almak anlamnda kullanlr.Gklerin ve yerin yaratlnda, gece ve gndzn ihtilafnda akl sahipleri iin ayetler vardr. Onlar, ayakta, oturarak ve yanlar zere iken Allah zikrederler ve gklerin ve yerin yaratln tefekkr ederler71. Teakkul: Sebeb sonu arasnda iliki kurmak demektir. Tezekkr: Akln kullanan her insann idrak edebilecei kutsal kitaplarda bildirilmi olan hakikatleri tekrar hatrlamak ve dnmek demektir.
64 65 66 67 68 69 70 71 brahim 14/12. Har 59/9. nsan 70/8,9. Kasas 28/ 54. Leyl 92/19-20. Fussilet (41): 53. mam Gazali, hyu ulu mid-din, Bedir Yaynevi, stanbul, 1975 , c.4. Al-i mran 3/190-191.

90

AFD XLIX (2008), say II

Tedebbr: zellikle Kuran Kerim ayetleri zerinde dnmek demektir. 15. Gnlyle dnr: Yeryznde hi gezmediler mi ki, dnebilecekleri kalpleri ve iitebilecekleri kulaklar olsun? Zira asl kr olan gzler deil, gslerdeki kalplerdir72. Akl, rasyonel zek bizlere dnyay bulank bir ekilde yaatrken, gnle doru indike, bu bulanklk dalr ve dnya aydnlanr. Hz. Muhammed Rabbim bana eyann hakkatini gster... diyerek kendini yksek gereklere amtr. Mevlana, gerei anlamaya akln yetmeyeceini, akn gerekli olduunu sylemektedir: A insan, senin akl altnn parampara, byle bir altna nasl mhr ve damga vuraym? Akln yzlerce mhim ie dalm, binlerce istee, mala mlke blnm! Bu czleri akla bir araya toplamak gerek ki Semerkant ve am gibi ho bir hale gelsin.73 Ak kelimesi k tan gelmektedir. Akn olduu yerde aydnlk vardr. Ak gerekleri grebilmemiz iin yolumuzu aydnlatr. Hz. Ali insann kulluk boyutuna akn yansmasn yle anlatmaktadr. Bir blk halk sevap iin Allaha kulluk eder. Bu kulluk tacirlerin kulluudur. Bir blk de Allaha korkudan kulluk eder. Bu da klelerin kulluudur. Bir blk ise Allaha krederek kullukta bulunur. te bu hr kiilerin kulluudur.74 Mevlana Fussilet suresi 11. ayete atfla, istemiyerek gelin buyruu birisine uymu kiiyedir. Dileyerek isteyerek gelin buyruu da mayas ar olan kiiye demektedir. Glpnarl bu satrlarn erhinde, iki makamdan sz etmektedir. badet makam ve ubudiyet makam. badet makamnda ibadet grev olarak yaplr. Ubudiyet makamnda ibadet akla yaplr.

SEMLER VE NSAN Kuran Kerim insann potansiyel olarak (bil-kuvve) olumlu ve olumsuz niteliklerle bezenmi olduunu sylemektedir. nsan seme gcne sahiptir. Seim Arapa ihtiyar kelimesiyle ifade edilir. Muhammed Attass, Tercih etme (ihtiyar) kelimesinin ngilizceye srekli choice (seme) olarak tercme edilmesinin aksine, ihtiyarn, sadece seme anlamn kastetmediini yle ak72 Hac 22/46. 73 Mevlna, Mesnevi, M.E.B. Yay., Ankara, c.4, s. 263. 74 Abdlbaki Glpnarl, Nehcl Belaga, Dergah Yay., stanbul, 2001, c. 3, s. 320.

