Zdravko Gagovic, STANJE KULTURNE BAŠTINE U BASENU SKADARSKOG JEZERA

Zdravko Gagovi
Podgorica, avgust 2013.
STANJE KULTURNE BATINE U BASENU SKADARSKOG JEZERA
SADRAJ
Manastir Preista Krajinska..........................................................................................4 Stari bunar....................................................................................................................7 Tophala........................................................................................................................8 Manastir Moranik......................................................................................................11 Manastir Stareva gorica.............................................................. ..............................18 Manastir Beka...........................................................................................................23 Manastir Vranjina sa crkvom sv. Nikole......................................................................37 Ostrvo Grmour..........................................................................................................40 Tvrava Lesendro.......................................................................................................42 Naselje Vranjina.........................................................................................................46
Page 2
abljak Crnojevia........................................................................ ..............................51 Tvrava Oblun............................................................... .............................................56 Balin grad u Ponarima..............................................................................................60 Utvrenje Besac......................................................................... ................................61 Manastir Orahovo.......................................................................................................67 Manastir Kom Crnojevia............................................................. ..............................73 Manastir Kosmaa........................................................................ ..............................84 Crkva Sv. Blagovjetenja Jeksa..............................................................................90 Vladiina kula na Karuu.............................................................. ..............................85 Obod Crnojevia........................................................................... ..............................90 Crkva Sv. Nikole, Rijeki grad..................................................................................105 Most knjaza Danila na Rijeci Crnojevia..................................................................111 Kua Sv. Petra na Rijeci Crnojevia.........................................................................118 Dvorac Ljeskovac, Rijeka Crnojevia.......................................... .............................124 Most knjaza Nikole I na Rijeci Crnojevia.................................... .............................127 Aglomeracije vernakularne arhitekture na Skadarskom Jezeru...............................129 Naselje Karu................................................................................................ ...........130 Naselje Poseljani......................................................................................................132 Naselje Dodoi............................................................................ .............................134 Naselje Radu..........................................................................................................136 Selo Krnjice..............................................................................................................139 Godinje.....................................................................................................................141 Virpazar....................................................................................................................147 Mapa kulturne batine u basenu Skadarskog jezera...............................................152
Page 3

Centralni dio kneevine Duklje, temelja budue crnogorske drave, bio je u slivu rijeka Zete i Morae sa basenom Skadarskog jezera. Tokom IX vijeka zaeta je prva dravna organizacija, da bi to jezgro jaalo za vrijeme arhonta Petra, i od kraja X vijeka, za vrijeme kneza Vladimira postalo poznato kao slovenska Duklja, koja od XI vijeka nosi naziv Zeta. Zetska, Vladimirova kneevina, za vrijeme dinastije Vojislavljevia (XI XII vijek) postaje kraljevina, sa sopstvenom crkvenom organizacijom Barskom nadbiskupijom. Taj i kasniji periodi na podruju Skadarskog jezera ostavili su brojna kulturna dobra. Raznoliko i bogato nasljee materijalne kulture: arheoloka nalazita, utvrenja, srednjevjekovni manastiri, crkve, tradicionalna seoska arhitektura, kao i znaajno duhovno stvaralatvo, ukazuju da je region Skadarskog jezera tokom vremena bio vano istorijsko, privredno i kulturno sredite. Ocjenu stanja kulturne batine danas, formirali smo poreenjem sa stanjem koje je utvreno od strane Komisije za utvrivanje stanja nepokretne kulturne batine Crne Gore iz juna 2004. godine.
Manastir Preista Krajinska

Upisan u registar br. 184 od 24.03. 1954.godine kao spomenik kulture sakralna arhitekture - II (druga) kategorija _______________________________________________________________________________________
Najstarije manastirsko sredite na obali Skadarskog jezera nalazi se kod sela Ostros. Poznato je pod imenom Preista Krajinska. Po svom znaaju to je prvo kulturno dobro iza kojeg Crnogorci u svojoj istorijskoj vertikali moraju stati. Prvi put se pominje krajem X vijeka, u Ljetopisu Popa Dukljanina. Manastir je osnovao knez Vladimir (ponekad se titulie i kao kralj), prvi dukljanski svetitelj Sveti Vladimir Dukljanski, za kojeg vizantijski istoriar Skilica zapisao da je bio "pravian i miroljubiv i pun
Page 4
vrlina", a iji se kult, osim Duklje (Zete), potovao i u Dalmaciji, Albaniji, Makedoniji i Bugarskoj. Prvi ga je na pisac Marino Orbin, poetkom XVII vijeka, svrstao u svetitelje. Glavna manastirska crkva, posveena Uspenju Bogorodice, nalazi se u centru nekadanjeg kompleksa. To je bila trikonhosna graevina, sa neto dubljim oltarskim travejem, po emu se razlikuje od kasnijih trikonhosa Skadarskog jezera. Po svemu sudei za uzor ovoj graevini posluio je stariji Barski trikonhos sa Topolice. Graevina je posjedovala kupolu i poluobliasti svod. Sa zapadne strane sagraena je spoljna priprata, u obliku nepravilnog pravougaonika, a na njen everozapadni ugao i kula zvonik. Visoka kula ima pet spratova na etvrtom se nalazila mala kapela sa apsidom i poluobliastim svodom. Manastir je jedno vrijeme bio edite Zetske mitropolije, da bi krajem XVI vijeka bio sruen. U neposrednoj blizini kompleksa nalazi se bunar ive vode, iz vremena gradnje manastira, a iju gradnju predanje smjeta u 1001. godinu.
Sl. 1: Osnove trikonhosa Preiste Krajinske i trikonhosa na Topolici
Sl. 2: Ostaci Preiste Krajinske 30-tih godina prolog vijeka
Page 5
Sl. 3 : Preista Krajinska
Sl. 4 i 5: Kula Preiste Krajinske prije i nakon rekonstrukcije
Page 6
Sl.6 i 7: Primreme za obnovu manastirskog kompleksa
Ostaci manastirske crkve su 80-tih godina prolog vijeka konzervirani, a manastirska kula djelimino restaurirana, na osnovu projektne dokumentacije na koju je dao saglasnost Republiki zavod za zatitu spomenika kultura. Radovi na kuli nijesu zavreni zbog nedostatka finansijskih sredstava. Napomena: Nakon 2004. nijesu vreni radovi na ovom kompleksu. Prema informacijama sa sajta Mitropolije, sredstva za obnovu manastira su obezbij eena, a poetak radova se oekuje na proljee 2012. godine. Saglasnost od Slube zatite nije traena.
Stari bunar
Upisan u registar br. 1017 od 08. 10. 1950. godine kao spomenik kulture profane arhitekture- III (trea) kategorija __________________________________________________________________________________________
Bunar se nalazi u Ostrosu, u neposrednoj blizini manastira Preista Krajinska i njegov nastanak se vee za zetskog kralja Vladimira i njegovu enu Kosaru. Narodno predanje njegovu izgradnju smijeta u 1001. godinu. Bunar i danas slui domicilnom stanovnitu. Devedesetih godina, bez saglasnosti Slube zatite, nestruno su izvedeni sanacioni radovi na grlu bunara, a njegovo tijelo je malterisano.
Page 7
Sl. 8 i9: Stari bunar u Ostrosu
Napomena: Nakon 2004. godine nijesu vreni radovi na ovom kulturnom dobru
Tophala
Ovaj znaajan segment nae kulturne batine ne uiva zakonsku zatitu __________________________________________________________________________________________
Na malom ostrvu Tophala, na jugozapadnoj obali Skadarskog jezera, naspram Ostrosa, nalaze se ostaci snane kule koja je po koncepciji slina pirgovima. Kula je najvjerovatnije podignuta u XIV vijeku, u periodu kada su nastali manastiri na ostrvima Skadarskog jezera. Ova kula titila je prolaz sa istoka ostrvima na kojima je u srednjem vijeku bilo dosta stanovnika. Svakako je predstavljala dio sistema odbrane ovog niza ostrva sa manastirima Moranik, Beka i Stareva gorica, a isto tako kontrolu vodenog prilaza obali sa koje se izlazi na Bogorodicu Krajinsku. Od svih sauvanih srednjovjekovnih utvrenja u Crnoj Gori, kula na Tophali ima najjednostavniju formu i funkciju. Kula je kvadratne osnove sa etiri snana pilastra na uglovima i jo etiri na zidovima izmeu ovih. Ulaz je bio na spratu. Zidana je od veih komada lomljenog i pritesanog kamena u malteru. Debljina zidova je oko 2 m. Donji dio kule danas je relativno dobro ouvan. Pored kule na ostrvu su pronaeni, samo u temeljima, ostaci trolisne crkve za koju se pretpostavlja da potie iz XII
Page 8
vijeka, i koja je mogla biti uzor ostalim trikonhosnim crkvama nastalim na ostrvima Skadarskog jezera u XIV vijeku.
Osnova trikonhosa iz XII vijeka
Tophala
Sl. 10. Lokacija Tophale i ostaci trikonhosa iz XII v.
Sl. 11 i 12: Osnova i izgled kule na Tophali
Page 9
Sl. 13: Temelji crkve iz XII vijeka u neposrednoj blizini Tophale
Page 10
Napomena: Na ovom dijelu nae kulturne batine nijesu vreni nikakvi radovi nakon arheolokih, na otkrivanju trikonhosa u njenoj neposrednoj okolini. Zbog istorijskog znaaja i arhitektonske rijetkosti pirga kao utvrenja u Crnoj Gori potrebno je nad ovim objektom uspostaviti zakonsku zatitu, kao i nad ostacima trikonhosa u neposrednoj blizini, koji je bio uzorom za gradnju poznijih na goricama Skadarskog jezera.
Manastir Moranik
Upisan u registar br. 1208 od 26. 11. 1957. godine kao spomenik kulture sakralne arhitekture- II (druga) kategorija __________________________________________________________________________________________
Manastirski kompleks sa crkvom Sv. Bogorodice nalazi se na ostrvu Moraniku, na Skadarskom jezeru. Prvi put se u pisanim izvorima pominje u povelji Bale III urevia iz 1417. godine, kojom on manastiru daruje jedno gumno soli, to upuuje na mogunost da je sam darodavac mogao biti i ktitor crkve. Ako se prihvati teza da je njen ktitor bio Bala III urevi, koji je stupio na presto 1403. Godine, onda bi se vrijeme gradnje crkve moglo datovati izmeu 1404. i 1417. godine, kada se prvi put pominje u dokumentima. Kompleks manastira Moranik sastoji od crkve posveene Sv. Bogorodici, ostataka priprate, ostataka prizidane bone kapele, ostataka dva neidentifikovana objekta - smjetena jedan juno, a drugi istono od crkve - i konano od mone kule sa uruenim gornjim djelovima smjetene sa jugoistone strane. Kula je vjerovatno najstariji objekat na Moraniku, koja je na ovom kamenitom i relativno udaljenom ostrvu u Skadarskom jezeru podignuta sa istim ciljem sa kojim je podignuta i kula na Tophali, tom krajnjem ostrvu prema granici Albanije. Istina, kula na Moraniku nije podignuta istovremeno kada i pirg na Tophali, ve, mogue, neku deceniju docnije, zapravo onda kada su nadolazee opasnosti postale izvjesnije i kada je trebato formirati neki vid vre predstrae za osiguranje unutranjeg dijela jezera. Mogue je da je jedan od prvobitnih zadataka pirga na Tophali bio usmjeren i na zatitu omanje trolisne crkve, podignute na istom ostrvu, koja se oblikom osnove vezuje za sline crkve nastale u periodu izmeu IX i XII vijeka i koja je, mogue, posluila kao izvorite osnovnog oblika svih kasnijih trikonhosa koje su Balii izgradili na goricama jezera. Istovremeno, usamljena i mona kula na Moraniku ulivala je dovoljno sigurnosti da se uz nju, u prvim decenijama XV vijeka, podigne crkva, a odmah zatim i ostali objekti manastirskog kompleksa. Na osnovu sauvanih zidova kule, ne moe se sa sigurnou utvrditi njena prava visina, kao ni prvobitni izgled krova, odnosno posljednjeg sprata. Sauvana leita za spratne grede, koja se uoavaju na unutranjim povrinama zidova, dozvoljavaju da se, s izvjesnom rezervom, zakljui da je kula imala etiri sprata meusobno spojena unutranjim, uzanim, drvenim stepenitem. Posebno je znaajno istai da se na posljednjem spratu u zidu nalazi manja polukruna apsida, to govori da je pretpostavljena prostorija na etvrtom, posljednjem spratu, prema potrebi, sluila i kao kapela. Takoe je znaajan i podatak da je prostorija bila zasvedena krstastim svodom od koga su ostale sauvane samo dvije ugaone konzole, sline onima iz priprate crkve Sv. ora na ostrvu Beki.
Page 11
Pored manastirskog kompleksa, na najviem dijelu ostrva otkriveni su ostaci jo jedne manje crkve. Crkvica je locirana na omanjem krunom platou omeenom potpornim zidovima zidanim u suvomei. Radi se o jednosta vnoj, jednobrodnoj graevini od pritesanog kamena sa polukrunom apsidom i sa po jednim uzanim prozorom na obje podune fasade i jednim na apsidi. Lijevo i desno od apside, nalazi se po jedna dublja nia za akonikon i proskomidiju. Iz sauvanih tragova iz nad apside, zapaa se da je crkva bila zavedena prelomljenim svodom. Ova mala crkva se ne pominje u istorijskim izvorima ni u strunoj literaturi, pa se o njenom patronu i vremenu podizanja nita pouzdano ne moe rei. Moe se samo pretpostaviti da je podignuta ili za potrebe monatva u vrijeme najintenzivnijeg ivota manastira, kada je postojea crkva postala premala, ili, pak, da se radi o mauzolejnoj crkvici koju je podigao neko od lanova vlastelinskih porodica Balia ili Crnojevia. Njena jednostavna obrada, jednobrodna osnova i prelomljeni svod pokazuju dovoljno slinosti sa crkvicom koju je za svoj ukop podigla Jelena Bali 1440. godine na ostrvu Beki, to bi moda moglo da ukae da je i crkvica na Moraniku nastala u istom periodu. Nakon arheolokih radova 1984. godine, Republiki zavod za zatito spomenika kulture je izvrio obimne konzervatorsko restauratorske radove u cilju ouvanja ovog kulturnog dobra.
Sl. 14 i 15: Manastir Moranik prije i nakon konzervatorskih radova
Sl. 16 i 17: Manastir Moranik situacija i crkva Sv. Bogorodice
Page 12
Sl. 18 i 19: Manastir Moranik, osnova nakon arheolokih istraivanja i idealna rekonstrukcija prema .Markovi
Sl. 20 i 21: Manastir Moranik 90-tih godina prolog vijaka i prve decenije ovog vijeka
Page 13
Sl. 22: Manastir Moranik, ostaci crkve na najvioj koti ostrva
Komisije za utvrivanje stanja nepokretne kulturne batine Crne Godine iz juna 2004. godine je konstatovala sledee nelegalne i nestruno izvedene radove: Na ulazu u manastirski kompleks formirana je kapija neprimjerenih dimenzija od poluklesanog kamena, sa loe ozidanim nadvratnim lukom. Na postojeim zidovima identifikovane kapije, nadzidana je nova u kamenu, polupriklesanih blokova, zavrena dvovodnim krovom pokrivena kanalicom. Streha "kotali" su izvedeni od tankih kamenih ploa, nad kojima je vidan betonski serkla. Otvor kapije je formiran kao luni, sa naglaenim kljunim kamenom. Sam ulaz je formiran u zidnom platnu od kamena, bez naglaenih okvira, arhitravnog oblika. Nadzidani zidovi ne prate irinu zateenih. Porta je neureena, a u jednoj polovini je razasut graevinski materijal. Sa sjeverozapadne strane, kompleks je omeen ogradnim zidom u suvomei. Na crkvi su postavljeni metalni prozori i vrata, sa unutranjim metalnim reetkama. U luneti iznad ulaznih vrata napravljena je nova freska Bogorodice Trojeruice. Prozori na kupoli zatvoreni su kamenom plastikom od mermera u izuzetno detaljisanom prepletu. Na isti nain je formiran krst na vrhu kupole , kao i ikonostas u unutranjosti crkve.
Page 14
Sl. 23 - 28: Nelegalni i nestruno ivedeni radovi
Page 15
Sl. 29 -34: Nelegalni i nestruno ivedeni radovi
Page 16
Napomena: Nakon 2004, tekoe bez saglastnosti Republikog zavoda za zatitu spomenika kulrure, rekonstruisana je kula zvonik, proizvoljno, unitavajui nain gradnje, i ostatke krstastog svoda na posljednjem spratu.
Sl. 35 - 40: Manastir Moranik, rekonstrukcija kule- zvonika
Page 17
Manastir Stareva Gorica

