Gi i t hi u

- 1 -

NHNG NG TRM TI CHNH
NHNG NG TRM TI CH NH
- 2 -

Chng ti lun mong mun nhn c nhng kin ng gp ca qu v c gi

sch ngy cng hon thin hn.

Gp v sch, lin h v bn tho v bn dch: publication@alphabooks.vn
Lin h v dch v bn quyn: copyright@alphabooks.vn

LORDS OF FINANCE
Copyright Liaquat Ahamed, 2009

All rights reserved including the right of reproduction in whole or in part in any form.
This edition published by arrangement with The Penguin Press, a member of Penguin Group (USA) Inc.


NHNG NG TRM TI CHNH
Bn quyn ting Vit 2010 Cng ty Sch Alpha

Khng phn no trong xut bn phm ny c php sao chp hay pht hnh di bt k hnh thc hoc phng tin no m
khng c s cho php trc bng vn bn ca Cng ty Sch Alpha.

Ba: Nguyn Ngc Thy
Bin tp vin Alpha Books: Bi Thu H
Gi i t hi u
- 3 -

LIAQUAT AHAMED





NHNG NG TRM
TI CHNH

Phng Lan Kim Ngc dch
Trng c Hng - hiu nh







NHXUTBNTHII
NHNG NG TRM TI CH NH
- 4 -
Li t a
- 5 -
LI TA
Nhng ng trm ti chnh
Ngun gc ca cc cuc i khng hong?
Cuc i Suy thoi nhng nm 1930 l s kin kinh t ni bt nht ca th k
XX. N gn nh l mt trong nhng nguyn nhn dn ti cuc Chin tranh
Th gii th Hai, to iu kin cho ch ngha pht xt hnh thnh c. Cuc
i Suy thoi cng khuyn khch nh hnh mt h thng phc li x hi mi
M i ph vi i ngho trn lan. khp ni, cuc i khng hong
khin ngi dn mt nim tin vo ch ngha t bn phi iu tit.
C rt nhiu phn tch v nguyn nhn ca cuc i khng hong
nhng hu ht u cho rng cuc i khng hong 1929 l kt qu ca rt
nhiu bin c vt ngoi tm kim sot ca cc c nhn cng nh chnh
ph. Tuy nhin, Liaquat Ahamed, nh qun l u t chuyn nghip ti
Ngn hng Th gii Washington, D.C. ng thi l gim c iu hnh
ca hng qun l u t c nhn Fischer Francis Trees and Watts li cho
rng quyn lc tp trung trong tay mt s ch ngn hng l nguyn nhn
chnh gy ra cuc i khng hong 1929. John Maynard Keynes, nh
kinh t hc thn tng, vit trong mt lun vn nhan Cuc i suy
thoi nm 1930 (The Great Slump of 1930), xut bn vo thng Mi hai
nm rng: th gii vn ang sng trong bng ti ca mt trong cc
thm ha kinh t ln nht ca lch s hin i.
Tc phm mi nht ca Liaquat Ahamed Lords of Finance m chng ti
ly tiu l Nhng ng trm ti chnh a ra mt ci nhn mi v bn
cht ca cuc khng khong ton cu v cn l li nhc nh chng ta v
nhng tc ng to ln tim n t cc quyt nh ca mt s t ch ngn
hng, sai lm ca h, v v nhng hu qu khng khip c th xy ra nh
hng n c nhn loi.
NHNG NG TRM TI CH NH
- 6 -
Cc ng trm ti chnh to nn nhan cun sch ny l bn ng ch
ngn hng trung ng chi phi thi k sau chin tranh: Benjamin Strong ca
Cc D tr Lin Bang Hoa K ti New York; Montagu Norman, lnh o lu
i ca Ngn hng nc Anh; mile Moreau ca Ngn hng nc Php; v
Hjalmar Schacht, lnh o Ngn hng Quc gia c. Vo nhng nm 1920,
bn nhn vt ny mang trong mnh y nhng b n v danh ting; i khi
h c m t nh l cu lc b c quyn nht ca th gii.
Cuc khng hong va qua nm 2008-2009 c so snh vi cuc i
suy thoi 1929-1933 vi nhiu im tng ng nhng cng c vi s
khc bit. Cuc khng hong hin ti nm 2008-2009 cng lm cho
ngi ta quan tm nhiu hn ti cuc i suy thoi trong qu kh. Cuc
i suy thoi to ra s tn ph c bit nghim trng. Nh Liaquat
Ahamed vit: Trong sut 3 nm khng hong , GDP thc t trong
nhng nn kinh t ln gim 25%, mt phn t nam gii trong tui
lao ng mt vic lm Suy thoi kinh t to ra s khn kh cha tng
thy khp ni trn th gii, t nhng tho nguyn bao la Canada ti
nhng thnh ph ng c cht chi Chu .
Ahamed cho rng c hai nguyn nhn chnh to ra cuc i suy thoi.
Th nht l vic ti phc hi mt cch thiu nh hng ch bn v vng
vo nhng nm 1920. Th hai l nhng mn n chnh ph khng l, bao
gm c nhng mn bi thng chin ph ca c, h qu ca Chin tranh
Th gii th Nht.
Trong Nhng ng trm ti chnh, chng ta s gp g cc nhn vt
tiu biu nh mt Montagu Norman d kch ng v b n; mt mile
Moreau a nghi theo ch ngha bi ngoi, mt Hjalmar Schacht ngo
mn nhng ti nng, v Benjamin Strong c v ngoi y nhit huyt
nhng n cha bn trong l mt con ngi mang nhiu gnh nng v b
tn thng nghim trng. Sau Chin tranh Th Gii th Nht, cc ch
ngn hng ny n lc xy dng li nn ti chnh th gii. B qua
nhng mu thun, h lin minh vi nhau hng vt qua ni kinh hong
khng ca ring ai. l vic lm pht ang e da ch ngha t bn.
cn l mt tng lai u m khi ng h thi gian quay ngc v th
gii tr v Ch kim bn v.
Li t a
- 7 -
Trong vng mt thi gian ngn gia thp nin 1920, h phn no
thnh cng. Tin t th gii n nh, ngun vn bt u lu thng t do
trn ton cu. Tuy nhin, nhng k h trong h thng ti chnh bt u
xut hin bn di lp v ca s bng n pht trin th. Ch kim
bn v m ngi ta tng l mt ci t em li s bn vng ha ra li ch
l mt ci o khoc mng khng hn khng km. V nn kinh t ton cu
bt u trt dc mt cch thm hi m cuc i khng hong kinh t
1929 l mt v d in hnh.
Khng ging nh bt c mt s bin ng kinh t no ang din ra ngy
nay, cuc i khng hong v ct mc 1929 vn c xem l bc ngot
ln ca bin ng ti chnh th gii. Mt cu chuyn k y li cun, hp
dn vi nhng s kin rt t ngi bit n, nhng cu chuyn hu trng
ca nn ti chnh th gii Nhng ng trm ti chnh l mt li nhc nh
hiu nghim v nhng tc ng to ln ca nhng quyt nh ca cc ch
ngn hng, v s sai lm ca h, v v nhng hu qu khng khip c th
xy ra nh hng n c nhn loi.
Nhng ng trm ti chnh ca Ahamed c vit da trn nhng cng
trnh nghin cu ca cc kinh t gia danh ting nh Milton Friedman, Anna
Schwartz, Charles Kindleberger, Barry Eichengreen v Peter Temin. Nhng
Ahamed khc bit ch ng ch ra nhng con ngi, nhng c nhn c th
v nhng lc lng chnh tr gy ra cuc khng hong.
Khng ging nh hu ht cc tc phm vit v nguyn nhn ca cuc
i khng hong 1929, Nhng ng trm ti chnh c ng o c gi
n nhn bi tnh tit lch s hin thc nhng vn m tnh vn hc nh
li Niall Ferguson vit. Khng nhng th, Nhng ng trm ti chnh cn
k li cu chuyn mang tnh bi kch ca 4 ng trm ti chnh, nhng
ngi khng th nhn xa hn khun kh thng thng ca thi k .
Cun sch l mt bc tranh lch s y cun ht, p
Xin trn trng gii thiu vi c gi mt tc phm s v chi tit v
bi cnh ti chnh th gii. Thi gian khc i nhiu nhng bn cht ca
nn ti chnh c l vn khng thay i.
H Ni thng 8/2010
NGUYN CNH B NH
CEO Al p h a Bo o k s
NHNG NG TRM TI CH NH
- 8 -

Li t a
- 9 -
Mc Lc

GII THIU ..........................................................................................................................................................13

Phn I.
CN BO BT NG THNG TM 1914
1. M u ..................................................................................................................................33
2. Ngi n ng k d v c c ........................................................................................... 38
3. V ph thy tr tui.............................................................................................................. 52
4. i tay tin cy ..................................................................................................................... 65
5. V thanh tra ti chnh ........................................................................................................... 82
6. Nhng thng ch tin t ...................................................................................................... 96


Phn II.
SAU TRN I HNG THY 1919 - 1923
7. Nhng cm hng in r .................................................................................................... 124
8. Ch Shylock ........................................................................................................................160
9. Di sn man r ..................................................................................................................... 189

NHNG NG TRM TI CH NH
- 10 -
Phn III.
GIEO CN GI MI 1923 - 1928
10. Cy cu ni gia hn lon v hy vng ............................................................................. 216
11. Khi u Dawes ................................................................................................................ 232
12. V b trng vng............................................................................................................. 260
13. Cuc chin ................................................................................................................................ 288
14. Nhng t gi d u tin ............................................................................................... 321
15. Mt hp nh whisky ......................................................................................................... 346

Phn IV.
MT CN BO KHC 1928 1933
16. Lao vo cn lc................................................................................................................. 364
17. Qut sch s sa a .......................................................................................................... 407
18. Trc trc ng c ............................................................................................................. 436
19. Khu pho hng trn mt trn ....................................................................................... 456
20. Nhng ci cm vng......................................................................................................... 486


Phn V.
KT CC 1933 1934
21. Bn v vng trong cn say ................................................................................................. 517
22. on ngi vn i ............................................................................................................ 544
23. Li kt ............................................................................................................................. 564
Chuyn i cc gi tr tin ......................................................................................................573
Li t a
- 11 -