nsana Manev-Psikolojik Yaklam

91

lamaktadr: Anlam olarak ayn kkten tredii ihtiyara bal olan ve iyi anlamna gelen hayr kelimesi, sz konusu tercihin iyi olana doru yapldn ifade eder. Bu nokta felsefi zgrlk problemi ile balantl olarak dnldnde ok daha byk bir nem kazanmaktadr. Bu yzden de kt olana doru yaplan szde bir seme, bir tercih deildir. zgrl, doal ve gerek tabiatmzn istedii gibi hareket etmek olarak beyan ettiimizde, sadece iyiye doru yaplan tercih, hakkyla, zgr tercih olarak adlandrlabilir. zgrln kullanm, daha iyiye doru yaplan tercihlerde sz konusudur. Daha iyiyi tercih edebilme, iyi ve kt hakknda bir n bilginin bulunduunu varsayar. En ktnn seimi bir tercih deildir; nk bu seim hayvani kabiliyetlerin knanmay gerektiren ynlerine eilim gsteren nefsin cehaletine ve kkrtmasna dayanmaktadr.75 Hanif kelimesinin szlkteki karl dorulua, geree, birlie meyletmektir. Rum suresi 30. ayette "Sen yzn, hanif olarak kararl bir biimde dine, Allah'n insanlar kendisine gre yaratt ftrata ynelt; nk Allah'n yaratt ftratta hibir deiiklik yoktur. te gerek din, insanlarn ou bilmese de budur". Ayette gerek dinin nefisler yaplarnn dna ktklarnda; onlar yaplarna dndrecek, insann ftratna uyumlu nitelik tad aklanmaktadr. Psikoloji alannda din ve insan doas zerine aratrmalar yaplmtr. Allport dsal dini ynelimlerin, ego merkezli fonksiyonlar ile ilgili olduunu, isel ynelimlerin deer merkezli ve gelime fonksiyonlar ile iliki gsterdiini sylemektedir. Grof ruhsallk ve din arasnda ayrm yaparak ruhsal ynelimin bireyi, bilgiye, sevgiye, anlama, umuda, aknla, balanmaya ve efkate ulatrdn belirterek maneviyatn insann deer sisteminin gelime kapasitesini, byme potansiyelini ierdiini aklamaktadr. Organize dinler genellikle g ura, kontrol, politika, para, mlkiyet ve baka dnyevi konulara odaklanan hiyerarik sistemler olutururlar. Bu koullar altnda, dinsel hiyerari ou kez yeleri arasnda dorudan ruhsal deneyimler yaanmasn istemez.76 nl bir Hint mistii Osho ya gre insana kadar evrim mekanik ve doaldr, kendi kendine oluur. Bilin ise insanla birlikte doar ve bireysellii yaratr. Bilinten nce bireysellik yoktu, yalnzca trler vard. Bilinle birlikte bireyselliinin yani kendinin farkna varan insan artk yalnzdr. Gelime ya da gelimeme, daha yksek bir bilin dzeyine doru evrim geirme ya da gerileme zgrl ve seimine sahiptir.
75 N. Muhammed Attas, The Meaning and Experience of Happiness in Islam (Malezya: ISTAC, 1993). 76 znur zdoan, simsiz Hayatlar, s. 55. Ayrca baknz Dindarlkla lgili Baz Faktrlerin Kendini Gerekletirme Dzeyine Etkisi, Baslmam Doktora Tezi, Ankara, 2006.

92

AFD XLIX (2008), say II

Kuran, insann bireye ynelmesiyle Allahn o kimseyi o ynde baarya ulatrdn belirtmektedir: Bylece kim (servetinden fakirlere) verir, (ktlklerden) saknrsa, ve iyilii dorularsa, biz de doru yolu ona kolaylatrrz. Fakat cimrilik eden, kendini kendi iin yeterli bulan ve iyilii yalanlayan kimseye ise, kt yolu kolaylatrrz 77 Ktlk, insann insanlk yknden kurtulma yolunda giritii trajik abada kendisini yitirmesidir. Fromm, iyi dediinde, rnek aldmz insan yaradl trne en ok yaklaan yol olduunu kesinlikle bildiimiz eyleri, kt dediinde bu tre yaklamamz engelleyici olduunu kesinlikle bildiimiz eyleri kasteder. yilik, varlmz zmze gittike daha ok yaklaacak biimde deitirmek demektir; ktlk de varlkla z arasnda gittike byyen bir yabanclama yaratmaktr. nsan gerilemeye de ilerlemeye de yatkndr. Bu da insann hem iyilie hem ktle yatkn olduunu sylemenin baka bir yoludur. Her iki yatknlk belli bir denge oluturuyorsa insan semekte zgrdr ama farknda olma yetisinden ve abasndan yararlanmas kouluyla. nsan, iinde bulunduu durumlarn belirledii seenekler arasnda seme yapmakta zgrdr. Ne var ki yrei yatknlklar arasndaki dengeyi sarsacak lde katlamsa semekte zgr deildir artk.78 Kuran dengeyi yitiren insan iin kalplerinde hastalk vardr ifadesini kullanmaktadr. Nur suresi 50. ayette yle buyrulmaktadr: Kalplerinde bir hastalk m var; yoksa phe iinde midirler, yahut Allah ve Reslnn kendilerine zulm ve hakszlk edeceinden mi korkuyorlar? Hayr, asl zalimler kendileridir! Zulm bir eyi olmas gereken yerden baka bir yere koymaktr. Yani hayrl olan sememektir. phesiz ki Allah insanlara hibir ekilde zulmetmez, fakat insanlar kendi kendilerine zulmederler. nsan yksek niteliklerinden, znden uzaklarsa kendisine zulmetmi olur. Mevdudi, O, onlara iitecek kulaklar, grecek gzler, hissedip akledecek kalpler vermitir. Hak ile batl doru ile yanln arasn ayrmalarn salayacak her eyi aksine onlar doru davranmay ve melekelerini gerektii ekilde kullanmay reddetmek ve dnya lezzetlerini izlemek suretiyle kendi kendilerine zulmederler. Doal olarak bu davranlar onlarn gzlerini kr, kulaklarn sar eylemi ve kalplerini ldrmtr. Artk doru ile yanl, iyi ile kt arasn ayrt edemez olmulardr, zira uurlar da artk ldr.79 Bayraktar Bayrakl ya gre kulaklar, gzler, akl ve gnl gz Allahn insana verdii manevi glerdir. Kulak ve gzlerin tad duyumlar akl denen
77 Leyl, 92/ 5-10. 78 Erich Fromm, a.g.e., s.138,139. 79 Mevdudi,Tefhimul Kuran, I, s. 56.