Upisan u registar br. 1207 od 26. 12. 1957. godine kao spomenik kulture sakralne arhitekture- II (druga) kategorija __________________________________________________________________________________________
Manastir Starevo nalazi se na Starevoj Gorici, ostrvu pored zapadne obale Skadarskog jezera. Ostrvo i manastir su dobili ime prema osnivau manastira, starcu Makariju, isihasti i uglednom duhovniku onog vremena, koji je sagradio hram Uspenja Presvete Bogorodice, po svemu sudei izmeu 1376. i 1378. godine, u vrijeme vladavine ura I Balia. Prema tome, Starevo je najstariji manastir na goricama Skadarskog jezera. Kompleks ine: crkva tipa trikonhosa, ostaci konaka, pomonih objekata i zidovi porte, sa monumentalnom kapijom od koje vodi put do male uvale na jugoistonom dijelu ostrva i pristanita. Manastir je u srednjem vijeku bio znaajan skriptorijum, iz kojeg su sauvana dva rukopisa, od kojih se Jevanelje uva u Biblioteca Nazionale Marciana, u Veneciji. U manastirskoj crkvi, tanije u kasnije dozidanoj junoj kapeli, prema njegovom testamentu, sahranjen je 1540. godine, poznati tampar vojvoda Boidar Vukovi, u Veneciji poznat kao Dionisio della Vecchia, palladin - koji je vojvodsku titulu dobio 1533. godine od Karla V Harbzburkog, Imperatora Svetog rimskog carstva, koji je u svoje vrijeme smatran gospodarom svijeta. Padom ovog dijela Zete pod tursku vlast, manastir je uskoro zapustio.
Sl. 41 i 42: Manastir Starevo, situacija i crkva Uspenja Bogorodice
Page 18
Uvidom u dokumentaciju Republikog zavoda za za zatitu spomenika kulture i Komisije za utvrivanje stanja nepokretne kulturne batine od 25.05.2004. godine, struni tim je konstatovao sljedee: - Crkva Uspenja Bogorodice je restaurirana prema projektu RZZSK sredinom 80-ih godina 20-vijeka. U tom periodu crkva je pokrivena kanalicom, a neto kasnije , zbog prokinjavanja olovnim limom.
Sl. 43 i 44: Manastir Starevo
Page 19
Sl. 45 - 50: Manastir Starevo
Page 20
-Ponovnim uspostavljanjem manastira na Starevoj gorici, izvreni su brojni radovi bez saglasnosti slube zatite: manastirski kompleks je oivien bodljikavom icom. Terasasti vrtovi, stepenite komunikacije itd, formirani su u neadekvatnoj tehnici gradnje i raznorodnog materijala (lomljeni kameni blokovi, priklesani oblutci i dr.). U crkvi je originalni pod u od opeke u slogu riblje kosti, zamijenjen novim kamenom industrijski rezanim, takoe u slogu riblje kosti. Baze u niama obloene su mermernim ploama i ploama od maljata, industrijski rezane. Oltarski prostor je podijeljen ikonostasom industrijskog tipa. Svi ovi radovi u crkvi su unitili autentinost unutranje strukture crkve. Takoe, novonastala asna trpeza je uraena od neadekvatnog materijala i neprimjerena ovom prostoru. Crkva je u unutranjosti omalterisana krenim malterom, a zidovi pripremljeni za novo ivopisanje. U polukaloti kupole je na dan 25.05.2004. bio oslikan Isus Pantokrator.
Sl. 51 - 55: Manastir Starevo, nelegalni radovi u periodu do 2004.godine
Page 21
Napomena: U periodu nakon 25.05.2004, radovi na manastiru, takoe bez saglasnosti slube zatite su nastavljeni, oslikan je novi freskopis, sumnjivih likovnih kvaliteta. U svakom sluaju rad je "majstora" koji se ne bi mogao smatrati tumaem ivopisa XV vijeka. Freskopis je zavren 2009. godine, o emu svjedoi natpis na zidu iznad zapadnih vrata naosa:
A A A A A A A 2009
- Na junoj konhi crkve postavljena su dva, a na manastirskim konacima tri panela solarnog grijanja, koji grubo remete tkivo ovih objekata. U manastirskoj porti su postavljeni stubovi sa elektro turbinama na vjetar.
Sl. 56 - 60: Manastir Starevo, nelegalni radovi nakon 2004.godine
Page 22
Manastir Beka
Upisan u registar br. 1016/1 od 18. 10. 1950. god. kao spomenik kulture sakralne arhitekture- II (druga) kategorija _________________________________________________________________________________________
Nedaleko od Stareva nalazi se ostrvo Beka (Brezovica). Na sredinjem dijelu ostrva smjeten je manastir koji se sastoji od dvije crkve, starije posveene Sv. oru i mlae - Sv. Bogorodici. Preciznih podataka o gradnji starije crkve nema ali je mogue pretpostaviti da je njen ktitor bio ure II Stracimirovi Bali, te da je nastala krajem XIV vijeka. Radi se o veoj jednobrodnoj graevini trikonhalne osnove sa centralnom kupolom, prostranom pripratom zasvedenom gotikim , rebrastim svodom i velikim zvonikom na preslicu. Manju crkvu, posveenu Bogorodici podigla je za svoj mauzolej Jelena Bali, ena ura II Stracimirovia Balia 1440. godine, kako stoji uklesano iznad vrata. Crkva je malih dimenzija, jednobrodne osnove sa blago prelomljenim svodom, to su odlike hramova podignutih u vrijeme Crnojevia. U crkvi se nalazi i grob Jelene Bali. Istraivanja obavljena od strane Republikog zavoda za zatitu spomenika kulture 1970. godine pokazali su da je Jelenina crkva podignuta na temeljima starije trobrodne bazilike, prema nalazima brojne plastike, romanskih karakteristika po svemu sudei iz XII vijeka, doba Vojislavljevia. Zidovi centralnog broda iskorieni su za zidove Jelenine crkve, a boni brodovi bazilike pretvoreni su kapele za sahranjivanje, to je u to vrijeme bilo uobiajeno za hramove na Skadarskom jezeru. Slino Starevu, i manastir Beka je igrao znaajnu ulogu u duhovnom ivotu Zete, budui da se u njemu odvijala intezivna prepisivaka djelatnost. U ma nastirskom skriptorijumu nastao je 1439/40. godine uveni estodnev starca Nikona Jerusalimca i 1441/42. godine Goriki zbornik.
Sl. 61 : Manastir Beka
Page 23
Sl. 62: Manastir Beka 2004. godine
Uvidom u dokumentaciju Republikog zavoda za za zatitu spomen ika kulture i Komisije za utvrivanje stanja nepokretne kulturne batine od 25.05.2004. godine, struni tim je konstatovao sljedee: - Prilaz Manastirskom kompleksu je neureen. U neposrednoj blizini crkve Sv. ora postavljen je kontejner dimezija 2 x 6 x 2, 2 i u blizini istog novi objekat od vrste grae, dimenzija 9 x 8 + 3 x 3 m. Evidentno je i obiljeje u obliku hromiranog krsta i jarbol sa ogromnom zastavom SPC. - Crkva Sv. ora, od posljednjih konzervatorskih radova izvedenih 60 -ih godina XX vijeka do danas je sauvala svoje izvorno stanje. Crkva je u jako loem stanju. Fragment ivopisa iz perioda gradnje crkve dimenzija 20 x 6 cm u luneti iznad vrata je u fazi odvajanja od zida. Ugroena je konstruktivna stabilnost zvonika. Korijen stabla smokve direktno ugroava juni zid crkve. Krovni pokriva cementna kouljica, ispucala i potklobuena, tako da voda prodire u objekat. Enterijer crkve je uslijed vlage jako ugroen. Na crkvi Uspenja Bogorodice, od posljednjih konzervatorskih radova izvedenih 60ih godina XX vijeka, primjetno je ispucala cementna kouljica (krovni pokriva), usljed
Page 24
ega juni zid unutranjosti crkve vlai i prokinjava. Podovi crkve su u loem stanju uslijed pomjeranja tla. U polukaloti apside postoje tragovi fresko-dekoracije iz perioda gradnje crkve dimenzija cca 60 cm. Tragovi ivopisa su vidljivi u lunetama iznad ulaznih vrata. Vidljivi su tragovi bordura, a u lijevoj luneti mogue je naslutiti da je bio naslikan lik arhanela Mihaila. Ovi tragovi ivopisa su 60 -ih godina XX vijeka, preventivno zatieni. Preslica na zvoniku sruena prije 20-tak godina je obnovljena 2004. g. u skladu sa projektnom dokumentacijom RZZSK, bez saniranja baze zvonika, tako da je evidentna i dalje velika pukotina zvonika. - Novoformirani krst na zvoniku ne odgovara formi zvonika. - Na 20m u pravcu jugo-zapada od crkve Sv. ora izgraen (2002. g.) je stabmeni objekat pravougaone osnove, dimenzija 3, 0 x 8, 0m; spratnosti P+1 i uz njega prizidan prizemni objekat dimenzija 3,0x3,0 m, zavre ni dvovodnim krovom, sa krovnim pokrivaem od kanalice. U nivou prizemlja formiran je trijem. Zgrada je graena u AB konstruktivnom sklopu, sa ispunom od blok opeke i obloena kamenim 2 ploama iz Bilekog majdana. Objekat je cca 150 m
Sl. 63: Manastir Beka 80-tih godina XX vijeka
Page 25
Sl. 64: Manastir Beka, crkva Uspenja B ogorodice 70-tih godina XX vijeka
Page 26
Sl. 65 - 70: Manastir Beka, crkva Uspenja B ogorodice 2004.g i danas
Page 27
Sl. 71i 72: Manastir Beka, crkva Uspenja B ogorodice 2004.g i danas
Page 28
Sl. 73 -76: Manastir Beka, novoizgraeni konak
Napomena: U periodu od 25.05.2004, na manastiru, takoe bez saglasnosti slube zatite , nastavljeni su i zavreni brojni radovi: - Prilaz manastiru je formiran izradom kamenih podzida i staza poploanih kamenom, a izmeu obale i crkve Sv. Bogorodice, sagraen je novi konak. - Na crkvi Sv. Bogorodice dograeni su juni i everni brod i zatvoren trijem, proizvoljnih formi, bez uporita u materijalnim ostacima nekadanje crkve. Ova gradnja je u potpunosti unitila materijalne ostatke, za koje se predpostavlja da su mogli pripadati ranijoj bazilici iz doba Vojislavljevia. Crkva je pokrivena bakrom. U unutranjosti je formiran novi kameni ikonostas, koji svojom formom i dekoracijom nema uporita u istorijskom nasljeu. - Na crkvi Sv. ora prezidan je monumentalni zvonik na preslicu, to je konstatovala i struna komisija Zavoda 19.07. 2011.godine. Ovim radovima i unoenjem novih, mainski rezanih kamenih vijenaca, naruena je rustinost prvobitnog zvonika. Na isti nain su obraeni vijenci ispod krova crkve. - Nakon obilaska komisije krov i kupola su pokriveni novim olovnim limom. Unutranjost crkve je malterisana krenim malterom i pripremljena za freskopisanje.
Page 29
Malterisanjem unutranjosti crkve trajno je unitena mugunost itanja unutranjeg sloga gradnje, koji je imao izuzetan znaaj za izuavanje ovog specifinog tipa graevina. Pod crkve je betoniran u cilju postavljanja novog podnog pokrivaa.
Sl. 77 -78: Manastir Beka, crkva Sv. ora 70-tih godina XX vijeka
Sl. 79 -81: Manastir Beka, crkva Sv. ora, unutranja struktura gradnje
Page 30
Sl. 82: Manastir Beka, crkva Sv. ora, unutranja struktura gradnje
Page 31
Sl. 83: Manastir Beka, crkva Sv. ora, malterisanje unutranjost priprema za ivopisanje
Sl. 84 i 85: Manastir Beka, crkva Sv. ora, zvonik prije i poslije obnove
Page 32
Sl. 86: Manastir Beka, crkva Sv. ora, peskarena i pokrivena olovnim limom
Sl. 87-91: Manastir Beka, novo ukraavanje
Page 33
Sl. 92 - 94: Manastir Beka, 17. Januar 2012.
Page 34
Sl. 95-97: Manastir Beka, 17. Januar 2012.
Page 35
Manastir Vranjina sa crkvom sv. Nikole

