DA LI FILMSKI STEREOTIPI STIGMATIZUJU PSIHIJATRE?

Dubravka Brtivi1 Olivera Vukovi1,2 Sra Zlopaa1 Mirjana Zebi1 Aleksandar Damjanovi1,2
UDK: 616.89:791

Kratak sadraj
Filmska umetnost je integralni deo kulture i njen uticaj na javnost mnogo je vei u odnosu na druge forme umetnosti, bez obzira na ivotno doba, pol, nacionalnost ili socio-kulturni milje. Zahvaljujui svom specifinom jeziku slike, boje i zvuka, film plastino i upeatljivo oslikava psiholoka stanja individue. Ujedno, filmovi neosporne umetnike vrednosti, poput Psiha, Egzorciste, Leta iznad kukaviijeg gnezda, zamagljuju granice izmedju sistema mentalnog zdravlja, psihijatara i bolesti. U radu se ukazuje na filmske stereotipe koji doprinose stigmatizaciji psihijatara. Najee se opisuju Dr. Dippy, Dr. Evil and Dr. Wonderful. Savremeni film, ali i teoretiari filma, pokuavaju da prevladaju ova ogranienja, esto uslovljena navedenim interpretacijama i mitovima o mentalno obolelim osobama. Psihijatrija i kinematografija su neraskidivo povezane i to ne samo kao vid obostrane kreativnosti, ve i kao mogunost da se medjusobni uticaji pretope u didaktike kategorije i profesionalne podsticaje, kako kod sineasta tako i kod psihijatara. Kljune rei: film, psihijatrija, stigmatizacija

1 2

Univerzitet u Beogradu, Medicinski Fakultet, Beogrd, Srbija

Filmska umetnost koja je integralni deo kulture, zahvaljujui svom specifinom jeziku slike, boje i zvuka, plastino i upeatljivo oslikava psiholoka stanja individue [3]. Irving najder (Irving Schneider) je svojevremeno izjavio da su poetkom XX veka filmski stvaraoci izmislili profesiju kojoj su dali ime psihijatrija. Vremenom, ova profesija postala je stoer mnogobrojnih scenarija, pa ak i anrova. Interesantno je da su se u poetku psihijatri, medju kojima i Krepelin, nadali da e pri-

kazivanje osoba sa mentalnim poremeajem na filmu omoguiti da se bolje razume, a samim tim i prihvati njihova patologija, dok su filmski stvaraoci smatrali da e psiholoke teme udovoljiti gotovo nezajaljive potrebe publike [7]. Medjutim, kinematografija je stvorila svoju nozologiju, teorijski okvir, nain leenja, praksu uopte, tako da se, gotovo po pravilu, razlikovala od svog medicinskog imenjaka. Otud najder [8] izjavljuje da psihijatrija ne postoji, filmski stvaraoci bi

77

Engrami z vol. 34 z januar-mart 2012. z br. 1

Klinika za psihijatriju, Kliniki centar Srbije, Beograd, Srbija

je ve izmislili. I na neki nain to i jesu uinili. Zato su pre svega Holivud, ali i kinematografija uopte, toliko opinjeni psihijatrijskom tematikom? Psihoterapeuti i psihijatri oduvek su bili posebna inspiracija za sineaste. Sve je poelo nemim filmom iz 1906. Sanatorijum Dr Dipija (Dr. Dippy's Sanitarium), da bi se potom lik psihijatra na filmu razvijao u skladu sa aktuelnim drutvenim ambijentom. I bez detaljnije analize, oigleno je da se tokom vie od jednog veka, u filmovima psihijatari ne prikazuju verodostojni, i da se stvara ili idealizovana ili negativna predstava o njima. Bruk Kanon (Brooke Cannon) [1] navodi ilustrativnu analogiju: poput Diogenove potrage za potenim ovekom, nai pozitivan i taan opis psihijatra na filmu je teak zadatak. Negativno portretisanje dominiralo je naroito tokom antipsihijatrijskog pokreta, medjutim, ipak je uteno da time to su filmofili i sineaste opinjeni profesijom psihijatra, onim to oni rade - pozicijom i statusom psihijatrije i njenih poslenika daju izvanredan kreativni medijum. U prvom izdanju knjige Psihijatrija i Film (Psychiatry and the Cinema) iz 1987., autora Glena Gabarda i Krin Gabard (Glen Gabbard, Krin Gabbard), napraviljena je lista od 250 amerikih filmova u kojima se prikazuju psihijatri. U drugom izdanju iz 1999., listom je obuhvaeno skoro 450 filmova koji se bave temom psihijatrije. Prema Gabard i Gabard u amerikom filmu postoje tri perioda u kojima su se psihijatrija i psihijatri prikazivali na razliite naine [4]. U prvom periodu, od 1906. do 1956. psihijatari su predstavljani kao lekari za duevne bolesti, nadrilekari ili kao proroci. Tokom drugog perioda, od 1957 do 1963., koji je u istoriji kinematografije poznat i kao Zlatno doba, psihijatri su prikazivani na gotovo mitski na-