nsana Manev-Psikolojik Yaklam

93

beyin gc yourup bilgi haline dntrr. Akln rettii bilgi ve dnce gnl gznn yakt haline gelir. Bu fitri yetenekleri kullanmak, gelitirmek ve hayata sokup insan yceltmek grevini insana veren de akldr. Bu grevi yerine getirmeyenler yeteneklerine zulmetmi olurlar. Duyu organlarn, akln ve gnl gzn devre d brakp hakikati gremez hale gelenler kendi kendilerine zulmetmektedirler.80

NSANIN AKIN BOYUTU 1950lerde psikoterapistler, yeni bir hasta tipiyle karlamaya baladlar. Bu tip, ada toplumsal standartlara gre gayet normal kabul edilen, baarl bir kiidir. Saygn bir meslee, makul bir gelire, makul bir aile yaamna, toplum iinde saygnla, yani toplumda insana mutluluk getirileceine inanlan tm olanaklara sahiptir. Bu kii, sradan standartlara gre mutlu olduunu bilir, ancak yine de terapiye bavurur, nk yaamn bo olduunu dnmekte ve kendini mutsuz hissetmektedir. Yaamda para, kariyer, mal ve itibardan daha fazlas yok mudur? Hayatn anlam nerededir? Geleneksel terapide, kiilik yapsndaki sorunlar tespit edilip dzeltilebilir, kiilii gelitirme ynnde yol gsterilebilir ancak asl soruna, yani yaamn derin anlam sorununa pek deinilmez. Baarl doyumsuz olarak adlandracamz bu tiplerin ortaya kmas hmanist psikoloji ve ben tesi psikolojinin geliimini tetiklemitir. Bu psikoloji okullar, sradan yaam ve buna ayak uydurmaya alan kiilik tipleri hakkndaki bilgi birikiminin yararlarn kabul ediyor, ancak buna ek olarak insanln znde, varolusal ve manevi bir boyut olduunu da gryorlard. Sradan dzeyde bir yaam iin gereken becerileri gelitirmede makul bir baarya ulaldnda, kii mutlu ve salkl olmak istiyorsa varolusal ve manevi boyutlarda da kendini gelitirmek zorundayd. nsann manevi ve ben tesi boyutlarna ilk alm getiren Jungdu. Daha sonra Rogers, Maslow, Fromm insann akn boyutuna ynelik almalar yapmlardr. Dou retilerinin modern Batllar tarafndan kullanlmas iin uyarlanmasna nclk eden G.I.Gurdjieff Enneagram kuramn gelitirmitir. Bu kendini tanma sistemi ve kiilik zerine bir kuramdr:81 Her canlnn iinde kendisi olma drts vardr. Trtln kelebee dneceinin, kozalan mee aacna dneceinin bilgisi, trtln ve kozalan iindedir. Bu bilgi balangta sadece potansiyel olarak vardr. Potansiyel, kendiliinden
80 Bayraktar Bayrakl,Yeni Bir Anlayn nda Kuran Tefsiri , Bayrakl Yaynlar, stanbul, 2009. 81 Helen Palmer, Ruhun Aynas Enneagrama Yansyan nsan Manzaralar, Kakns Yaynlar, stanbul, 2006, s. 6-8.

