1959 BALARINDA NGLZ- TRK LKLER

NGLZ POLTKASINDA STRATEJK BR FAKTR OLARAK TRKYE(1950- 1958)

Genel olarak Orta ve Yakndou ve zellikle Trkiye, dnya politikas iin,
ngilizlerin, blgesel uluslar aras, politik, strateji, ekonomik ve askeri karlar iin nemliydi.
Trkiyenin jeopolitik konumu olduka hayati bir nem tamaktayd. Trkiyenin
konumu Yakn ve Orta Douda kritik bir noktada yer almaktayd. Trkiye, toprak olarak
Sovyetler Birlii, ran, Irak ve Suriye tarafndan evrelenmi, bunun yannda Afganistan ve
Pakistan, Avrupada Yunanistan ile Bulgaristan ve Dou Akdenizde Kbrs, Lbnan, srail ve
Msr ise komularyd. stelik Yakndou, Sovyet glerinin 1939 snrnn tesine gemekte
baarsz olduklar tek blgeydi. Korunmas gereken nemli bir blge olmasnn dnda
Yakndou, Sovyet saldrlarna kar karadan veya havadan yaplabilecek kar saldr iin
ideal bir yerdi. kinci olarak, Yakn ve Ortadou petrol, ikinci dnya savandan sonra blge
birinci snf petrol retimi stats kazandnda nemli bir faktr olmaya balamt. 1956da
dnyann bilinen petrol rezervlerinin te ikisi Yakndou da bulunmaktayd. Petrol, Avrupa
iin hayati bir neme sahipti.
nc olarak gze arpan zellik, Yakn ve Ortadou lkelerinin ordu gleri
arasnda Trkiyenin askeri gc, 22 piyadesi ve 6 zrhl tugay ile- yaklak 500.000
askeriyle- sadece blgede deil ayn zamanda NATOda en byk askeri gce sahipti ve
halen de buna sahip. BM d ilikiler dkmanlarna gre, 8 Ocak 1952de Washingtonda,
Bakan Harry Truman ve Babakan Winston Churchill arasnda yaplan ngiliz-Amerika
toplantsnda Field Marshall Sir William Slim, Trkiyeyi, Ortadoudaki Sovyet istilasna
kar tek etkili g olarak tanmlam ve Trkiyenin blgenin askeri savunmas, iin
gerekten katk yapabilecek blgedeki tek lke olduunu sylemitir.
Pakistan ordusu 200.000 askeriyle blgede ikinci byk orduydu. Arap lkeleri ve
randa toplam olarak 300.000 kii silhaltndayd.
Askeri uzmanlar arasnda sadece Jordann ngiliz eitimli Arap ordusunun iki blm
ve muhtemelen 80.000 askeriyle Msr ordusu modern eitim standartlarna organizasyonuna
ve donanmna yaknlat sylenebilirdi.
zellikle Trk ordusu blgede en gl ve NATOdaki en genili Avrupal askeri grup
olarak grlmtr. 1950-1953teki Kore sava srasnda Trk tugaynn kahramanl sava
gc, Natoda Trkiyenin askeri itibarn glendirdi. Trk ordusunda baz yetersizlikler
olmasna ramen blgede hem nitelik hem de nicelik ynnden en iyi olarak grlyordu.

Uluslar aras Gvenlik Konseyi(NSC) 109 olarak rapor edilmi, 11 Mays 1951 olarak
tarihlendirilmi ve Babakana sunulmu olarak Trkiyeyi yle tanmlamtr.
USSR evresindeki en gl anti- komnist lke ve Dou Akdeniz ve Orta
Douda Sovyet saldrsna kar koyabilecek tek lke.
Trkiyenin serbest dnya sralamasyla gelimekte olan Dou Akdeniz ve Orta Dou
lkelerinin savunmac gc arasnda koruyucu bir grnm sunar.
Trkiye Ortadoudaki tek Avrupa lkesi olarak ve ayn zamanda Avrupadaki tek
Ortadou lkesi olarak nitelendirmektedir. Tarihi, corafyas ve nfusu olduu kadar politik,
ekonomik ve gvenlik meselelerinde bu ikili gerei yanstr. Trkiye, en iyi savunma gc
yksek araziye ve en geni orduya sahip olmasnn yan sra, ayn zamanda blgede en geni
karayolu ve tren yolu ana sahipti. Bylece lke herhangi bir blgesel ittifakn kurulmas iin
anahtard. Bu hem Amerikan hem de ngiliz stajyerler tarafndan fark edildi. Askeri uzmanlar
ve politikaclar Trkiyenin nemli konumu hakknda ortak karara vardlar ve Ortadou ve
Dou Akdenizin korunmas konusunda Trkiyenin gvenilir ve gl bir mttefik olacan
gz nne aldlar.
Genel olarak ngiltere ve Birlemi Milletler, Trkiyenin herhangi bir d tehdide
kar blgenin katk salayabilecei dnldnde bir uyum ierisinde olmasna ramen,
Trkiyenin yapabilecei baz belirli beklentileri farklyd.
Birlemi Milletler Trkiyeyi bir Akdeniz gc olarak gryor ve NATOda ittifakn
gneydou blounu glendirmesi bakmndan kendisi iin gerekli olduunu dnyordu.
lk bata ngilizler 1951de Trkiyenin NATOya girmesine bir Ortadou gc olarak blge
iin ngiliz askeri grup planlarn kapsamas bakmndan fazla grld iin kar kmtr.
Onlar ayn zamanda Trkiyeden Kahiredeki ngiliz askeri kararghna bal nemli bir rol
oynamasn ve ngilizler tarafndan nclk edilen herhangi bir Ortadou savunma ittifakna
destek vermelerini istediler. Buna karn Trkler kendilerini bir Avrupa gc olarak grdler
ve glerini ngiliz komutas altnda Ortadouda kullanmay reddettiler.
Bahsi geen stratejik faktrleri tam olarak anlayabilmek iin btn partilerin ilgili
olduu boazlarn nemini gz nne almak iin muhtemelen iyi bir nokta. anakkale ve
stanbul boazlarnn Trkiyenin kontrol altnda olmas Trkiyenin gvenlik ve savunmas
iin, ngiliz ve Avrupann geri kalan iin ok nemliydi. Trkiyenin egemenlik haklar,
Birinci Dnya savandan sona yine Sovyet Birlii tarafndan mcadeleye davet edildi.

Mcadeleyle karlamasna ramen Sovyetlerin gelecekle ilgili niyetlerinin baz korkularn

artrd.
Sava sonrasnda Rusyann saldrgan politikas Trkiyeyi souk sava halinde olan
Bat kampna itmitir. Bu olay Trkiyenin Yunanistanla birlikte 1952de NATOya
kabulyle kapanmtr. Bylece ngilizlerin Trklerle olan ilikileri Bat ittifaknn ok
boyutlu yapsnn bir paras haline gelmiti.
Souk sava ortamnda Trkiye, yaylmac(emperyalist) komusu Sovyetler Birline
kar bir ittifak iin aratrma yaplmt. 1 austos 1950de Trkiye resmi olarak Kuzey
Atlantik Antlama rgtne (NATO) bavurdu. Eyllde NATO konsey toplantsnda Norve
ve Danimarka, Trkiye ve Yunanistann birlie girii iin kar ktlar. Avrupallar
anlamay Kuzey Atlantik blgesinin tesine yayma taraftar deildi. ngiltere, Trkiyeden
NATOnun dnda durmasn istedi nk Trkiyeyi Ortadou blgesi iin ke ta olarak
grmek istiyordu. Toplantda Trkiyenin bavurusu reddedildi. Trkiyenin NATOya girii
kolay ve abuk deildi; Trk politikaclarnn beklediinden daha uzun srd. Bilemi
Milletlerin Trkiyenin NATOya giriini kolaylatrmak istemesine ramen, baz Avrupal
yeler, zellikle skandinavyallar ve ngilizler kar kmlardr ve bu durum Trkiyenin
kabul iin byk bir engel oluturmutur. Buna ramen, Kore sava NATOnun kaplarn
amak iin byk bir frsatt. Demokrat Parti hkmeti 25 Temmuz 1950de Birlemi
Milletler ats altnda 4500 kiilik bir tugay gndermeye karar vermiti. Muhalefet partiler bu
nemli karar iin hkmet tarafnda bilgilendirilmedi ve durumdan ok byk znt
duydular. Cumhuriyet tarihi boyunca muhalefet onay almadan yurtdnda savaan ilk Trk
birlikleriydi. Muhalefet partileri DPyi sulu ilan ettiler. Sava sonucunda Trk gc arasnda
1200 ehit vard.
Bu yksek rakam Trkiyenin askeri ibirlii iin Batnn kabuln hzlandrd.
Pentagon, ittifak iin yaplan askeri yardmn yan sra Trkiyenin stratejik nemini de takdir
etti. Sonunda, ngiltere Trkiyenin NATOya kabulne taraf olduunu bildirdi. Eyll
1951de skandinavya lkeleri de itirazlarn geri ektiler. Tm Kuzey Atlantik glerin
parlamentolar Trkiyenin NATOya giriini onayladlar ve 18 ubat 1952de lke,
Yunanistanla e zamanda tam ye oldu. Bundan sonra Trkiyenin d ve savunma
politikalar iki tarafl savunma prensiplerine gre planland.
Trkiye, ABD ile iki tarafl antlama imzalad. Bu antlama, TBMM tarafndan
onaylanmad ve sadece Dileri Bakanl tarafndan veya askeri kurumlar tarafndan
onayland. 54 tane iki boyutlu anlama vard: bunlardan 1950den nce imzalanm, 31i
DP zamannda imzalanm (19501960) ve geri kalan (20) 1960dan sonra imzalanmt.