Upisan u registar br. 410 od 28. 06. 1949. god. kao spomenik kulture sakralne arhitekture- III (trea) kategorija _________________________________________________________________________________________
Na uu Morae u Skadarsko jezero nalazi se manastir Svetog Nikole na Vranjini. Sadanja crkva iz 1886. godine, podignuta je na temeljima crkve iz XIII vijeka. Staru crkvu je, prema pisanim izvorima, podigao prvi zetski episkop, Ilarion iovi iz Graana, koji se pominje 1233. godine. U vrijeme Crnojevia bio je edite zetskih mitropolita. Dananja crkva je jednobrodna, sa zvonikom na na preslicu.
Sl. 98: Manastir Vranjina, oko 1900
Page 36
Sl. 99: Manastir Vranjina sa crkvom Sv. Nikole
Uvidom u dokumentaciju Republikog zavoda za za zatitu spomenika kulture i Komisije za utvrivanje stanja nepokretne kulturne batine od 25.05.2004. godine, struni tim je konstatovao sljedee: U unutranjosti crkve uoavaju se oteenja malternog sloja zidova usljed dejstva vode, koja prodire sa krova. Oteen krovni pokriva Zapadni zid prekriven zelenim slojem mikroorganizama . Na podunim fasadama uoavaju se zamjene kljueva zatega oblika "sidro" . Uvoenjem elektrifikacije sa june strane teti izgledu fasade kao i razvodni ormar u unutranjosti. Uoena je vertikalna upadljiva pukotina na zapadnom fasadnom zidu u pravcu desne ivice zvonika. Oltarska pregrada iz vremena gradnje crkve, 5 ikona nedostaje , ostale konzervirane. Na mjestu ostataka starog konaka, izgraena je nova zgrada sa proirenjem u osnovi (dubina trakta) i poveanjem visine (P+1). U prizemlju su otvori u kamenim okvirima, a na spratu ih nema. Novo izgraeni objekat nije potovao gabarite starog (krai u duinu i iri u odnosu na stari gabarit konaka), Stanje stabmenog objekta, zidanog u vrijeme kralja Nikole je u ruevnom stanju (bez krova i tavanica)
Page 37
Sl.100 - 105: Manastir Vranjina, crkvom Sv. Nikole, obnova crkve i konaka
Napomena: U periodu od 25.05.2004, na manastiru, bez saglasnosti slube zatite, izvreni su brojni radovi: Crkva je u potpunosti sanirana, fasade peskarene a unutranjost ureena i zavrena konzervacija ikonostasa.
Page 38
U jesen 2011. godine otpoela je rekonstrukcija manastirskog konaka sagraenog u doba knjaza Nikole.
Kula na Vranjini
Ovaj segment nae kulturne batine ne uiva zakonsku zatitu __________________________________________________________________________________________
Nadomak manastira Vranjina postoje ostaci fortifikacije, u narodu poznate kao Kula Dabanovia, koja je sluila za odbranu Vranjine. Ovo utvrenje vee se za bratstvo Dabanovia iz krajinskog sela Seoce koje je zavjetno vezano za Vranjinu. lanovi ovog bratstva su kroz istoriju branili i titili manastir. Napomena: Ovaj objekat ne uiva zakonsku zatitu, pa je potrebno izvriti njegovu valorizaciju u sklopu manastirskog kompleksa.
Sl. 106 i 107: Kula Dabanovia na Vranjini
Page 39
Ostrvo Grmour
Upisano u registar br. 409 od 28. 06. 1949. god. kao spomenik kulture fort. arhitekture- III (trea) kategorija _________________________________________________________________________________________
U priobalnom pojasu sela Godinja, na ostrvu Grmour, Turci su 1847. godine sagradili fortifikacioni kompleks povrine 430m2, nepravilnog izduenog oblika, sa dva ulaza. Na zapadnoj strani utvrenja dominira kula pravougaone osnove. Nakon osvajanja od Turaka 1878. godine, za vrijeme knjaza Nikole Petrovia objekat je pretvoren u zatvor za teke prestupnike, odakle je bio nemogu svaki bijeg. Straa nije imala amce, kako bi bili oteani eventualni pokuaji zatvorenika da se doepaju obale.
Sl. 108: Ostrvo Grmour
Page 40
Sl. 109- 115: Ostrvo Grmour
Page 41
Uvidom u dokumentaciju Republikog zavoda za za zatitu spomenika kulture i Komisije za utvrivanje stanja nepokretne kulturne batine od 25.05.2004. godine, struni tim je konstatovao sljedee: Bez krovne konstrukcije, zidovi u fazi obruavanja sa podlokanim elementima. Objekat zarastao u iblje, sa nepristupanim komunikacijama. Oigledni su ostaci tri objekta na dvije vode, manjih dimenzija, orjentaciono 4 x 5 m. Obodni zidovi, tipa utvrenja, formirali su jedinstvom tipian kompleks fortifikacionog karaktera. Kompletan slog kamena je pritesan, a kapija solidno uraena klesanim kamenom, sa pravilnom konstrukcijom luka.
Napomena: Nakon 2004. Godine na objektu nije bilo radova, osim postavlja info table i raiavanja vegetacije. Zemljotresi, vremenske nepogode i nebriga pretvorili su grmour u ruevinu.
Tvrava Lesendro
Upisana u registar br. 411/49 od 28. 06. 1949. god. kao spomenik kulture fort. arhitekture- III (trea) kategorija _________________________________________________________________________________________
106. Lesendro ( Alexandria) , oko 1900.
Page 42
Na nekadanjem ostrvu u blizini Vranjine, 1843. godine, Petar II Petrovi Njego podigao je omanju kulu, na ostrvu povrine oko 3015m2. Sluila je kao vojnika predstraa za odbranu prema Rijeci Crnojevia, esto je nazivana kljuem od jezera. Tvrava je osiguravala neometan ribolov i trgovinu. Nakon ruenja od strane turaka - vladika Rade (kako su u narodu zvali Njegoa) je tvravu obnovio, povisio zidove i esto tu dolazio da se odmara. Po nekim kazivanjima tu je dovravao i neka od svojih djela. Lesendro je pod njegovom upravom bio jedanaest godina, a poslije gubitka je ostala uzreica "pogibe ka' Vladika za Lesendro". Osman-paa 1843. je zauzeo Lesendro, u isto vreme kada i Vranjinu i na njemu su Turci napravili svoje utvrdjenje. Lesendro je ponovo, tek 1878. godine bilo osloboeno zajedno sa gradom - tvravom abljakom Crnojevia, koji su pripojeni Kneevini Crnoj Gori. Poslije osloboenja od Turaka 1878. godine, ovdje je sagraena orunica sa ratnim zalihama, koja je sluila do Prvog svjetskog rata. Izgradnjom magistralnog i eljeznikog puta, polovinom prolog vijeka, Lesendro je pretvoreno u poluostrvo. Lesendro je danas povezano sa Vranjinom nasipom preko koga idu magistrala eljeznika pruga Beograd - Bar.
Sl. 107: Tvrava Lesendro ( Alexandria) na staroj gravuri
Page 43
Sl. 108: Tvrava Lesendro na fotografiji kneza D. M. Golicina Muravlina iz 1898
Uvidom u dokumentaciju Republikog zavoda za za zatitu spomenika kulture i Komisije za utvrivanje stanja nepokretne kulturne batine od 25.05.2004. godine, struni tim je konstatovao sljedee: Spomenik u ruevnom stanju i u velikoj mjeri obrastao u rastinje, koje ne dozvoljava potpuni obilazak objekta. Unutar tvrave instaliran metalni stub za dalekovod. Neophodna je izrada Projekta sanacije sa programom namjene, izmjetanje stuba za dalekovod i redovno uklanjanje smea
Sl. 109 i 110: Tvrava Lesendro lokacija i osnova
Page 44
Sl. 111 115: Tvrava lesendro - detalji
Page 45
Napomena: Nakon 2004. godine na objektu nije bilo radova, osim postavljanja info table i raiavanja vegetacije od strane NP Skadarsko jezero. Tvrava Lesen dro je raiena i od smea.
Naselje Vranjina
Upisano u registar br. 08-639/1 od 09. 01. 1979. god. kao spomenik kulture rur. arhitekture- III (trea) kategorija _________________________________________________________________________________________
Naselje Vranjina, nekadanje pribjeite crnogoraca od krvne osvete, nalazi se na istoimenom ostrvu i predstavlja naselje tipinih kua preteno graenih na dva boja. Na gornjem je kuina i kamare, a na donjem konobe za stoku i dranje pribora za ribarenje. Naselje je tipino jezersko, sa kulturom stanovanja podreenoj ribarenju. Ovo atraktivno naselje je posljednih decenija degradirano novom gradnjom i neodgovarajuim sanacijama.
Sl. 116: Naselje Vranjina 1948. godine
Page 46
Page 47
Sl. 119 - 121: Naselje Vranjina, plan i dananji izgled
Uvidom u dokumentaciju Republikog zavoda za za zatitu spomenika kulture i Komisije za utvrivanje stanja nepokretne kulturne batine od 25.05.2004. godine, struni tim je konstatovao sljedee:
Ovo naselje je tokom posljednjih 20 tak godina pretrpjelo drastine promjene koje se ogledaju u mnogobrojnim dogradnjama; nadogradnjama postojeih objekata, kao i izgradnjama novih, uz uklanjanje nekadanjih objekata Sve navedene intervencije trajno i grubo su unitile arhitektonske i ambijentalne vrijednosti i izmijenile sliku o prostoru ovog nekada autentinog ribarskog naselja Preispitati spomenika svojstva naselja
Napomena: Nakon 2004. godine, nastavleno je degradiranje naselja. Godine 2011. sainjena je Dravna studija lokacije Vranjina sa Lesendrom, koja se opred ijelila prema ovim lokacijama:
Page 48
Oslonjena, zajedno sa Virpazarom, na osnovni infrastrukturni pravac Podgoricamore, Vranjina ima znaajnu razvojnu ansu. Formirana na ostrvu , kao ribarsko naselje zbijenog tipa, Vranjina je danas povezana sa kopnom ali i dalje ostaje atraktivno naselje, sa interesantnim potencijalima. Demografski potencijal nije zanemarljiv, a stabilizacija populacionih kretanja i podizanje ekonomije naselja je u djelatnosti ribarstva, kao vjekovnoj osnovi i agresivnijem nastupu u turistiko j ponudi. Vranjina, na istoimenom ostrvu, sa izuzetno interesantnom naseljskom strukturom neposredno naslonjenom na Jezero, planira se kao jedan od ulaznih punktova u Park, iz pravca Podgorice. Uz samo naselje, specif ine vrijednosti predstavljaju manastirski kompleks, objekat Nacionalnog parka i ostrvska tvrava Lesendro. Slikovitost ambijenta i pogodnost prometnog poloaja predstavljaju osnovu za razvoj tranzitnog i izletnikog turizma, kroz izgradnju vie osmiljenih ugostiteljskih i trgovakih sadraja, vezanih za osnovnu djelatnost naselja - ribolov. Planirani smjetajni kapaciteti predviaju se u sklopu samog naselja, zatim u konaku Manastira i na lokaciji uz postojei objekat Nacionalnog parka. Specifini objekat trvrave Lesendro predvia se za korienje u svrhu manifestacionih aktivnosti i ugostiteljske sadraje. Pored valorizacije naselja Vranjina sa turistiko razvojnog aspekta, neophodno je u duhu Zakona o zatiti kolturnih dobara izvrini njegovu revalorizaciju kao kulturnog dobra.
Sl. 122: Naselje Vranjina
Page 49
NASELJE VRANJIN
SV. NIKOLA
Sl. 117: Ostrvo Vranjina, naselje i manastir
Page 50
abljak Crnojevia
Upisan u registar br. 98 od 10. 12. 1948. god. kao spomenik kulture fortifikacione arhitekture- I (prva) kategorija _________________________________________________________________________________________
Nekadanji prijestoni grad gospodara Ivana Crnojevia, podignut je sredinom XV vijeka. Ovo ivopisno utvrenje u udesnom pejzau Skadarskog jezera izgraeno je u duhu venecijanskih fortifikacija i igralo je vanu ulogu u pokuaju da se zaustavi tursko nadiranje. Na osnovu nekih izvora, grad se pominje ve u X vijeku za vrijeme prve dinastije koja je vladala prostorom dananje Crne Gore (tadanje Duklje), dinastije Voislavljevia. Meutim, ono to je sasvim sigurno je to da je abljak bio prijestoni grad dinastije Crnojevia, prvo Stefana, a potom Ivana Crnojevia, sve do 1478.Tada ga zauzimaju Turci, u ijim rukama ostaje sve do 1878 tj. Berlinskog Kongresa. Od znaajnijih objekata, u gradu se nalazi dvorac i crkva svetog ora, a na arhitekturi su vidljivi venecijanski uticaji iz ranih perioda nastanka grada, kao i turski iz perioda njihove dominacije. abljak Crnojevia je danas nenaseljen, ali svojom ljepotom, istorijskim znaajem i dominirajuim poloajem predstavlja jednu od najinteresantnijih turistikih atrakcija na podruju Skadarskog Jezera.
Sl. 118: abljak Crnojevia
Page 51
Sl. 119 i 120: abljak Crnojevia, lokacija i plan
Page 52
Sl. 121 i 122: abljak Crnojevia, gravura iz 1860. I fotografija Le Queux-a iz 1906.
Page 53
Sl. 123: abljak Crnojevia, prva polovinaXX vijeka
Uvidom u dokumentaciju Republikog zavoda za za zatitu spomenika kulture i Komisije za utvrivanje stanja nepokretne kulturne batine od 25.05.2004. godine, struni tim je konstatovao sljedee: Spomenik je u ruevnom stanju. Na jugoistonom dijelu bedema, evidentirano obruavanje , koje ugroava stambene objekte u podgrau. Izrada Projekta sanacije sa programom namjene
Napomena: Nakon 2004. godine, izraena je agresivna gradnja u podgrau koja ugroava kulturno dobro. Godine 2011, sainjena je Dravna studija lokacije abljaka Crnojevia i PP Skadarsko jezero: Korienje naselja kao razvojnog punkta, pretpostavljajui prethodnu izgradnju puta od Ponara do abljaka i manje pristanine obale, mogue je kroz: Aktiviranje kompleksa u okviru zidina srednjevjekovnog grada-tvrave, za eks-
Page 54
kluzivne turistike sadraje naselja, uz obavezu apsolutne zatite bedema; formiranje umjetnike kolonije (alternativa Rijeci Crnojevia), u podgrau, uz naslijeenu ruralnu strukturu.
Sl. 124 - 134: abljak Crnojevia, stanje unutar zidova
Page 55
Sl. 135: abljak Crnojevia napadnut gradnjom
Tvrava Oblun
Upisan u registar br. 681 od 04. 08. 1950. god. kao spomenik kulture fortifik. arhitekture- III (trea) kategorija _________________________________________________________________________________________
Oblun se nalazi pored istone obale Malog blata Skadarskog jezera. Utvrdjenje ima dominantan poloaj sa mogunocu kontrolisanja velikog dijela basena Skadarskog Jezera i emovskog polja. Oblun se pominje u Ljetopisu popa Dukljanina kada se govori o dogadjajima u Duklji polovinom XII vijeka intravit in castellum, qui Obolon dicitur . Naime, kralj orde
Page 56
se, bjeeci kroz planine, najzad utvrdio u kastelu koji se zvao Obolon, gdje su ga Vizantinci opsjeli, a zatim po zauzeu tvrdjave i zarobili. Utvrenje lei na ostacima akropole jednog ilirsko-grkog grada. Za sauvane ostatke utvrdjenja se moe pretpostaviti da potiu iz antikog, kasno rimskog ili vizantijskog perioda, na osnovu prilino pravilanog pravougaonog oblika, iako konfiguracija terena nije takva da bi se taj oblik mogao oekivati. Duina jedine itave sauvane strane prema sjeveroistoku je oko 70 m. everozapadni i jugoistoni zid sauvani su djelimino, a od jugozapadnog zida nema tragova, vjerovatno nije ni postojao ve su ga zamijenile vertikalne stijene. Skoro u centru utvrdjenja na posebnom prirodno uzdignutom kamenitom platou na 214m, nalaze se ostaci jednobrodne ckrve.
Sl. 136 - 138: Tvrava Oblun, foto Saa Vukovi
Page 57
Uvidom u dokumentaciju Republikog zavoda za za zatitu spom enika kulture i Komisije za utvrivanje stanja nepokretne kulturne batine od 01. 06.2004. godine, struni tim je konstatovao sljedee: Ouvani ostaci bedema srednjevjekovnog grada, ekonomskih i stambenih prostorija, crkve i mogue kapele. Lokacija i ostaci arhitekture nijesu arheoloki i arhitektonski istraeni niti konzervirani. Prilaz gradu je veoma teak i skoro neprohodan.
Napomena: Nakon 2004. godine nije bilo radova na Oblunu
Sl. 139: Tvrava Oblun
Page 58
Sl. 140 i 141: Ostaci tvrave Oblun, foto Slobodan uki
Page 59
Sl. 142 i 143: Tvrava Oblun, foto Saa Vukovi
Balin grad u Ponarima