94

AFD XLIX (2008), say II

ortaya kmaz. Her canlnn ncelikle potansiyelini ortaya karacak koullar iinde olmas gerekir. Kozalan toprak, su ve gne ortamna ihtiya duymas gibi. Sonra gelimesi ve kendisini ifade etmesi iin belirli srelerden gemeyi gze almas gerekir. Trtln koza rmesi ve kelebee dnmek iin ayaklarndan ve kozann gvenliinden vazgemesi gibi. nsann kendi yrd yolda kendi gereini bulmas, btn bir insan olarak kendini ifade ederek dier insanlarla salkl iletiim kurmas ncelikle kendisini tanmaktan gemektedir. Enneagram, yaam boyu sren kendimizi kefetme srecinde bize tipimize ilikin tuzaklar ve zaaflar gstererek, kendi z doamza daha derinden bakmamz salar. Bu alma, tipimizin otomatik tepkilerine dur diyerek, igr kazanmamz salar ve uykuda yaamak yerine uyanmamz amalar. Kiilik tipimizin otomatik tepkilerini ne kadar ok grrsek, onlarla zdelemekten o kadar vazgeeriz. Kendimiz olmak ve zgrlemek ite budur. ubuku ya gre ruhun gdas bilgelik, lllk ve doruluktur. Ksacas erdem ve gerek ak, ruhu besler. Erdemi kazanmak iin de gerei sevmek, ona balanmak ve k olmak gerekir. Niin bedenimizi korumak iin rpnr ve her areye bavururuz da, ruhumuzu beslemeyi ve korumay ok kez ihmal ederiz? Madem ki beden besinlerle, ruh da gerek ak ile beslenir, niin gerei aramak iin daha ok aba harcamayz? Yahut niin det yerini bulsun diye herkes gibi gereki grnrz ve fakat iin asln anlamaya almayz? phesiz gerek anlay bireyden bireye deiir. ubuku, biz burada hi deimeyen gerekten, gereklerin gereinden, daha dorusu Allahtan sz ediyoruz. Sadece szle Ona inanmak, taklit yoluyla Allah tanmak ve kutsallatrmak, Onu gerekten sevmek deildir. Onun var olduuna delillerle inanmak ve Ona gnlden balanmak, seni daha baka insan yapar. bizim Onu aramamza, Onn ihtiyac yoktur. Ruhumuzu beslemek iin bizim Onu aramaya ihtiyacmz vardr. Taklitle yetinenler, ruhlarn az besinle besleyenlerdir. O'na k olanlar ise ruhlarn gerekle dolduranlardr" diyor.82 nsann Yaratcsyla olan ba onun akn ynnn yansmasdr. Akn, manevi ynyle ban koparan insan kendi doasna da yabanclar. nsan insan yapan z, Allahn iimize fledii nefhadr. Bu yzden Allaha yaknlkla gerek benliimize yaknlk arasnda doru bir orant vardr.83 ztrk'e gre Allah unutmak, gerek benliimizi unutmak ve kadavra benlikle uramak demektir.84
82 brahim Agah ubuku, Allahn Varlnn Delilleri, Ankara, 2007, s.43-44. 83 O kimseler gibi olmayn ki, Allah unutmulardr, Allahta onlara kendi benliklerini unutturmutur. Har Suresi 19. ayet 84 Yaar Nuri ztrk, Kurandaki slam, stanbul, 1997, s. 513.

nsana Manev-Psikolojik Yaklam

95

nsan sevmenin, insan gaye varlk bilmenin esas da, Allah tanmaktan geer. Kutup a gre Allah unutan insan bu dnya hayatnda kendisini yceler lemine balayan badan kopuk yaar. Bu hayatn merada otlanan hayvanlarnkinden daha stn klacak hedeften yoksun hale gelir. Bu durum onun kendi insanln unutmasdr.85 Anadolu bilgeleri hep insana kendini hatrlatmay hedeflemilerdir. Bu hatrlatma insann akn boyutunu da iermektedir. Yesev ilminin konusu insandr. Gayesi ise, onun, ruh ynn eiterek, olgunlatrarak keml derecesine ulatrmaktr. Dolaysyla, Yesev ilmi insann kendi kendisini incelemesine, tanmasna k tutmaktadr (Kenjetay, 1998). Ahmet Yesev, bir ruh terbiyecisi ve eiticisidir. Her trl ahlk ktl temsil eden nefis, insan Hakk yolundan alkoyar. Onu terbiye etmek, ahlk ktlklerden artmak, iradeyi gelitirip, nefsin kontroln salamak gerekir. Bunun gibi, Yesev, topluma insan kazandrmak iin abalayan, eitim mcadelesi veren mrittir, Pir-i Trkistandr. nsanlara dil, din, rk cinsiyet fark gzetmeksizin, hogr ile yaklalmasn tler. nsana hizmet slamn emridir. nsan, Yaratann yeryzndeki temsilcisi ve Onun sfatlarna sahip olabilen tek varlktr. nsan yaratlanlarn en stndr. nsan sevgisi ile Allah ak birbirine bal olarak geliir. Allaha ak ve sevgi ile inanan insan, insanlara da ayn duyguyla yaklar. Kadn ve erkein ite, retimde, ynetimde, sosyal hak ve faaliyetlerdeki eitlikleri nemlidir. Bektailik insan kavram zerine kurulmu bir tasavvuf okuludur. Bektailik felsefesi insann, Yaratcnn sfatlarnn btnne mazhar olmu, onun eklinde ve suretinde, dier btn yaratklardan daha stn, erefli yaratlm olduunu ve Tanrnn sevgilisi olduunu, Tanrnn da onun sevgisini arzu ettiini iaret etmektedir.86 Bektailik yolu, insana kendi realitesini gstermek ve insan- kamil olabilmek iin yol haritasn sunmaktan ibaretti. Bu maksatla Her ne ararsan kendinde ara diyerek, insana baarnn da baarszln da, sevilmenin de sevimsizlemenin de, kendi kendini gelitirmenin de miskinleip yok olup gitmenin de yolunun yine kendi iradesinden kaynaklandn bilmesini tlemektedir. nsan, kendi zerindeki almada, igdlerinden, en stn uur hallerine kadar bir arnma ve kendini bilme sreci yaayacaktr. Nefsaniyet, zaaflar, yalanlar, benliklerimiz, maskelerimiz, tamponlarmz, bencillik ve agzllk, tutkular ve ekomalar, alnganlklar, duygu hayatmz ve kontrol, dnce hayatmz ve kontrol, bilin alt temizlii, pozitif dnce, istekler ve arzular, straplar, kendi kendi85 Seyyid Kutup, Fizlal-il Kuran, Ter. Komisyon, Dnya Yay., c. 9, stanbul, 1991, s. 604. 86 Murat brahim, Hac Bekta Velinin 14 Srr, lgi Kltr Sanat Yaynlar, stanbul, 2007, s. 57.