Antlamalara gre ABD hkmeti dardan herhangi bir tehdide kar Trkiyede Amerikan
strateji ve askeri tabana kurma hakk kazanyordu. Bu durum CHP ve Trkiyenin egemenlik
ve ulusal gvenlii ihlal ettii iin hkmetin bu hareketini sulayan Trk aydnlar tarafndan
eletirildi. CHPnin savaa sonrasnda Batya kar neredeyse ayn politikaya kar olmasna
karn DPyi batdan daha ok batlatklar iin suladlar. Bu, Trk d politikasnn Batya
zellikle ABDnin Ortadoudaki ya da Balkanlardaki menfaatlerine dayand anlamna
geliyordu. Trk politikaclar kendilerini Batnn temsilcileri olarak gryordu. Bu durum
muhalefet tarafndan abartlyordu.
Dier taraftan, Trklerin bak asndan, Trk politikaclarn kendilerini Orta ve
Yakn Douda en byk g olarak grmeleri ve Amerikann desteiyle blgedeki en byk
g olarak ngiltereyi deitirmeyi dnmeleri aklanmalyd. Dier faktr Trkiyenin
batlllamasyd; yeni Trkiye Cumhuriyetinin kurulmas ve lke hkmetinin asl amacnn
Bat medeniyetinin bir paras olmak istediini gstermitir. Dahas siyasi partiler ve halk
NATOya kabul onayladlar; bu, ulusal oybirlii olarak tanmland. Eletiri kabule deil;
sadece kabul tarzna oldu. Batllama modern Trkiyenin kurucu Kemal Atatrk tarafndan
nesilden nesile devredilen resmi bir devlet ideolojiydi. Ankaradaki ngiliz bykelisi 1960
yln hatrlayp Trklerin durumunu doru bir ekilde analiz etmesine ramen ngiliz
politikaclar Trkiyenin NATOya giriindeki asl amac anlayamadlar.
Onlar Trkiyenin corafi ve kltrel adan Ortadounun bir paras olduu ve onun
ngilterenin nderliinde MEC yapsnda kendi roln oynamas konusunda srar ettiler.
Trkler, Ortadou atmasnda ve zellikle Arap- srail atmasna dhil olmakta
isteksizdiler. Onlar MEC projesinin bata Arap ve Msr reaksiyonlar yznden gerek d
olduunun dndler. Akabinde, bu olay Ankaradaki bykeli Bernard Burrow tarafndan
incelendi ve u ekilde not edildi:
Trkiye kendi d politikasn seti ve NATOya katld ve kendi bamszlk ve
demokratik prensiplerini korumak iin CENTOyu kurdu. Trkiyenin batyla yakndan
ibirlii kurmas Atatrkn politikasyd.
NGLTERE VE TRKYE: ORTADOUDA BALILIK VE SIRALAMA
ngiltere Avrupadan sonra d politikasndaki en nemli yer alan Ortadouda
imtiyazlarn devam ettirmek istedi. Aka Yakndou ve Ortadou, gneye doru ilerleyen
komnist etkiyi, onlarn blgedeki eitli karlarn engellemek iin hayati bir blgeydi. Ayn
zamanda bu blge ngiliz karlar iin de nemli bir blgeydi. ngiltere, Ortadouda
zellikle 1950lerin balarnda rdn, Msr ve Irakta baskn bir rol oynam ve kendi

menfaatlerini blgenin deien durumunda devam ettirmeye almtr. Fakat ngiliz

hkmeti Msr ve dier blgesel devletlerin nceki antlamalar imzalamaya ve antlamalarn
zamann uzatmaya isteksiz olduunu fark etti.
24 ubat 1955 Badat antlamasnn sonucundan nce, ngilterenin politikas,
Ortadouda kendi kontrol altnda bir savunma yaps kurmada baarl olamad. Bu
Ortadou birliinin (MEC) ve Ortadou savunma rgtnn (MEDO) amac oldu. Ocak 1950
ve Haziran 1952 arasnda Ortadou Birlii (MEC) projesi ngiliz d politikasnn
gndemindeydi. ngiltere bir MECi organize etmeye iten asl sebep Svey kanalndaki Msr
tehdidi ve d destek olarak Ortadoudaki kendi gcn artrmak istemesiydi. Yerel gler ve
kendi ordusunun bilinci ve finansal kstlamalarla karlanca ngilizler, ABD yardm
olmadan byk bir savata Ortadouyu elde tutmann ok zor olduunu alglad. Bu yzden
Dileri Bakanl iki lkenin blgede ibirlii yapmas gerektiini vurgulamt. Dileri
Bakanl blgesel savunma Paktnn, mttefikiyle birlikte nce ABD ile ngilterenin
blgedeki ykn azaltacan anladlar. Fakat ABD politikas, ngilterenin ncelikle Bat
karlarn srdrmesi varsaymna dayanr. Her iki tarafta Dou Akdeniz ve Ortadounun
gvenliinin kendileri iin hayati deerdeydi. Onlar bu amala Yunanistan, Trkiye ve rann
bamszlk ve blgesel btnlnn desteklenmesine karar verdiler. Haziran 1950de Kore
savann patlak vermesi Amerikann tutumunu etkiledi. Amerikallar Ortadounun, batnn
genel savunma konsepti iin hayati olduunu fark ettiler. Ortadounun gvenlii iin
ngiltereye politik ve lojistik destek vermeye hazrdlar. Buna ramen ABD ynetimi direk
savunma anlamasna hala karyd ki bu da Ortadouya ordu ve insan gc gnderme
anlamna

geliyordu.

1951de

ABD

ynetimi

Ortadouya

destek

salamak

iin

hazrlanmamt, fakat McGheenin ( Yakndou, Afrika ve Gney Afrika Ofis Bakan)

ngiliz kumandas emri altnda olmadan Ortadou lkelerinin nemli bir ABD askeri
anlamasna ihtiyac olduunu ileri srmesi ilginti.
Ayn zamanda, ngiliz politikaclar ve Dileri personeli (Burrows, Washington
ngiliz byk eliliindeki danman) Amerikallar, mttefik Ortadou stratejisi ve politikas
iin Msrn nemli olduuna ikna etmeye altlar. Truman ynetimi buna raz olmad.
McGhee ABDnin Trkiyeyi glendirmeye younlatndan, Ortadouya ABDnin
kuvvetlerini gnderme olaslnn az olduunu vurgulad. O, bunun yan sra Trkiyenin
pozisyonunu ve amerikan bak asndan MEC projesini vurgulad ve Trkiyenin nemini u
cmlelerle tekrarlad: Trkiye bir kumanda organizasyonuna deil ABD yardmna blgesel
bir yaklama gerek duyuyordu.