Upisan u registar br. 682 od 04. 08. 1950. god. kao spomenik kulture fortifik. arhitekture- I II (trea) kategorija _________________________________________________________________________________________
Ouvani ostaci srednjovjekovne forifikacije sa jakim bedmima. Po predanju pripadala je Baliima. Lokacija nije sistematski arheoloki i ahitektonski istraena niti su konzervirani ostaci arhitekture. Napomena: Lokalitet nije obila ni Komisija za utvrivanje stanja nepokretne kulturne batine, zbog nepristupanosti terena.
Page 60
Utvrenje Besac
Upisan u registar br. 1217 od 27.11. 1957. god. kao spomenik kulture fortifik. arhitekture- III (trea) kategorija _________________________________________________________________________________________
Neposredno iznad naselja Virpazar, u umi empresa, izdie se utvrenje Besac. Turci su ga izgradili poslije pada Donje Zete 1478. godine. Bilo je u funkciji za sve vrijeme turske dominacije. Zbog svog povoljnog poloaja imalo je znaajnu ulogu u sistemu fortifikacija na Jezeru. Na platou, povrine 1200 m2, smjetena je dobro ouvana tvrava, odbrambeni zid sa kapijom i osmatranicama i ostaci pomonih objekata. Graevine unutar objekta su skladno rasporeene i meu njima postoji dobra komunikacija u vidi kaldrmisanih staza na razliitim nivoima. Usled dugogodinje naputenosti i nebrige Besac je u ruevnom stanju. Svi graevinsko arhitektonski elementi kompleksa jasno se raspoznaju i zahvaljujui sauvanim ostacima cjelinu je mogue rekonstruisati u izvornom izgledu. Ni na jednoj od graevina nema krova. Izmeu dva svjetska rata u utvrenju je bila andarmerijska stanica, a u vrijeme italijanske okupacije imao je funkciju zatvora.
Sl. 140 -143: Utvrenje Besac, osnova i presjeci
Page 61
Sl. 144 -145: Virpazar i utvrenje Besac, poetak XX vijeka
Page 62
Sl. 146: Virpazar i utvrenje Besac
Sl. 147 i 148: Utvrenje Besac
Page 63
Sl. 149 - 153: Utvrenje Besac
Page 64
Uvidom u dokumentaciju Republikog zavoda za za zatitu spomenika kulture i Komisije za utvrivanje stanja nepokretne kulturne batin e od 04.06.2004. godine, struni tim je konstatovao sljedee: Spomenik je u potpunosti zaputen. Uoeno korienje objekta za potrebe ugostiteljstva, sa improvizovanim pultovima, kao i velika koliina otpada smjetenog u zapadnoj kuli bedem Predloena je izrada projekta sanacije sa programom namjene objekta
Januara 2009 godine predstavljena je Preliminarno tehnika procjena za utvrenje Besac. Dokumentaciju je pripremila ekspertska radna grupa u kojoj su : Lidija Ljesar, konzervator-restaurator; arhitektica Zorana Miloevi i Aleksandra Kapetanovi, arhitektica. Kada projekat u cjelosti bude realizovan, utvrenje koje se nalazi neposredno iznad Virpazara moglo bi postati turistiko-ugostiteljski punkt izletnikih tura i sajamskih aktivnosti lokalnog stanovita. Preliminarna namjera projekta je rekonstrukcija postojeih graevina, uz mogunost formiranja novih objekata uz juni zid ili van spoljanjeg odbrambenog zida. Vaan element za turistiku valorizaciju utvrenja Besac je njegova dostupnost. Sa kula i osmatranica ove graevine postoji potpuna preglednost okoline, poev od Virskog Polja sa everozapada i Skadarskog jezera sa everoistoka. Predloeni projekat rekonstrukcije sa revitalizacijom graevinskog nasljea podrazumijevao bi, izmeu ostalog, arheoloko arhitektonsko istraivanje lokaliteta, doradu projekta konzervacije sa rekonstrukcijom i izradu projekta revitalizacije. Pripremni i prioritetni radovi podrazumijevaju konsolidaciju obodne linije spoljanjeg zida, pripremu lokacije sa radnom platformom i konsolidaciju i rekonstrukciju temeljne zone graevine. Konzervatorsko restauratorski radovi na spoljanjem odbrambenom zidu sa osmatranicama i objektima unutar utvrenja podrazumijevali bi pripremu pristupa i lokacije, demonatau oslabljenih djelova zidnih povrina i njihovu konsolidaciju, formiranje zavrnih kapa, detaljnu rekonstrukciju graevina i ureenje partera. Da bi vizura utvrenja bila dosljedna autentinoj predviaju se intervencije na konzervaciji i nadopuni nedostajuih djelova do njihove pune visine, a sve na osnovu sauvanih tragova na graavinama. U okviru obnove zidova obnovili bi se otvori vrata i prozora, sve prema raspoloivoj dokumentaciji. Kako je cilj da se utvrenje revitalizuje planira se i rekonstrukcija podova u graevinama. Osmatranica prema jezeru e imati poseban tertman, jer bi njena budua namjena bila da predstavlja vidikovac. Kompleks e biti zatien postavljanjen ulazne kapije koja bi trebala biti izvedena od masivnog drveta sa adekvatnim okovima. Predviena je i dekorativna nona rasvjeta. Napomena: Sredstvima EU u sklopu IPA programa revitalizacije kulturne batine u okviru odrivog razvoja, 2013. godine otpoeli su radovi na utvrenju Besac.
Page 65
Sl. 145 i 146: Radovi na utvrenju Besac 2013.
Page 66
Manastir Orahovo
Upisan u registar br. 828/1 od 30. 09. 1952. god. kao spomenik kulture sakr. arhitekture- II (druga) kategorija _________________________________________________________________________________________
Kompleks manastira Orahovo u istoimenom crmnikom selu ine dvije crkve i zgrada konaka, nastale u razliitim vremenskim razdobljima. Manja crkva, locirana everno uz niski ogradni zid, posveena Sv. Jovanu Krstitelju, smatra se graditeljskim djelom XV vijeka vremena u kome Jelena Bali podie na skadarskom ostrvu Beka nadgrobni Bogorodiin hram. U pitanju je jednobrodna, grubo zidana kamena graevina sa poluobliastim svodom oslonjenim direktno na zidove. Svrstavanje u XV vijek pojedini istraivai zasnivaju na komparaciji nadvratne grede orahovskog starijeg hrama sa rjeenjem na Jeleninoj crkvi na Bekoj. Sa druge strane, izvjesna arhainost i tipologija svodne konstrukcije, uz grubu zidarsku tehniku, asociraju na neka starija, romanika iskustva. Patronalna crkva Sv. Nikole zidana je neposredno prije 1663. godine, vremena kada je izvreno njeno freskopisanje. Ktitori, uz blagoslov vladike Rufima Boljevia, su joj bili iguman Vasilije Njegu sa bratijom i lokalni mjetani. Rije je o hramu jednobrodne osnove, dimenzija 8 x 5 metara, sa polukrunom apsidom na istonoj strani. Na zapadnoj fasadi dominira veoma lijepi trodjelni zvonik od dvobojnog, ruiastog i bijelog kamena, izgraen prilozima mjetana 1900. godine. Na bonim zidovima i apsidi se nalaze polukruni prozori, dok su ulazna, zapadna vrata flankirana masivnim kamenim nadvratnikom. Pomou dva para pilastara unutranji prostor je podijeljen na tri traveja. Poluobliasti svod oslanja se na ojaavajue lukove nad pilastrima. Kamena spratna zgrada kona ka, sudei po tehnici zidanja, potie iz vremena izgradnje patronalnog hrama. Iako je ktitorski natpis u crkvi Sv. Nikole teko oteen i neitljiv, zahvaljujui prepisu ikonopisca Vasilija inovskog iz 1910. godine, njegov sadraj je poznat ivopisanje kompletne unutranjosti hrama izvreno je tokom 1663. godine.
Sl. 154: Manastir Orahovo
Page 67
Sl. 155 i 156: Manastir Orahovo 2004. godine
Page 68
Uvidom u dokumentaciju Republikog zavoda za za zatitu spomenika kulture i Komisije za utvrivanje stanja nepokretne kulturne batine od 04.06.2004. godine, struni tim je konstatovao sljedee: Manastirski konak je konzerviran 1985. godine, i u relativno je dobrom stanju. Na spoljnim zidnim platnima crkve nedostaju fuge , krovni pokriva propao , te samim tim utie na prodor vlage u unutranjosti, ime je ugroen i ivopis. Vlaga uzrokuje razaranje ivopisa tako da je u krajnje kritinom stanju Ikonostas je u dobrom stanju Mala crkva man. kompleksa je zaputena sa sruenim zvonikom Uraditi Projekat sanacije za itav manastirski kompleks i posebno projekat konzervacije ivopisa
Sl. 157 -159: Manastir Orahovo, zidno slikarstvo i ikonostas
Page 69
Sl. 160 -161: Manastir Orahovo, manastirski konak prije i poslije dogradnje
Napomena: Nakon 2004. godine, na manastirskom konaku dograen je dio stanbenog prostora i poploan prilazni dio, i pored toga to to nije predvidio glavni projekat (tehnika dokumentacija), novembar 1986. godine, sig. 1649, po kojem su radovi izvoeni. Crkva i njeno zidno slikarstvo nijesu raeni i pored toga to su sainjeni projekti : Arhitektura - Crkva sv. Nikole, Orahovo, glavni projekat uraen 1984., a revidovan maja 1987. godine i Elaborat o radovima na konzervaciji ivopisa crkve sv. Nikole manastira Orahovo, septembar 1986. godine, sig. 771
Sl. 162: Manastir Orahovo, dograeni konak
Page 70
Sl. 163 - 170: Manastir Orahovo, nelegalni radovi na Jeleninoj crkvi nakon 2004.
Page 71
Sl. 171 177: Manastir Orahovo, nelegalni radovi nakon 2004
Page 72
Manastir Kom Crnojevia