in. Snimljeno je neto vie od 20 filmova u kojima se psihijatri prikazuju idealizovano. Pomenuemo neke od njih: Psiho (Psycho) (1960), Sjaj u travi (Splendor in the Grass) (1961), Frojd (Freud) (1962) i sl. I konano, trei period, od 1964 do 1998, predstavlja svojevrsni pad psihijatrije u nemilost, tako da ponovo dominiraju negativni prikazi psihijatara. Autori knjige zakljuuju da od sredine 60-ih do kraja 20-og veka samo tri filma prikazuju terapeute sa naklonou: Nikad ti nisam obeao ruinjak (I Never Promised You a Rose Garden) (1977), Obini ljudi (Ordinary People) (1980) i Dobri Vil Hanting(Good Will Hunting) (1997) [11]. Ilustrativan i zanimljiv je kontrast dve verzije uvenog filma Psiho, prve iz 1960. u odnosu na drugu verziju iz 1998. U prvoj, Hikokovoj verziji, detektiv u filmu smatra da jedino psihijatar moe da razume ponaanje Normana Bejtsa. Psihijatar (Simon Okland) tumai psihopatologiju Normana Bejtsa pre svega njegovim simbiotskim sado-mazohistikim odnosom sa majkom. On potvrdjuje svoj autoritet time to deifruje zloine i otkriva lokaciju nestalog novca. U drugoj verziji filma iz 1998., koji je doslovna kopija prve verzije (u koloru i sa drugim glumcima), reiser Gas Van Sent, meutim, prikazuje psihijatra (Robert Forster) koji je neuverljiv, iji monolog je skraen i nesiguran, a kredibilitet verziranog strunjaka i poznavaoca due je sutinski naruen [2]. Poznato je da se u klinikoj praksi esto pravi arteficijelna podela na bioloki i analitiki, odnosno psihoterapijski orijentisane psihijatre. U skladu sa tim i u filmu se pojavljuju tri tipa psihijatara, koji se razlikuju u teoriji, metodu i nainu na koji lee i ophode se prema pacijentima. To su prema najderu: Dr. Dippy (Luckasti

Engrami z vol. 34 z januar-mart 2012. z br. 1 78

doktor), Dr. Wonderful (udesni doktor) i Dr. Evil (Zli doktor) [7]. Dr. Dippy je ekscentrian, lui od svog pacijenta, njegov nain leenja je bizaran, ali on svojim metodama ne kodi pacijentima. Dr. Wonderful je idealizovan lik psihijatra. On je praktino najmladji, odnosno pojavio se na velikom platnu tek 40-ih godina XX veka. ivopisno je prikazan u filmu Lud od ljubavi (Lovesick) (1983), u kojem psihoanalitiar svesrdno pomae svojim pacijentima. I na kraju, Dr. Evil, tzv. Dr. Frankentajn uma, koji zloupotrebljava svoju profesiju. Postoji nekoliko varijeteta ovog stereotipa, ali je svima zajedniko da u njihovim rukama specifini oblici leenja (npr. lobotomija, EKT, lekovi) postaju sredstvo za kontrolu, manipulaciju, mo, osvetu, odmazdu ili finansijsku dobit. Navedena tipologija dovodi se u vezu sa tri arhetipa koje je Ronald Pis [9] oznaio kao: Vampir, Kralj Ribara i Zadik. U kinematografiji, arhetipski portret psihijatra vampira najbolje je oslikan u liku Dr. Hanibala Lectora u filmu Kad jaganjci utihnu (The Silence of the Lambs). Lector je istovremeno brilijantan psihijatar i masovni ubica, kanibal. Uprkos prividnoj spoljanjoj smirenosti i hladnokrvnosti, on je na nesvesnom nivou zver, brutalna, okrutna divlja ivotinja, sa instinktom predatora [10]. Ovaj arhetip, naalost, potkrepljuju retki primeri seksualnog zlostavljanja (zloupotrebe) pacijenata od strane psihoterapeuta. Arhetip Kralj Ribara, ranjenog iscelitelja, vezuje se za ideju da je osobi koja je doivela patnju lake da pomogne drugima, to je u osnovi emocionalnog aspekta empatije psihijatra. Primer mita o Kralju Ribara nalazimo u prefinjenom portretu psihologa on Mek Gvajera (kojeg glumi Robin Vilijams u filmu Dobri Vil Hanting). Arhetip Kralj Ribara olien je jo u