ngiliz taraf Msrdaki ngiliz slerini Trkiyeye tamay dndler; fakat bu

konuda bir ey yapamadlar; nk Trkiyenin Sovyetlere yaknl ve bu nerinin
somutlamasn engelledi. Dileri Bakanl, Trkiyenin Ortadouda kendilerini ho
karlayacak tek lke olduu belirtti. Hakl olabilirdi nk Trkiyenin ngiltereyle ilikileri
Ortadounun dier lkelerinkinden farklyd. ngilterenin Trkiye ile ilikilerinde koloni
boyutu yoktu. Trk politikaclar, ngilterenin kendilerinin NATOya kabul srasndaki
yaklamndan memnun olmasalar da, olas Sovyet tehlikesine kar ibirlii istediler.
Haziran 1952ye kadar Anglo Msr mzakeresi kmt ve Dileri Bakanl
ngiltere, ABD, Fransa, Trkiye, Avustralya, Yeni Zelanda ve Gney Afrikann MECten
ziyade MEDO( Ortadou Savunma Kurumunu kurmada ilerlemesi gerektirdii nerdi.
MEDO olarak isimlenmi bu kurum MECden daha lmlyd ve merkez de Kbrsta olacakt.
MEDO ilk olarak planlanmal, yeniden dzenlenmeli ve sonunda tam savunma
organizasyonuna ilerleyen bir birlik olmalyd. ngiliz taraf bu ekilde Araplara daha ho
grnecekti. ABD ynetimi MEDOyu ngiltereyle uyumlu bir vasta grd. Bununla birikte
ABD ilk kez blgeye egemen oluyor bu durum ABD ile ngiltere arasnda taktiksel bir
atmay ortaya kard. ngilterenin dncesi, drt devletin lehineydi ve Msr, rdn, Irak
MEDOya ye olarak da getirilmeliydi. Fakat ABD buna kar kt ya tmn ya da Arap
devletlerinin hibirini iereceini ileri srd.
26 Haziran 1952de ngiliz dileri sekreteri Anthony Eden ve ABD dileri sekreteri
Dean Acheson London grtler. Bu grme srecinde iki tarafta Komuta Organizasyonu
yerine Savunma Organizasyonu kurulmas konusunda hem fikirdi. Eden, Arap devletleri
olmadan ilerleme taraftaryd. Ancak Acheson ayn fikirde deildi, o, Arap devletlerinin
organizasyon srecinde bilgilendirilmesi ve kendilerine kar tepkiden kanmak iin resmi ya
da gayri resmi olarak davet edilmesi gerektiini vurgulad. Acheson bunun yan sra Arap
devletlerinin bireysel ya da kolektif olarak MEDOyla uyum salayabileceklerini ileri srd.
Ayn zamanda ABD yneticiler batl askeri glerinin blgedeki zayf noktalaryla
ilgilendiler. Onlar bu organizasyonda sadece ABD gcnn yer almas konusunda da
isteksizdiler. Yine de d halkann gelitirilmesi gerektiinin altn izdiler.
ngilizlerin MEDOyu kurma abalarna karn, organizasyonu gerekletiremedi.
Hem MEC hem de MEDO blgede Msr merkezli geleneksel ngilizlerin stratejik planlar
olarak tarif edilebilirdi. ngiltere NATOda Trkiye ile Ortadounun savunmas iin Kuzey
seddi temelli bir strateji alternatifinin almas yolunu at.
ABD dileri bakan Dulles 9 Maysta balayarak 29 Mays 1953 tarihine kadar
srecek olan Ortadouda geni apl bir ziyaret gerekletirdi. O alt Ortadou lkesini Msr,

Irak, rdn, Lbnan, Suudi Arabistan, Suriye ve Yunanistan, Hindistan, srail, Libya,
Pakistan ve Trkiyeyi ziyaret etti. Bu ziyaret nemliydi, nk bakan Rooseveltin Suudi
Arabistan ziyareti olan 1944den beri Ortadouya dzenlenen st dzey bir ziyaretti.
Dulles, ziyareti sresinde blgede MEDO iin gvenlik olanaklarn ve projeye blgesel
lkelerin tavrn renmek istedi. Dulles, bunun yannda blgenin ngiliz- Msr, srail Arap
gibi blgesel atmalara imknna sahip olduuna kanaat getirdi. Ayrca Dulles, ngilterenin
MEDO projesinde baarl olamayacan fark etti. nk Msr Sveyten dolay
ngiltereye ok byk tepki gsteriyordu. Ayn zamanda o ABD ekonomik ve askeri destek
salarsa, Sovyet tehdidine kar Trkiye, Pakistan, Suriye, Irakn her savunma rgtne
katlmaya hazr olmalar gereinden etkilendi.
Bu geziler sonucu Dulles katld 1 Haziran 1953teki Gvenlik Konseyi
grmelerinde gezi boyunca edindii izlenimlerini anlatt.
Dulles, eski Bat koloni glerinin bu blgede nnn ok kt olduunu vurgulad.
Bunun yannda kurulmas planlanan MEDOdan vazgeilmesi ve blge savunmas iin baka
bir forml bulunmas gerektiine dikkat ekti. Yine Trkiyenin bu blgede sahip olduu
itibarna da deindi. ABD politikaclar bu artlarda MEDO konseptinin gereki olmad ve
ABDnin Pakistan, Irak, Suriye ve Trkiye ile Kuzey Seddi abalarn younlatrmasna
karar verdiler.
MEDOnun kuzey ba kavramna ynelim deiimi ngiltere asndan nemliydi.
Aslnda MEDO ngilterenin fikriydi ama Kuzey ittifak kavram ise orijinalde Amerikan
fikriydi. ngiltere kendi karlar iin alyordu. MEDOdan vazgemelerinin nedeni olarak
kendi savunma nceliklerini derecelendirerek yeni ynelimler katmalyd. ngilterenin
karlar deitike, Ortadouda 1950lerin ilk yarsndaki politikalar balamnda kendi
ncelikleri de deimeye balad. ngiltere iin Avrupa, Sovyetler Birlii ile yaanan souk
sava yznden ilikilerin bozulmas ile ngiliz savunma politikas iin daha nemli bir alan
oluyordu. kinci olarak krfez blgesi ve dou Merkez Afrika, ngiliz kresel stratejisi iin
nemli olarak deerlendirildi.
Savunma politikasndaki radikal deiimler 1952deki ngiliz atom bombasnn ve
1954te hidrojen bombasnn baarl testinden sonra ortaya kt. 1952de yazlan ngiliz
ynetimi tarafndan yazlan kresel strateji belgesi ngilterenin kendi eski imparatorluk ve
denizle ilgili stratejisinin deimesi gerektiini ileri srd.
Atom ile ilgili silahlar bu politikann merkezinde olacakt ve bu savunmada yeni bir
evre oluturulabilirdi. Yeni gelimeler savunma giderlerini azaltacakt. Yine de baz

kurumlarn nemli olmasndan dolay deiimler olacakt. rnein Royal Navy daha az
nemli hale geldi ve Royal Air Force daha yksek bir stat ve ama halini ald.
Kuzey Seddi projesinin ve Badat Paktnn kurulmasnn kabul edilmesi yeni ngiliz
stratejisinin tarafndan oluturulduu sylenebilir. ngiltere askeri, ekonomik olarak zayf
olmasna ramen bu gerei Pakt blgesel yelerinden saklamaya alt.
ngiltere, hem bar zaman hem de nkleer sava zaman boyunca, blgesel lkelerin
insan gcn, Amerikallarn askeri ve ekonomik kaynaklarn kullanmay istedi. Trkiye ve
Pakistan, zellikle ok sayda askeri birliin ikmaline katk saladklar iin nemli lkelerdi.
Bu srede Trk ordusunun yarm milyon ve Pakistanda ise 200.000 bin kii silhaltndayd.
Blgede bu iki lke en geni ve en gl askeri g. Blgedeki ABD, Trkiyenin
Pakistanla bir antlama imzalamasn tevik etti. stelik 5 Haziran 1954te ABD ynetimi,
Pakistan ve Hindistana yardm gnderme kararn ald bu karar bakan Eisenhower onaylad.
Bu yardm karlnda ABD, Pakistandan Trkiye ile anlamasn istedi. Karachi
grmelerinden sonra Trkler ve Pakistanllar 19 ubat 1954de pakt iin imza attlar. Trk
ve Pakistan antlamas kltrel, ekonomik, tekniksel ibirliini ieriyordu. Antlama,
devletlerin kendi amalarn iin dier devletlerle ibirliine izin veriyordu. Antlama be
sreli ve otomotikmen yenilebilir olacakt.
ngilterede ynetimde olanlar genel olarak d ilerine ramen Kuzey ttifakn
destekledi. Ancak ynetim efleri ngiliz garnizonu iin halen Orta Dou savunma ve
gvenliliinde en iyi garantinin rdn ve Irak olduuna inanyorlard. Irak, Trk- Pakistan
antlamasna katlmaya hevesliydi ve 5 Nisanda Nuri Paa, Badatta bulunan ngiliz
bykelisine bu antlamaya katlmaya hazr olduklarn ifade etmek iin garanti verdi.
Bu antlama, ABDnin 1114 Mays 1954de stanbuldaki konferansta yetkiler
tarafndan Kuzey Ba oluumunca atlm ilk adm olarak atfedildi. Menderes, Pakistana
yaplan basknn Irak iinde yaplmasn istedi ama bunun Irakta yeni hkmetin kurulmasna
kadar beklenilmeliydi. Batc Nuri Paa tarafndan yeni hkmet oluturuldu. Said Paa,
Kuzey Ba Projesinin Irak ve dier Arap lkeleri iin altn bir frsat olduunu ve Araplarn
lehine srail- Arap atmasn zmede hem yardm salayacak hem de Arap lkelerindeki
herhangi bir devletin savunmasna ekstra da g salayacan anlad. O bu yzden Irakn
ABD ve ngiltereyle olan ilikilerini gelitirilmesi gerektiine karar vermeliydi.
Uzun grmeler sonucunda hem Irak hem de Trkiye hkmeti ngiltere tarafndan
desteklendi ve Badat Pakt, 24 ubat 1955de imzaland. Bu antlama, Badatta Trkiyenin
babakan Adnan Menderes ve dileri bakan, Irakn babakan Nuri Paa ve dileri bakan
hem birlikte imzaladlar. 25 Ocak 1955te de ngiltere bu paktn nc yesi oldu. Ayn gn