Montagu Norman trn tu Duchess of York, ngy 15/8/1931

NHNG NG TRM TI CH NH
- 12 -
Gi i t hi u
- 13 -

GII THIU

gy 15/08/1931, mt thng co bo ch c ng ti: Thng
c Ngn hng Trung ng Anh quc b m nh do phi gnh
chu nhiu p lc nng n trong nhng thng va qua. Theo
li khuyn ca bc s, ng tm gc li cng vic v i ngh nc
ngoi thay i khng kh. V thng c l Montagu Collet
Norman, D.S.O khng nh mi ngi vn lm tng, ng nhiu
ln t chi vinh hnh c phong tc, vy nn, ng chng phi l Hu
tc Montagu Norman hay Hun tc Norman g ht. Du vy, ng vn
t ho c mang my ch D.S.O sau tn mnh Distinguished Service
Order Hun chng Cng trng Xut sc, hun chng cao qu th
nh ca qun i trao thng cho mt qun nhn v lng dng cm
vt bc.
Norman vn chn ght bo gii n tn c v ni ting v nhng g ng
sn sng lm thot khi con mt tc mch ca cc phng vin i du
lch bng tn gi; nhy xe la; thm ch trong mt ln, ng cn tro qua
thnh mt chic tu bin trn thang dy gia lc sng to gi ln. Tuy
nhin, trong dp ny, khi chun b ln con tu Duchess of York ti
Canada, ng by t mt thi ci m n khng ng. Vi nng lc ni
nng tuyt kho c tri ph cho nhng con ngi thuc tng lp ca
ng v nhng ngi sinh ra nc Anh, ng tuyn b vi cc phng vin
ang bu kn trn cng rng, Ti cm thy mnh cn ngh ngi cht t bi
thi gian qua ti gp nhiu chuyn cng thng. Do sc khe vn cha
c hi phc hon ton nn ti ngh mt chuyn du lch trn con tu
xinh p ny s tt cho mnh.
N
NHNG NG TRM TI CH NH
- 14 -
Th trng tinh thn mong manh ca ng khng cn l mt b mt
trong gii ti chnh sut mt thi gian kh di. Ch mt s t dn ngoi o
bit c s tht bn trong rng trong hai tun qua, khi cuc khng
hong ti chnh th gii ln n nh im v h thng ngn hng chu
u ng trn b vc sp , v thng c ny b suy nhc thn kinh
trm trng do phi hng chu v vn p lc nng n. Thng co bo ch
ca Ngn hng Anh quc, c ng ti khp cc t bo t San
Francisco cho ti Thng Hi, gy nn c sc ln i vi nh u t
trn ton th gii.
Bao nhiu nm tri tri i k t ngy nhng s kin trn din ra, gi
y tht kh c th hnh dung ni quyn lc v danh ting ca Montagu
Norman ln lao n mc no vo giai on gia hai cuc chin tranh, ci
tn ca ng ngy nay ch cn vng li rt t ting vang. Nhng vo thi ,
ng c coi l v thng c ngn hng Trung ng c tm nh hng su
rng nht th gii, ni nh t New York Times, l v cha t ca [mt]
ch v hnh. i vi Jean Monet, ng trm ca Lin minh chu u, Ngn
hng Trung ng Anh quc khi y l thnh tr ca nhng thnh tr v
Montagu Norman l ngi cai tr thnh tr . ng l ngi ng c
knh n.
Trong sut thp k va qua, Norman v cc thng c ng u ba
ngn hng Trung ng ln khc l mt phn ca th c bo ch
phong l cu lc b c nht v nh trn th gii. Norman, Benjamin
Strong thuc Ngn hng D tr Lin bang New York (New York Feral
Reserve Bank), Hjalmar Schacht thuc Ngn hng Trung ng c
(Reichsbank), v mile Moreau thuc Ngn hng Trung ng Php
(Banque de France) hp thnh b t bn thng c ngn hng Trung
ng m nhn s mnh ti thit gung my ti chnh th gii sau Chin
tranh Th gii th Nht.
Song n gia nm 1931, ch cn Norman l thnh vin duy nht ca b
t tr li. Strong mt nm 1928 tui 55, Moreau ngh hu nm 1930,
v Schacht t chc nm 1930 do xung t vi b my chnh ph v quay
sang ve vut Adolf Hitler v ng c Quc x. Do vy trng trch lnh
o th gii ti chnh c t trn ln vai ngi n ng Anh quc
Gi i t hi u
- 15 -
tnh tnh mu m nhng b n ny, con ngi c n ci tinh nghch,
phong thi h h thc thc y cht kch, vi b ru ca Van Dyke
1
, v
trang phc kn o: chic m rng vnh, tm o chong di, v chic kim
ci c vt bng ngc lc bo lp lnh.
i vi v thng c ngn hng quyn lc nht th gii th vic b suy
nhc thn kinh trong khi nn kinh t ton cu ang phi tri qua nm
th hai ca mt cuc suy thoi cha tng c tin l trc qu l mt
iu bt hnh tht s. Nn sn xut hu ht cc quc gia u sp -
hai quc gia b thit hi nng n nht, M v c, quy m sn xut
thu hp ti 40%. Cc nh my trn khp th gii cng nghip - t nhng
xng lp rp t ti Detroit cho n nhng xng thp Ruhr, t nhng
xng dt la Lyons cho n nhng xng ng tu Tyneside - u
ng ca im m, nu khng th cng ch hot ng cm chng. ng trc
mc cu st gim, cc doanh nghip phi ct gim gi thnh sn phm
ti 25% tnh t thi im kinh t bt u suy thoi.
Nhng i qun tht nghip vt vng khp hang cng ng hm cc
th trn v thnh ph ca cc nc cng nghip. Ti M, nn kinh t ln
nht th gii, khong 8 triu n ng v ph n, tng ng vi 15% lc
lng lao ng, mt vic lm. 2,5 triu ngi Anh v 5 triu ngi
c, hai nn kinh t ln th nh v th ba th gii, cng nh ng vo
hng ng nhng ngi tht nghip. Trong s bn u tu kinh t ln, ch
c Php l c v c bo v phn no khi s tn ph t cn bo ang
honh hnh khp th gii, song n gi ngay c nn kinh t ny cng
bt u chng kin s st gim.
Nhng tp thanh nin v n ng tht nghip khng c vic g lm
ngy ngy vt v l la khp cc gc ph, trong cng vin, qun bar v
tim c ph. Cng ngy cng c nhiu ngi ri vo cnh n khng ngi
ri, do chng cn tin trang tri cho mt ch d khim tn
nht, kt qu l nhng khu chut ti tn c xy ct cu th t kin