96

AFD XLIX (2008), say II

mizi mahede, vicdan ve makul vicdan, vb. Bunlar, kendi kendimizi tartmakta bavuracamz donelerdendir. 87 Hac Bayram Veli Tanrnn insan gnlnde grn alanna kt inancn savunmutur. Ona gre insan gnlnde, karlkl, iki yay vardr. Bu yaylardan biri gnlden dar tamay, evrene almay, evrende grnen tanrsal varl kavramay salar. Ona gre olgun insan, kendi benliinden syrlmaldr. nsann, btn varlk trlerinin znde Yaratcy grmesi, her eyden nce de kendini bilmesi gerekir. Bir iirinde yle demektedir: Bilmek istersen seni, Can ire ara can Ge canndan bul an Sen seni bil, sen seni.. Kim bildi efalini Ol bildi sfatn, Anda grd ztn Sen seni bil, sen seni.. Bayram zn bildi Bileni anda buldu Bulan ol kendi oldu Sen seni bil, sen seni... Temel felsefesi kavramla zetlenebilir: Bilmek, Bulmak ve Olmak. nsann, nefsi olgunlatrma aamasn getikten sonra yapmas gereken ey, canl cansz tm varlklarn hizmetinde olmak, devlete, millete ve tm insanlara derin bir sevgi beslemektir. Mevlanann felsefesinde insann bilinli bir varlk olmas nem tar. Kendinden yola kar, kendi varlnda insan anlamaya alr: Kim ben? Kimim ben? Niin bir sr vesveseler iindeyim? Neden oradan oraya srklenip duruyorum? Fezalardaki yldzlardan birisi miyim ki, burtan burca geer, uursuzluklara alar, mutluluklara glerim? Gklerdeki burlarda alal ve ykselilerde bazen rzgrlarla srklenir, bazen de kaytlarla balarnm. Bazen yanan ate, bazen coan sel olurum. Ne asldanm, ne fasldanm, hangi pazarlarda satlrm? Bazen glyabanlerin yolunu bile kese87 brahim, a.g.e., s. 62.

nsana Manev-Psikolojik Yaklam

97

rim. Bazen ii daralm ve hznlym. Bazen bu iki halden de uzam ve en yksek nesnelerden ykseim88. Mevlanaya gre insanda iki trl Ben- vardr. zel Ben, tekisi Akn bendir. zel ben herkeste ayr ayrdr. Herkesin ayr bir zellii vardr. Herkesin mizac, tutkular ve yaps deiiktir. Ancak Akn ben tanrsal br yetenektir. O herkeste ortaktr. Akn ben bilincin derin halidir. Akn benin alannda varln hikmeti dnlr. Bedenin tutkular dizginlenir. Tanr sevilir. Bar, sevgi, dostluk ve evrensel duygular egemendir. Bu alan, felsefenin, sanatn ve dinin gerek alandr. nsan hayatna akn benin buyruklar egemen olursa, davranlar erdemli olur. Geni lde bedenin tutkularna bal olan zel ben, insana egemen olursa davranlar kt ynde geliir. O halde insan ycelten asl unsur akn bendir. Bu da herkeste ortaktr. Ancak bilincin derin halini yaamak da her zaman kolay deildir. Mevlna yle sylyor: nsanlar sayldr, oktur ama iman birdir. Cisimleri oktur ama canlar birdir. nsanda kzn, eein anlayndan ve canndan baka bir akl, baka bir can vardr. O deme erien, o makamda Tanr velisi olan kiide de insandaki candan, akldan baka ve ayr bir can ve akl vardr. Hayvani canlarda birlik yoktur. Sen bu birlii rzgrn ruhunda arama. Bu hayvani can ekmek yese, insan ruhun karn doymaz. Bu yk ekse, o sknt ekmez. Hatta onun lmyle hayvani ruh neelenir, sevinir... nsani ruhun bir ey elde ettiini grnce de kskanlndan lr. Kurtlarn, kpeklerin can hep ayr ayrdr. Bir olan Tanr arslanlarnn canlardr. Canlar diye oul sigasyla syledim. nk o bir tek can cisme nisbetle yz olur. Gkteki bir tek gnein bir tek da ev ilerine vurunca yzlerce k olur ya! Fakat ortadan duvar kaldrdn m hepsinin de bir olur.