ngiltere, Irakla Irakta askeri ve ekonomik imtiyazlarnn srmesi iin bir takm anlamalar
da imzalad. Pakistan 17 Eyllde, ran ise 23 Eyll de pakta katld. Pakt ilk toplantsn 25
Kasmda Badatta yapt. Bu toplantda Pakt altnda ok sayda kalc organlar kuruldu ve
zelliklede bir ekonomik komite ve bu komitelerin ileride kurulabilecek bir sekreterlik
meydana getirildi.
Sekreterlik, Badatta zellikle bu ama iin ye lkelerinin yardmyla Irak tarafndan
kuruldu. Paktn merkezi Badatt ve sekreterliin toplam kurucusu yaklak olarak 55, ngiliz
ulusundan ise 10 ile 15 kii olacakt. Ancak ilerleyen yllarda organizasyon ii hzla geniledi,
bunda komnist deiim problemiyle ilgilenmek iin komiteler oluturuldu ve hem ekonomik
hem de askeri birok yardmc organlar vcuda getirildi. Bu genileme sekreterlie geni
sorumluluklar ykledi.
Amerikan ve ngilizlerin politikalar Pakt zerinde farklyd. Amerikann hedefi,
Kuzey Ba blgesinde Trkiye, ran, Pakistan yelerini kullanarak devletleraras komnizme
kar bir barikat yaratmakt. ngilterenin amac ise ile olarak ekonomik, askeri ve politik
ilgilerini zellikle Irak ve Orta Douda srdrmekti. Bylece ngiltere, Irak ABDnin
gnlszlne ramen Paktta destekledi. Trkiyenin Pakta ilk hedefi blgedeki gvenlik ve
barn devamna katk salamakt. Trk ynetimi ve Dileri komnizmden ekiniyordu.
ngilterenin Orta Douda deitirmesine ramen Trkiye kendini blgede gl
hissediyordu.
Trkiye bunun yannda hem ngiltere hem de ABD ile ilikilerini gelitirmek
istiyordu. Trkiye, Pakt boyunca hem Pakttan hem de Pakt dnda olan ABDden ekonomik
ve askeri yardm almay umuyordu.
Pakt umulduu gibi Trkiyeye blgedeki Arap lkeleriyle ilikilerini gelitirmeyi
salayacakt. Ama Trk politikaclarnn bu umutlar suya dt. Nasrn Msrndan yaylan
Arap milletilii, Trk politika yapclarn yanltt. stelik bunun yannda Trkiyenin
1949da sraili tanmas, en olumsuz faktr olarak da Trkiyeyi Paktta Batnn bir vekili
olarak grmeleri bu politikann baarsz olmasnda etkili oldu. Paktn dier yelerinin
beklentileri yani Pakistan ve rann farklyd. ran, geleneksel tarafszlk politikasna sahipti.
1950li yllarn ilk dnemlerinde tarafsz olan Mosaddeq batayd ve Batc Muhammed Rza
ah tarafndan devrilerek yerine geti. ah, Sovyetler Birliinin genilemeci politikasnn
farkndayd ve bu genilemenin lkesini de etkileyeceine inanyordu nk onlar snrda
olmutular. ran, Sovyetlerin saldrganc hareketlerine ka tek bana duramazd. O, komnist
tehdidine kar ABDden ve Batllardan askeri yardm umuyordu. Bu faktrler, ran Batya

yneltti ve ran Badat Paktna katld. Birliin yeleri arasndaki pheler, Paktn uyumunu
etkiledi.
Reid, zellikle Trklerin Araplar zerindeki phelerine dikkat ekti. Trkiye ile Irak
arasda Musul vilayeti, Trkiye ile Suriye arasnda Hatay problemi dzeliyordu. Reid bunun
yannda Pakt dndaki lkelerin yeni tasarm zerindeki phelerini vurgulad. Suudi
Arabistan Irakla anlamaya niyeti yoktu; nk Suudi kraliyet ailesi ve Haimiler arasnda
dostluk yoktu. Suriye ve Lbnan, bamszlklarn tehtid eden Trkiye- Irak antlamasnn
ana amalarndan biri olan Irakn Fertile Crescent hrsnn genilemesinden korkuyordu.
Batl gler ise Badat Pakt ile ibirliine girme konusunda gnlszd.
Amerikann sessizliinin dnda Fransa bu anlamann tehlikesini ortaya koydu. Fransa,
tarihsel olarak ngilterenin Ortadoudaki amalarndan pheliydi ve tarihsel olarak Suriye,
Lbnann nceden Fransa himayesini benimsemi olmas Fransann bu antlamaya souk
bakmasn gerektirdi. Tm bunlar ngiliz- Trk politikasn olumsuz etkilemesine ramen
Paktn genilemesini yeler arzu ediyordu. Trkiye ve ngiltere, rdn, Suriye ve Lbnan
pakta katlmalar iin ikna etmeye abaladlar. Fakat Suriye hkmeti Msrn izni olmadan
katlmayacan, Lbnan tarafsz olmak istediini rdn hkmeti ise halk tepkisi ve Filistin
nfusunun ounluu nedeniyle Pakt dnda kalmay yeledi. Pakt lkelerinin temsilciler
Pakta girme konusunda lkelerin gnlsz olduunu anladlar. Paktn ilk toplants 2122
Kasm 1955te Badat da yapld. Blge lkeleri kendi bakanlarnca temsil edildi. Irak
babakan Nuri Said toplantnn aln yapt. Muhammed Ali, Hseyin Ala ve Adnan
Menderes yani Pakistan ran ve Trkiyenin babakanlar toplantda lkelerini temsil ettiler.
ngiltereyi dileri sekreteri Harold Maccmillan temsil etti. ABD Badat bykelisi W.J.
Galmann, toplantya gzlemci olarak katld. Grmenin sonunda yeler bildiriyi
yaynladlar. Bu bildiri Paktn alma sistemiyle ilgiliydi. Bildiriye gre toplan her yl
yaplacan, Pakt merkezinin Badat olacan ve ye lkeler bykeliler tarafndan temsil
edilecei yer alyordu. Bunun yannda bir sekreterin de atanaca bildiride nemli
maddesiydi. ye lkeler askeri komite ve kalc ekonomik komiteler meydana getirdiler.
Askeri komite yeleri her lkenin generalleri olacakt. Ekonomik komite lkelerin ibirlii
alakas iin alacakt, ngiltere atom enerjisini barn korunmas ve ye lkelerine yardm
iin meydana getirdi. Blgesel yeler, ABDnin Pakta girmesini istediler. Ama Amerikallar
katlma konusunda isteksizdiler. Pakt dnda kalmalar iin birok nedenleri vard.
Amerikallar Sovyet ile ilikilerini olumsuz etkilemek istemiyorlard; paktn yeleri halen
Msr ve Suriyeden beklentileri vard. ABD, srailin gvenlii iin destek verdi. Arap
lkeleri ve srail atma iindeydi ve Irak hem Paktn bir yesi hem de Arap birliinin bir