srednjevekovnom mitu o vitezu Parsifalu. Ovaj mit, inspirisao je mnogobrojne filmske verzije prikaza psihijatara. I na kraju arhetip Zadika, svetog oveka u Jevrejskoj tradiciji, koji posreduje izmedju neba i zemlje, izmedju Boga i oveka. Arhetip Zadika lei u osnovi Doctor Wonderfula. On je medju najpotovanijim duhovnim vodjama. Kako bi odvratio ljude od zla, Zadik mora da ih shvati na dubljem personalnom nivou, to povremeno podrazumeva lini dodir sa zlom; on sebi ak doputa i da bude grean. Ovo je opasnost koja se skriva u arhetipu Zadika, jer uvek postoji rizik da se dobri doktor isuvie priblii avoljem plamenu i da sagori. To je, takoe potencijalna putanja korumpiranih psihijatara na filmu, ije je putovanje, medjutim, daleko krae nego ranjenih iscelitelja [3]. Medjutim, motivi negativnog oslikavanja psihijatara ponekad su daleko prozainiji, to recimo ilustruje film Vudi Alena, Deconstructing Harry iz 1997. U ovom filmu, Kirsti Eli tumai neurotinog psihijatra. Ona je impulsivna i nestabilna, nalik svojim pacijentima. Korene averzije glumice Kirsti Eli prema psihijatriji moda moemo nai u jednoj od njenih izjava tokom snimanja filma: Ja ne volim psihijatre. Ne verujem u njihov rad.... Namerno sam u filmu tokom sesije sa pacijentom uzimala Prozak kako bih pokazala da je psihijatar otkaen koliko i njegov pacijent. Vudi je smatrao da je to dobra ideja.... Znaajno je pomenuti da je Kirsti Eli pripadnik Sajentoloke crkve i meunarodni portparol za Narconon, crkveni program leenja zavisnosti od alkohola i droge. Sa druge strane, Vudi Alen izrastao je u nacionalnu ikonu u velikoj meri i zahvaljujui kritici sistema ouvanja mentalnog zdravlja. Danas je esto u upotrebi termin Sindrom Vudi Alena kojim se ukazuje na besmislenost,

79

Engrami z vol. 34 z januar-mart 2012. z br. 1

besciljnost i beskorisnost terapije i posebno cene tretmana koje, po takvim shvatanjima, vode u bankrot celokupni sistem zdravstvene zatite [6]. Gabard i Gabard [5] ukazuju na suprotan pristup u filmu Dobro da bolje ne moe biti (As Good as it Gets) (1997). Iako psihijatar opisan u ovom filmu ima jasan profesionalni odnos prema pacijentu, on je izvetaen i rigidan. Meutim, ovo je prvi film u istoriji kinematografije, u kom se pokazuje da lekovi pomau u tretmanu mentalnih poremeaja. Interesantno je da na velikom platnu i psihijatrijsko leenje podlee odreenim pravilima. esto se prikazuje kako su psihofarmaci u funkciji kontrole (uma) i hemijske fiksacije. Psihofarmakoloka revolucija je u kinematografiji zanemarena, gotovo negirana. Budui da filmska umetnost ima veliki znaaj na polju kulturnog uticaja kao i opteg obrazovanja, ovakav stav podriva kredibilitet psihijatrije i njenih metoda leenja. Kao to je ve reeno, tek sa pomenutom hit komedijom iz 1997. Dobro da bolje ne moe biti u filmu se promovie znaaj lekova u terapiji mentalnog poremeaja. U ovom filmu, Melvin (Dek Nikolson), boluje od Opsesivnokompulsivnog poremeaja (i nozofobije!), ali tek kada se zaljubi odluuje da pone sa redovnim uzimanjem lekova koje mu je prepisao psihijatar. Film je ipak ostavio otvoreno pitanje koji terapijski agens, ljubav ili psihofarmak, je doveo do njegovog oigledog poboljanja. Najverovatnije oba! [3]. Na filmskom platnu daleko je zastupljenije prikazivanje psihoterapije koja obino podrazumeva katarktiku abreakciju potisnutih traumatskih seanja. U filmu Tri Evina lika (The Three Faces of Eve) (1957) glavna junakinja se pod uticajem hipnoze prisea traumatskog