SONU Psikoloji bilimi nefsin incelendii bir bilimdir.89 Uzun sreler insann akn boyutu, nefs tesi nitelikleri psikoloji biliminde ihmal edilmitir. Din psikolojisinin en nemli grevi aslnda insan akn boyutuyla da, yani daha btnsel olarak anlamaya almaktr. emada grld gibi nefs, ruh ile beden arasnda bir kpr vazifesi grr. Sonsuz bar, selam, gven leminden gelen nefs, bir damla olarak hem acizliinin farkndadr, hem de kopup geldii yerin sonsuz gcnn zelliklerini bilind bir sre olarak tamaktadr: Bu sreci Hz. Mevlna yle somutlatrmaktadr:
88 elebi, a.g.e., s. 89. 89 Psikoloji Islam kltrnde ilmn nefs olarak ifade edilir.

98

AFD XLIX (2008), say II

90

Bu dnya ok kzm, ok snm bir hamama benzer, orada nefes alamaz olursun, bunalrsn; rhun da pek sklr. Hlbuki hamam enlidir, boyludur. Fakat scakl yznden, sana dar gelir, cann sklr ve usanrsn. Dar kmadka gnln ferahlamaz. O hlde hamamn geniliinden sana ne fayda gelir? Ey yolunu arm kii dar bir ayakkab giyersin de geni bir ovada yrmeye alrsn. O ovann genilii sana dar gelir, sana zindan olur...91 nsana bedeni dar gelir, ovalardaki genilii hissetmek iin akn boyutlara, ze ynelmek gerekir. Aka Vahiy geleneinde A-b-d kknn semantik adan incelenmesi balkl doktora tezinde Kurann odak kavramlarndan olan ibadetin doru zmlenebilmesi iin a-b-d kknn anlamn incelemitir. Zariyat suresi 56. ayette Yce Yaratcmz insann yaratl amacn yle sunmaktadr: Ben cinleri ve insanlar, ancak bana ibadet etsinler diye yarattm. badet kelimesine ok eitli anlamlarn verildii ayetlerden biri olan bu ayeti Akdemir, Ben cinleri ve insanlar ancak [flediim ruhum vastasyla ilerine yerletirdiim] Tanrsal modelimi olutursunlar diye yaratm bulunuyorum eklinde tercme etmektedir92. Aka ayeti yle aklamaktadr: Allah insan yarattnda ona ruhundan flemi ve kendi glerinden vermitir. nsanlar sahip olduklar gleri kuvveden fiile dntrmek iin yeryzne gnderilmilerdir. Yani btn insanlar potansiyel olarak her eyi yapabilecek glerle donatlmlardr. Bu gleri varlk sahasna karmak ve yeryzn slah ederek herkesin huzur ve bar iinde yaayabilecei bir hale getirmek iin yaratlmlardr. Glerini varlk sahasna karabilmeleri arnmlk de90 Merter, a.g.e., s. 118. 91 Mevlna, Cevhir-i Mesneviyye, Cilt III, Beyit 3545-65, efik Can, tken Yay., stanbul, 2001. 92 Salih Akdemir, Son ar Kuran, Ankara, 2004.