Upisan u registar br. 413/49 iz 1949. god. kao spomenik kulture sakralne arhitekture- I (prva) kategorija _________________________________________________________________________________________
U nizu srednjovjekovnih manastira na Skadarskom jezeru, manastir K om, zadubina Crnojevia, zauzima posebno mjesto. Podignut na ogranku Odrinske gore, daleko od radoznalih pogleda, sasvim se razlikuje od manastira Balia na jezerskim goricama. Manastir Kom je zadubina ura i Ljea Crnojevia. Crkva je posveena Uspenju presveta Bogorodice. Ne postoje istorijski izvori o graenju crkve, ali se pretpostavlja da je sazidana izmeu 1415. I 1427. godine. Kratko vrijeme na Komu je bilo edite Zetske mitropolije, koja je, poslije naputanja manastira Sv. Arhanela Mihaila na Prevlaci, preko Preiste Krajinske i Sv. Nikole na Vranjini, dola na Kom. Kom jasno ukazuje na sve tee politike prilike u Crnoj Gori u doba Crnojevia. Pribliavanje Turaka i sve munije balansiranje izmeu Otomanske imperije i Venecije, borba za samostalnost, natjerala je Crnojevie da svoje manastire zaoenu diskrecijom i nepristupanou. Kompleks manastira dobio je veoma rano izgled utvrenja. Sama zgrada konaka podignuta je na zapadnoj strani ostrva, strategijski dobro locirana na stijeni. Manastir je bio opasan zidom i imao dvije kapije. Kom je slijedio tradiciju grobnih crkava. O tome svjedoi jedan dokument iz 1444. Godine u kojem se Gojin Crnojevi ali mletakim vlastima u Kotoru i moli da se povrate sva oduzeta dobra manastirima i crkvama na Zetskom jezeru koje su gradili njegovi stari i drugi zetski gospodari i u kojima se svi oni sahranjuju. Manastirska crkva je jednostavna jednobrodna graevina koja je sredinom XV vijeka dobila bone paraklise i prostrani drveni trijem. ivopisana je u dva maha, prvi put 1470. godine, a potom osamdesetih godina XVI vijeka. Jedina je crkva na Skadarskom jezeru u kojoj su freske sauvane. U crkvi postoji nadgrobna ploa Ljea Crnojevia koji je umro 1 422. godine. Ivan Crnojevi daruje 1485. godine novoj zadubini na Cetinju imanja opustjelih manastira Koma i Gorice. Mjesto na kome se manastir nalazi zaklonjeno je od evernih vjetro va, a neto je iznad vode jezera. Ostrvo je krevito i nepogodno za ivot. Potujui tradiciju zetske mitropolije, na Komu je mladi Njego rukopoloen za arhimandrita 1831. godine
Page 73
Sl. 178 - 181: Manastir Kom, situacija, osnova i presjeci
Sl. 182 i182: Manastir Kom, crkva Uspenja Presvete Bogorodice prije konzervatorskih radova 80-tih godina XX v.
Page 74
Sl. 183 i184: Manastir Kom, crkva Uspenja Presvete Bogorodice prije konzervatorskih radova 80-tih godina XX v.
Page 75
Sl. 185: Manastir Kom, crkva Uspenja Presvete Bogorodice nakon konzervatorskih radova 80-tih godina XX v.
Uvidom u dokumentaciju Republikog zavoda za za zat itu spomenika kulture i Komisije za utvrivanje stanja nepokretne kulturne batine od 31.05.2004. godine, struni tim je konstatovao sljedee: Pristupna staza je ureena, ali na platou ispred porte su izgraena jo dva nova (manja) objekta od blok opeke, a vei je i omalterisan. Postoje i dva objekta zidana od betonskih blokova, na poetku i kraju iare , montirane za transport graevinskog materijala. Takoe, rekonstruisana je kapija na istonom ogradnom zidu, zatvorena vratnicom od eljezne reetke. Juni krak konaka je zavren i pokriven mediteran crijepom. everni krak konaka je produen prema istoku za cca 4 m, a pristup je omoguen spoljenjim stepenitem sa everne strane. Pokriven je dvovodnim
Page 76
krovom sa prekrivaem od mediteran crijepa. Svi oluci i nadstrenice su izvedeni od bakarnog lima.
Izmeu evernog i junog kraka konaka, izgraen je trijem dim. 6, 60 m x 7, 25 m., pokriven mediteran crijepom i zavren trovodnim krovom. Istonu stranu trijema formiraju etiri stuba, zidana u kamenu. Meu sredinjim poljima je formiran piun, (kamena klupa). Drvena konstrukcija trijema je uraena kvalitetno, od masivne jelove grae. Pod trijema je poploan lomljenim kamenim ploama u cementnom malteru, (oker i be boje) u nepravilnom slogu, sa fugama, takoe, u cementnom malteru. U zapadnom dijelu konaka smjetene su ekonomske prosto rije. Primjedbe izreene za crkvu 2002. godine, u smislu njene funkcionalne neusaglaenosti, (unoenje profanih funkcija), uklonjene su. Godine 1988., izvrena je djelimina (preventivna) konzervacija ivopisa, kako onog iz 1470. godine u paraklisu , tako i ivopisa iz druge polovine XVI vijeka u naosu crkve i na zapadnoj fasadi. Stolarija crkve je nova, (izrezbarena vrata sa novim mesinganim kvakama Na Komu su izvedeni radovi na rekonstrukciji manastirskih konaka za koju je projektnu dokumentaciju uradila i odobrila struna sluba Zavoda. Naalost i tetu spomenika, struna sluba Zavoda nije obavijetena o poetku radova, niti je od nje traena saglasnost za izvoenje radova. Zbog toga nije bilo konzervatorskog nadzora, pa je dolo do niza propusta tokom izvoenja radova. Mali rekonstruisani objekat sa pokrivaem od mediteran crijepa, ozidan je veoma aljkavo sa upotrebom maltera ruiaste boje i sa debelim spojnicama, tako da objekat nimalo ne lii na manastirski konak, ve potpuno odudara od originalno sauvanih ostataka kompleksa. Kuita starih konaka su dozidana samo do krova, uz potovanje starog gabarita. Monatvo Koma trijem crkve koristi i za svakodnevni ivot ime je ovaj prostor vizualno i funkcionalno degradiran. Posebno paraklisi koji se koriste kao isposnike elije. Na krovovima su probijeni sulundari od pei, to sve upotpunjuje neadekvatnu sliku manastira. U evernom paraklisu ispod jedine sauvane freske iz XV vijeka u apsidi, koja je konzervirana, gori kandilo koje polako ali sigurno aavi fresku. Na prilazu manastiru, monatvo, sa obije strane, blizu vode, podie male ekonomske objekte od betonskih blokova, koji takoe degradiraju kontakt zonu sa manastirom.
Page 77
Zbog naprijed navedenih nelegalnih radova Zavod je donio Rjeenje o obustavi gradnje i istovremeno nalog za uklanjanje izvedenih radova, br. Rjeenja 02 368 od 4. 07. 2002. godine
Zbog brojnih nelegalnih i nestruno izvedenih radova, komisija je predlaila: Izradu projekta resanacije stambenog dijela manastirskog kompleksa (konaci sa trijemom)
Sl. 186 - 191: Manastir Kom, radovi prije 2004.
Page 78
Sl. 192- 196: Manastir Kom, radovi prije2004
Page 79
Napomena: U periodu od 31.05.2004, na manastiru, takoe bez saglasnosti slube zatite , nastavljeni su i zavreni brojni radovi:
Sl. 197 - 198: Manastir Kom, radovi iz 2005
Page 80
Sl. 199 - 201: Manastir Kom, novi izgled
Page 81
Sl. 202 i 203: Manastir Kom, novi izgled
Sl. 204: Oslikavanje spoljanosti apside crkve Uspenja Presvete Bogorodice
Page 82
Sl. 205: Postavljanje solarnih panela na konacima manastira Kom
Sl. 206: Ikonostas kojim je zamijenjen ikonostas inovskih iz 1891
Page 83
Sl.207: Novoformirana kapija na ulazu u manastirski kompleks manastira Kom
Manastir Kosmaa
Ovaj segment nae kulturne batine ne uiva zakonsku zatitu __________________________________________________________________________________________
Manastir Kosmaa nalazi se na istoimenom ostrvcetu povrine oko 4 km2, prekrivenom lovorom, na everozapadnom dijelu Skadarskog jezera, poznatom kao Gornje malo blato. Po svemu sudei manastir je nastao u XIV- XV vijeku. Do 2004. godine manastir je bio pust i u ruevinama. Bez svoda i krova, sa zidovima u loem stanju, obrastao rastinjem i izloen zubu vremena. Osim manastirske crkve i konaka za kaluere, na ostrvu nije bilo drugih objekata. Manastir je zapustio u prvoj polovini XVI vijeka i ponovno obnovljen poetkom XVIII vijeka. Krajem istog vijeka je razruen u nekom od brojnih pohoda turske vojske na Crnu Goru.
Page 84
Nakon rasiavanja crkve Sv. ora, bilo je vidljivo da je graena u dva navrata. Po svemu sudei u XIV vijeku je sagraena omanja crkva sa naosom i polukrunom apsidom. Obnovom u XVIII vijeku crkva je dobila neto niu pripratu, ime su njene dimenzije udvostruene. Crkva je bila zasvoena poluobliastim svodom i pokrivena kamenim ploama.
KOSMAA
Sl. 208: Manastir Kosmaa, poloaj
Napomena: Obnova manastira Kosmaa je poela je februara 2004, a intezivirana 2006. godine, uz protivljenje Zavoda za zatitu spomenika kulture , Ministarstva
Page 85
zatite ivotne sredine i ureenja prostora i Graevinske inspekcije Glavnog grada. Crkva je ipak obnovljena bez utemeljenja u materijalnim ostacima. Crkva je pokrivena mediterankom. Ikonostas je u izradi, a ivopisanje u zavrnoj fazi. Na zaravni naspram zapadnog zida crkve podignut je zvonik sa krstom sa trolisnim zavrecima, od kovanog gvoa. Manastirski konaci i ostali dio kompleksa ekaju svoj red.
Sl. 209 - 214: Manastir Kosmaa, 2004. godine
Page 86
Sl. 215 -220: Manastir Kosmaa, 2006. godine
Page 87
Sl. 221- 227: Manastir Kosmaa, 2006. godine
Page 88
Sl. 228 i 229: Manastir Kosmaa, freskopisanje
Page 89
Crkva Sv. Blagovjetenja Jeksa

Upisana u registar br. 361/1 od 20. 04. 1960. god. kao spomenik kulture sakr. arhitekture- II (druga) kategorija _________________________________________________________________________________________
Mala crkva Sv. Blagovijesti, nalazi se na lokalitetu Jeksa u blizini sela ukovii, iznad starog puta Rijeka Crnojevia-Virpazar. Podigli su je izmeu 1621-1627. godine lokalni velikodostojnici, kada je i ivopisana. Zahvaljujui osami i skriveno sti terena na kojem je zidana, sauvala je svoju autentinu athitekturu i fresko dekoraciju. Zidne slike u gornjim zonama crkve slikarsko su umijee popa Strahinje iz Budimlja, najplodnijeg ivopisca s kraja XVI i poetka XVII vijeka. Znaajno je da je crkva podignuta, kako se kae u natpisu iznad vrata, za vrijeme arhiepiskopa Ruvima, tvorca Crnogorskog vladikata.
Sl. 230 i 231: Crkva u Jeksi, osnova i natpis o gradnji
Page 90
Sl. 232: Crkva u Jeksi, natpis o gradnji
Uvidom u dokumentaciju Republikog zavoda za za zatitu spomenika kulture i Komisije za utvrivanje stanja nepokretne kulturne batine od 26.05.2004. godine, struni tim je konstatovao sljedee: Nakon sanacionih radova izvedenih 1985. godine, eksterijer ouvan. Prije 12 godina uraena izmjena krovnog pokrivaa. Stara kanalica je zamjenjena novom. Primjeeno je proklizavanje novih kanalica. Nedostaju prozori crkve. Unutranjost crkve je u potpunosti ivopisana . ivopis je oteen napadom kalcifikovanih soli i pucanjem unutranje strukture fresko-maltera . ivopis nikada nije konzervatorski tretiran. U unutranjosti su vidljivi ostaci, nosai ikonostasa, jednostavno uraeni i desnog dijela Carskih Dveri teko oteenih. Sanacione mjere (hitna konzervacija ivopisa) i izrada nedostajue stolarije
Page 91
Sl. 233i 234: Crkva u Jeksi, izgledi
Page 92
Sl. 235: Crkva u Jeksi, jedina fresko-dekoracija ouvana u podlovenskoj Crnoj Gori
Page 93
Sl. 236- 237: Crkva u Jeksi, oteenja fresko-dekoracije i dio Carskih dveri
Napomena: Nakon 26.05.2004. Blagovetenjskoj crkvi u Jeksi.
godine
nijesu
vreni
nikakvi
radovi
na
Page 94
Vladiina kula na Karuu