dogaaja iz detinjstva, koji je (prema scenariju) izazvao njen mentalni poremeaj. Na gotovo voleban nain Multipli poremeaj linosti je izleen, a ona nastavlja da bez psiholokih problema do kraja ivota. Poznato nam je, iz svakodnevne prakse, da su ovakve situacije retkost. Ovaj metod ima funkciju da saima filmsko vreme i prostor i omoguava udesno izleenje kroz samo jednu terapijsku seansu. To je univerzalna panacea veine filmskih autora, koji su naklonjeni jednostavnim romantinim i ablonskim reenjima. Iako saoseamo sa pacijentima mi takodje usvajamo predstave koje projektujemo van oblasti filma [5]. I ne zaboravimo stari Holivudski aksiom da nita nije tako efektno kao negativan publicitet. U realnom svetu, izvan filmskih studija, posao psihijatra je naporan i situacija u ordinacijama je mnogo manje dramatina nego na filmu. Filmski stvaraoci su daleko vie usresreeni na nesvakidanje, bizarne, melodramatine, a samim tim i manje autentine likove. Osim toga, iroki auditorijum ima ambivalentna oseanja prema psihijatrima. Ova ambivalencija nije iznenaujua jer proizlazi iz odnosa prema nekome ko ima mo da pomogne, da se npr. izae iz ponora duboke depresije, ali istovremeno i mo da nekoga uputi (zatvori!) u mentalnu instituciju. Ambivalentna oseanja prema psihijatrima slina su oseanjima prema sveteniku ili proroku - istovremeno postoji i duboko potovanje i nipodatavanje, postoji potreba za njihovom portvovanou i pomoi, a ujedno i strah od maligne, mentalne kontrole [9]. Upravo otud se u vetim umetnikim manipulacijama pojavljuju specifini stereotipi celuloidnih psihijatara koji se baziraju na modfikaicjama opisanih arhetipova.

Engrami z vol. 34 z januar-mart 2012. z br. 1 80

DO THE FILM STEREOTYPES STIGMATIZE PSYCHIATRISTS?

Dubravka Brtivi1 Olivera Vukovi1,2 Sra Zlopaa1 Mirjana Zebi1 Aleksandar Damjanovi1,2

Summary
Film art is an integral part of culture and its influence to public sphere is much higher in comparison to other forms of art, disregarding age, gender, nationality or social and cultural milieu. It is owing to this specific language of picture, colour and sound that film so lively and effectively reflects the psychological statuses of an individual. At the same time, films of uncontested artistic value, such as Psycho, The Exorcist, One Flew over the Cuckoos Nest, blur the borders between the system of mental health, a psychiatrist and a patient. This paper points to the film stereotypes that support stigmatization of a psychiatrist. Those characteristically depicted are Dr. Dippy, Dr. Evil and Dr. Wonderful. The contemporary film, as well as film theorists, are trying to overcome these limitations which are frequently stipulated by the above mentioned interpretations and myths on mentally ill persons. Psychiatry and cinematography are inextricably connected, not only as a form of mutual creativity, but also as a possibility of turning mutual influences into didactic categories and professional incentives in both cineastes and psychiatrists. Key words: film, psychiatry, stigmatization

1 2

Clinic for Psychiatry, Clinical Centre of Serbia, Belgrade, Serbia School of Medicine, University of Belgrade, Belgrade, Serbia

81

Engrami z vol. 34 z januar-mart 2012. z br. 1

Literatura:
1. Damjanovi A, Vukovi O, Jovanovi A, Jaovi-Gai M. Psychiatry and movies. Psychiatr Danub. 2009; 21(2):230-5. 2. Schneider I. The theory and practice of movie psychiatry. Am J Psychiatry. 1987; 144:9961002. 3. Schneider I. Foreword. In: Gabbard GO, Gabbard K. Psychiatry and the cinema. 2nd ed. Washington: American Psychiatric; 1999. p. XVXVI. 4. Brooke JC. In Search of a Good Psychologist in a Good Movie: Persisting Stereotypes. The Pennsylvania Psychologist Quarterly; 2008. 5. Gabbard GO, Gabbard K. Psychiatry and the cinema. 2nd ed.Washington: American Psychiatric Press; 1999. 6. Gabbard G. The Cinematic Psychiatrist. Psychiatric Times 1999; 16:7. 7. Vukovi O, Cveti T, Zebi M, Pavlovi Z, Damjanovi A, Jaovi-Gai M. Mediji i mentalni poremeaji. Engrami 2007; 29:41-5. 9. Pies R. Psychiatry in the Media: The Vampire, the Fisher King, and the Zaddik. J Mundane Behav 2001;2(1). 10. Roger E. The Silence of the Lambs (review). Chicago Sun-Times, Feb. 14, 1991. 11. Grinfeld MJ. Psychiatry and Mental Illness: Are They Mass Media Targets? Psychiatric Times March 1998; 15:3.

Engrami z vol. 34 z januar-mart 2012. z br. 1

8. Damjanovi A. Rastua senka tame: vivisekcija psiholokih motiva horor- anra u filmu i literaturi. Beograd, Deko art, 2006.

Dubravka Britvi Institut za psihijatriju KCS Pasterova 2, 11000 Beograd, Srbija tel/fax +381113662094 e-mail d.britvic@gmail.com

82