nsana Manev-Psikolojik Yaklam

99

recelerine baldr. Yetkin insan olan peygamberler dier insanlara bu anlamda rnektirler. Namaz, oru, zekat, hac, tvbe, dua ve Allah'n yaplmasn istedii her ey kiiyi arndrmaya ve yetkin insan yapmaya ynelik eitim aralardr. nk insan, iyilii de ktl de yapabilecek gce ve iradeye sahiptir. Riteller, insann iradesinin kuvvetlenmesini salayarak ftratna uygun olarak iyi ynde kullanmasn kolaylatrr. Allah'n kendisine verdii potansiyel glerini fiile dntren insan, yapt almalarla daha da geliir ve kendisini de toplumunu da ileriye gtrr. Yeryzne halife tayin edilen insann amac bu olmaldr. Bu ama gerekletiinde insann yaratl amac da gereklemi olur. Kur'an' da Allah "bana ibadet edin" derken, insandan bunu istemektedir.93 Hz. Muhammed insanlarn potansiyel glerini gerekletirme srecini e ayrarak toprak ile yamurun ilikisiyle rneklemektedir: Allahn benim vastamla gnderdii hidayet ve ilim bol yamura benzer. Bu yamur bazen yle bir topraa der ki onun bir ksm suyu kabul eder de ayr ile bol ot bitirir. Bir ksm toprak da kurak olur, suyu stnde tutar da Allah insanlar onunla faydalandrr. Ondan hem insanlar ierler hem hayvanlarn sularlar ve ekin ekerler. Bu yamur bir baka topraa isabet eder ki dz ve kaypaktr. Ne suyu stnde tutar ne de ayr bitirir. Allahn dinini anlayp da, vastamla gnderdii hidayet ve ilimden faydalanan ve bakalarna bildiren insann ve bu gzellikleri duyduu hlde, kibirlenerek ban bile kaldrmayan insann ve beni tanmayan insann hli buradaki topraa benzer.94 Bu temsilde grld zere, toprak fayda bakmndan e ayrld gibi, insanlar da yararl olup olmama asndan grupta deerlendirilir. 1. Kendisine ve bakalarna faydal olanlar. Bu insanlar kendisine syleneni kabul ettii gibi, rendikleriyle bakalarna da faydal olanlardr. 2. Yalnz bakalarna faydal olabilenler. Bu insanlar rendiklerini anlamayan veya yapamayan, fakat bakalarnn yapmasna ve anlamasna yardmc, vesile olanlardr. 3. Hi kimseye faydas olmayanlar. Bu insanlar anlama, anlatma ve yaama kabiliyetinden mahrum olanlardr ki ne kendilerine ne de evrelerine faydas olmayan kiilerdir. Topran bir zellii ise, su bulunmad zaman abdest yerine geen teyemmm iin temizlik kayna olmasdr. Bu ynyle toprak, maddeten ve manen insan temizleyen bir unsurdur. Dolaysyla insan toprak gibi temiz,
93 Nermin Aka, Vahiy geleneinde A-b-d kknn semantik adan incelenmesi, Baslmam Doktora Tezi, Ankara, 2004, s. 206. 94 Sahihi Buhari, lim 20, Mslim, Fezil, 15.

100

AFD XLIX (2008), say II

alak gnll, mtevaz, retken, cmert ve faydal ilerin anas hline gelebilmedir. Nefs ok katmanldr. Arndka alt katmanlarn kabalklarndan syrlyor insan. Fcurdan takvaya yol alyor. nsann temel doasnda bozukluk olmaz. O olumsuz seimlerde bulunabilir ama bu doa hi zarar grmez. Kalplerinde hastalk vardr diyor Kuranda Yaratcmz. Peygamberimiz hastalklar sizin misafirinizdir, bir sre konuk edersiniz en sonunda giderler diyor. Aslnda hayatta tesadfler yok. Arnma ve gelime frsatlar ieren deneyimler var ve hepsi de bizi bu z yapmza bilin kazanarak dndrmeye alyor. Hz. Muhammed Nerede olursan ol Allaha kar gelmekten sakn; yaptn ktln arkasndan bir iyilik yap ki bu onu yok etsin. nsanlara kar gzel ahlakn gereine gre davran.95 diyor. Duygular iki kutupludur. Mesel sevgi hepimizin bildii gibi, bencil, narsist bir szde sevgiden, kendi hayatn feda etme derecesine varan bir letfet kazanmaya adaydr. Sanki yukarda saydmz fke, hrs, kayg, korku, gurur, kibir, ehvet gibi duygular, baz durumlarda bir metamorfoz yaarlar ve tam tersi duygulara dnrler. Garip gelse de, bir madeni parann iki yz gibi, olumsuz dediimiz duygular (ki bunlar ar yaandklarnda bizlere hem rhsal ve hemde bedensel adan zarar verirler) onlarn tam tersiyle yapk ikizler gibidirler. Mesel gurur hemen 180 derece yan banda tevazu/alakgnllk duygusunu tar. Daha da ilginci, bu ikili yap insan iin bir olmazsa olmazdr. Gurur olmadan tevazu olmaz, tevazunun - gurur enerjisine - ihtiyac vardr. Mevlana ya gre Kfrle iman, yumurtann ak ile sarsna benzer; aralarn ayran bir berzah vardr! Bu sebeple birbirlerine karmazlar. Ana ku, Allah'n lutf ve keremi sonucu olarak, ona verdii analk duygusu ile yumurtay kanatlar altna alnca yavru ku, kfr de iman da yok ederek yumurtadan "vahdet kuu, birlik kuu" olarak kar.96 nsan i dnyasndaki ikilii fcur ve takvay btnletirdiinde yani kaba duygulardan ince duygulara ve eylemlere getiinde barl bir dnyas olur. Bu dnyada k vardr, aydnlk, nur ve sevgi vardr. Nur suresi 35. ayette Yce Taratcmz somutlatrarak bizlere yle seslenmektedir. Allah, gklerin ve yerin nurudur. Onun nurunun temsili, iinde lamba bulunan bir kandillik gibidir. O lamba kristal bir fanus iindedir; o fanus da sanki inciye benzer bir yldz gibidir ki, douya da, batya da nisbet edilemeyen mbarek bir aatan, yani zeytinden (kan yadan) tututurulur. Onun ya, neredeyse, kendisine ate demese dahi k verir. (Bu), nur stne
95 Tirmiz, Birr, 55. 96 Mevlna, a.g.e., Cilt IV , Beyit 1940.