yesi olmas nedeniyle ABD, Paktn iine girmekten kand. Baka kark bir faktr ABD
ve Suudi Arabistan arasndaki ibirliiydi. Sonuta ABD dnyann dier bir ucundayd ve o
Orta Douya uzanamazd ki orada ngiltere blgesel diplomasi ve gvenlik sorununu
ynetiyordu.
Svey Krizi, Pakt olumsuz olarak etkiledi. Ama ngiltere ve blgesel yeler Badat
Pakt altnda bir birlik oluturmulard. Yine de onlar Svey Krizine kar ktlar. Krizin
sonunda ngilterenin blgede ekonomik, askeri, politik durumu azald buna karlk ABDnin
varl glendi. Svey Krizi boyunca Sovyetler Msrn lehinde olunca blgede prestijleri
artt.
Bu artlar altnda Paktn Sovyetlere kar glendirilmesi iin ABDnin Pakta ye
olmasn istediler. Sonuta bakan Eisenhower 1 Haziran 1957de kongre meclisinde yapt
toplantda blgede ngiltere politikalarnn iflas ettiini ngiltereden boalan boluu
Sovyetler Birlii doldurmadan nce ABD tarafndan doldurulmas gerektiini ifade etti. Be
gn sonra Eisenhower doktrini diye bilinen bir neri kongreye sunuldu. Bu, Orta Doudaki
devletlere uluslar aras komnizme kar her lkede silahl mcadeleye yardm iin ekonomik
ve askeri yardmyd.
Svey Krizi sonraki yllar ii Trkiye Suriye ilikilerinin sorusunun, Trkiye iin
daha da nemli olmasna neden oldu. Trkiye Suriye ile uzun bir snra sahipti ve lkenin
snrndaki olaylar Suriye ile balantlyd. Trkiyenin Sovyetlerin Suriyedeki etkisini
krmak iin byk aba harcad bilinir bu problem Trk devlet adamlar tarafndan derin bir
endieye neden oluyordu. Suriyenin komnizme kayma giriimi Trklerin, Badat Paktna
katlmasnda nemli bir faktrd. Trkiyenin Suriyeyi Pakta katma abalar baarsz
olmutu.
1957de bir dier kriz olan Suriye krizi meydana geldi. 13 Austosta Suriye solcu
hkmeti rejime kar kurguyla plan kurmakla sulanan 3 Amerikan diplomatn kovdu. ABD
devlet sekreteri L.H. Henderson 24 Austos 1957de Trkiyeye geldi Ankarada Batl
blgesel liderleri olarak bilinen rdn Kral Hseyin, Irak Kral Faysal Trk Bakan Celal
Bayar ve Trk Babakan Adnan Menderes ile grt.
Blgesel liderler Orta Doudaki uan ki durumu tartarak Sovyetlerin Msr yoluyla
saldrs hakknda korkularn vurguladlar L.H. Hendersona; onlar Sovyetlerin bu tehlikesine
kar ABDnin desteini istediler. Henderson Amerikaya geri dndnde izlenimlerini ve
Orta Doudaki gelimeleri devlet ynetimine aktard. Bunun zerine ABD ynetimi 3 Eyll
1957den itibaren Batc blge lkelerinin Suriyeye kar tehlikeli politikalarn desteklemeye
balad.

Suriye krizi ABDnin gndemine oturdu. 10 Eyll 1957de Sovyetler Trkiyeyi anti
bar gleriyle yakn iliki iinde olmamas konusunda uyard, eer iliki iinde olursa bu
onlar iin felaket olabilirdi diye tehtid etti. 5 Ekim 1957de Trkiye babakan hibir lkeyi
istila etme plan olmadn aklad. 10 Ekim 1957de Dulles, Sovyetlerin Trkiye zerindeki
grleri zerine ABDnin bu konudaki grlerini aklad. Dulles, Sovyetlerin Trkiye,,2ye
saldrmas durumunda kendilerine saldrm olacann ve bu sonularna Rusyann
katlanacann altn izdi. ABD, Suriyenin uluslararas komnizmin kurban olur korkusuyla
Trkiye ve Irakla uyum iinde hareket ederek Suriyeyi kurtarmak iin aba harcad. Devam
eden kriz Trkiye ile Suriyenin arasnn aka bozulmasna neden oldu. Ekim aynn kadar
Suudi kralnn araya girmesiyle tansiyon yumuad. Kriz, ABDnin Suriye hkmeti
zerindeki ikyetini geri ekince Kasm sonunda sona erdi. Baz yorumcular bu krizi suni
kriz olarak yorumladlar. Ama ABDnin kriz boyunca direk olarak Sovyetlerin diplomatik
saldrsna kar Trkiyeye kar gsterdii destei nemi bulmaktadrlar.
IRAKDA DEVRM (14 TEMMUZ 1958) VE TRKYE NGLZ LKLERNDE
IKARIM
1958e kadar Irak, kral Faysal tarafndan sahipleniyordu. O 23 yandayd ve kuzeyi
rdn kral Hseyinle beraber ngilterede eitim grmt. Faysaln amcas Abdullaht.
Babakan kdemli Nuri Saiddi. Hem kraliyet ailesi hem de babakan ngiliz taraftar olarak
bilinirdi. Badat Paktnn kurulmas aamasnda ve kurulmasnda Nuri Said ngiltereyle
yakn iliki iinde olmutu. 1958de milliyeti duygular zellikle Msr kaynakl olanlar Irak
da etkilemiti.
rdn kral Hseyin Lbnandaki sivil savan rdne yaylabilir korkusuyla, Irak
hkmetinden askerlerini rdnn snrlarnn korunmas iin snra gnderilmesini istedi.
13 Temmuz 1958de 19 ve 20. tugay Badatn kuzeydousuna Kral Hseyinin ihtiyalarna
cevap vermek iin snra konulandrld.19 ve 20. tugayn komutan Abdlkerim Kasm
ilerleme emri aldnda bunun rejimi ortadan kaldrmak iin uygun bir frsat olduun karar
verdi. Onun aklamalarna gre 1956dan beri rejimi ortadan kaldrmak iin hazrlk
yapyordu. 14 Temmuzun erken saatlerinde saray evrilerek kral ve ailesi ldrld. Nuri
Said grnrde kamta, fakat daha sonra geni halk ynlar tarafndan yakalanarak lin
edildi ve plak vcudu sokaklarda srld.
14 Temmuz 1958de Kral, prens ve Irak babakan, Trkiye Pakistan ve ran ah 28
Temmuzda Londradaki toplantdan nce Ankaradan ayrlmlard. Bakan Bayar, Babakan
Menderes ve dileri bakan Zorlu, ah ve Pakistan bakan ile birlikte stanbul havaalannda

Irak kral, prens ve babakannn varmasn bekliyorlard. Fakat lm haberleri gelince ok

oldular. zellikle de Trkler. ou ada yorumcu Trkiyenin Badattaki eski rejimi
getirmek iin asker gndereceini dnd. Ancak Trk dileri iin konuan smail Soysal
yapt aratrmalardan bunun doru olmad sadece sylentiden ibaret olduunu vurgulad.
Ayn zamanda bu sylentilerin gerekli grmedii gereini de inkr etmedi. Ancak
Washington da Selwyn Lloyd, Trklerin Irak istila edeceine ait haberlerin Amerikallar
tarafndan karldn ifade etti. Bu bilgiyi Lloyd, Macmillana gnderdi. Bu mesajda
Macmillan: Trkiyenin Iraka saldrmasnn mthi bir delilik olacan; biz petrol
kaynaklarmz kaybedecektik.
Iraktaki darbenin Trkiye iin iki nemli belirtisi vard. lki menderes jeopolitik
olarak Badat Paktna yerleti. Badat Paktyla Trkiye Orta Douda aktif bir d politika
izlemeye balad.
kinci olarak, Iraktaki rejimin yklm olmas, Ankaradaki Trk liderlerinin zellikle
Menderesi ciddi olarak ilgilendirdi. Aralk 1957de Trkiyedeki askeri kurumun harekete
gemesine neden oldu. Bu olay Mendereste Iraktaki hastaln kendi lkesine yaylabilecei
kokusunu kesinletirdi.
Trkiyenin corafi olarak konumu zellikle Badat Pakt yelii zellikle Orta
Doudaki aktif politikas ve o blgede meydana gelen byk gelimelerin kendisini
etkileyeceini anlamt. Badat Paktnn paralanmas Arap lkeleri arasnda NATOnun
ilgisine uygun bir Orta Dou politikasn gelitirme abalarn sona getirdi. Bu politik
baarsz olarak algland; nk ne Trkiye ne de onun batya ait birleimi olan Asya ve
Afrikada ortaya kan derin sosyal ve politik geiin doasn anlamad. Darbe ngilizlerin
Irak zerindeki politikalarnn baarszln gsterdi.
Irak resmi olarak Mart 1959a kadar Badat Paktndan ekilmedi; ama gerekte artk
katlmc yesi deildi. Bu durum Badat Paktnn kne kadar, CENTOnun kurulmasna
kadar srd.
SONU
Trkiye Kuzey Ba projesinin kuruluunu neren oldu. ilk olarak Trkiye ile Pakistan Nisan
1954te iki tarafl bir antlama imzaland, sonra Trkiye ve Irak ubat 1955te baka bir iki
tarafl anlama imzaland. ABD ve ngiltere Trkiyeyi bu antlamann grmeleri boyunca
destekledi. ngiltere Nisan 1955te Trk-Irak paktna katld. ngiltere bu pakta katlarak
Iraktaki varln srdrebildi. Sonu olarak daha sonra Pakistan ve ran da Pakta katld ve 5
ye lkeli oklu savunma Pakt olarak ekil deitirdi. Pakt hemen hemen 3 yl devam etti.