1
Tn gi khc ca Anthony van Dyck (1599 1641) l mt ha s H Lan thi k Baroque. Van
Dyck tr thnh ha s cho triu nh Anh v ni ting vi nhng bc chn dung vua Charles I
cng hong gia. Phong cch ca ng nh hng nhiu ti nhng ha s v chn dung ngi
Anh nhng th h tip theo.
NHNG NG TRM TI CH NH
- 16 -
ng hng, st vn, thng ng du nhn, vi nha, v thm ch c v xe
hi mc ln nhan nhn cc thnh ph nh New York v Chicago ngay
gia cng vin Trung tm cng c hn mt khu tri nh th. Cc khu nh
tm tng t cng ri rc khp ngoi Berlin, Hamburg, v Dresden.
M, hng triu ngi lang thang ri b bu khng kh m m ca
ngho i ang ba vy cc thnh ph ln ng hng tm kim mt
loi bt k loi cng vic no.
Tht nghip dn n bo lc v ni lon. M, nhng cuc cp bc
lng thc, thc phm xy ra nh cm ba Arkansas, Oklahoma, v
khp cc bang min Trung v Ty Nam. Anh, cng nhn m t chc
biu tnh, ri n cng nhn xng bng v cc th dt. Berlin gn nh ri
vo tnh trng ni chin. Trong sut cc cuc bu c vo thng Chn 1930,
ng c Quc x, li dng s s hi v chn nn cng cc ca dn tht
nghip v chiu bi buc ti tt c nhng lc lng khc t qun ng
minh n nhng ngi cng sn v dn Do Thi v gy ra bao au
kh cho nc c, ginh c gn 6,5 triu phiu bu, nh tng s
gh ca ng ny trong Quc hi c t 12 ln 107 gh v a n thnh
ng phi ln th hai gp mt ti Quc hi sau ng Dn ch X hi.
Trong khi trn cc ng ph, cc nhm ngi theo ng c Quc x
v cc nhm ngi cng sn ng , x xt vi nhau hng ngy. Cn
B o Nha, Brazil, Argentina, Peru v Ty Ban Nha, o chnh l tnh
trng ph bin.
Mi e da kinh t ln nht hin nay n t h thng ngn hng ang
sp . Thng Chn nm 1930, Bank of United States (d mang tn nh
vy song y l mt ngn hng t nhn khng c v th chnh thc no)
sp , tr thnh v ph sn ngn hng ln nht trong lch s nc M,
lm ng bng khong 200 triu -la trong cc ti khon tin gi.
Thng Nm nm 1931, ngn hng ln nht nc o, Creditanstalt, ngc
nhin thay, chnh l s hu ca gia tc Rothschild, vi gi tr ti sn ln
ti 250 triu -la, cng nh ng ca. Ngy 20 thng Su, tng thng
Herbert Hoover cng b lnh tm hon tr tt c cc khon n v khon
bi thng chin ph pht sinh t cuc chin tranh va qua trong vng
mt nm. Vo thng By, Danatbank, ngn hng ln th ba c, gc
ng, gy hong lon trn ton b h thng ngn hng c v khin dng
Gi i t hi u
- 17 -
vn o t ri b t nc ny. Th tng c, Heinrich Bruning, bn ra
tuyn b v ngy cc ngn hng ng ca, trong gii hn s tin mi
cng dn c c th rt khi ti khon ngn hng ca mnh, v tm
ngng thanh ton cc khon n nc ngoi ngn hn. Ch cui thng ,
khng hong lan n tn London, ch n cc ln ca c; gi y,
London bng hong nhn ra rng vic thu n lc ny tr thnh bt
kh thi. t nhin phi i mt vi mt cnh hung cha tng lng
c trc rng nc Anh s khng cn kh nng hon thnh ngha
v ca mnh, cc nh u t trn khp th gii bt u x i rt vn
khi London. Ngn hng Trung ng Anh quc buc phi vay ti 650
triu -la t cc ngn hng Php v M, bao gm c Ngn hng Trung
ng Php v Ngn hng D tr Lin bang New York, trnh lm cn
kit kho d tr vng ca mnh.
Khi dng ngi tht nghip ngy cng di thm, cc nh bng ng
ca, gi cc nng tri lin tc tt dc, v cc nh my b b hoang, ngi ta
bt u bn tn v ngy tn th. Ngy 22 thng Su, nh kinh t hc danh
ting John Maynard Keynes pht biu trc cc khn gi Chicago rng,
Ngy hm nay chng ta ang sng gia thm ha khng khip nht ca
th gii hin i thm ha khng khip nht hon ton bt ngun t cc
nguyn nhn kinh t. C ngi ni vi ti rng Moscow ngi ta xem
y nh l cuc khng hong nh im cui cng ca ch ngha t bn,
v rng trt t x hi hin thi ca chng ta s khng th tn ti qua giai
on ny. Nh s hc Arnold Toynbee, ngi c kin thc su sc v s
thnh suy ca cc nn vn minh, vit trong bi bnh lun thng nin v
cc s kin trong nm cho Hc vin Hong gia v s v quc t nh sau,
Vo nm 1931, n ng v ph n trn khp th gii suy ngm nghim
tc v bn lun thng thn rng h thng x hi phng Ty c th s sp
v ngng hot ng.
Sut ma h nm y, mt l th c Montagu Norman vit t vi
thng trc gi n v ng nghip ca ng ti Ngn hng Trung
ng Php l Clment Moret, c ng ti trn mt bo. Tr phi c
s can thip ca nhng bin php cu nguy quyt lit, bng khng h
thng t bn trn khp th gii vn minh s v ch trong mt nm,
Norman tuyn b, thm cht ging cay c ng u i dnh ring cho
NHNG NG TRM TI CH NH
- 18 -
ngi Php, Ti mong rng li tin on ny s c lu li phc v
cng tc kho cu trong tng lai. Ngi ta cn n i rng trc ngy
ln ng sang Canada ngh dng, ng xut vic in s lng thc
trong trng hp t nc phi quay v vi nn kinh t hng i hng do
tc ng t s sp tin t trn khp chu u.
Trong nhng thi im khng hong, cc thng c ngn hng Trung
ng u tin rng vic lm khn ngoan hn c l tun theo li rn m cc
b m vn khuyn bo con ci mnh sut bao th k qua: Bit th tha
tht, khng bit th da ct m nghe. Cch lm ny gip trnh c tnh
th tin thoi lng nan xy ra nh cm ba vi cc vin chc ngnh ti
chnh ang phi ng ph vi trng thi hong s - h c th a ra nhng
tuyn b chnh thc thnh tht ht mc v ri chm ngi cho bo ng,
nhiu lon, hoc c th c gng xoa du cng chng, song phng php
ny li thng phi vin n nhng li di tr trng trn. Vy nn khi mt
ngi ng v tr ca Norman li sn lng ni trng ra v nguy c sp
ca nn vn minh phng Ty, th l mt s nh ng qu r rng
v m , rng ng trc cn bo kinh t, cc nh lnh o ca gii tin
t cn kit tng v ang sn sng tha nhn tht bi.
Norman khng ch l v thng c ngn hng li lc nht th gii, ng
cn c gii ti chnh v chc sc thuc mi ng phi, hi nhm chnh
tr tn th nh mt nhn vt cc k c tnh v sc so. Chng hn, bn
trong thnh tr ca lin minh ti phit House of Morgan, khng c li
khuyn hoc kin ca ai li c trn trng hn hi vin cao cp ca
hng ny, Thomas Lamont, sau ny xng tng ng l ngi thng
thi nht m ng ta tng gp. bn kia chin tuyn chnh tr, B trng
Ti chnh Anh, Philip Snowden, mt nhn vt ng h phe X hi bng tt
c tm lng nhit thnh vn thng xuyn d bo v s sp ca ch
ngha t bn, cng vn v vit rng Norman dng nh va bc ra t
bc chn dung v mt vin cn thn p trai nht tng m hoc c triu
nh ca N hong, rng s cm thng ng dnh cho nhng ni au
m t nc phi hng chu tht du dng tru mn, khc no tnh m
vi con th, v rng ng c tha lng t tin gip khi gi nim hng
khi, vt xa mi thc o thng thng.
Gi i t hi u
- 19 -
Norman gy dng c danh ting l mt ngi c u c sng sut
trn c lnh vc kinh t v ti chnh nh s ng n rt mc trong quan
im ca ng v nhiu vn . K t ngy chin tranh kt thc, ng
lun l ngi kch lit phn i vic o m chi li tng khon bi thng
chin tranh m nc c phi tr. Trong sut nhng nm 1920, ng cn
lin tc bo ng rng th gii ang thiu ht ngun d tr vng. V t
nhng ngy u tin, ng cng by t lo ngi v him ho t bong bng
th trng chng khon M.
Song vn c mt vi ting ni n l khng khng cho rng chnh ng
v cc chnh sch m ng theo ui, nht l nim tin cng nhc, gn nh
mang mu sc thn hc ca ng v nhng li ch ca ch bn v vng, l
nguyn nhn dn n thm ha kinh t ang tn ph phng Ty. Mt
trong s nhng con ngi k trn l John Maynard Keynes. Mt ngi
khc na l Winston Churchill. Ch mt vi ngy trc khi Norman ln
ng sang Canada trong chuyn ngh bt c d, Churchill, ngi mt
gn ht s tin tit kim trong v sp Ph Wall hai nm v trc,
vit th t Biarritz gi cho ngi bn ng thi l cu th k ca mnh,
Eddie Marsh, nh sau, Tt c nhng ngi ti gp dng nh u l m
cm thy c iu g khng khip sp xy ra trn th trng ti chnh...
Nu iu ny tr thnh s tht, ti hy vng chng ta s treo c g Montagu
Norman ln ngay tc khc. Chc chn ti s t co y chnh l k ng lo
vi mnh.
S SP ca nn kinh t th gii ko di t nm 1929 n nm 1931
- ngy nay ch c gi bng ci tn ngn gn Cuc i suy thoi - l s
kin kinh t c nh hng su sc nht trong th k XX. Khng c t
nc no thot khi nanh vut ca n; trong sut hn mi nm rng,
tnh trng bt n m n gy ra t nhng ngy khi u bao trm khp
th gii, hy hoi mi phng din ca i sng vt cht v x hi v ph
nt tng lai ca c mt th h. Cng chnh t n m sinh ra cnh hn
lon chu u trong sut thp k tha ho suy tn thuc nhng nm
1930, dn n s ln ngi ca Hitler v ch ngha pht xt c, v kt cc
bng bi kch ton cu chm vo Chin tranh Th gii th Hai, mt cuc
chin tranh thm ch cn au thng m mu hn c Chin tranh Th
gii th Nht.
NHNG NG TRM TI CH NH
- 20 -
Cu chuyn v qu trnh tt dc t s pht trin bng n vo nhng
nm 20 ca th k cho ti cuc i suy thoi c th c k theo mun
vn phng thc khc nhau. Trong khun kh cun sch ny, ti chn
cch nhn t v th nhng ngi nm trng trch vn hnh bn ngn
hng Trung ng ln nht th gii: Ngn hng Trung ng Anh quc, H
thng D tr Lin bang, Ngn hng Trung ng c, v Ngn hng
Trung ng Php.
Khi Chin tranh Th gii th nht kt thc vo nm 1918, mt trong
s nhng i tng b tn hi nng n nht do hu qu ca cuc chin
chnh l h thng ti chnh th gii. Trong sut na cui th k XIX, mt
gung my ti chnh quc t tinh vi, u no t ti Thnh ph London,
c xy dng trn nn tng ch bn v vng v em theo n l s
tng trng r rt ca thng mi v ca ci trn ton cu. thi im
nm 1919, c my ch cn nm p chiu. C Anh, Php, v c u
tin gn st n b vc ph sn, nn kinh t ca cc nc ny phi on
mnh gnh nhng khon n khng l, dn chng ri vo cnh ngho i
cng cc do gi c tng vt, ng tin mt gi. Sau chin tranh, ch c
nc M tri dy vi sc mnh kinh t ngy cng di do hn.
Thi y cc chnh ph u tin rng tt hn ht l giao cc vn ti
chnh cho cc thng c ngn hng Trung ng gii quyt; do vy s mnh
khi phc nn ti chnh th gii ri vo tay ca bn ngn hng Trung
ng thuc bn t nc vi tim lc kh d nht: Anh, Php, c v M.
Cun sch ny s ln li nhng n lc ca cc thng c ngn hng
Trung ng k trn nhm ti thit h thng ti chnh th gii sau Chin
tranh Th gii th nht. N m t lm th no m ch trong mt giai on
ngn ngi gia thp k 1920, c gng ca h t ra c kt qu: tin t th
gii c bnh n, dng vn bt u lun chuyn t do khp ton cu, v
tng trng kinh t hi phc tr li. Nhng n bn di ci v ngoi thnh
vng ca cc thnh ph giu c, nhng vt rn nt bt u xut hin
trong ch bn v vng, th c mi ngi tin tng s l chic che ch
cho trng thi n nh ha ra ch l mt manh o b cht nch. Nhng
chng cui cng ca cun sch s m t nhng n lc gng gng in
cung v v ch sau cht ca cc thng c ngn hng Trung ng khi h
Gi i t hi u
- 21 -
vt ln ko nn kinh t th gii khi trt su vo vng xoy st gim
ca cuc i suy thoi.
Nhng nm 1920 l thi i m cc thng c ngn hng Trung ng
c t vo tay quyn lc khng l v uy tn to ln, rt ging ngy nay.
c bit l bn nhn vt thng tr hon ton cu chuyn ny: ti Ngn
hng Trung ng Anh quc l mt Montagu Norman b n v d b kch
ng; ti Ngn hng Trung ng Php l mt mile Moreau, u c sc
mi bi ngoi v hoi nghi; ti Ngn hng Trung ng c l mt
Hjalmar Schacht cng nhc v kiu ngo song ht sc thng thi v khn
ngoan; v cui cng, ti Ngn hng D tr Lin bang New York, mt
Benjamin Strong vi chic mt n ca nhit huyt v ngh lc nhm che
giu mt con ngi b tn thng su sc v ang phi gnh nhng gnh
nng qu sc.
Bn nhn vt k trn ng trung tm cc s kin trong phn ln
thi gian ca thp k . Cuc i v s nghip ca h mang li mt ca
s c nht v nh ngi ta c th soi vo giai on ny ca lch s kinh
t, gip hi t thi k lch s phc tp ca nhng nm 1920 ton b cu
chuyn au thng v cay ng v nn ha bnh b sp , v nhng mn
n v khon bi thng chin tranh, v siu lm pht, v nhng qung
thi gian khn kh chu u v s phn vinh M, v qu trnh pht
trin bng n ni tip bng mt t v bung xung mt quy m nh
hn, mt tm nhn vn, gn gi hn.
Mi ngi trong s li ri nh sng soi t tinh thn dn tc thi
mnh sng theo mt cch ring. Montagu Norman, vi nim tin tng
m cht hip s vin vng ng dnh cho trc gic bt ton ca mnh, khc
ha mt nc Anh vn cn chm m trong thi qu vng xa xa, cha th
t iu chnh thch ng vi mt v th mi, thp km hn, trn trng
quc t. mile Moreau, bng u c hp hi v th dai, phn nh chnh
xc mt nc Php ch bit thu mnh li t lim lp nhng vt thng r
mu do chin tranh gy ra. Benjamin Strong, ngi n ng hnh ng,
i din cho mt th h mi nc M, ch ng d phn vo vic mang
tt c sc mnh ti chnh ca t nc ra hng gnh vc cng vic chung
ca th gii. Ch c Hjalmar Schacht, vi tnh tnh ngo mn kh chu, t
NHNG NG TRM TI CH NH
- 22 -
ra lch tng so vi mt nc c tht trn yu ui m ng l ngi i
din, song c l ng cng ch n thun bc l mt s tht c giu kn
v tm trng thc ca t nc ny ang n su bn trong m thi.
Cn c g tht chua xt trong s i nghch gia quyn lc m bn
ngi n ng ny tng thu tm v thc t rng h gn nh bin
mt hon ton khi nhng trang s. Mt thi c bo ch xng tng nh
Cu lc b c nht v nh trn th gii, bn ci tn tng vang di n
th, b vi lp di ng gch vn ca thi gian, gi khng cn cht
ngha no i vi mi ngi.
Thp k 1920 l qung thi gian ca s chuyn i. Tm mn h xung
bo hiu mt thi i khp li v mt thi i mi m ra. Cc ngn
hng Trung ng vn cn thuc s hu t nhn, mc tiu ch cht ca h
l bo ton gi tr tin t v dp tt nhng cuc hong lon lin quan n
h thng ngn hng. H mi ch bt u nghing theo nim rng chnh
h l lc lng nm gi trng trch bnh n nn kinh t.
Trong sut th k XIX, cc thng c ca Ngn hng Trung ng Anh
quc v Ngn hng Trung ng Php l nhng nhn vt ng trong bng
ti, ni danh trong gii ti chnh song li gn nh v hnh trong con mt
ngi i. Tri li, vo thp k 1920, cng kh ging thi nay, thng c
cc ngn hng Trung ng tr thnh tm im ch ca cng lun.
Nhng li n i v cc quyt sch v cuc hp kn ca h ng nhan
nhn trn cc t nht bo trong khi h phi i mt vi v vn s v v
vn kinh t kh ging vi nhng g m nhng ngi k tc h ang phi
gii quyt ngy nay: bin ng trn cc th trng chng khon, ng tin
bt n, v cc dng vn t chy t mt trung tm ti chnh ny sang mt
trung tm ti chnh khc.
Tuy nhin, h phi lm vic theo nhng kiu cch lc hu, vi s tr gip
ca nhng cng c cn rt th s v cc ngun tin m mnh c sn. Cc s
liu thng k kinh t mi ch bc u c thu thp. Cc thng c lin lc
vi nhau qua th t vo ci thi m mt l th phi mt n mt tun
i t New York sang London hoc, trong nhng tnh hung c bit khn
cp, l in tn. Ch n nhng giai on cui ca tn bi kch, h mi bt
u c lin lc qua in thoi, song cng gp khng t kh khn.
Gi i t hi u
- 23 -
Nhp cuc sng thi cng rt khc. Cha c ai bay t thnh ph
ny qua thnh ph khc. l thi hong kim ca giao thng ng bin,
mt chuyn tu vt i Ty Dng i mt nm ngy, v ngi ta i du
lch mang theo c y t, cng nh mt b cnh dnh ring cho cc bui
tic ti l yu cu bt buc trc khi tham d ba n. l thi i m
Benjamin Strong, ngi ng u Ngn hng D tr Lin bang New York,
c th bin sang chu u trong sut bn thng rng m chng khin my
ngi phi nhu my ng s vt i Ty Dng vo thng Nm, ri
dnh c ma h i li gia th cc nc chu u hi kin vi cc
ng nghip ca mnh, thnh thong li dng chn cc khu ngh dng
hay sui nc khong xinh p x hi, v cui cng n thng Chn th
quay v New York.
H sng trong lng mt th gii va mang tnh quc t li va m cht
a phng ch ngha n k quc. l mt x hi m , nhng
khun mu chng tc v quc gia c tha nhn nh nhng thc t thay
v b coi l nh kin, mt th gii trong Jack Morgan, con trai ca ngi
Pierpont Morgan oai hng, c th t chi d phn vo mt khon vay
dnh cho nc c da trn lun im ngi c l th dn hng hai
hoc phn i vic bu ngi Do Thi hoc ngi Thin Cha gio vo y
ban Gim th Harvard v mt g Do Thi th trc nht l mt ngi
Do Thi, th nh mi l ngi M, cn mt k theo Thin Cha gio
La M, ti e rng, thng sm vai con chin xong ri mi sm n vai
ngi M. Trn lnh vc ti chnh, trong sut qung thi gian t cui th
k XIX n u th k XX, d London hay New York, Berlin hay Paris,
u c mt s phn chia rnh r. Mt bn l cc hng ngn hng ca dn
Anglo-Saxon: J.P. Morgan, Brown Brothers, Barings; bn kia l cc hng
ngn hng c dnh dng ti dn Do Thi: bn chi nhnh ngn hng ca gia
tc Rothschild, Lazards, h thng ngn hng Do Thi c hng mnh ca
Warburgs v Kuhn Loeb, v nhng thnh phn khng theo phe no nh
Ngi Ernest Cassel. Mc d dn Anglo-Saxon theo o Tin lnh, ging nh
nhiu ngi thi nay, thng ght dn Semite
2
nh xc t i, song hai