Upisana u registar br. 105 od 16. 02. 1957. god. kao spomenik kulture profane arhitekture- II (druga) kategorija _________________________________________________________________________________________
Objekat je podignut 1808. godine kao zimovnik mitropolita Petra I. Prvobitno je imao stambeni i odbrambeni karakter. Prilikom napada Omer-pae na Crnu Goru 1862. iz njega je pruan snaan otpor. Poslije smrti Petra I u kuli je neko vrijeme radila kola koja se pominje 1871. Danas je bez namjene. Objekat izduene osnova koji je u sjevernoj polovini imao sprat sa tavanskim prostorom iznad njega, a prizemni dio imao je potkrovlje o emu svjedoi niz manj ih prozorskih otvora iznad ouvanih tragova drvene meuspratne konstrukcije i prozor na zabatu sa kojeg se pruao pogled na Karuki zaliv. Dvovodni krov bio je pokriven kanalicom. Objekat je zidan je od tesanog, lokalnog kamena sloenog u pravilne horizontalne redove sa uskim spojnicama. Na prozorima u prizemlju sauvani su ostaci gvozdenih reetki. Uz poduni zid nie partije ouvani su ostaci kamenog stepenita koje je vodilo na sprat. Podni zastor ine pravilne kamene ploe. U prizemnoj jedinici, uz zidove, lijevo od vrata, ozidani su prostrani kameni sjednici piuni. Du itave glavne fasade nalazi se prostrana terasa, opasana sa tri strane ogradnim zidom, koji se mjestimino oslanja na stijenu. Terasa je poploana pravilno obraenim kvadratnim ploama jednake veliine. Terasa se sa jugozapadne nepravilno zavrava, formirajui omanji ispust, gdje se nalazio kameni sto.
m5
Sl.238: Vladiina kula na Karuu, presjek i osnova
Page 95
Sl.239: Vladiina kula na Karuu
Page 96
Sl.240 - 243: Vladiina kula na Karuu, unutranjost
Page 97
Sl.244 - 248: Vladiina kula na Karuu, spoljanost
Page 98
Sl.249 - 251: Vladiina kula na Karuu
Page 99
Uvidom u dokumentaciju Republikog zavoda za za zatitu spomenika kulture i Komisije za utvrivanje stanja nepokretne kulturne batine od 26.05.2004. godine, struni tim je konstatovao sljedee: Spomenik je u ruevnom stanju. Predloena je izrada Projekta sanacije sa programom namjene
Napomena: Vladiina kula na Karuu je posljednji put konzervatorski tretirana 1959. Godine. RZZSK je za Skuptinu Prestonice Cetinje, novembra 2001. Godine sainio Glavni projekat Projekat postojeeg stanja. U sklopu Programa Cetinje Grad kulture 2010 2013, u toku je izrada Projekta sanacije i programa namjene Vladiine kule na Karuu radi adekvatne valorizacije i prezentacije ovog kulturnog dobra, nakon ega treba pristupiti opsenim sanacionim radovima, ime e ovo znaajno kulturno dobro biti adekvatno valorizovano, zatieno i prezentovano. Obod Crnojevia
Upisana u registar br. 08-841/1 od 25. 07. 1988. god. kao spomenik kulture fort. arhitekture- II (druga) kategorija _________________________________________________________________________________________
Obod ili Rijeki grad nalazi se na Skadarskom jezeru, iznad Rijeke Crnojevia. Sagradjen je prije pada abljaka, 1475. godine. Od 1475. do 1482. bio je edite drave Ivana Crnojevia i Zetske mitropolije . Ivan Crnojevi je u Rijekom gradu na Obodu sazidao manastir sa crkvom Sv. Nikole, koji je u sruen je1692. godine. Po J. Erdeljanoviu uzvienje nad Rijekom Crnojevia naziva se u narodu iskljuivo Rijeki grad ili Grad. Na samom poetku XX vijeka P. Rovinski je jo vidio jedan dio od Ivanbegovog grada na Obodu. Za Obodski grad vezuje se i rad tamparije Crnojevia. Fortifikacioni sistem Oboda ouvan je samo u fragmentima. Ostale su zidine na jugoistonom dijelu tvrave, po kojima se moe suditi o solidnosti gradnje cijeloga grada. Ivan Crnojevi je 1485. godine napisao povelju u Rijeci u kojoj kae izmeu ostalog da je darovao i jednu vodenicu u Obodu . Dan as, osim za djelove crkve i ostatke objekta jugoistono od nje, vjerovatno cistijerne, teko je za bilo ta drugo utvrditi sigurno da potie iz XV vijeka. Neki drugi ostaci u okolini koji bi mogli predstavljati dvor Ivana Crnojevia nijesu pronaeni. Uvidom u dokumentaciju Republikog zavoda za za zatitu spomenika kulture i Komisije za utvrivanje stanja nepokretne kulturne batine od 26.05.2004. godine, struni tim je konstatovao sljedee: Uoavaju se intervencije na stambenim zgradama, koje svojim fasadama nalijeu na bedeme grada , poveanje spratnosti, formiranje balkona, terasa s kraja na kraj zgrada, sa ki ogradama, primjena neadekvatnih materijala, ogromnih arhitektonskih rjeenja sa dreavim bojenim fasadama.
Page 100
Uslijed neodravanja, bujanja vegetacije, dolo je do obruavanja jednog dijela bedema. Stanje je ocijenjeno kao- Loe - u procesu gubljenja svojstva kulturnog dobra Predloene sanacione mjere: izrada UP sanacije ambijentalne cjeline "Rijekog Grada"
Sl.252: Obod Crnojevia
Napomena: Nakon 26.05.2004. godine, nijesu preduzimane mjere u poboljanju stanja ovog kulturnog dobra. Povremeno su u cilju ouvanja Oboda Crnojevia donoena planska dokumenta, ali ni jedno nije realizovano. Izvjestaj o geoloko seizmolokim podlogama spomenika Rijeki grad, investitor : SIZ Kulture SO Cetinje; projektant : ZZGeoloka istraivanja SR CG Titograd, maj 1980. Godine Studija za valorizaciju, sanaciju i prezentaciju abljaka Crnojevia i Rijekog grada
Page 101
Ostaci zgrade Obodske tamparije na Rijekom Gradu, Projekat rekonstrukcije Investitor : Odbor za ureenje Rijekog Grada, 2000 godine, r evidovan : 3. 4. 2000 godine. Sadri : tehnoki opis, predmjer ipredraun radova i crtee posojeeg stanja za ureenje.
Sl.253- 254: Rijeka Crnojevia i Rijeki grad poetkom XX vijeka i danas
Page 102
Sl. 255: Obodski grad poetkom XX v.
Page 103
Sl.256 - 259: Obod Crnojevia
Page 104
Crkva Sv. Nikole, Rijeki grad

Upisana u registar br. 466/1 od 31. 05. 1951. god. kao spomenik kulture sakr.. arhitekture- II (druga) kategorija _________________________________________________________________________________________
Manastir sv. Nikole i malo utvrenje sazidao je Ivan Crnojevi n a Obodu, prije pada abljaka oko 1475. godine. Kratko vrijeme tu je bilo edite Zetske mitropolije, Turci su manastir razorili 1692. godine. Crkva Sv. Nikole, obnovljena je 1743, godine.Posljednja velika prepravka bila je 1908. godine. U manastiru sv. Nikole pisana je 1485. godine uvena Povelja Ivana Crnojevia, kojom dariva dobra Cetinjskom manastiru. Crkva Sv. Nikole je jednobrodna graevina sa polukrunom apsidom i zvonikom na preslicu sa tri otvora za zvona. Specifinost objekta ini popreni, nii transept koji formira bone pijevnice. Dozidana priprata bila je prvobitno rijeena kao trijem sa lunim otvorima. Od prvobitne graevine sauvana je everna pjevnica i zazidani luk nekada otvorene priprate. Portal na zapadnoj fasadi je obradjen sa mnotv om dekorativnih elemenata. U posljednjoj velikoj prepravci na crkvi sv. Nikole iz 1908. godine u zapadnom traveju postavljen je drveni hor do kojeg vode drvene stepenice i otvoreni su krovni prozori. Zgrada nekadanjih manastirskih konaka je zadrala tragove iz perioda Crnojevia. U njenoj temeljnoj zoni vidljivi su ostaci starijeg objekta na koje se nadovezuje postojee kuite. Najradikalnije adaptacije na konaku su izvedene prilikom prilagoavanja zgrade za potrebe kole. Meutim, i danas su na spratu vidljivi zazidani luni otvori koji su pripadali periodu u kom je graevina imala funkciju konaka. Pored crkve nalazi se vie starih grobova sa karakteristinom dekoracijom grobnih ploa, kakve susrijeemo i na Komu. U crkvi se nalazi ikonostas inovskih iz 1887. godine.
m5
Sl. 260 i 261: Crkva Sv. Nikole na Obodu, osnova, preek i izgled
Page 105
Sl. 262i 263: Manastir Sv. Nikole na Obodu poetkom XX vijeka
Page 106
Sl. 264 i 265: Crkva Sv. Nikole
Page 107
Uvidom u dokumentaciju Republikog zavoda za za zatitu spomenika kulture i Komisije za utvrivanje stanja nepokretne kulturne batine od 26.05.2004. godine, struni tim je konstatovao sljedee: Kapija dozidana na dijelu iznad lunog po rtala lomljenim kamenom, a fuge nekvalitetno dersovane bijelim cementom. Takoe, neadekvatna streha raena je od bilekih ploa. Svuda u naokolo crkve izgraeni su trotoari od crvenih lomljenih ploa nepravilnog sloga. Na samom ulazu crkve poploana 2 e povrina cca 2 m od neprimjerene keramike. Krovni pokriva je zamijenjen bakarnim limom prilikom ega je dolo do poremeaja nagiba krova apside. Postavljeni su horizontalni i vertikalni oluci. Izuzetno kvalitetno zidana fasada klesanim kamenom, prekreena je, ime je umanjena mogunost praenja hronologije crkve. Prozori uraeni od loeg drveta i zastakljeni neprimjerenim utim orna ment staklom . Kroz prozor na evernoj fasadi izvuen sulundar od furune, koja se nalazi u unutranjosti crkve. Nia iznad lunarnog portala zatvorena je novim mozaikom Sv. Nikole, ispod kojeg se nalazi bakarna nastrenica. U unutranjosti crkve su veoma aljkavo omalterisani zidovi, tako da su pilastri i poduni lukovi nepravilnih linija, a kompletan malter crkve svodovi, zidovi napadnuti su vlagom. Pijevnice su neadekvatno obraene lamperijama. U crkvi se nalazi jedan od najljepih ikonostasa inovskih , raen 1887. godine. U odlinom je stanju. Proirenje oltarskog prostora poploano neadekvatnim kamenim ploama. Predloene su sanacione mjere - izrada projekta resanacije crkvenog kompleksa
Napomena: Projekat resanacije manastirskog kompleksa nije izraen.
Sl. 266- 267: Crkva Sv. Nikole
Page 108
Sl. 268-273: Crkva Sv. Nikole
Page 109
Sl. 274: Crkva Sv. Nikole, ikonostas brae inovski
Page 110
Most knjaza Danila na Rijeci Crnojevia

Upisana u registar br. 618 od 25. 07. 1950. god. kao spomenik kulture prof. arhitekture- II (druga) kategorija _________________________________________________________________________________________
Na ulazu u naselje Rijeka Crnojevia, knjaz Danilo I Petrovia 1852/3. godine podigao je most u spomen na svoga oca Stanka. Sa kuom na obali, most ini jedinstvenu cjelinu poznatu po nazivu Mostina. Na mjestu Danilovog mosta, od 1809 1852. godine, postojao je drveni most koji je sagradio Petar I. Most u maniru tzv. konjsko sjedlo, dug je 43m, sa dva skladna luna otvora, svojim vitkim obrisima i karakteristinom siluetom, predstavlja simbol naselja i jedan je od najljepih objekata ove vrste kod nas. Most je bio najkraa veza izmeu Rijeke Crnojevia, Ljubotinja i starog grada Obod. Premoavanje obala rijeke izvedeno je pomou dva asimetrina segmentna svoda koji se oslanjaju na obale i na sredinji stub. Masivnost rijenog stuba razbijena je izvodjenjem olakavajueg luka iznad ledobrana. Na desnom obalnom stubu je olakavajui otvor manjeg raspona. Gradnja mosta je izvedena od blokova priklesanog kamena razliitih dimenzija utopljenog u kreni malter, dok su ela svodova, vijenc i i arhivolte izvedeni od pravilnih tesanika. Hodna povrina je sa obije strane ograena masivnom kamenom ogradom, dograenom kasnije u tehnici slinoj tehnici mosta. Visina ograde je oko 70-80 cm, a debljina zida 24 cm.
Sl. 275: Danilov most na Rijeci Crnojevia
Page 111
Sl. 276: Rijeka Crnojevia i pozicija Danilovog mosta u njoj
Page 112
Sl.277 i 278: Mostina, foto W.Le Queux 1906. i Rodolf Mosinger 1910.
Page 113
Sl.279 i 280: Mostina, foto Rodolf Mosinger 1910. i foto iz sredine XX v.
Page 114
Sl.281: Mostina, objekti uz most
Page 115
Sl.282 i 283: Mostina, objekti uz most
Page 116
Sl.284- 289: Mostina, objekti uz most
Page 117
Uvidom u dokumentaciju Republikog zavoda za za zatitu spomenika kulture i Komisije za utvrivanje stanja nepokretne kulturne batine od 26.05.2004. godine, struni tim je konstatovao sljedee: Najnovijom intervencijom (ienje neadekvatnim metodama) unitena je vjekovna patina mosta. Spojnice na mostu su malterisane cementnim malterom, to bitno utie na izgled mosta. Spojnice na mostu su oteene tako da iz pojedinih partija moe naruiti graevinsku stabnilnost Kua na evernom kraju mosta ranijim sanacionim radovima (uklanjanjem nadkrivenog trijema), izgubila prvobitni izgled. Izvedenim parternim ureenjem obalnog dijela mjesta Rijeka Crnojevia izvrena je prenamjena vjekovima formiranog prostora, komunikacije saobraaja, pijaca, trgovine, privredne komunikacije sa vodom u pasivno etalite primjereno novim urbanim naseljima. Rijeki pazar, kao kljuna arterija - okosnica oko koje je formiran tipini primjer linearnog grada, je poremeen. Intervencijama u staroj regulacionoj liniji naselja, novim arhitektonskim rukopisima trajno nestaju obiljeja istorijskog jezgra Rijeke Crnojevia. Predvidjeti projekat resanacije.
Napomena: Projekat resanacije nije izraen
Kua Sv. Petra na Rijeci Crnojevia