1958de Iraktaki askeri darbe sonucu fonksiyonu deiti. Paktn ana hedefi Orta Douyu
blgenin Sovyet szmasna kar korumakt, ama kuruluundan sonra Orta Dou lkeleri 3
gruba ayrld. Bir grup Bat tarafndan desteklenen Trkiye, ran, Irak ve Pakistandan
oluuyordu. Kar grup Msrn ba ektii Suriye, Suudi Arabistan ve Yemenden
oluuyordu. rdn ve Lbnan is tarafsz olarak kaldlar. Bylece Orta Doudaki durum
eskisinden daha hareketli hale geldi. 1955te Msr, Sovyetlerin Orta Douya ilk adm olan,
ekoslovakya yoluyla Sovyetlerden askeri cephanelik temin etti.
Pakt blgeye Sovyet ilerlemesini durdurmad. Ayn zamanda ngiltere son gl eski
kolonisi olan Irak Orta Douda kaybetti. Trkiyenin Orta Dou Arap lkeleriyle ilikileri
ktleti. lk aamada Pakt hem Trkiyenin hem de ngilterenin politikalarna uygundu, ama
sonular iki lke iinde olumsuz oldu. Bu esasen hem blgedeki lkelerin hem de yerli halkn
onlara kar dmanlnn ifadesiydi. Sonu olarak 1958 ikinci yarsnda Yakn Douyu
gvende tutmak iin Kbrs ngiltere iin nemli olmaya balad.

CENTO ve NATO TTFAKLARI ALTINDA NGLZLERN TRKYE KARI

POLTKASI (1959-1965)

ORTA DOUYA OLAN NGLZ POLTKASI ZERNE IRAK DEVRMNN

ETKLER
Trkiye doru ngiliz politikas ve Anglo-Trk ilikileri izolosayon olarak
deerlendirilmedi. ngilizler 1958de Orta Doudaki devrimsel grlt ile byk lde
etkilendi. Iraktaki askeri darbe Bat glerini ve Iraktaki ngiliz eliliini ieren Badat
Paktnn yelerini de srpriz ekilde tamamen almt. 14 Haziran sabahnn erken saatlerinde
dileri sekreteri Selwyn Lloyd tarafndan Badattaki muhalif askeri birim tarafndan
iddetli darbe yaplaca haberi Macmillana telefonla verildi. Ayn gn Selwyn Lloyd
hkmete Iraktaki darbe hakknda bilgi verdi:
Durum ak deildi; ama raporlar gsterdi ki isyanclar cumhuriyet hkmetini ve
monariyi drmek iin iddialydlar; kral Faysal ve babakan Nuri Said, darbeden sonra
kamak istediler ama ldrldler. Biz Habbaniyadaki pozisyonumuzu korumaya
alyorduk fakat buna ne kadar daha devam edeceimiz.
ngiliz hkmetin Iraktaki yeni rejimi dzeltmek iin giriimi bulunmuyordu.
Babakan Mamillan 15 Haziranda kabineye bildirildi ve ngiliz vatandalarn gvenliinin
alnmas gerektiini vurgulad ve ekledi:
Babakann grleri toplantda ayn zamanda kabine tarafndan onayland. Kabine,
d ileri sekreterlii Badattaki isyanclar uyarmaya karar verdi. Iraktaki yeni askeri
hkmet hemen in, Sovyetler Birlii ve dier Sosyalist lkelerle, ngiltere ve Batdan
bamsz olarak yeni hkmetin yabanc politika izleme arzusunu belirterek ilikiler kurdu.
imdi gemie baknca Badat Pakt, ulusalclk, sosyalizm ve Orta Dounun radikal
rejimlerinin ykseliini hzlandrd ve Byk Britanyann Orta Doudaki etkisinin
azalmasna aksine Sovyetlerin etkisinin artmasna zemin hazrlad.
Darbe Badat Paktnn blgesel yeleri arasnda yeni rejimler iin darbe kaps at.
Ayn yln Ekim aynda Pakistanda askeri darbe oldu, 1960 Maysnda yani iki yl sonra
Trkiyede darbe oldu. Batl Orta Doulu liderler darbelere kar ngiltere ve ABDden
yardm istedi. ABD, Iraktaki darbeyi izleyen Lbnan babakann isteine cevap olarak ngiliz
yardm olmadan Lbnan blgesine operasyon balatt.

rdn kral Hseyin, Iraktaki darbeden sonra ngiliz hkmeti ve Amerikan

ynetiminden yardm istedi. Bu istein temelinde rdnn Birleik Arap Cumhuriyeti
tarafndan i isyanlar yaratma giriimiyle yakn olarak yzleme gerei bunun yan sra
Suriye glerinin kuzey snrna hareketinin altnda yatar.
ngiliz kabinesi rdn kralna verecei cevab uzun sre dnd. Ayn zamanda
babakan Macmillan, ABD bakan Eisenhower ve Dullesla srekli danma halindeydi.
Dileri sekreteri Lloyd 17 Temmuzda ABD ile grmelerinden sonra mevcut
durumu babakan Macmillana zetledi. ngilterenin rdne politik ve ekonomik ilgilerinde
dolay blgeye mdahale edilmesi gerektiini vurgulad. ki lke sonunda Batl olan rdn
ynetiminin desteklenmesi gerektiini dndler. Zaten corafi olarak rdn, Orta Dou ve
Krfez ngiliz karlar iin nemliydi. ngilizler ve Amerikallar harektn var olan rejimlerin
salamlatrlmas ve Birleik Arap Cumhuriyetinden yaylan etkilerini ortadan kaldrmak iin
yaplacan vurguladlar. ngilizler bu hareketin BM Chartere gre yasal olabileceini
ABDnin Lbnan blgesine genileyeceini ifade ettiler. Babakan bu konu hakknda
kabineyi bilgilendirdi. Babakan, Amerika ynetimiyle temasta olduklarn ve ABDnin
ngiltereye tam destek vereceini ifade etti. ngiliz politikas gndeminde bir dier problem
srai blgesine uu izni.
Operasyonlarn en bana kadar ngilterenin bunu kabul edecei bilinmiyordu. Sonu
olarak srail yetkililer izin verdi. ngiliz hkmeti rdn kral Hseyinin 17 Temmuz
1958deki isteiyle Irak komu lkesi rdne iki tabur asker indirdi.
Badat Paktnn blgesel yeleri Lbnandaki ABD rdndeki ngiliz faaliyetlerine
destek verdilerini ilan ettiler. Bakan Eisenhower blge lkelerinin vermi olduklar szl
destee teekkr ederek minnettarln belirtti.
ngiltere Nisan 1955te Badat Paktna katld zaman eski ngiliz- Irak antlamas
feshedildi ve iki tarafl yeni bir antlama yenilendi. Bunun antlamayla ngiltere RAF
blgesindeki garnizonlarnn dnda Irakn her blgesinde askeri birliklerini tahliye etti. Ama
ngiltere hala Irakn savunmay garantilemeyi srdrd. ngiltere aiba ve Habbaniya
blgelerini muhafaza etti. Habbaniyada ngilterenin 900 askeri vard bu yaplan ikili
antlamayla salanmt. Bu blge ngilterenin Orta Dou politikas iin nemliydi.
Devrimden sonra ngiltere bu haklarn srdrmek istedi. Badattaki ngiliz elisi Humphrey
Trevelyana gre ngiltere Iraktaki hava sahas gc karlnda 1959 baharna kadar RAF
blgesinin Irakllara braklmas gerektiini belirten bir yaz yazd. Humphrey ngiliz
ordusunun burada kilitlendiini onlarn burada kalamayacan belirtti. Devrim hakknda
haberler ortaya kmas ve ngilizlerin o blgede ne olaca sorusu 1958 ylnn 15