nsana Manev-Psikolojik Yaklam

101

nurdur. Allah diledii kimseyi nuruna eritirir. Allah insanlara (ite byle) temsiller getirir. Allah her eyi bilir. Ayette kendiliinden k veren zeytin aacnn yandan sz edilmektedir. Zeytin barn simgesidir. Aslnda bizler i dnyamzda birlikten doan bar oluturursak orada k-z varolur. zn glgesi olmazm. Bildiimiz gibi a kar durursak arkamzda bir glge oluur ve o glge srekli bizi takip eder! Ia doru yrrsek glgeyi gremeyiz, ama n tersine gidersek glge hep karmzdadr. Gel seni yakalayaym deyip stne atlasak baaramayz. Peki sen gerekten var msn, yok musun desek, bize glmser ve bu sana bal, hem varm hem de yokum der!97 Tasavvufa gre, normal insani aklmz maddenin tesini gremez. Oysa eylerin meydana kmas ruh ve maddenin birlemesiyle olur. Doas gerei grnmez olan ruh sadece beden vastas ile grnr. Ruh, maddenin ve ebediyetin bilgisini elde edebilmek iin bu gelip geici bedene sk skya baldr. Sonsuzu, snrsz anlayabilmesi iin sonluyu, snrly bilmesi gerekir. nsann sonsuzun bilgisine, Marifete (ilahi bilgiye) ulaabilmesi iin son derece hassas, latif ve anlalmas zor bir yetenei vardr. O da kalbtir, gnldr. Hereyin znn bilgisi kalbde mevcuttur. nk Allah, kendinden bir para olan ilahi bilinci, kalbin en derinine gizlemitir. O, insan Allaha gtrecek, Onu tanyp tantacak olan saf bilintir. Ben denilen varlk hakikatte odur. Ancak nasl bir iek tohumu henz bir iek deilse ve iek olabilmesi iin tohumun topraa ekilip su verilmesi gerekiyorsa iimizdeki o ilahi bilin tohumunun geliebilmesi iin de bedenin ve kiiliin ihtiya duyduundan farkl bir besine ihtiyac vardr. te insann zgrl ve seimi burada devreye girmektedir. Ya tohumu ekip besleyecek ya da olduu gibi eksik insan olarak kalacak Kalbde gizli bulunan bu tohumu yeertmeden yaamak, gerek hayat deildir. Ruhsal gzler tamamen almadan yani kalb tamamiyle kla dolup gerek benliimizi grmeden bizler uyank, bilinli deilizdir. Tasavvufa ya da dier byk mistik akmlara gre normal haliyle insan sadece isim olarak insandr, gerei grmesini engelleyen gz bayla dnp duran dolap beygirlerine benzer. Maddi bedeni ya da insan psikolojisini tanmak kendini tanmak deildir. Nitekim Yunus Emre de: lim ilim bilmektir lim kendin bilmektir

97 Merter, a.g.e., s. 123.

102

AFD XLIX (2008), say II

diyerek insann hakikate ulamas iin kendi iine dnmesi gerektiini sylememi midir? ok cehd edip istedim Yeri g aradm Hi mekanda bulmadm Buldum insan iinde Yunus Emrenin iirleri bir bakma kiinin kendini tanmas iin bu ie dnnn sze dkl iken efsanevi hayat yks de bu ie dnn sembolik anlatmdr adeta.98 Tm medeniyetlerde tarih boyunca psikolojik salk ve maneviyat ayrlmaz bir btn iken, son yzylda modern psikoloji maneviyat dnda bir bilim olarak geliti. nsan rhunun derinliklerine doru inildike ampirikbilimsel yaklam gittike yetersiz kald. nsann bir yars (orta ve alt bilind) analiz edilirken, st bilind ihmal edildi. nsan, rhunun derinliklerinde, t ezelden beri tm bilgelii ve olabilecek tm gzellikleri de tayor. Ben tesi psikoloji yaklam varoluun spirit el boyutlarn onurlandrr, insann akn deneyimlere duyduu ihtiyac kabul eder ve bu deneyimler zerinde almalar yapar. Bu almalarda ulalan sonulardan biri, vizyon hallerinde yaanan deneyimler99 yle etkileyicidir ki bunlar yaam olan kiilerin yaadklarn dnya grlerine katmaktan baka bir seenekleri yoktur.100 Yukarlara doru ykselmenin birinci art, yukarlarn varln bilmektir. Bu kavray insana mit, gven, evk verir. Fcur iine giren eylemleri Kuran arlk diye nitelendirmitir. Ykselmek iin arlklar atmak gerekmektedir.

TRT Radyo Televizyon Dergisi, 2007. Abraham Maslow bu yaantlar doruk deneyim olarak isimlendirmitir. Tasavvufta vecd hali olarak aklanr. 100 Stanislav Grof, Gelecein Psikolojisi, ev. Sezer Soner, Ege Mete Yaynlar, zmir, 2002, s. 285301. 98 99