2
Ngi Semite l nhng ngi thuc nhm cc chng tc ni ting Semitic bao gm ngi
Do Thi, ngi A Rp, ngi Aramean, ngi Cathaginia, ngi Ethiopia v ngi Phoenicia.
NHNG NG TRM TI CH NH
- 24 -
lc lng ny vn i i nhau bng mt lng tn trng d dt. Ni g th
ni, gii ny cng ton nhng nh trng gi coi khinh gii con bun nh
rm nh rc. l mt x hi c th tr nn thin cn v t mn, th
vi nhng vn nh tht nghip v ngho i. Ch c v cng l
mt phn trong cu chuyn ca chng ta th nhng dng chy nh kin
ngm ny mi thc s tr nn mo m, c c.
Khi ti bt tay vo vit v bn thng c ngn hng Trung ng ni
trn v vai tr ca tng ngi trong qu trnh un nn th gii i trn con
ng dn n cuc i khng hong, c mt nhn vt khc lin tc xut
hin, gn nh xen vo gia cu chuyn ca chng ta: l John Maynard
Keynes, nh kinh t hc li lc nht thuc th h ca mnh, mc d khi
xut hin ln u vo nm 1919, ng ch mi ba mi su tui. Khi tng
cnh hung ca tn bi kch dn dn phi by y au n, ng t chi gi
im lng, khng khng i sm ch t l mt vai c thoi d rng phi din
bn ngoi sn khu. Khng ging nh nhng ngi khc, ng khng phi
ngi c quyn ra quyt nh. Trong sut nhng nm thng , ng ch
n thun l mt quan st vin c lp, mt bnh lun vin. Song ti mi
bc ngot ca kch bn, ng lun ng , thp th ni cnh g, vi tr
thng minh m tnh hi hc v bt knh, t duy minh bch v lun lun
hoi nghi, v trn tt c l nng lc suy ngh ng n ng kinh ngc.
Keynes t ra l mt i trng hu ch cn bng li vi bn v thng
c kia trong cu chuyn sp ti ca chng ta. H u l nhng v cha t
v i trong gii ti chnh, nhng ngi cm cn ny mc ca cc l thi
chnh thng, th dng nh cm t chnh h. Tri li, Keynes l mt k
tnh tnh cay c, mt ging vin trng i hc Cambridge, mt triu
ph tay trng lm nn, mt ch bt, mt nh bo v l mt tc gi n
khch, ngi vt thot s ng thun cng nhc c th dn n
nhng thm ho tng t. Mc d tui i ch km bn v tai to mt ln
ni trn c mt thp k, song c l ng sinh ra trong mt th h hon
ton khc bit.
HIU C vai tr ca cc thng c ngn hng Trung ng trong
sut cuc i khng hong, vic cn lm trc nht l hiu c th no
l mt ngn hng Trung ng v trang b thm mt cht kin thc v
Gi i t hi u
- 25 -
phng thc vn hnh ca n. Cc ngn hng Trung ng l nhng t
chc ti chnh cc k b n, chi tit y v cc hot ng bn trong lng
nhng t chc ny tinh vi b him ti mc rt t ngi ngoi, ngay c cc
nh kinh t hc, c th hiu ht c. Ni mt cch c ng nht th ngn
hng Trung ng l mt ngn hng c trao c quyn i vi vic pht
hnh tin t.
3
Quyn lc cho php ngn hng Trung ng kim sot gi
tn dng - chnh l li sut - do c th quyt nh lng tin lun
chuyn trong nn kinh t.
Mc d ng vai tr l nhng t chc quc gia quyt nh chnh sch
tn dng ca c t nc, song thi im nm 1914, hu ht cc ngn
hng Trung ng u thuc s hu t nhn. V vy cc ngn hng ny
chim c mt a ht phc hp k d, v c bn n c ngha v gii trnh
trc cc gim c, ch yu l nhng ngi cng hot ng trong ngnh
ngn hng, chu trch nhim tr c tc cho cc c ng, nhng li c
ban cho nhng quyn lc ti thng phc v cc mc ch hon ton
phi li nhun. Tuy nhin, khng ging nh ngy nay, khi nhim v ca cc
ngn hng Trung ng c lut php quy nh r l bo m s bnh n
gi c v n lc t n trng thi ton dng nhn cng, vo nm 1914,
mt mc tiu ti quan trng, thc cht l l quan trng hn tt thy, ca
cc t chc ny l bo ton gi tr tin t.
thi im , tt c nhng ng tin ch cht u da trn ch
bn v vng, ch ny neo cht gi tr ca mt ng tin tng ng vi
mt lng vng nht nh. V d, ng bng, c nh ngha tng
ng vi 113 grain
4
vng nguyn cht, grain l n v o khi lng c
gi tr bng khi lng ca mt ht in hnh ly t on gia bng la m.
Tng t nh vy, ng -la c nh ngha tng ng vi 23,22
grain vng cng tui. Do tt c cc ng tin u c n nh gi tr theo
vng, h qu tt yu l gi tr tng i gia cc ng tin cng l khng

