Maxwellove jednaine za elektromagnetno polje U ovom poglavlju e se predoiti potpuni sistem Maxwellovih jednaina elektromagnetnog polja u nepokretnim sredinama.

Tokom provedenog sagledavanja i analize osnovnih procesa u elektrotehnici, u prethodnim poglavljima ove knjige, predoeni su i uoblieni, u analitike forme, rezultati brojnih eksperimentalnih istraivanja. Kako su ti eksperimenti vreni u statikim, ili stacionarnim uslovima, ti izrazi opisuju kvazistacionarno elektromagnetno polje, te oni ne moraju istovremeno odgovarati u potpunosti i stanjima i pojavama, to se deavaju u brzo promjenljivim elektromagnetnim poljima. Traei odgovor na pitanje, mogu li se deavanja u kvazistacionarnom elektromagnetnom polju, opisati na konzistentniji nain od postojeeg njihovog opisivanja pomou relacija:
EdS =

q ;

Gaussov zakon za fluks vektora jaine elektrostatskog polja E ( Gaussov teorema za vektor jaine elektrostatskog polja), Gaussov zakon (teorema) o konzervaciji fluksa vektora magnetne indukcije B ,

BdS = 0;

Hdl = i;
Ed l = 0 ;

Ampreov zakon o cirkulaciji vektora jaine magnetnog polja H ,

Zakon o konzervativnosti elektrostatskog polja, opisanog vektorom jaine elektrostatskog polja E ,

J = p E + Estr ;

Lokalni oblik Ohmovog zakona,

D = 0 E + P ;
B = 0 H + M ;

Veza izmeu karakteristinih veliina-vektora elektrostatskog polja,

Veza izmeu karakteristinih veliina vektora stacionarnog magnetnog polja,

kotski fiziar i matematiar James Clark Maxwell (1831-1879), u svom rukopisu A Dynamical Theory of the Electromagnetic Field, objavljenom 1864. godine, predoio je tadanjoj naunoj javnosti, matematike rezultate svog produbljavanja i proirivanja dostignua Faradaya i Amprea, u domenu fizikalnog tumaenja elektromagnetnih efekata. Tokom razdoblja 1864-1873 Maxwell je uspio putem nekoliko epohalnih radova, u potpunosti zaokruiti matematiko opisivanje osnovnih odnosa unutar Teorije elektromagnetnih polja. Ona su potom integralno publikovana u djelu Traktat o

elektricitetu i magnetizmu. Znaaj ovog njegovog ostvarenja, veoma dobro ilustruje podatak da se njegov predmetni sistem jednaina i danas tretira kao ishodite elektrotehnikih relacija za makroskopsko razmatranje fizikih pojava. Pobrojane Maxwellove istraivake rezultate i iz njih proistekli njegov doprinos, u domenu elektromagnetnih talasa, eksperimentalno su potom potvrdili i njemaki fiziar Hajnrich Hertz 1888. godine, zatim P. N. Lebedov (svjetlosni pritisak), te Nikola Tesla (radiotehnika). Analizirajui Ampreov zakon o cirkulaciji vektora jaine magnetnog polja H , Maxwell je uoio da se unutar sume struja i ( tu sumu susreemo na desnoj strani relacije, kojom se analitiki izraava taj zakon) moraju uraunati sve vrste struja koje prodiru kroz povr oslonjenu na konturu C, po kojoj se i rauna cirkulacija vektora jaine magnetnog polja H . Dakle, u navedenoj sumi treba uzeti u obzir ne samo kondukcione struje ikond, nego i konvekcione struje ikonv, kao i struje dielektrinog pomjeraja i dp = ( d (E) / dt ) . Uvoenjem u analizu i struja dielektrinog pomjeraja, idp, koje mogu nastati samo u uslovima kada se deavaju promjene vektora elektrinog polja E tokom vremena, Maxwell je uspostavio vezu izmeu vremenski promjenljivog elektrinog polja i magnetnog polja, te time dao realnu osnovu da se u budunosti ta dva polja tretiraju kao komponente jedinstvenog elektromagnetnog procesa. Nije teko primijetiti da Ampreov zakon o cirkulaciji vektora jaine magnetnog polja H i Faradayov zakon elektromagnetne indukcije:
dq ; Hdl = dt d ; Ed l = dt

povezuju est razliitih fizikalnih veliina H , E , l, t, q i ( B ), unutar kojih su i vrijeme i duina, to je u skladu sa injenicom da se pojave od interesa izuavaju u prostoru. Za potpunije opisivanje elektrinih i magnetnih pojava uz ve prisutne njihove reprezente, Maxwell je zakljuio da je povoljno uvesti i neke nove veliine, poput: vektora dielektrinog pomjeraja D, vektora magnetne indukcije B, te magnetnopobudne sile Fmp i indukovane elektromotorne sile e. Povezanost tih novih veliina sa ranije uvedenim veliinama je iskazana relacijama:

D=

dq dq dF d d de . ; Fmp = Ni = N ; H = ; B= ; e= ; E= dS dt dl dS dt dl

Tokom opisivanja osnovnih odnosa u elektrinom i magnetnom polju, u uslovima prisustva zapreminske gustine elektrinih naboja i stacionarne jednosmjerne elektrine struje, okarakterisane vektorom gustine te struje J u zraku, uspostavljene su i relacije:

 d (B ) Ed l = ; dt
BdS = 0;

EdS =

q ;
0

d ( E) B d l = 0 i kond + 0 dt .