Temmuzun kabine toplantsnda yer buldu. Savunma bakan Duncan Sandys ngiliz
glerinin olas aalayc geri ekilmektense Irakta kalnmas gerektiini belirtti. Kabine 25
Marttaki Sandysin grlerini dinlerken ngiliz elisi Trevelyann grlerinde hemfikirdi.
Devrimden 8 ay sonra 1959 Martnn sonuna kadar ngilizlerin Irakta teknik gc
tamamen ayrlmt. Bu nemliydi nk bu son ngiliz birliinin ayrlyor olmas ngilizlerin
Basray da terk ettii anlamna geliyordu. Trevelyan ngiliz glerinin problem yaamadan
ayrlmasna sevinmiti. Yukarda da belirtildii gibi Selwyn Lloyd ngilterenin Habbaniyann
dna itildiinin ngiliz politikasnn Iraka baml olduunu grmek istememiti.
Iraktaki devrimciler Sovyetlerle ve dier bamsz lkelerle ilikilerini gelitirmek
istediler. Ayn zamanda ngiltere ile de ilikilerinin azalmasna katk saladlar. Bu artk
ngilterenin Orta Dou ilikilerinin Orta Dou dnda Dou Akdenizde Kbrsta
srdreceinin belirtisiydi.
Badattaki darbe Macmillann blgedeki byk projesini sorusunu akllara getirdi.
Irak Orta Douda ngiltere politikasnn ke tayd. Irak Arap liderlii zerinde Nasr ile
dmandlar ve blgede ngilterenin tek mttefikiydi. ngiltere o blgede Kuveyt yaknn
byk miktarda petrol yatrmna sahipti. Badat Pakt Orta Douda ngiliz karlarnn bir
garantisiydi. Badat Pakt boyunca hem Irak hem de Trkiye ile ilikiler gelimiti. Devrim
bu ilikiyi deitirdi. Bu direk olarak Pakistan zayflatt. Sonu olarak ngiliz-Irak ve Trkrak ilikileri negatif olarak etkilendi.

BADAT PAKTINDAN CENTOYA GE

Irak resmin olarak Badat Paktndan 1959 Martna kadar ekilmedi; ama gerekte o
artk Paktn katlmc yesi deildi ve bu durum Cento olarak 1959da tekrar kuruluu Badat
Paktnn kn neden oldu. Iraktaki devrimden 14 Temmuz 1958 ylna kadar Badat
Paktnn faaliyetlerine katlmad. Irakta oluturulan yeni rejim de Pakt hakknda herhangi bir
sylemedi. Bu, Msr milliyetiine kar lml bir politika olarak kabul ediliyordu. Pakt
Iraktaki darbeden sonra 3 kez toplanabildi. lki Londrada 2729 Temmuz 1958de Paktn
kuruluunun 5. yl olarak topland. ye lkelerinin delegeleri ABD temsilcisi Dullese gre
Iraktaki darbeden hem etkilendiler hem de byk znt duydular. Bu toplant srasnda
hkmetler ayr ayr da grmeler de gerekletirdiler. Bu grmelerde Dulles, Paktn ilk
amacnn Kuzey Bann birliini korumak olduunu ifade etti. Badat Pakt lkeleri Irak
reddetmeyip onu sevmeleri ve kucaklamalar gerektiini ifade etti. stelik Irak dlandnda

ABDnin Paktn resmi yesi olma olaslnn yksek olacan belirtti. Pakt bundan sonra
teorik olarak var olmay srdrd; ama uygulama da deil.
ngilterenin aksine Irak Badat Paktndan dlamak istemedi ona her zaman ak
kap brakt. Pakt yelerinin Irak ve Paktn gelecei konusundaki genel eilimi bekle ve gr
politikasyd. Londra grmesi sonucunda Pakt yeleri kolektif gvenlii srdrme
konusunda beraber olduklarn ilan ettiler ve Iraktaki darbenin ciddi olduunu fakat onla
veya onsuz devam edecekleri kararna vardlar.
Iraktaki yeni rejim tanma konusunda farkl bir deerlendirme vard. Trkiye ve
Pakistan hkmetleri 31 Temmuzda yeni rejimi tanyacaklarn belirttiler. ngiltere ise
sonraki gn tanyacaklarn ifade etti.
Londradaki grmeden genel eilim Paktn kararghn Ankaraya tama eilimiydi
ve kurul tarafndan Trkiyenin bu konudaki istekleri alnd. Sekreterlik de karargh
Ankaraya tanana kadar ngilterede kalacakt. 28 Nisanda alnan kararla kurul Badat
Paktnn kalc olarak Ankarada kalacan aklad.
Temmuzdaki grmenin sonrasnda ilk resmi ve zel toplant Iraksz Ekim 1958de
Ankarada yapld ve bu grme boyunca sonraki grmenin Karachi de yaplmasnda karar
verildi. Bu toplantlara ran ve Trkiye hem Babakanlarnca hem de delegeleri ve ngiltere
Savunma Bakanl sekreteri Duncan Sandys ve ABD bakan sekreteri L.H. Henderson
tarafndan katldlar. Toplant Pakistan babakan General Muhammed Ayp Khan tarafndan
ald. Katlmclar Pakt erevesi altnda nceki faaliyetleri tartld. Onlar zellikle
ekonomik komitenin raporlarnn nemine deindi. Telekomnikasyon, demir yolu, yol
projeleri, tarm salk ve bilimsel ibirlii alanlarndaki gelimeler belirtildi. Kurul sonraki
ynetim oturumunu 6 ay sonra Tahranda yaplmas kararna vard. Bu arada kurul dzenli
olarak toplantlarna Ankarada devam edecekti.
Ankaradaki ngiliz bykelisi Sir Bernard Burrows ubat 1959da D ileri
Bakanlna Badat Paktn etkileyen zlmemi problemlerden bahsetti. Irakn artk teknik
olarak bir ye olduunu ancak grmelere katlmadn syledi. Dileri Sekreteri Sir
Roger Stevens uan ki zorluklara ramen dier mttefiklerin devamn umduunu aklad.
Burrows ayn aklamada baz alternatiflerden bahsetti: Paktn yeni bir ekle,
fonksiyona uyarlamak, dardan gelebilecek bir tehlikeye kar, blgede yeniden bir birlik
oluturulmalyd. Pakt NATO gibi yapmalar gerekirdi. Bu, amerikann Pakta ye olmas ve
Rusya tarafndan provoke edileceini anlamna geliyordu. Bunun yannda rann da
NATOya ye olmas baarlabilirdi. Burrows Paktn askeri ve ekonomik deiimini de
olmas gerektiini belirtti.

Politik olarak bu kriz ve dier lkelerin ynetim olarak deimesi kabul edilmesi zor
olabilirdi. Eer temiz bir aday listeleri ile balarsa, saf bir ekonomik organizasyonu daha
cazip grnebilirdi, ama bu form deiiklii Paktn uan ki eklinin kanlmaz sancs
klacakt.
Muhtemel dncelerimiz bu ynde gitseydi; Paktn askeri yapsndan vazgeiyor
olduumuzu ifade etmemiz en iyisi olabilirdi, ama uygulamada buna izin vermek ya da
yavaa bunu ortadan kaldrma ve ekonomik tarafa daha ok arlk verilebilirdi. Bu
yansmalar sonu olarak her ynde nemli kalamayacandan korkarm, ama Paktn ciddi bir
rahatszln ifade etmek lazm.
Onun dnceleri Dileri Bakanlnca destek buldu. Dou departman asistan
W.I.L. Combs Paktn ekonomik yannn glendirilmesi gerektiini tavsiye etti:
Paktn ekonomik tarafnn ina etmeyi amalamamz gerektiinde tamamen
hemfikirim. Blgesel yeler bunu kendi ahsi lkelerindeki projeler iin ek yardmn kayna
olarak deerlendirmelerine ramen, bunu ekonomik uyum iin bir organizasyon olarak
deerlendirmeye baladlar.
Paktn ekonomik yn ngiliz karlar iin stratejik deere sahip olmay srdrd.
Combs kendi notlarndan Pakta, Trk grlerinden ve Paktn geleceinden grlerini
aklad.
Trkler, Paktn askeri tarafn vazgeirme olan her neriye ktmser reaksiyon
gstermeye hazrd. Onlar rann blgesel entegresinin, askeri danma eklinin olmas
gerektiini her durumda gerektii garantisi eklindeki durumlar tartt; byle ve uan ki
Badat Pakt askeri kurgusuna neden srdrmesin ve glendirmesin?
. Farkl bir durum Paktn askeri kanadnn kmesi halinde oluacakt. O durumda
muhtemelen baka bir isim altnda Badat Paktnn ekonomik durumunu koruma ve
glendirme yaplma abasn dndm.
Paktn blgesel yeleri 5 Mart 1959da Ankarada ABD ynetimi ile Badat Paktnn
yelerinin savunmas ve gvenliini artrmak iin Londra bildiriminde olduu gibi 2 tarafl
bir antlama imzalad. Antlamalar Trkiye, ran ve Pakistann direk ya da dolayl saldrya
uramasna kar ekonomik potansiyelini ve askeriyesini kuvvetlendirmek iin tasarland. Bu
ngiliz karlarna uyan Eisenhower Doktrininde belirtildi. Bu antlamayla ABD resmen
olmasa da Paktn bir yesi olmutu.
24 Mart 1959da Irak babakan Irakn Badat Paktndan ekildiini bildirdi.
Babakan Paktn 14 Temmuz 1958de ykld ve 24 Mart 1959da kknden skldn
ifade etti. Irakn Badat Paktndan ekimliyle, Paktn isim problemi ortaya kt. Konu Nisan