3
S c quyn ny khng nht thit phi l tuyt i. Anh, trong khi Ngn hng Trung ng
Anh c trao c quyn i vi tin t vo nm 1844, cc ngn hng Scotland vn tip tc
pht hnh tin t v nhng ngn hng no Anh c hng c quyn ny t trc cng
c c cch. Nhng t giy bc t nhn cui cng Anh c cc ngn hng Fox, Fowler
and Company, mt ngn hng Somerset pht hnh vo nm 1921.
4
Grain (phin m ting Vit: Gren) l n v o khi lng, 1 grain = 0,0648 gram.
NHNG NG TRM TI CH NH
- 26 -
i. Do , chia t l 113/23,22, ta c c 4,86 -la th bng mt bng.
Lut php quy nh tt c tin giy u phi c t do chuyn i thnh
vng vi gi tr tng ng, v mi ngn hng Trung ng ch cht phi
lun trong t th sn sng cung cp lng vng cn thit i ly
bt k s tin no di dng ng tin do chnh mnh pht hnh ra.
Vng c s dng nh mt loi tin t trong sut nhiu thin nin
k. Nh vo thi im nm 1913 chng hn, khong hn 3 triu -la,
tng ng vi mt phn t lng tin lun chuyn khp th gii, di
dng cc ng vng, cng thm 15% l ng bc, v 60% cn li l tin
giy. Tuy nhin, tin xu c bng vng ch l mt phn, v cng khng
phi phn quan trng nht, trong bc tranh chung.
a s vng tin t trn th gii, chim gn 2/3 tng lng vng tin t,
khng ho vo cc dng lu thng m c chn su di t, c cht
y trong kt st ca cc nh bng di dng cc thi vng. tng quc
gia, mc d mi nh bng u nm gi mt lng vng nht nh, song
kho vng quc gia li tp trung trong cc kt st ca ngn hng Trung
ng. Kho bu b mt ny cung cp ngun d tr cho c h thng ngn
hng, quyt nh cung tin v tn dng trong nn kinh t, v ng vai tr
nh chic m neo cho ch bn v vng.
Cc ngn hng Trung ng c trao quyn pht hnh tin t thc
cht l in tin nhm m bo c quyn ny khng b lm dng, lut
php quy nh mi ngn hng Trung ng phi duy tr mt lng vng
thi nht nh lm i ng cho lng tin giy m n pht hnh. Nhng
quy nh ny li thin bin vn ha ty tng quc gia. V d, ti Ngn hng
Trung ng Anh quc, ch c 75 triu bng Anh in trong t u tin l
c min tr, cn li bt c lng tin giy no vt qu con s ni trn
phi c i trng bng vng vi gi tr tng ng chnh xc. Mt khc,
Cc d tr Lin bang M (FED) li b buc phi t c mc 40% tng
lng tin t pht hnh ra di dng vng v khng c mt trng
hp min tr no ht. Cc quy nh d c khc bit n u th tc dng
ti thng ca n vn l neo cht s lng mi ng tin vo kho d tr
vng trong ngn hng Trung ng ca t nc mt cch t ng v
gn nh my mc.
Gi i t hi u
- 27 -
Nhm kim sot dng tin t lu thng trong nn kinh t, ngn hng
Trung ng iu chnh cc mc li sut khc nhau. Hnh ng ny cng
tng t nh vic di chuyn cc nm nt ln hoc xung dc theo cc rnh
trn mt b iu chnh tin t khng l vy. Khi vng dn y cc kt
st, ngn hng Trung ng s gim chi ph tn dng, khuyn khch ngi
tiu dng v doanh nghip vay tin, nh bm thm tin vo h thng.
Ngc li, khi vng khan him, li sut c y ln, ngi tiu dng v
doanh nghip s gim vay n, v tin c rt bt khi lu thng.
Do gi tr ca mt ng tin c lut php buc cht vo mt
lng vng nht nh v v lng tin t c th c pht hnh ra nn
kinh t b neo vo lng vng d tr, cc chnh ph ch c tiu pha
trong phm vi ngn qu mnh c; d c gp lc eo hp tin mt, h cng
khng th thao tng ni gi tr ng tin ca mnh. Nh , lm pht
c duy tr mc thp. Vic d phn vo ch bn v vng tr thnh
tm m ay danh d, mt tn hiu cho thy chnh ph nguyn
hin mnh cho mt ng tin n nh v cc chnh sch ti chnh chnh
thng. Tnh n nm 1914, c 59 quc gia rng buc ng tin ca
mnh vo vng.
Hu nh chng c my ai nhn ra y l mt h thng mong manh n
nhng no, n c xy dng da trn mt nn tng qu hn hp.
Tng lng vng tng c khai thc trn ton th gii k t bui bnh
minh ca loi ngi thm ch cn chng lp y mt cn nh hai
tng xy kiu thnh th. Khng ch c vy, nhng ngun cung vng mi
va khng n nh li va kh lng, thng l khai thc c n u
hay n y, v ch trong trng hp ngu nhin tnh c th lng vng
sn c mi tm p ng cc nhu cu ca nn kinh t th gii. Kt qu
l, trong nhng giai on thiu vng cc cuc tm kim vng mi, nh
qung thi gian gia cc t x i tm vng California v Australia
vo thp k 1850 v cc pht hin Nam Phi vo thp k 1890, gi c
hng ha trn ton th gii u st gim.
Cng chng thiu nhng ngi ch trch kch lit ch bn v vng.
Nhiu ngi trong s ch n gin l nhng k lp d. Tuy nhin, cng
c nhng ngi khc tin rng vic cho php s tng trng tn dng b gii
NHNG NG TRM TI CH NH
- 28 -
hn bi s lng vng, c bit trong cc giai on gi c st gim, s gy
thit hi cho cc nh sn xut v ngi vay n nht l ch cc nng tri,
nhng ngi ng c hai v th trn.
Pht ngn vin ni ting nht i din cho quan im ng h vic ni
lng tin t v tn dng l Williams Jennings Bryan, mt h ngh s theo
ch ngha dn ty xut thn t bang Nebraska, mt bang tng i thun
nng. ng mit mi vn ng nhm ph v th c quyn ca vng v
xut m rng c s tn dng bng cch thm bc vo nh mt kim loi
d tr khc. Ti i hi ng Dn ch t chc nm 1896, ng pht biu
mt trong nhng bi din vn tuyt vi nht trong lch s nc M vi
thut hng bin sng to chn mui c chuyn ti qua cht ging
anh thp su lng ca mnh ng trc hi ngh, ng ch mt cc ch
ngn hng min ng v tuyn b hng hn, Qu v n y cho
chng ti hay cc thnh ph ln ng h ch bn v vng; chng ti xin
tr li rng cc thnh ph ln l thuc vo nhng vng t mu m
rng ln ca chng ti. C thiu ri cc thnh ph ca qu v v cha li
nhng nng tri ca chng ti, cc thnh ph ca qu v s li mc ln nh
c php l. Nhng c th ph hy cc nng tri ca chng ti xem, ri c
di s m ln trong lng cc thnh ph ca qu v... Cc v khng th em
chic vng gai sit ln u nhn dn lao ng c. Cc v khng th
ng inh nhn loi ln cy thp gi bng vng kia.
Song l kiu thng ip ch tn ti trong mt khong thi gian v
cng ngn ngi. Mi nm trc ngy Bryan pht biu bi din vn trn,
hai k i tm vng Nam Phi, trong bui do chi ngy ch nht ngang
qua mt trang tri ti Witwatersrand, tnh c pht hin ra mt mm
t cha va vng. ha ra l phn l thin ca mt trong nhng bi
vng ln nht th gii. Tnh n thi im bi din vn ca Bryan ra i,
sn lng vng tng vt ln ti 50%, Nam Phi vt mt M tr
thnh quc gia sn xut vng ln nht th gii, v cn kht vng lng
du. Gi c ca tt c cc loi hng ha, c bit l cc mt hng nng sn,
li bt u tng tr li. Bryan sau c bu lm ng c vin i din
cho ng Dn ch ra tranh c tng thng vo nm 1900 v thm mt ln
khc vo nm 1908, song ng cha bao gi thng c.
Gi i t hi u
- 29 -
Mc d gi c ln xung theo nhng chu k ln di ch bn v vng
ty theo ngun cung kim loi qu di do hay khan him, song cc ng
cong ny c hnh dng kh thoi v rt cc gi c vn quay tr li mc ban
u. C th ch bn v vng kh thnh cng trong vic kim ch lm
pht, nhng n khng c kh nng ngn nga nhng t pht trin kinh t
bng n v ri v bung l, v vn ang tip tc l, mt c trng ca
bc tranh kinh t. Nhng bong bng v khng hong ny dng nh n
su bn r trong bn cht ca loi ngi v l thuc tnh c hu ca h
thng t bn. Mt thng k cho thy, tnh t u th k XIX n nay, c
tng cng su mi cuc khng hong khc nhau tng xy ra tuy nhin,
cn hong lon ngn hng u tin c ghi vo s sch l vo nm 33
sau Cng nguyn khi Hong Tiberius phi ra lnh rt mt triu ng
vng t cng kh bm vo h thng ti chnh La M c i hng ngn
chn s sp ca ton h thng.
Mi chng hi trong cu chuyn ca chng ta li tp trung vo nhng
chi tit khc nhau. Mt s phn bt ngun t th trng chng khon,
phn khc li t th trng tn dng, cng c phn bt ngun t th trng
ngoi hi, thm ch l t th gii hng ha. i khi chng ch tc ng ln
mt quc gia duy nht, nhng cng c lc li nh hng n mt nhm
quc gia, ha hon lm mi m rng phm vi trn ton th gii. Tuy
nhin, tt c u mang mt khun mu chung nht: mt chu k ng dng
n k l i t lng tham n ni s hi.
Cc cuc khng hong ti chnh thng m u vi biu hin tng
chng nh rt v hi l ln sng tm l lc quan trong gii u t. Qua
thi gian, c thc y bi thi khinh sut trc ri ro ca cc ch
ngn hng, tm l lc quan ny s bin hnh thnh t tin thi qu, thm
ch c lc b y ln n mc cung di. t pht trin bng n s din
ra trong mt khong thi gian di hn s mong i ca bt k ai. Ri
mt c sc t ngt v ra mt v ph sn, hay mt v thua l ln cha
tng thy, mt scandal ti chnh dnh dng n gian ln hoc la o. D
s kin l g i na, n s khuy ng s thay i t ngt v su sc
trong tm l mi ngi. Ni hong lon bt u lan trn khp ni. Do cc
nh u t phi thanh l ti sn mnh ang nm gi trong bi cnh th
trng st gim, mc thua l s ngy cng gia tng, ngn hng phi thu
NHNG NG TRM TI CH NH
- 30 -
hp cc khon cho vay, v ngi gi tin s hi x i rt tin khi
ngn hng.
Nu tt c nhng tai ha xy ra trong sut cc giai on bi kch ni
trn ch n thun l chuyn cc nh u t v ch n ngu dt nn tin
mt tt mang th chng ai thm quan tm. Song vn trc trc mt
ngn hng ny li thng nh ng ni hoang mang v nhng vn c
th ny sinh cc ngn hng khc. V bi cc t chc ti chnh c mi
lin h rt cht ch vi nhau, li thng cho nhau vay cho nhng khon
tin kch s, d mi ch l th k XIX, nn nhng kh khn mt khu
vc ny d dng lan ra ton b h thng. Chnh xc l v tt c cc cn
khng hong u c kh nng ly lan trn din rng, e da lm xi mn
s c kt ca c h thng, do cc ngn hng Trung ng phi ra tay
can thip. Bn cnh nhim v duy tr s cn bng ca ch bn v vng,
cc ngn hng Trung ng cn gnh vc mt trng trch th hai l
ngn chn tnh trng hong lon ngn hng v cc cuc khng hong ti
chnh khc.
Cc ngn hng Trung ng nm trong tay nhng cng c cc mnh
c th i ph vi nhng cn khng hong kiu ny c th l c quyn
in tin v kh nng iu phi kho vng di do, tp trung vi s lng ln
ca mnh. Song d c tt c nhng th v kh quyn nng ni trn, th mc
tiu ti thng ca mt ngn hng Trung ng trong cn khng hong ti
chnh thc ra va gin d li va m h chnh l gy dng li nim tin
i vi cc ngn hng.
Nhng t suy thoi tng t khng phi l hin tng qu hy hu
trong lch s. Khi ti vit nhng dng ny vo thng Mi nm 2008, th
gii ang ng gia mt cn hong lon y nh vy cuc khng hong ti
t nht trong 75 nm va qua, tnh t nhng t x i rt tin khi
ngn hng thuc giai on 1931 1933 s c m t r nt trong my
chng cui ca cun sch ny. Cc th trng tn dng ang ng bng,
cc t chc ti chnh lo tch tr tin mt, chuyn cc ngn hng ph sn
hoc b thu tm xy ra hng tun, cc th trng chng khon chao o.
Khng g c th ti hin trng thi mong manh ca h thng ngn hng
hay uy lc ca mt cuc khng hong ti chnh r rng v sinh ng hn
Gi i t hi u
- 31 -
vic vit v chnh nhng vn ny t tm cn bo. Tn mt chng kin
thng c cc ngn hng Trung ng trn th gii v cc quan chc ngnh
ti chnh vt ln vi tnh hnh thc ti c th ht cch ny n cch khc
khi phc nim tin, dn ht sc lc tm huyt vo gii quyt kh khn,
ngy ngy phi ng u vi nhng thay i t ngt v bt ng trong
tm l th trng cng cng c thm bi hc rng khng c vin n
thn k hay cng thc gin n no c th gip chng ta i ph vi
nhng cn hong lon ti chnh. Trong n lc v v gii u t ang
hoang mang v xoa du cc th trng bt kham, thng c cc ngn hng
Trung ng c hp li hng chin u vi mt trong nhng th lc
mnh m v kh lng nht ca tm l hc m ng. Chnh k nng h
ph by khi lo li con thuyn kinh t trong cc cn bo qua nhng
vng nc cha ai tng i qua cui cng s gy dng hoc hy hoi hon
ton thanh danh ca h.
NHNG NG TRM TI CH NH
- 32 -
Phn I.
CN BO BT NG
THNG TM NM 1914

M u
- 33 -
1
M u
u`` l\ l )~ ' :,\J ,\J \J `\ \, ^`\, :~ '`
\J`,
:~: ` :~\J l` l\ ,` ^ z ,\J j \ /,/!
},\ vy\ y\,
V,\J ,~ )~ ^`\, :~ , (\,
Vo nm 1912, London ng trung tm ca mt mng li tn
dng quc t tinh vi v phc tp, c xy dng trn c s ch bn v
vng. H thng ny mang theo n s tng trng r rt ca thng
mi v ca ci trn ton cu. Giai on bn mi nm trc khng
phi chng kin mt cuc chin tranh ln hay mt cuc cch mng v i
no. Nhng tin b cng ngh ca khong thi gian gia th k XIX -
ng st, tu hi nc, v my in bo - lan ra khp th gii, m ra
nhng a ht rng ln cho cc hot ng tha thun v thng mi.
NHNG NG TRM TI CH NH
- 34 -
Thng mi quc t bng n khi dng vn t chu u c t do lun
chuyn khp ton cu, cung cp ngun ti chnh di do cho cc thng
cng n , cc n in cao su Malaya, n in bng Ai Cp, cc
nh my Nga, cc ng la m Canada, cc m vng v kim cng
Nam Phi, cc tri gia sc Argentina, tuyn ng st ni Berlin ti
Baghdad, v c hai knh o Suez v Panama. Mc d h thng ny vn
thng b rung chuyn bi nhng cuc khng hong ti chnh v hong
lon ngn hng, song cc thi k suy thoi trong lnh vc thng mi
thng ch tn ti trong mt thi gian ngn ngi v nn kinh t th gii
lun hi phc nhanh chng.
Hn tt thy mi th, thm ch cn vt trn c nim tin vo thng
mi t do, hay l tng v mt h thng thu thp v b my chnh ph
nh gn, ch bn v vng chnh l totem
5
kinh t ca thi i ny. Vng
l mu ca h thng ti chnh. l chic m neo ca hu ht cc ng
tin, n cung cp nn tng cho cc ngn hng, v trong nhng giai on
chin tranh hay hong lon, n ng vai tr nh mt phng tin d tr
an ton. i vi tng lp trung lu ang pht trin nhanh chng trn ton
th gii, nhng ch th ng gp mt phn rt ln vo qu tin gi, ch
bn v vng cn hn c mt h thng ti tnh nhm kim sot hot ng
pht hnh tin t. N gip cng c c tnh cn trng v cn kim, nhng
phm cht tt p ca thi i Victoria
6
, trong cc chnh sch cng. Theo
nhng t ng ca H. G. Wells th n cha mt s trung thc ngc
nghch cao qu. Trong gii ch ngn hng, d London hay New York,
Paris hay Berlin, n c tn th bng mt nim sng tn gn nh mang
mu sc tn gio, c coi nh mt mn qu ca thng , mt b chun
mc ng x vt khng gian v thi gian.
Vo nm 1909, nh bo ngi Anh Norman Angell, sau ny l bin tp
vin ti Paris cho n bn ting Php ca t Daily Mail, cho xut bn