Upisana u registar br. 08-836/1 od 21. 07. 1988. god. kao spomenik kulture prof. arhitekture- II (druga) kategorija _________________________________________________________________________________________
Najstariji sauvani objekat na Rijeci Crnojevia je kua Svetog Petra, ijom je izgradnjom zapoelo formiranje urbanog izgleda naselja i posebno neto kasnije formiranog ulinog niza. Podignuta je izmeu 1810. i 1815. godine za rezidencijalne potrebe Petra I. U kui je 1873. godine radila pilana koju je osnovalo crnogorsko -austrijsko drutvo, tako da ovaj objekat ujedno predstavlja i prvi industrijski objekat. Objekat je saniran 1986. godine. Danas je dio njenog enterijera preuredjen i slui za obavljanje vjerskih obreda. Kua sv. Petra na Rijeci Crnojevia prvobitno je bila jednostavna kua na sprat sa dvovodnim krovom. Na eonoj fasadi, u visini sprata, nalazila se terasa formirana iznad dva volta koji su korieni kao podrumski prostori. Prilikom nekoliko faza prepravki i dogradnje kua je pretrpjela znatne izmjene. Kasnijim intervencijama gubi se terasa, a jedan volt se zatvara i zgrada sa eone strane dobija aneks. U kasnijim intervencijama objekat dobija jo dva, m anja aneksa,
Page 118
koja doprinose da zgrada u konanom obliku umnogome odstupa od autentinog izgleda.
m5
Sl. 290: Kua sv. Petra na Rijeci Crnojevia
Uvidom u dokumentaciju Republikog zavoda za za zatitu spomenika kulture i Komisije za utvrivanje stanja nepokretne kulturne batine od 26.05.2004. godine, struni tim je konstatovao sljedee: Poploavanje dvorita, instaliranje trpeze u dvorinom dijelu, ogradni zidovi pokriveni kanalicom su uneseni elementi, koji remete karakteristike tradicionalnih rjeenja dvorita, ovoga podneblja. Kua Sv. Petra Cetinjskog restaurirana je prvi put sredinom 80 -godina XX vijeka od strane RZZSK. Naknadne intervencije, u vidu postavljanja keramikih ploica u prostoru trpezarije i njeno oslikavanje; Postavljanje novog poda od poliranog maljata, sa mozaikim segmentima kao i ivopisanje unutranjosti "paraklisa" neprimjerene ikonografije. Izvrena prenamjena spomenika - iz profanog u sakralni objekat. Korisnik je naprijed navedenim intervencijama nekadanji ljetnjiko vac sv. Petra, objekat profane arhitekture pretvorio u sakralni objekt, sa tendencijom formiranja manastirskog kompleksa, ime je trajno degradirao autentinost ovog kulturnog dobra.
Page 119
Sl. 291 i 292: Kua Sv. Petra na Rijeci Crnojevia 60-tih i 80-tih godina XX vijeka
Page 120
Sl. 293i 294: Kua Sv. Petra na Rijeci Crnojevia
Page 121
Sl. 295 - 300: Kua Sv. Petra na Rijeci Crnojevia
Page 122
Napomena: Nakon 26. 05. 2004. Godine, nastavljeni su radovi na ureenju objekta. Objekat je pretvoren u konak manastira Obod. Projekat resanacije nije izraen
Sl. 301 i 302: Kua sv. Petra, novo oslikavanje
Page 123
Dvorac Ljeskovac, Rijeka Crnojevia

Ovaj znaajan segment nae kulturne batine ne uiva zakonsku zatitu _________________________________________________________________________________________
Prije podizanja velike rezidencije u Nikiu, knjaz Nikola je sagradio na imanju Ljeskovac na Rijeci Crnojevia kuu za zimski boravak. Pored glavne zgrade, spratnog zdanja sa verandom, u kompleks su ulazili i drugi pomoni objekti kua za poslugu, straarnica, zimska bata i tale. Na najvisoijoj taki dvorskog imanja, knjaz Nikola je iste 1884. godine sazidao kapelu sv. Spasa. Podizanjem fabrike za preradu ribe 1947.godine u samom dvorskom kompleksu, potpuno je p oremeena njegova prvobitna zaokruenost. Dvorac je danas u ruevinama.
acvoksejL skelpmoK "ovtsrabiR" akirbaF
tu
asapS .vs avkrC
tu P
1
CALAP
Sl. 303 i 304: Dvorac Ljeskovac, situacioni plan
Sl. 305: Dvorac Ljeskovac 1903. godine
lan aK
tuP
lanaK
Page 124
Sl. 306 - 308: Dvorac Ljeskovac 1903. godine
Sl. 309: Dvorac Ljeskovac danas
Page 125
Sl. 310: Dvorac Ljeskovac, crkva Sv. Spasa
Page 126
Most knjaza Nikole I na Rijeci Crnojevia

Izgradnjom puta Cetinje Rijeka Crnojevia 1881. godine, Crna Gora je imala 41,5 kilometara kolskih puteva. To su za ono vrijeme bili moderni putevi irine 4 m, sa tvrdom ljunkovitom podlogom. No, nije se stalo na ovom putnom pravcu, izgradnja puteva je nastaveljna, pa je u Crnoj Gori do 1886 godine u saobraaj puteno dodatnih 36 kilometara puta. Ovoga puta povezano je Skadarsko jezero sa unutranjou. Zavren je put Rijeka Crnojevia Virpazar. Knjaz Nikola je 1905. godine, u neposrednoj blizini dvorca Ljeskovac sagradio most na svodovima koji ine 6 okana. Ovaj znaajan objekat je spojio puteve Cetinje Rijeka Crnojevia i Rijeka Virpazar.
Sl. 311: Rijeka Crnojevia, Danilov i Nikolin most
Page 127
Napomena: Potrebno je valorizovati ovaj, po svemu sudei znaajan segment nae batine, koji ve vie od jednog vijeka svjedoi o razvoju Crne Gore i potrebi povezivanja njenih djelova.
Sl. 312 i 313: Rijeka Crnojevia, Nikolin most i dvorac Ljeskovac
Page 128
Aglomeracije vernakularne arhitekture na Skadarskom Jezeru