Prva jednaina u posljednjem sistemu je ustvari druga varijanta Faradayevog zakona elektromagnetne indukcije. Tom jednainom se naglaava da pri promjeni fluksa magnetne indukcije nastaje i elektrino polje. Drugom jednainom tog istog sistema, izraen je Gaussov zakon za odreivanje vektora jaine elektrostatskog polja E. Ovaj zakon je ustvari jedan vid pooptenja Coulombovog zakona o djelovanju mehanike sile u elektrostatskom polju. Putem nje se iskazuje i izvorna priroda elektrinog polja, dakle injenica da vektorske linije vektora E izviru-zapoinju, u pozitivnim elektrinim nabojima, te da te iste linije zavravajuponiru u negativnim elektrinim nabojima. Trea jednaina je Gaussov zakon, ali onaj koji govori o konzervativnosti vektora magnetne indukcije. Tim zakonom naglaava se da su vektorske linije vektora magnetne indukcije neprekidne linije, zatvorene same u sebe. Ovom relacijom se pokazuje i da ne postoje magnetne mase, odnosno magnetni naboji, koje bi u magnetnom polju imale ulogu slinu ulozi koju imaju elektrini naboji u elektrinom polju. Stoga se magnetno polje treba tretirati kao bezizvorno vektorsko polje. etvrta jednaina je ustvari jedna verzija Ampreovog zakona o cirkulaciji vektora magnetne indukcije B. Unutar te jednaine, posebno je naglaeno da se uzroci uspostavljanja magnetnog polja nalaze u djelovanju kodukcionih struja ikond i djelovanju struja dielektrinog pomjeraja idp. Ova jednaina pokazala se i kao osnova tvrdnji da se prostiranje elektromagnetnih polja odvija konanim brzinama (ovo nije bilo poznato do tada), to je poslije i eksperimentalno potvreno. Analizirani sistem od etiri jednaine predstavlja ustvari i sistem Maxwellovih jednaina u integralnom obliku. S obzirom da je integralni oblik zapisivanja ovih jednaina, pogodan samo za proraune elektromagnetnih veliina u sistemima kod kojih je prisutan visok nivo geometrijske simetrije, to se isti sistem jednaina esto transformie (koristei resurse matematike discipline sa nazivom Teorija vektorskih polja) i u ekvivalentni diferencijalni oblik. Taj diferencijalni oblik sistema Maxwellovih jednaina posebno je pogodan za lokalnu formu analize ponaanja pojedinih veliina (dakle, odreivanje i razmatranje vrijednosti tih veliina unutar elementarne zapremine). Relacije koje slijede predstavljaju upravo diferencijalni oblik sistema Maxwellovih jednaina u nepokretnim sredinama:

 B rot E = ; t D rot H = J + ; t
div D = ; 0
div B = 0 ;

B E = ; t D H = J + ; t

D = ; 0 B = 0 .

U linearnim i izotropnim sredinama ovim jednainama mogu se pridruiti i relacije: J = p E + Estr ;

D = E;

B = H;

koje povezuju vektore D , B i J sa vektorima jaina polja E i H .

Epohalna vrijednost navedenog Maxwellovog sistema jednaina za opisivanje pojedinih fizikalnih veliina u elektromagnetnom polju, dodatno se uveava, ukoliko se uoi injenica da su rezultati njegovih istraivanja, generisani ak decenijama prije pojave Kvantne teorije i pojave Teorije relativiteta. Ni pod kasnijim uticajem revolucionarnih promjena u shvaanju i tretiranju fizikalnih pojava, do kojih je moralo doi zbog naunog ustoliavanja Teorije relativiteta i Kvantne mehanike, blistavost Maxwellovih jednaina elektromagnetnog polja, nije ni malo zasjenjena. S obzirom da se pri rjeavanju konkretnih inenjerskih problema, predmetne pojave po pravilu razmatraju u kontekstu usvojenog makroskopskog poimanja dogaaja, Maxwellov sistem jednaina za opisivanje elektromagnetnog polja, u Teoriji polja je zauzeo praktino upravo ono mjesto, kakvo imaju Kirchhoffovi zakoni u Teoriji elektrinih krugova i mrea.
Poetkom 1900. godine Max Planck, Albert Einstein i Niels Bohr definisali su novi pristup po kojem se atomima pripisuju kvantizirana energetska stanja, te sposobnost da emituju energiju u kvantima, kada prelaze iz jednog stanja u drugo. Potaknuti ovakvim idejama Werner Heisenberg i Erwin Schrodinger su 1925. godine formulisali osnovne principe Kvantne mehanike.

A. Einstein je 1905. godine, objavljujui rad sa naslovom O elektrodinamici tijela u kretanju, praktino postavio temelje nove naune oblasti, koja je potom preimenovana u Teoriju relativnosti; u toj naunoj oblasti egzaktno se ujedinjuju prostor i vrijeme u jedinstven entitet.