5
Totem: vt t, vt th c coi nh biu tng ca mt nhm ngi (c th l mt gia nh,
mt b tc), c tc dng ph tr v bo v cho nhm ngi .
6
Thi i Victoria l cm t ch thi k ca N hong Victoria, ko di t thng Su nm 1837
n khi N hong qua i vo thng Mt nm 1901, mt thi k vi nhng tin b chnh tr,
qun s v cng nghip rc r ca nc Anh. Trong giai on ny, nc Anh c s pht
trin vt bc v tr thnh cng quc hng u trn th gii.
M u
- 35 -
mt cun tiu lun vi tiu o nh th gic ca chu u (Europes
Optical Illusion). Lun im trong tc phm khim tn ca ng l nhng
li ch kinh t thu c t chin tranh u rt ho huyn - l ngun gc
ca tiu cun sch - v mi lin kt thng mi v ti chnh gia cc
quc gia hin nay su rng n khng mt quc gia khn ngoan no li
mun tnh n chuyn gy chin. Tnh trng hn lon v kinh t, c bit
l s chia r tn dng quc t, ny sinh t mt cuc chin tranh gia cc
Th lc ln s gy tn hi cho tt c cc bn v k chin thng cng s phi
chu nhiu mt mt khng km g ngi chin bi. Ngay c trong trng
hp chin tranh bc pht chu u, th n cng s sm kt thc m thi.
Angell ng mt v tr rt thch hp vit v s tng thuc ton
cu. Sut cuc i mnh, ng sng nh mt k du mc. Sinh ra trong
mt gia nh trung lu x Lincolnshire, khi cn nh tui ng c gi
n hc ti mt trng trung hc Php ti St. Omer. Ln mi by, ng
tr thnh bin tp vin mt t bo ting Anh Geneva, theo hc mt
trng i hc y, sau , do bi quan v tng lai ca chu u, ng
nhp c vo M. D ch cao hn mt mt su v c vc ngi nh th, ng
vn lao mnh vo cuc sng ca mt ngi dn lao ng chn tay, lm vic
ct lc California trong sut by nm tri, th loi cng vic khc
nhau: trng nho, o knh ti tiu, ng du b, a th, v i vng, ri
cui cng v lm phng vin cho t St. Louis Globe-Democrat v t
San Francisco Chronicle. Quay v chu u vo nm 1898, ng chuyn n
sng Paris, ti y ng vo lm vic cho t Daily Mail.
Tiu lun ca Angell c xut bn thnh sch vo nm 1910 di tiu
o tng ln (The Great Illusion). L l cho rng s tn bo ca chin
tranh v bn cht thiu hiu qu v mt kinh t khin n khng th c
chp nhn nh mt cng c quyn lc ca nh nc gi trng ch nga
ca cng chng trong thi i vt cht . Tc phm ny nh c
n nhn nng nhit. n nm 1913, cun sch bn c hn mt triu
bn v c phin dch sang 22 th ting, bao gm ting Trung, ting
Nht, ting A Rp, v ting Ba T. Hn 40 t chc c thnh lp
truyn ti thng ip ca cun sch i khp ni. N c khng t nhn
vt tai to mt ln trch dn li, trong s c Hu tc Edward Grey, B
trng Ngoi giao Anh; B tc von Metternich; v Jean Jaurs, lnh t
NHNG NG TRM TI CH NH
- 36 -
ng X Hi Php. Ngi ta n rng ngay n Hong c Wilhem,
ngi ni ting v bn tnh hiu chin hn l v lng yu chung ho bnh,
cng tng by t s lu tm i vi hc thuyt ny.
Mn xut chng nht ca Angell phi k n Reginald Brett, T tc
nh ng Esher, mt nhn vt quyn qu c t tng t do, ng thi l
ngi bn ch thit ca Vua Edward VII. Mc d T tc Esher khng t
ln c tin c gi nhng trng trch ln trong chnh ph, song ng li
thch c gi nguyn chc ph soi kim tnh trng Lu i Windsor v
tip tc vn dng uy quyn mnh c gy nh hng t hu trng.
Quan trng hn c, ng l thnh vin sng lp y ban Phng v quc,
mt t chc phi chnh thc nhng c quyn lc cc ln c thnh lp sau
tht bi ca Chin tranh Boer
7
nhm tho lun v xut cc khuyn ngh
lin quan n chin lc qun s ca quc Anh.
Vo thng Hai nm 1912, y ban ny bt u theo di cc vn lin
quan n thng mi thi chin. Phn ln tu bin ca cc thng nhn
c thi c bo him ti hng Lloyds of London, v y ban mt
phen cht ing khi nghe v ch tch ca Lloyds chng thc rng trong
trng hp chin tranh n ra, nu cc tu b ca c b Hi qun hong
gia ph hy, th theo cc lut s ca hng, Lloyds c trch nhim danh d
cng nh ngha v hp php phi b p nhng tn tht ni trn. Nh
vy, gi s Anh v c c gy chin vi nhau, cc cng ty bo him ca
Anh s buc phi bi hon cho nhng chin hm ca Hong c b
nh m. Kh nng ny khin cho ring vic mu tnh mt cuc xung
t chu u tr nn v cng kh khn ri.
Chng trch ti sao trong cc bui thuyt ging v o tng ln ti
i hc Cambridge v i hc Sorbonne, T tc Esher khng ngn ngi
tuyn b rng cc nhn t kinh t mi r rng minh chng cho s
ng ngn ca chin tranh, v rng thm ha thng mi, tn hi v

7
Chin tranh Boer c hai thi k, ln th nht t 16/12/1880 n 23/3/1881. Chin tranh Boer
ln th hai l cuc chin chnh v c lch s nu n nhiu hn, t 11/10/1899 n
31/5/1902. Cuc chin xy ra gia quc Anh v hai nc c lp ti nam chu Phi : Orange
Free State v Cng ha Nam Phi (cn gi l Cng ha Transvaal). Sau hn 3 nm u tranh gay
go, hai nn cng ha ny phi u hng v chu khut phc quc Anh.
M u
- 37 -
mt ti chnh v nhng ni au m mi c nhn phi gnh chu do mt
cuc chin chu u s l qu to ln, n mc ngi ta thm ch cn
khng dm ngh ti chuyn gy chin. T tc Esher v ngi Angell
ng v nhng li ch xong xnh v chi ph t ca chin tranh. Song
qu tin tng vo l tr ca cc quc gia v b m hoc bi nhng thnh
tu kinh t phi thng ca thi i - giai on m sau ny c ngi
Php gi bng cm t y cht th La Belle poque, thi i hon m -
h nh gi sai hon ton kh nng bng pht mt cuc chin ko
theo s tham gia ca tt c cc cng quc chu u.
NHNG NG TRM TI CH NH
- 38 -
2
Ngi n ng k d
v c c
NM 1914
j ^y ^ \ l\ Jv (: ` 'y l~ :\ v,` ^` '` :` l~ \,
\v- u~,{V
TH BA, ngy 28 thng By, nm 1914, Montagu Norman, khi y l
mt trong nhng hi vin ca hng ngn hng thng nhn Anglo-M
Brown Shipley, ln London gii quyt cng chuyn trong ngy. ang
vo gia ma ngh l, v nh hu ht nhng ngi khc cng tng lp
mnh, ng dnh phn ln thi gian ca tun va qua v vng nng
Ngi n ng k d v c c
- 39 -
thn chi. ng ang trong qu trnh gii th t cch hi vin ca mnh, do
buc phi c mt thnh ph trong thi gian ngn. Cng trong bui
chiu ngy hm , c tin rng o tuyn chin vi Serbia v bt u
tn cng Belgrade. D hay tin, song Norman, cm thy trong ngi rt
khng khe do p lc t nhng cuc thng thuyt nhc nhn, quyt
nh quay tr li nng thn.
C ng ln a phn nhng ngi dn Anh khc u khng tng tng
ni ch trong vi ngy ti, c t nc s phi i mt vi cuc khng
hong ngn hng ti t nht trong lch s; rng h thng ti chnh quc t
mang li s thnh vng phn vinh nhng y cho th gii s v
hon ton; v rng, ch trong vng cha y mt tun l, gn nh ton b
chu u, trong c nc Anh, s chm trong mu la chin tranh.
Thc ra, cng nh nhng ngi ng bo ca mnh, Norman khng
tm lm n cuc khng hong nung nu trong lng chu u sut
thng va qua. Ngy 28 thng Su, hong t o Franz Ferdinand, ngi
tha k ngai vng ca quc o, v v l Sophie b mt nhm cc
phn t qu khch ngi Serbia m st bng bom ti Sarajevo. C v nh
y ch l mt chng m mu na trong lch s vn khng m ca
khu vc Balkan. V vic ny cui cng cng chim lnh trang nht trn cc
t bo Anh khi o ra ti hu th gi ti Serbia vo ngy 24 thng By,
buc ti chnh ph nc ny ng lo vi cc phn t m st v e do s
gy chin. Nhng ngay c n nc , th hu ht mi ngi vn v t
tn hng tip nhng ngy ngh thnh thi ca mnh. Ngi ta cng kh
lng lo lng thi qu v mt cuc khng hong Trung u cho c, khi
chnh Th tng H. H. Asquish cng t ra ht sc ung dung v mt hai i
dnh my ngy cui tun v tn Berkshire chi golf cho th thi u c;
cn Ngoi trng, Ngi Edward Grey, theo l thng, v ngh h ti cn
nh g Hampshire i cu c hi.
l mt trong nhng ma h p nht nc Anh, bu tri trong
xanh khng mt gn my sut nhiu ngy lin tip, nhit m p va
phi. Trc Norman cng c mt chuyn i ngh ko di hai thng
M, nh mi nm, ng dnh hu ht thi gian New York v Maine. ng
mi quay li Anh vo hi cui thng Su, ri li tn hng thm mt thng
NHNG NG TRM TI CH NH
- 40 -
By thnh thi London, hi lng vi thi tit hin ho, t tp cng cc
bn b c Eton, v tiu khin bng cch ti sn Lords xem cricket, nim
am m ca c gia nh. Cui cng ng cng tho thun xong vi cc cng
s ca mnh v vn rt vn v i theo con ng ring. l mt quyt
nh au n. ng ngoi ca ng tng l hi vin cao cp ti Brown
Shipley, mt chi nhnh ca hng u t M Brown Brothers, trong sut
hn 35 nm tri. Bn thn Norman cng lm vic y t nm 1894.
Nhng th trng suy km cng nhng xung t ny sinh vi cc thnh
vin khc ca hng khin ng khng cn s la chn no khc ngoi vic
ct t nhng mi quan h ny.
Norman quay v Gloucestershire vo bui sng th T, ngy 29 thng
By, th nhn c mt bc in khn gi ng quay v London gp. ng
bt chuyn xe la cng ngy, lc n ni th tri ti mt, qu mun
tham d cuc hp in r ca triu nh Ban Gim c Ngn hng
Trung ng Anh quc. Norman l thnh vin ca cu lc b c nht v
nh ny t nm 1905.
D bn mi ba tui, Norman vn cha lp gia nh v sng mt
mnh trong cn nh hai tng rng ln sang trng, Thorpe Lodge, to lc
ngay cnh cng vin Holland, pha ty London. Ngi nh ny cng by gia
nhn l hai mn ti sn xa x nht ca Norman. Khi ng mua li cn nh
ny vo nm 1905, n l mt ngi nh rch nt th thm; trong by nm
tip , ng cng hin ht tm sc ca mnh ci to hon ton cng
trnh ny. ng t tay thit k phn ln ni tht cn nh, bao gm c c
k t trong . B nh hng su sc bi nhng l tng ca William
Morris
8
v tro lu th cng m ngh thi by gi, ng thu nhng th
th cng ti kho bc nht v t mua nhng vt liu t tin nht, thm
ch thnh thong trn ng t thnh ph tr v nh, ng cn tt qua
xng mc ch o th thuyn lm vic.

8
William Morris (1834 - 1896): nh thit k, ngh s, nh vn, nh x hi hc ni ting ngi
Anh. ng l mt thnh vin ca Hi phn Raphael (Hi ny c thnh lp nm 1848, bao gm
cc ha s, nh vn, nh th v nh ph bnh Anh; mc tiu ca hi l ci cch ngh thut theo
hng i ngc li vi cch tip cn m h coi l qu my mc ca nhng ngi ng h Raphael)
v l ngi c nhiu ng gp quan trng cho tro lu th cng m ngh ti Anh, tro lu ny
qung b v cao phong cch trang tr gin d v c in.
Ngi n ng k d v c c
- 41 -
Phi ni l, th hiu ca Norman trong chuyn trang hong nh ca kh
c tnh, thm ch c phn k quc. Ngi nh c p bng nhng loi g l
lng nhp t chu Phi v chu M, khin c to nh mang mt bu khng
kh kh hnh v u m ta nh tu vin ca mt nh triu ph. Trong nh c
rt t chi tit trang tr: vm ca dn vo nh c p gch lp lnh, trng
nh khm x c song thc ra ch l mt loi silicone cng nghip; hai tm
thm thu ln ca Nht thu hnh nhng con cng treo trn tng; v mt
chic l si khng l xy theo kiu Italia hi th k XVII. l chn n
nu ca ng, trnh xa khi th gii x b. mt bn chi nh, ng cho
xy mt phng nhc vm nhn, ti y ng hay t chc cc bui ho nhc
nho nh: cc nhm t tu chi nhc thnh phng ca Brahms hoc
Schubert, i khi ch c mt mnh Norman l khn gi. V di tng trt,
ng ci to mnh t nh thnh mt khu vn xinh xn rp bng cy n
qu, pha trn l mt bao ln ni ng dng ba vo ma h.
Mc d cng c cht ti sn tha k, song ngoi cn nh k trn,
Norman sng kh gin d. ng giao ht bt ng sn m cha mnh
li Much Hadham, vng Hertfordshire, cho em trai, ng ny kt hn
v c mt gia nh nh. V phn mnh, ng t hi lng vi cn nh g nh
nm trong khun vin in trang ny.
B NGOI CNG nh cch n vn ca Norman khng h c nt g
ging vi mt vin chc ngn hng. Vc ngi cao dong dng, vng trn
rng v chm ru nhn ng bc, ng c bn tay thon di ca mt ngh
s hoc mt nhc cng. Trng ng ging mt nh qu tc bc ra t nhng
bc ha ca Velzquez
9
hay mt triu thn vo thi vua Charles nh
hn. Din mo th vy, song dng di th gia nh Norman th khng ch
vo u c: c cha v m ng u xut thn t hai gia tc ngn hng
quyn th v danh ting nht nc Anh.
Sinh nm 1871, ngay t thu u th, dng nh cu b Montagu
Norman cha bao gi tht s thch nghi c vi cuc sng. T lc sinh ra
cu m dt m do v kh s v nhng cn au na u. B m tnh