Vernakularna arhitektura ini znaajan dio nae kulture i tradicije. Ona na Skadarskom Jezeru nije ni jednostavna i skromna, ve predstavlja izuzetan primjer i sklad naina gradnje tradicionalnih ljudskih naseobina i pejzaa. Ova naselja jo uvijek predstavljaju ivo nasljee, posjeduju kulturne dimenzije koje moraju biti prepoznate i zatiene, kako bi se njima bolje upravljalo. injenica da se ova naselja nalaze u NP Skadarso Jezero trebala bi da olaka - da prepoznate i ubudue, zatiene pejzae, kod kojih je osnovni naglasak stavljen na prirodno okruenje, ali s ciljem integralnih aktivnosti ka unapredjenju prirodnih i kulturnih vrijednosti kulturnog pejzaa. Kulturni pejzai predstavljaju zajedniko djelo prirode i ovjeka. Ideja kulturnih pejzaa nije nova, iako je tek relativno skoro prepoznata kao kategorija kulturnog nasljea, pa i u naem Zakonu o zatiti kulturnih dobara. Na to nas obavezuje i Evropska konvencija o pejzau, Savjeta Evrope, koja predstavlja znaajan instrument koji slui kao osnova za zatitu, upravljanje i planiranje predjela Evrope. Evropska konvencija o pejzau donijeta je u Firenci 2000. godine sa ciljem da se promovie zatita, upravljanje i planiranje evropskog predjela i organizuje evropska saradnja u toj oblasti. Evropska konvencija o pejzau polazi od toga da kvalitet i raznovrsnost evropskih predjela ine zajedniki resurs, da svi imamo pravo da uivamo u visoko kvalitetnim predjelima, i da je neophodna saradnja u cilju njihove zatite, upravljanja i planiranja. U Crnoj Gori, kao potpisniku - Konvencija je na snazi od 01.05. 2009. godine. Vezano za identifikaciju i procjenu kulturnog pejzaa, sa aktivnim ueem svih zainteresovanih strana, svaka drava bi trebala da: identifikuje sopstvene predjele na cjelokupnoj teritoriji; analizira njihove karakteristike kao i sile i pritiske koji ih transformiu; prati njihove promjene; kao i da procjenjuje identifikovane predjele vodei rauna o posebnim vrijednostima koje im pridaju zainteresovane strane i stanovnitvo. Izuzetnu grupu kulturnog naselja ini tradicionalno narodno graditeljstvo, stara nenaseljena ili slabo naseljena i zaputena ribarska naselja, smjetena na samoj obali Jezera Radu, Krnjice, Poseljani, Karu, Dodoi i druga u kojima se nekada stanovalo, ivjelo od ribarenja i raspletale ribarske mree. Zato ne smijemo dopustiti da i ona kulturna dobra, koja smo ranije prepoznali i stavili pod zatitu Zakona, kao naselje Vranjina, iji znaaj je prihvaen 09. 01. 1979. godine, kada je stavljeno pod zatitu Zakona, i brzo nakon toga preputeno pritiscima urbanizacije i nekontrolis ane gradnje i nepotovanja, kako genius loci, tako i - Zakona.
Page 129
Aglomeracije koje su prepoznate i koje bi trebalo tititi, nakon izrade elaborat a o valorizaciji njihove vrijednosti su: Naselje Karu
_______________________________________________________________________________________
Ribarsko mjesto Karu se nalazi na krajnjem everoistonom kraju istoimenog rukavca Skadarskog jezera. Naselje je zbijenog tipa s tipinom i samo sebi svojstvenom arhitekturom, dominantnim poloajem i kulom Sv. Petra, Volakim i Karukim okom i sa solidnim komunikacijama. Naselje Karu po svim elementima valorizacija i kategorizacija ambijentalnih vrijednosti odreene regije zasluuje prioritetno mjesto u planiranju i sprovoenju urbane rekonstrukcije i revitalizacije .
Sl. 314- 316: Naselje Karu
Page 130
Sl. 317: Naselje Karu
Page 131
Naselje Poseljani
__________________________________________________________________________________________
Poseban estetski doivljaj prua atraktivno mjesto Poseljani, sa mlinovima koji danas stoje naputeni. Vodenice su sagradjene du Seljanskog potoka, koji se uliva u jedan od manjih jezerskih zaliva. Objekte na obije obale potoka spajaju etiri elegantno svoltana kamena mosta od kojih su neki stari 300. godina. Poseljani su bili znaajni privredni i turistiki centar u doba stare Crne Gore. Ovdje je nekada postojalo 14. mlinova. Poseljani sadre veoma znaajnu i jedinstevnu interakciju ovjeka i prirode, njegovog stanita, skromne i jedinstvene arhitekture, zajedno sa otrom padinom, potokom i florom. Poseljani predstavljaju izuzetan oblik kulturnog nasljea tradicionalnog narodnog graditeljstva i zaputenog naselja, smjetenog na samoj obali jezera. U malo pristanite u dnu sela nekada su uplovljavale jahte knjaevske porodice.
Sl. 318 320: Naselje Poseljani poetkom XX vijeka i danas
Page 132
Sl. 321: Naselje Poseljani
Napomena: Inicijativu za uspostavljanjem zatite naselja, uputila je NVO Fomos.
Page 133
Naselje Dodoi
__________________________________________________________________________________________
Selo Dodoi obuhvata plodni kraj oko rijeke Karatune nekadanje prirodne granice Crne Gore i Turske. Nalazi se na humu - rtu u podnoju Bobije. Prije otprilike 200 godina naseljavaju ga stanovnici Salkovine, mjesta u blizini abljaka Crnojevia, na ta upuuje samo ime ovog sela. Iako su se u poetku njegovi itelji bavili poljoprivredom, blizina jezera koje je nepresuan izvor ishrane, uticalo je da je ribolov postao njihovo glavno privredno zanimanje. Stariji itelji pamte vrijeme kada se u Dodoima gajila svilena buba od koje su pletene ribarske mree . Naselje je zbijenog tipa sa formiranim prirodnim komunikacijama, a sa slikovitim i promjenjivim sezonskim pejzaima u sklopu itavog prirodnog kompleksa tog dijela jezera. Zajedno sa abljakom Crnojevia i Karuom, predstavlja posebnu ambijentalnu kategoriju. Kue su zbijene i bez reda poreane, ima kua koje se naslanjaju jedna na drugu i koje se penju jedna iznad druge.
Sl. 322 - 325: Naselje Dodoi
Page 134
Sl. 326 i 327: Naselje Dodoi
Page 135
Naselje Radu
________________________________________________________________________________________
Ribarsko naselje Radu smjeteno je na samoj obali, na mjestu gde se u jezeru nalazi "oko" dubine 44 m. Duboka voda ovog uskog zaliva ima obilje ribe. Jo je Vuk Karadi, opisujui svoje putovanje Crnom Gorom, za Radu napisao da je to m jesto e veslo kada se pusti stoji uspravno u vodi, ne tone - toliko je bogato ribom. Samo mjesto je dobilo ime po imenu ovjeka koji je pronaao podvodne izvore - oko, jo u XV vijeku - Ratku Orlandiu, bratstvenikom stareini. Radu je naselje zbijenog tipa. Kue su kamene, kvadratne ili pravougaone osn ove, pokrivene krovom od kanalice. Niu se jedna do druge formirajui nekoliko nizova. Nizovi su meusobno povezani uskim prolazima (ulicama). Na najisturenij em mjestu u Raduu nalazi se dok - pristanite. Nekada je to bilo mjesto na kojem je pristajao brod koji je saobraao od Rijeke Crnojevia i r Bojane izlazio na more. Veliki broj kua u Raduu su dvojne, sa dva ulaza i zajednikom terasom. Negde je jednoprostorna kua sa dva ulaza jednostavno podijeljena pregradom od pletera. Na ovaj nain formiran je i tavan. Obzirom da je ova kua, osim stambene, trebala da zadovolji prvenstveno preraivaku djelatnost (pripremu i suenje ribe), u arhitektonskom sklopu kue sa Radua, pojavljuju se elementi otvora u zidnom platnu u visini tavanskog prostora, radi jae cirkulacije vazduha koja je potrebna za suenje ribe. Zatim, tu su i zidane posude velikih dimenzija za soljenje ribe. Kue su zidane grubo obraenim kamenom sa posebnom obradom uglova, dovratnika i doprozornika. Selo je imalo i bunar, danas zaputen. Prostorna matrica naselja je jednostavna - formirana je tako to su dugi ansambli kua rasporeeni u dva do tri niza polazei od same obale i pratei liniju zaliva (raspored izohipsa). Izmeu ovih izduenih nizova formirale su se ulice. Na kraju nizova, kao klju ili kao reper, nalazi se pristan. Stanje objekata je evidentno loe. Nekoliko kua je srueno, veliki broj ih je bez krova, bez meuspratne i tavanske drvene konstrukcije. Dvije kue su obnovljene, ali ne na adekvatan nain: jedna je pokrivena limenim krovom, a kod druge su u veoj mjeri koriteni beton i malter, tako da su sve one tipine odlike vezane za nain zidanja, materijal, za obradu fasada, detalje i sl. ostale neprimijenjene.
Napomena : Ostaje pitanje to nanosi veu tetu postojeem fondu vernikularne arhitekture: da li nebriga i preputenost zubu vremena ili neadek vatne sanacije i preoblikovanja (arh. Dijana Simonovi).
Page 136
Sl. 328 - 330: Naselje Radu
Page 137
Sl. 331 - 336: Naselje Radu
Page 138
Selo Krnjice
__________________________________________________________________________________________
Selo Krnjce, nalazi se pri Jezeru, na poetku estana. Po miljenju starih stanovnika ovog sela, naziv je preneen iz Ljeanske nahije, e postoji toponim Krnjika kamenica. Naziv je, mogue, postao od latinske rijei crinica = izvor. U Polablju: Carnice. Krnjice su naselje zbijenog tipa. Kue su kamene, kvadratne ili pravougaone osnove, pokrivene krovom od kanalice. Niu se jedna do druge formirajui nekoliko nizova. Nizovi su meusobno povezani uskim prolazima (ulicama). Selo Krnjice je jedno od 23 crmnika sela u kojem trenutno stalno ivi desetak domainstava, mahom starijeg doba U knjizi Pavla Mijovia "Ipak naslee" nailazimo na podatak o jednoj presudi Velikog suda iz 1872. god. u sporu koji je nastao kada su stanovnici Krnjica: "... posadili vrbe u Danbrod, a Seoani au da ih poskubu ... Potle toga na nekoliko dana Krnjiani zatraie ne samo da vrbe sade nego i da love kariima kao i mi u Danbrod, Radu. Ali nazad 30 godina Krnjiani nijesu sadili vrbe nikad, a Seoani lovili su vazda" izvetava kapetan Kapetanije Seoke Niko C. Leki. Veliki sud je doneo presudu da voda ostane Seoka, a gora Krnjika kao i do sada.
Sl. 337 i 338: Selo Krnjice
Page 139
Sl. 339 i 340: Selo Krnjice
Page 140
Godinje
__________________________________________________________________________________________
Godinje je selo u brdima iznad Skadarskog jezera, koje broji oko stotinu domova. Selo je poznato po mnogo emu, a posebno ga izdvaja nevjerovatna arhit ektura seoskih kua koju su prouavali i divili joj se mnogi poznati arhitekti. Da bi se zatitili od napada Otomanske imperije, stanovnici ovog sela gradili su kuu na kuu i razvili poseban sistem prolaza kroz selo. Dakle, u prostoru u kojem se drala stoka, tzv. konoba, izgraeni su prolazi, pomou kojih se moglo prolaziti od jedne do druge kue. Tako se tunelima ispod emera moglo doi od prve do posljednje kue u selu. Posebnu dra izgledu sela daju mjesta ispred kua, na kojima se moglo odmarati i eeti. Ta se mjesta nazivaju volat. Centar deavanja u selu, ipak je bilo guvno veliki krug, u donjem dijelu sela, u kojem su se odravale igranke i proslave. Glavno zanimanje bilo je vinogradarstvo, pa je ovaj kraj i najpoznatiji po proizvodnji kvalitetnog vina i lozove rakije. Gajile su se razne vrste voa i povra, obraivao bostan U selu se nalazi deset ivih izvora pitke vode, od kojih je najpoznatiji toak ljekovac. Selo predanje vezuje za X vijek i kneza Jovana Vladimira, koji je volio da boravi u ovom kraju jer mu je godilo, i tako je naselje i dobilo ime. Istorijski izvori pominju ga polovinom 13. vijeka kao svojinu manastira Vranjine. O ljepoti sela govori i injenica da su Balii (krajem XIV vijeka) tu sagradili ljetnikovac u kojem su esto boravili, a posebno Jelena Bali. Najstarije jezgro sela posjeduje prepoznatljiv graditeljski kod. Obrazuju ga tri zaseoka, Lekovii, Perazii i Nikai sa ujednaenom arhitektonskom fizionomijom zbijenog tipa. Kamene kue, pripijene uz ljuti kr jedna uz drugu, sa velikim brojem manjih prozora, voltovima, terasama i povezane podrumimakonobama, bile su uporita odbrane i osnov egzistencije. Od nekadanje etiri crkve, ouvana je jedino crkva Sv. Nikole iz 18. vijeka, dok su vidljivi ostaci crkve Sv. Jovana Bogoslova, za koju se vjeruje da je iz 7. vijeka. Ostaci devet mlinova (selo je bogato vodom iji izvori nikada ne presuuju) i etiri kamena gumna, koja su pored osnovne funkcije vrenja ita, bili i mjesta plemenskog okupljanja, zbora, dogovo ra i narodnih igara - nijemi su svjedoci nekadanjeg bogatog ivota u Godinju. Razorni zemljotres 1979. godine, uslovio je da se vei broj starih kua naputa, a nove izgrade u plodnom godinjskom polju. Prirodno okruenje i blaga klima uslovili su da su Godinjani od davnina obraivali vinograde i proizvodili uveno vino, a ta tradicija je ouvana do danas. U manjoj mjeri su se bavili ribolovom, stoarstvom i povrtlarsvom uglavnom da bi zadovoljili sopstvene potrebe. Nekada naselje sa brojnim stanovnitvom d anas broji samo 60tak. Napomena: I pored injenice da selo ne uiva zakonsku zatitu, prvi vid brige za njega je pokazan kroz injenicu da je u toku izrada projekta za zatit u kamene plastike ostataka ljetnjikovca Balia.
Page 141
Sl. 341i 345: Selo Godinje
Page 142
Sl. 345 i 346: Selo Godinje, foto Miroslav
Page 143
Sl. 347: Selo Godinje, kamena plastika na ljetnjikovcu Balia
Page 144
Sl. 347 354: Selo Godinje
Page 145
Sl.355: Godinje, Expeditio 2004.
Page 146
Virpazar
__________________________________________________________________________________________
Vir kao istorijski toponim prvi put se pominje 1242. godine u povelji kralja Vladislava. Nalazi se na uu dvije rijeke, Crmnice koja sa jugoistoka dolazi iz Limljana i Oraovtice iz pravca everozapada. Iza njihovog ua tee u Skadarsko jezero rijeka Virtica. Godine 1888. Vir postaje mjesto intenzivne robne i novane razmjene. Pod nazivom Virpazar pominje se polovinom XIX vijeka, kada se grade prve kue i mjesto dobija vizuru urbanog karaktera. Kue u Virpazaru su od kamena od kojih svaka u podrumu ima trgovinu,sprat se koristi za stanovanje. Pored ovih kua nailazimo na objekte namijenjene samo trgovini, to su objekti od drveta bondruare i doganje (mletaki-trgovine) graene po uzoru na turske epenke (otvorene i zatvorene fasade - izlog). Poetkom XX vijeka Virpazar dobija kolski put i eljezniku prugu. Izgradnjom pristanita 1905. godine postaje najvanija luka na Jezeru. Stari dio Virpazara povezuju mostovi na rijekama Oraovtici i Virtici, po ko jima je naselje poznato kao varo na tri mosta. Prije izgradnje mostova, na Vir se uglavnom dolazilo unovima. Tradicija crmnikog okupljanja na pazaru ivi i danas. Svojim poloajem, otvoren ka zaleu i Jezeru, Virpazar je administrativni, privredni i kulturni centar itavog crmnikog regiona.U Viru na pazar roba pristie iz udaljenih krajeva Vranjine, Zete, Skadra, Krajine, Bara, Patrovia itd.
Sl. 356: Virpazar poetkom XX vijeka
Page 147
Sl. 357: Virpazar na gravuri iz 1860. godine
Page 148
Sl. 361 i 362: Virpazar poetkom XX vijeka
Page 149
Sl. 363 i 364: Otvaranje pruge Bar- Virpazar i eljeznika stanica Virpazar 1908. godine
Sl. 365 -370 : Virpazar
Page 150
SL. 271 274: Virpazar je jo sauvao duh - pazara
Page 151
Danilov most Kua Petra I Rijeka Crnojevia Obod Dodoi Jeksa Orahovo o Vranjina Virpazar Besac Godinje Grmour Radu Krnjice Starevo Beka Moranik Kosmaa Kula na Vranjinu Sv. Nikola Lesendro Karu Nikolin most Kom Oblun abljak Balin grad
Tophala i trikonhos Preista Krajinska Bunar
KULTURNA DOBRA
POTENCIJALNA KULTURNA DOBRA
MAPA KULTURNE BATINE U BASENU SKADARSKOG JEZERA

Page 152

Zdravko Gagovic, STANJE KULTURNE BAŠTINE U BASENU SKADARSKOG JEZERA

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Zdravko Gagovic, STANJE KULTURNE BAŠTINE U BASENU SKADARSKOG JEZERA

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Zdravko Gagovi

Podgorica, avgust 2013.

STANJE KULTURNE BATINE U BASENU SKADARSKOG JEZERA

STANJE KULTURNE BATINE U BASENU SKADARSKOG JEZERA

STANJE KULTURNE BATINE U BASENU SKADARSKOG JEZERA

STANJE KULTURNE BATINE U BASENU SKADARSKOG JEZERA

Manastir Preista Krajinska

STANJE KULTURNE BATINE U BASENU SKADARSKOG JEZERA

Sl. 1: Osnove trikonhosa Preiste Krajinske i trikonhosa na Topolici

Sl. 2: Ostaci Preiste Krajinske 30-tih godina prolog vijeka

STANJE KULTURNE BATINE U BASENU SKADARSKOG JEZERA

Sl. 3 : Preista Krajinska

Sl. 4 i 5: Kula Preiste Krajinske prije i nakon rekonstrukcije

STANJE KULTURNE BATINE U BASENU SKADARSKOG JEZERA

Sl.6 i 7: Primreme za obnovu manastirskog kompleksa

STANJE KULTURNE BATINE U BASENU SKADARSKOG JEZERA

Sl. 8 i9: Stari bunar u Ostrosu

STANJE KULTURNE BATINE U BASENU SKADARSKOG JEZERA

Osnova trikonhosa iz XII vijeka

Sl. 10. Lokacija Tophale i ostaci trikonhosa iz XII v.

Sl. 11 i 12: Osnova i izgled kule na Tophali

STANJE KULTURNE BATINE U BASENU SKADARSKOG JEZERA

Sl. 13: Temelji crkve iz XII vijeka u neposrednoj blizini Tophale

STANJE KULTURNE BATINE U BASENU SKADARSKOG JEZERA

STANJE KULTURNE BATINE U BASENU SKADARSKOG JEZERA

Sl. 14 i 15: Manastir Moranik prije i nakon konzervatorskih radova

Sl. 16 i 17: Manastir Moranik situacija i crkva Sv. Bogorodice

STANJE KULTURNE BATINE U BASENU SKADARSKOG JEZERA

STANJE KULTURNE BATINE U BASENU SKADARSKOG JEZERA

Sl. 22: Manastir Moranik, ostaci crkve na najvioj koti ostrva

STANJE KULTURNE BATINE U BASENU SKADARSKOG JEZERA

Sl. 23 - 28: Nelegalni i nestruno ivedeni radovi

STANJE KULTURNE BATINE U BASENU SKADARSKOG JEZERA

Sl. 29 -34: Nelegalni i nestruno ivedeni radovi

STANJE KULTURNE BATINE U BASENU SKADARSKOG JEZERA

Sl. 35 - 40: Manastir Moranik, rekonstrukcija kule- zvonika

STANJE KULTURNE BATINE U BASENU SKADARSKOG JEZERA

Manastir Stareva Gorica

Sl. 41 i 42: Manastir Starevo, situacija i crkva Uspenja Bogorodice

STANJE KULTURNE BATINE U BASENU SKADARSKOG JEZERA

Sl. 43 i 44: Manastir Starevo

STANJE KULTURNE BATINE U BASENU SKADARSKOG JEZERA

Sl. 45 - 50: Manastir Starevo

STANJE KULTURNE BATINE U BASENU SKADARSKOG JEZERA

Sl. 51 - 55: Manastir Starevo, nelegalni radovi u periodu do 2004.godine

STANJE KULTURNE BATINE U BASENU SKADARSKOG JEZERA

Sl. 56 - 60: Manastir Starevo, nelegalni radovi nakon 2004.godine

STANJE KULTURNE BATINE U BASENU SKADARSKOG JEZERA

Sl. 61 : Manastir Beka

STANJE KULTURNE BATINE U BASENU SKADARSKOG JEZERA

Sl. 62: Manastir Beka 2004. godine

STANJE KULTURNE BATINE U BASENU SKADARSKOG JEZERA

Sl. 63: Manastir Beka 80-tih godina XX vijeka

STANJE KULTURNE BATINE U BASENU SKADARSKOG JEZERA

STANJE KULTURNE BATINE U BASENU SKADARSKOG JEZERA

Sl. 65 - 70: Manastir Beka, crkva Uspenja B ogorodice 2004.g i danas

STANJE KULTURNE BATINE U BASENU SKADARSKOG JEZERA

STANJE KULTURNE BATINE U BASENU SKADARSKOG JEZERA

Sl. 73 -76: Manastir Beka, novoizgraeni konak

STANJE KULTURNE BATINE U BASENU SKADARSKOG JEZERA

STANJE KULTURNE BATINE U BASENU SKADARSKOG JEZERA

STANJE KULTURNE BATINE U BASENU SKADARSKOG JEZERA

STANJE KULTURNE BATINE U BASENU SKADARSKOG JEZERA

Sl. 87-91: Manastir Beka, novo ukraavanje