2de genel kurul tarafndan tartld ama karara balanamad. Birka isim alternatifi ismi
nerildi; ngiltere blgesel Organizasyon (MERO)yu ve gney bat Asya blgesel
organizasyonu (SWARO) adlarn nerdi. Dileri zellikle yeni paktn bir savunma
organizasyon portresi izilmesinden saknmak istedi.
ABD kuzey ba savunma organizasyonunu ya da Bat Asya Uyum Savunma
Organizasyonunu nerdi. zellikle ABD ynetimi Orta Dou teriminden saknmak istedi,
nk onlar Paktn hibir Orta Dou lkelerine kar olduunu grlmesini istemedi ve Msr
gibi Orta Dou lkeleriyle likilerini gelitirmek istedi. Bunun yannda Paktn Orta Douda
Suudi Arabistan, srail ve Arap-srail tartmalarna izin verme eiliminde deildi. ABDnin
Badat Paktndan sorumlu masas efi Eilts, Paktn askeri ve ekonomik baz avantajlar
getirecei gereini belirtti, Trkiye, Pakistan, ran antlama organizasyonu olan TIPTO adn
tarafsz olarak nerdi. Burrowsda ayn fikirdeydi. ABD diplomatyla o paktn isminin
fonksiyonunu ilgilendirmesi gerektiini ve zellikle de ekonomik fonksiyonu vurgulad.
Aslnda iki tarafta Kuzey Ba ve Orta Dou isimlerinin kullanlmasna kar kt, nk
onun Bat tarafndan ynlendirilmi olacan vurguladlar. Geni bir deerlendirme sonucu
olarak Ankaradaki Genel Kurul, organizasyonun Merkezi Antlama Organizasyonu yada
CENTO olarak gelecekte bilinmesini zm olarak grdler. Merkezi Antlaam
Organizasyonu 21 Austos 1959da kabul edildi ve NATO ve SEATO blgeleri arasnda
oturan blgeler tarafndan imzaland.
Savunma Bakan Duncan Sandys Trkiyeyi ziyaret ederek babakan Menderes ve
Dileri Bakan Zorlu ile grt. Onlar Orta Doudaki durumu, zellikle Irakta meydana
gelen durumu ve Kasmn komnizme kar verecei tepkiyi lmeyi tarttlar. Menderes
hem Irak hem de rann geleceinin Trkiye iin hayati nem arz ettiini aklad. Duncan
Sandys ise rann aka hala Pakt iin zayf bir ba olduunu syledi. Bunun yannda
Kasmn komnizme kar pozisyonunu srdremeyecei konusunda hemfikirdi, ama
grnre olanakl bir seenekte yoktu. Burrows tarafndan Duncan Sandys adna ayn gn
gnderilen bir dokman vard bu dokmanda yukarda gerekletirilen ziyaret ierii
bulunuyordu. Duncan Sandys Trk hkmeti hakknda grlerini aklyordu:
Ancak onlar (Trk Hkmeti) eer Kasm komnist rejim tarafndan drlrse bu
duruma kar ne yapaca konusunda kesinlikle endieliydiler. Bu sonuca bakacak olursak
phesiz Ankarada var olan ngiliz- Amerikan kararszlnn etkilerini ortadan datmak
nemli grnebilirdi. Amerika ile bir balant yerletirene kadar, hibir kesin neri ileri
srdremeyeceimizi anladm. Yine de eer Menderese ngiliz hkmetinin Iraktaki
Komnist Darbe detat tanrsa Trkler rahatlayabilirdi ve izlenecek politikalar

deerlendirerek Amerika ile ibirlii yapacak ve yaknda Trk hkmetiyle tm problemi

tartacak bir pozisyon almay dnyoruz
Hem ngiltere hem de Trkiye Iraktaki askeri rejimi ve Kasm destekleme
konusunda hemfikirdiler. Ayn zamanda onlar tm Orta Dou nerileri hakknda ABDye
danma birlikte hareket ediyorlard. Bu durum zellikle Menderes tarafndan vurguland.
Burrows, raporlarnda Duncan Sandysin etkilerine yer verdi: O, Amerikallarla ngilizlerin
ve Trklerin Orta Dou politikalarnda hem birlikte hareket edeceklerini dncesini
Burrowsa bildirdi.
CENTOya geiten nce, ngilterenin Paktn gelecei konusundaki pozisyonu eitli
partiler arasnda tartma konusu oldu. Washington Bykelilii, Paktn yelerinin
ngilterenin Pakttan ekilmesi ve gzlemci olarak kalmas gerektiini ileri srd. Bu bilgi
eliliin grleri olarak Trkiyede Dileri Bakanlna verildi. FO 7 austos 1959da
Burrowsu bilgilendirdi.
Elilik, yle ya da byle Dilerini etkilemeye devam etti. ngilterenin Pakttan
ekilmesi ve Paktn kme ihtimali ak bir soru olarak duruyordu. Burrows, bu mesajdan
sonra buna cevap verdi ve bu grn kendisini arttn, detayl olarak ngiliz- Trk
ilikilerini anlatt.
Burrows tekrar organize edilen Pakttaki direk ngiliz yeliinin devam etmesi fikrini
destekledi. Burrowsun dnceleri FOda byk arllk uygulad ve ngiltere CENTO
altnda yeliini srdr.
NGLTERE, CENTO VE TRKYE (19591965)
Badat Pakt belirttiim gibi 21 Austos 1959da Merkezi Antlama Organizasyonu
oldu. ngilizler, yukarda da belirttiim gibi blge yelerinin ngilterenin gzlemci olmasn
istemelerine ramen Paktta tam ye olarak kalmaya devam etti. Irak darbesini takiben,
Amerikallar Pakttaki sadakatini tamamen kaybetti, ama blgeyi Ruslara kaybetmemek iin
Paktn her yesiyle ayr antlama yapt. Bu arada, Amerikan Baklanllar aras kurula gre
onlar Paktn pozisyonunu glendirmek iin Pakta katlmas gerektiine inandlar. Bu kurulun
yardmc sekreteri, Bob Murphye 31 Austos 1959da bir mektup yazd:
Gemite Badat Paktna katlarak savunmaya, Arap devletleriyle, Afganistan,
Hindistanla ilikilerimize zarar verebilirdik. Fakat Orta Dou ve Hindistanda yer alan
deiimler uan ki CENTO antlamasyla yelerle ikili antlamalarla ve zellikle CENTOyu
glendirmek iin bu birlie katlmamz gerekir.

Murphy bu mektuba 11 Eyll 1959da cevap verdi. O, devlet departman olarak

ABDnin CENTOya katlmnn doru olmad ve bunun politik sorunlar yaratacan
bildirdi. Murphy, ABDnin CENTOyu glendirmesi konusunda da hemfikirdi. Grlerin
bu deiimi ABDnin Pakta katlmnn lehinde olmadn gsterdi, ama Paktn en azndan
devam iin alacan nk ABDnin Ruslara kar itibar ve etkisini yitirmemeliydi.
Yeni Paktn durumu gelecek vaat etmiyordu. ngiltere sonu olarak roln azaltmak
istedi. Gei sresinde Burrows ve FO Paktn ekonomik yannn gelitirilmesi konusunda
hemfikirdiler.
Biz Paktn ekonomik yannn kurulmasn ama edinmeliyiz. Esas olarak blgesel
yeler hakknda halen onlarn yalnz lke olarak kalmalar projesinin kayna, onlarn
ekonomik organizasyon ibirliinin deeri esastr.
Fakat 79 Ekimdeki Washingtonda (CENTOnun ilk toplants) bakanlk kurulunun
yedinci oturumunda yeler kesinlikle Paktn savunma komitesini sonucunu vurguladlar:
Kurul, Merkezi Antlama Organizasyonunun sadece savunma amal var oldunu
bunun kimseyi tehtid etmediini ve samimi olarak zellikle de komularyla dost ilikiler
kurulacan ifade etti.