9
Diego Rodrguez de Silva y Velzquez (1599 1660) l ha s ngi Ty Ban Nha, ng l ha s
ng u ti triu nh ca Vua Felipe IV. ng l ha s theo trng phi ch ngha c nhn ca giai
on Baroque ng i, cng l mt ha s v tranh chn dung quan trng.
NHNG NG TRM TI CH NH
- 42 -
tnh nhy cm v hay lo xa ca cu (bn thn b cng mc bnh trm cm
v o tng kh nng) ra sc bao bc con trai. Ging nh ng ni v b,
cu vo trng Eton hc. Nhng khng ging nh ng ni, b, ch rut, v
sau ny l em trai, nhng ngi u ln lt tr thnh i trng i
cricket XI, Montagu khng bc l c t cht g ni tri trong mi trng
ganh ua v th thao, v khng th ho nhp vi mi ngi - cu c n,
tch bit v lun lun u su. Nm 1889, cu vo hc ti Kings College
Cambridge, song vn khng thot khi cm gic bun chn v lc lng,
cu ri trng ch sau mt nm.
Ngay c khi tr thnh mt chng thanh nin, Montagu dng nh
vn gp khng t kh khn trn con ng tm kim chnh mnh. ng
dnh ra vi nm lang thang khp chu u, sng Dresden mt nm, ti
y ng hc ting c v nghin cu trit hc suy nghim, v sng Thy
S mt nm. n nm 1892, ng tr li Anh vo lm vic ngn hng ni
gia nh mnh gp c phn, Ngn hng Martins, cha v ch rut ca ng
u l hi vin y. ng gi chn giao dch vin tp s ti chi nhnh Ph
Lombard. Do khng my tha thit vi nhng nghip v nhm chn ca
ngnh kinh doanh ngn hng thng mi, n nm 1894, ng quyt nh
chuyn sang ngn hng ca ng ngoi, Brown Shipley. Hot ng chnh
ca ngn hng ny l cung cp ngun ti chnh cho cc giao dch thng
mi gia M v Anh, ch t cng vic ny cng cho ng c hi ri khi
London v ng c hn hai nm lm vic ti cc vn phng ca Brown
Brothers thnh ph New York. ng tm thy cuc sng mi M, min
t c t s rng buc, gii hn hn, t do hn v khng th cu nh ci
th gii hp hi ca ngnh ngn hng London. Thm ch ng cn tnh
chuyn hn li M.
Song thay vo , ng li tm thy s gii thot trong chin tranh. Vo
thng Mi nm 1899, Chin tranh Boer n ra. Norman tham gia lc
lng dn qun t nm 1894, t c mi ma h ng li gp mt trong
cc kho o to qun s ko di chng vi tun l. n lc y ng ln
n chc i t v lp tc xung phong xin c ra chin tuyn. Norman
chng phi l ngi qu i tn sng quc. Thc ra, ng c v b kch
ng bi tng lng mn mun kim tm nhng cuc phiu lu v khao
kht mun vt thot trng thi sinh tn trn tc hin ti hn.
Ngi n ng k d v c c
- 43 -
Khi ng n Nam Phi vo thng Ba nm 1900, qun i Anh gm
150.000 qun ng ti y ang b cun vo mt cuc chin tranh du kch
khc lit vi qun ni dy ngi Boer gm khong 20.000 ngi. ng
c giao nhim v ch huy mt n v chng qun ni dy, nhim v ca
n v ny l tiu dit cc nhm bit kch ngi Boer. Trn chin a,
Norman dng nh lt xc thnh mt con ngi khc hon ton. D phi
sng trong nhng iu kin ngt ngho, n ung kham kh, kh hu nng
bc gh ngi v thiu ng trin min, ng vn thch th c nm tri
him nguy v tm thy cho mnh mt s t tin hon ton mi m. Gi
y, con cm thy mnh tr thnh mt ngi khc..., ng vit nhng
dng ny gi cho cha m. Ngi ta nhn v pha trc v cm thy tiu
tan ht nhu kh khi ngh n ngy phi tr v vi cuc sng vn minh.
Cui cng ng c trao thng hun chng D.S.O - hun chng
cng trng xut sc, phn thng cao qu th nh dnh cho mt qun
nhn v lng qu cm vt bc. vn l mt trong nhng thnh tu
khin ng t ho nht - trong sut nhiu nm tri, ngay c khi ln n
hng vua bit mt, cha bit tn trn th gii, vn l danh hiu duy
nht ng i c gn vo tn mnh trong n bn xut bn ti Anh ca
cun sch Ai l ai. Song iu kin sng khc nghit gy tn hi khng
nh i vi th trng yu ui ca ng, v n thng Mi nm 1901, ng
mc chng vim d dy nng v c cho gii ng.
Tr li vi cuc sng thng nht, ng dnh trn hai nm sau
khi phc li sc khe, trong c my thng tnh dng ti bit th ca
ch rut ti Hyres dc b bin Riviera, v t em lng say m vng
t Cte dAzur th mng. Phi n tn nm 1905, ng mi c th tr li
lm vic ton thi gian ti Brown Shipley, trong vng su nm k tip, ng
l mt trong bn hi vin ch cht ca hng - l qung thi gian c
bit mt mi i vi ng, lun lun chn nn v nhng bt ng khng bao
gi dt vi cc ng nghip v chin lc kinh doanh.
Nhng chnh i t mi l nhn t c nh hng nng n nht ti
Norman. Vo nm 1906, cuc nh hn tht bi y ng vo cn suy
nhc thn kinh u tin. Sau , ng xut hin cc du hiu kinh in
ca chng ri lon lng cc: nhng giai on hng phn ni tip bng
NHNG NG TRM TI CH NH
- 44 -
trng thi bi quan trm ut nng n. Thng ngy Norman vn l mt
ngi bn hu ha nh bc nht, song ti khi b dy v bi nhng cm xc
u m, m thng tnh trng ny ko di hng tun l, ng tr nn v cng
cu knh bn gt, lun m mnh trong u lo bun gin v sn sng trt
ln u tt c mi ngi xung quanh. Sau nm 1909, cc t hng phn -
trm cm ny cng bin chng ti t hn cho n thng Chn nm 1911,
ng qu ng. c cc bc s khuyn nn ngh ngi hon ton, trong ba
nm tip ng ch lm vic cm chng, v dn dn lui vo sng n dt.
ng i du lch ti ngy, dng nh ang c gng kim tm iu g . ng
dnh hn ba thng i xuyn Ai Cp v Sudan t thng Mi Hai nm 1911,
mt nm sau, ng li ln ng sang Ty n v Nam M.
Ti Panama, mt gim c ngn hng ng quen gi ng nn n
khm ch bc s tm thn ngi Thy S Carl Jung. Norman lp tc quay
v chu u v sp xp mt cuc hn Zurich. Vo thng T nm 1913, sau
khi mt vi ngy thc hin nhiu xt nghim khc nhau, bao gm xt
nghim mu v dch ty, v bc s tm thn tr tui mi ni danh thng
bo vi Norman rng ng ang mc chng lit ton th tun tin (general
paralysis of the insane - GPI), thi y ngi ta dng thut ng ny m
t nhng bin chng v thn kinh xut hin giai on tin trin th ba
ca bnh giang mai, v rng ng s cht ch trong vi thng na. Mc d
mt vi triu chng ca GPI tng i ging chng ri lon lng cc -
chuyn bin t ngt t trng thi hng phn sang trng thi u ut hoang
mang v ngc li, v nhng tng sng to bt pht ni tip bng
mun t t, hay o tng v s xut chng ca bn thn - song y thc
cht l mt chn on sai lm cht ngi.
Qu bng hong, Norman n tham vn kin ca mt bc s ngi
Thy S khc, Roger Vittoz, mt chuyn gia v cc chng suy nhc thn
kinh. ng nn li Thy S ba thng na tham gia qu trnh tr liu ca
bc s Vittoz. Vittoz pht trin mt phng php gip gim nh cng
thng thn kinh, vi cc k thut tng t nh nhng k thut c s
dng trong thin nh. Cc bnh nhn ca ng c hng dn cch t
trn an bn thn bng cch tp trung tr c vo mt lot cc hnh th phc
tp, hoc i khi ch l hng suy ngh vo mt t no . Sau ny Vittoz
tr nn rt ni ting trong mt s hi nhm x hi London, trong s
Ngi n ng k d v c c
- 45 -
nhng bnh nhn ca ng c c qu b Ottoline Morrell, Mulian Huxley v
T. S. Elliot.
Vi ring bn thn Norman, l im khi u ca mt chui di
nhng tri nghim v nhng tn ngng thn b v hot ng tm linh s
i theo sut cuc i ng. C lc ng l mt tn tp s ca thuyt
thn tr
10
. n nhng nm 1920, ng li ng theo t tng ca mile
Cou, nh tm l hc ngi Php, ng ny chuyn thuyt ging v nhng
quyn nng ca s t hon thin bn thn thng qua qu trnh t k m
th c thc. y l mt kiu tro lu t duy tch cc kiu mi rt c a
chung thi by gi. Thm ch Norman cn theo i c thuyt thng linh
11
.
Rt cuc ng ngh ra th tng l i, n c c ln ng dm qu
quyt vi mt ng nghip rng mnh c th i xuyn tng. Bi chng
ngy thng ng vn c ci th c tn hng cm gic khoi tr khi bn
ct ngi khc bng nhng suy ngh d thng ca mnh, nn mi ngi
kh m on bit c ng ang ni tht hay a.
C l khng c g ng ngc nhin khi Norman ni ting l ngi lp
d v k quc. Nhng ngi quen ca ng thnh ph xem ng nh mt
ngi n ng k d v c c, ti ti li giam mnh trong cn nh sang
trng, m chm trong m nhc ca Brahms, mt ngi thch trch dn
nhng cu ni ca v hin nhn Trung Hoa Lo T. V r rng ng cng
chng thm gng sc ha nhp vo th gii ca nhng hi nhm
thnh ph London na. Mi quan tm ca ng ch yu xoay quanh cc
vn m hc v trit hc, nn d rt tin tng mt s vin chc ngnh

10
Thuyt thn tr (Theosophy) l tng hp nhng gio l ca hi Theosophia, ra i nm 1875
vi hai sng lp vin l Helena Petrovna Blavatsky v Henry Steel Olscott. V khoa hc, cc
nghin cu ca hi Theosophia nhm tm ra nhng nguyn l tim n trong t nhin v gii
p tt c nhng thc mc ca con ngi v t nhin. V tn gio, gio l ca hi ch ra rng
mi tn gio u l s biu l mt phn ca chn l duy nht, do vy khng c vn ng sai
v chia r.
11
Thuyt thng linh, hay duy linh (spiritualism), l tn ngng n thn, trong cng khng
nh s tn ti ca Cha tri. im c bit ca thuyt ny l n cho rng c th giao tip vi
hn ma ngi cht thng qua cc ng ng b ct, qua ngi sng bit c nhng b mt
v cuc sng sau khi cht. Thuyt ny khi pht M v pht trin thnh vng trong giai on
t thp nin 1840 n thp nin 1920, c bit l ti cc quc gia ni ting Anh.
NHNG NG TRM TI CH NH
- 46 -
ngn hng trong nhm bn hu thn thit nht ca mnh, ng vn a
c dnh thi gian giao lu vi nhng con ngi c t tng phng
khong thuc gii ngh s v nh thit k hn.
N TH NM, ngy 30 thng By, v vic ban u c v ch l mt
rc ri khu vc Balkan xa xi gia mt bn l mt ch ang li tn v
bn kia l mt trong nhng quc gia b nh nm di quyn tr v ca n
r rng dn leo thang, bin thnh mt cuc chin tranh trn phm vi
chu lc. p tr cuc tn cng ca o ln Serbia, Nga ra lnh tng
ng vin trn ton quc. Ngay t nhng ngy mi manh nha, cuc khng
hong chnh tr quc t ko theo cuc khng hong ti chnh. Cc sn
chng khon Berlin, Vienna, Budapest, Brussels v St. Petersburg phi
tm ngng giao dch. Vic ng ca hng lot cc sn chng khon chu
u ngoi tr sn chng khon Paris, khin cho ln sng bn tho c
phiu tp trung ht vo London.
Th su, ngy 31 thng By, Norman n vn phng ca mnh ti thnh
ph, nm pha bc Ngn hng Trung ng Anh quc, ng nhn thy
ton th cng ng ti chnh u ng lng nht tr phn i vic nc
Anh c bt c mt hnh ng no dnh lu n cuc xung t ti chu u.
B trng Ti chnh Anh David Lloyd George v sau thut li chuyn
Walter Cunliffe, thng c Ngn hng Trung ng Anh quc, mt ngi
vn kim li v him khi bc l cm xc thi qu, cng phi tha thit cu
xin vi i mt m l: Xin hy gi t nc trnh xa khi cuc chin
ny. Chng ta s chu tn hi th thm nu b li vo cuc.
London l th ti chnh ca c th gii, v s sng cn ca thnh
ph ph thuc ch yu vo ngun ti chnh nc ngoi hn l t hot
ng cung cp ngun vn cho cc ngnh cng nghip ni a. Cc ngn
hng thng nhn hu ht u ng tr s nhng ta nh quy qun
xung quanh Ngn hng Trung ng Anh quc, nhng ci tn l tinh hoa
ca gii ti chnh Rothschilds, Barings, Morgan Grenfell, Lazards,
Hambros, Schroders, Kleinworts, v Brown Shipley mang li bu khng
kh thn thnh cho thnh ph London; h nm trong tay trng trch gim
st gung my vay n quc t ln nht m lch s th gii tng c
chng kin. Hng nm mt t -la tri phiu nc ngoi c pht hnh
Ngi n ng k d v c c
- 47 -
thng qua cc ngn hng London. Ring trong nm va qua, hng
Barings v Ngn hng Hng Kng Thng Hi phi hp cung cp
mt khon vay tr gi 125 triu -la cho Trung Quc; Hambros a
khon vay cho Vng quc an Mch ra th trng, Rothschilds cam kt
bao tiu s tri phiu tr gi 50 triu -la ca Brazil v ang trong giai
on m phn cung cp mt khon n na; cn c cc t pht hnh
tri phiu khc cho Rumania v cc thnh ph Stockholm, Montreal, v
Vancouver. Vo thng T, Schroders thm ch cn ng ra pht hnh 80
triu -la tri phiu cho chnh ph quc o, t nc s sm tr
thnh lc lng i ch vi nc Anh trong chin tranh. Tt c nhng
hot ng vay n ni trn v nhng mn li nhun i km vi n s tiu
ma ht mt khi chin tranh n ra.
Vic ng ca cc sn giao dch chng khon trn khp chu u, v
nguy c hot ng vn chuyn vng s b cm, ko theo s v ca ton
b ch bn v vng, t ra mt mi him ha st sn. Trong hon cnh
hin ti, cc nc chu u kh lng, nu nh khng mun ni l khng
th, chuyn tin ra nc ngoi thanh ton cc khon n thng mi
ca mnh. Cc ngn hng thng nhn ng ra bo lnh cho tt c
nhng giy t ni trn u ng trc b vc ph sn.
Ch cc ngn hng khng phi l nhng ngi duy nht hong s trc
nhng him ha ang rnh rp trt t ti chnh th gii xut pht t nguy
c chin tranh n ra. Ngay c B trng B ngoi giao, Hu tc Edward
Grey, ngi t cc c s nghip ca mnh vo tha thun m h
vi nc Php v cng l nhn vt st sng nht vi chuyn nh m,
cng phi cnh bo i s Php rng cuc xung t sp ti s y nn ti
chnh ca ton chu u vo cnh hn lon, rng nc Anh ang phi i
mt vi mt cuc khng hong ti chnh v kinh t cha h c tin l trc
, v rng trng thi trung lp ca nc Anh l phng cch duy nht
gip ngn chn s sp hon ton ca tn dng chu u.
Vo hi mi gi sng th Su, mt t thng bo c dn ln ca
ra vo sn giao dch chng khon, trong tuyn b sn s b ng ca
cho n khi c thng bo mi, ln u tin k t ngy thnh lp vo
nm 1773.
NHNG NG TRM TI CH NH
- 48 -
Cc ngn hng trong khp thnh ph bt u t chi chi tr ng
sovereign vng
12
cho cc khch hng. Chng my chc dng ngi di
dng dc ni nhau ng ch bn ngoi Ngn hng Trung ng Anh
Quc, ngn hng duy nht vn c ngha v hp php phi i cc t bc
nm bng thnh cc ng vng. Khng c tnh trng hong lon, m ch
l mt bu khng kh quan ngi su sc. Khi m ng, trong c
nhiu ph n ng nn nng m nhng t giy bc mnh c, c
a vo sn trong ca Ngn hng, th mt nhm cn ng hn nhiu
gm ton nhng k ngoi cuc hiu k cng t tp trn nhng bc thm
ca ta nh Royal Exchange nm pha i din. T Time a tin rng
mc d phi c ti hng trm ngi, rt nhiu ngi trong s l
ngi nc ngoi, ng xp hng trong sut ngy hm , song
khng h c mt du hiu nh no ca tnh trng mt trt t. Hin thc
ny tri ngc hon ton vi cc bo co v s hong lon n t nhng
thnh ph khc chu u v c l ch c th c l gii bi mt nguyn
nhn duy nht, theo nh s qu quyt ngo mn ca t Time, l bn
tnh lnh lng v pht i truyn thng ca dn Anh. n ngy k tip,
m ng t tp bn ngoi Ngn hng Trung ng thm ch cn ln hn
na, song vn khng thy xut hin tm l hong s thc s. Du vy,
phng bt trc, vn c cc nhn vin bo v ngn hng, trong trang
phc o ui tm mu hng cam ni bt, o chn , v m chp cao,
ng vai tr nh lc lng cnh st c bit, v c quyn bt gi ngi
nu cn thit.
Trn ng ph c th cha xy ra tnh trng bo lon, song ni s hi
trn qua phng hi ng qun tr tt c cc ngn hng thng mi
ln. Trong sut su thng va qua, h tham gia mt cuc tranh lun
gay gt vi Ngn hng Trung ng Anh quc bn v kh nng p ng
nhu cu ca kho d tr vng mi ngn hng cng nh chnh Ngn
hng Trung ng trong trng hp mt cuc khng hong nh th ny
bng pht. Vo thng Hai, mt bin bn nhc nh c chuyn ln hi

12
ng sovereign vng l ng tin vng ca Anh c pht hnh ln u vo nm 1489 v n nay
vn cn c sn xut. Mt ng sovereign vng c gi tr danh ngha tng ng mt bng, song
trn ng tin c bit ny khng h c du hiu g biu hin gi tr ca n.
Ngi n ng k d v c c
- 49 -
ng cc ch ngn hng cnh bo rng trong trng hp chin tranh
bng n, cc quc gia ngoi bang s c c mt th quyn lc ng s, v
s khng ngn ngi s dng n mt cch tn nhn, l kh nng gy ra
nhng ri lon trn lnh vc ti chnh bng cc i c rt vng. Gi
y, ng trc vin cnh nhiu khu vc ln ca thnh ph London c th
b tn ph, cc ngn hng thng mi ri vo trng thi hong lon v ua
nhau rt vng khi ti khon ca mnh ti Ngn hng Trung ng Anh
quc. T mc 140 triu -la vo th T, ngy 29 thng By, kho d tr
vng thi ca Ngn hng ny gim xung cn cha n 50 triu -la
vo th By, ngy 01 thng Tm. Ngn hng Trung ng Anh quc, trong
mt ng thi nhm thu ht thm tin gi v hm li st gim ca kho
d tr vng, tuyn b tng li sut ln mt mc k lc cha tng c
trc l 10%.
Trong khi , trn phm vi chu lc, cuc khng hong tip tc leo
thang khng g ngn cn ni. Nc c tr a hnh ng tng ng vin
qun s ca Nga bng mt lnh tng ng vin ca chnh mnh vo th
Su, ngy 31 thng By, v pht i mt ti hu th trong yu cu Php
phi tuyn b quan im trung lp v chuyn giao hai thnh tr l Toul v
Verdun bo chng cho thi hu ho ca mnh. Ngy tip theo, c
tuyn chin vi Nga, v Php cng t pht lnh tng ng vin trn ton
quc. n Ch Nht, tnh hnh ng ng, rng ch trong vi gi na,
nc Php, nhm gi cam kt lin minh vi Nga, cng s tuyn chin vi
c. Cui tun , Norman nh in cho cc cng s ca mnh ti Brown
Brothers New York thng bo, Tin ca chu u ang rt u m.
Ch sau my ngy cui tun, tm trng ca ton th nc Anh xoay
chuyn mt trm tm mi trc cuc chin tranh va bng n. Khi
ang l Ngy Ngn hng ng ca ca thng Tm, hng ngn con
ngi hng hc kh th ri khi nh, b nh nng rc r ko ra ng, h
h nhau v trung tm London trn con ng t qung trng
Trafalgar dc theo Whitehall ti in Buckingham, m ng ln ng
ca tt c t v xe but, hng hi h reo v cng ht vang nhng bi ca
anh hng - La Marseillaise cng nh God save the King - v ku gi
hnh ng.
NHNG NG TRM TI CH NH
- 50 -
Th Hai, theo l thng thnh ph s vng tanh trong Ngy hi Ngn
hng thng Tm. Song thay vo , Norman li cng 150 vin chc ngnh
ngn hng khc t hp ti Ngn hng Trung ng Anh quc. l mt
cuc hp mt y bo tp. Nh Lloyd George, B trng Ti chnh Anh,
sau ny nhn xt, Cc nh t bn ti chnh trong cn bn lon phc
ha nn mt hnh nh khng ly g lm anh hng lm. Rt nhiu ngi c
mt hm khng bit h mt ht nhng g mnh c hay cha. Nhng
ting la r ln m m v mt ch ngn hng thm ch cn gi nm m
d d v pha thng c ngn hng Trung ng. Cuc hp i n quyt
nh xut vi B trng Ti chnh cho ko di Ngy hi Ngn hng
thng Tm thm ba ngy na c thm thi gian ch tnh trng hong
lon lng du bt. B Ti chnh cng a ra tuyn b rng cc tt c cc
khon n thng mi s t ng c gia hn thm mt thng na trong
khi Ngn hng Trung ng Anh quc quyt nh u l gii php tt nht
nhm gii cu cc ngn hng thng nhn ang ng trc him ha mt
kh nng tr n hay thm ch l ph sn
13
.
Trong nhng ngy u, mi quan tm trc mt ca Norman ch n
gin l m bo Brown Shipley s tn ti c. Nu khng, ng s khng
cn hy vng rt vn ra. Sut my ngy cui tun, hng trm khch hng
M ca hng ny vn cn mc kt chu u xm ng xm cc vn
phng Pall Mall, c gng chuyn cc th tn dng thnh tin mt. Song
n khi tnh hnh bt ri ren, c mt vn tr nn sng t, l hu
ht cc hot ng kinh doanh ca hng u tp trung M, t nc hin
vn cn phn ph trong trng thi trung lp, nh vy hng ny s tng
i c bnh yn v s. Tuy nhin, vi t cch l mt thnh vin ca Ban
qun tr Ngn hng Trung ng Anh quc, Norman t nhn thy mnh
phi dnh phn ln thi gian gii quyt cc s v ca Ngn hng, c bit
l c gng tm ng thot khi m cung ca nhng khon n cha c
chi tr.
K l thay, nhng p lc nng n ca khong thi gian ny, cng thm
khi lng cng vic khng l khin cho ng chng cn my thi gian suy

13
Cui cng chnh ph nhn gnh ht phn ri ro pht sinh t cc khon n thng mi ny
cho n khi chin tranh kt thc.
Ngi n ng k d v c c
- 51 -
ngh dng nh li lm du bt nhng ri lon thn kinh ca ng. Nh
ng vit trong th gi n mt ngi bn M, Ti vi u vo cng
vic t sng sm n m khuya, v khng thy bun b hay bc dc cht
no, thm ch ti cha bao gi c cm gic phn chn hn trong vi nm
tr li y. Theo mt cch d thng nhng rt tht, r rng cuc chin
tranh s c tc ng tt i vi ng.



Hjalmar Schacht