S TUYT CHNG CA CON NGI KINH T

S TUYT CHNG CA CON NGI KINH T

Chng ti lun mong mun nhn c nhng kin ng gp ca qu v c gi sch ngy cng hon thin hn.

Gp v sch, lin h v bn tho v bn dch: publication@alphabooks.vn Lin h v dch v bn quyn: copyright@alphabooks.vn

THE MIND OF THE MARKET Copyright 2008 by Michael Shermer. All rights reserved. S TUYT CHNG CA CON NGI KINH T Bn quyn ting Vit 2010 Cng ty Sch Alpha Khng phn no trong xut bn phm ny c php sao chp hay pht hnh di bt k hnh thc hoc phng tin no m khng c s cho php trc bng vn bn ca Cng ty Sch Alpha. Ba: Nguyn c V Bin tp vin Alpha Books: o Qu Anh

MICHAEL SHERMER

S TUY T CH NG C A C ON NG I KINH T
Khng Duy dch

NH XUT BN THI I
3

S TUYT CHNG CA CON NGI KINH T

n nhm quy qun bn nhau si m trong ma ng gi rt; nhng khi nhng chic gai trn ngi chng m vo nhau, chng buc phi tn ra... Sau nhiu ln st li ri tn ra, chng buc phi tn ra... Tng t, nhu cu hnh thnh x hi cng a con ngi n gn nhau hn nhng ri bn tnh gai gc v kh a li y h ra xa nhau. Cui cng con ngi cng hiu cn gi mt khong cch va phi mi mong giao tip c vi nhau, khong cch cng chnh l chun mc ca php lch s v hnh x. ARTHUR SCHOPENHAUER, T ng ph m v c n b , II, 31, 1851

Mc lc

L i Nh xu t b n
Ch ngha Duy vt bin chng, trit hc ca Ch ngha Mc Lnin ch ra rng: Ch ngha T bn l hnh thi kinh t - x hi xut hin sau ch phong kin, trong cc t liu sn xut do giai cp t sn chim hu v dng lm phng tin bc lt lm thu ca ngi lao ng. i chin th gii Th nht v i chin th gii Th hai do Ch ngha T bn gy ra xm chim thuc a, tranh ginh th trng khng ngoi mc ch bc lt c nhiu hn. S tn khc ca hai cuc i chin l khng th chi ci, khin nhn loi ngy cng cnh gic vi Ch ngha t bn. Do vy, nhiu nh kinh t hc t bn vit nhiu lun thuyt bin minh cho Ch ngha T bn v cho rng bn cht ca Ch ngha T bn thay i. Cun S tuyt chng ca con ngi kinh t ca Michael Shermer l cun sch c bn rt chy trn th gii ngay t khi mi xut bn. Tc gi, vi nhng v d c chn lc, dn dt ngi c t lng trc n (phi giai cp), ti s tuyt chng ca con ngi kinh t t mc ch kinh t ln trn ht, cui cng l s t do la chn (c o c?!) trong nhu cu i
5

S TUYT CHNG CA CON NGI KINH T

sng ca c nhn, chnh l li c sy khn kho v nng nhit cho th trng t do thun ty hay c th hn l li bin minh Ch ngha T bn khc trc v s l tng lai ca nhn loi. Trc thi bui hi nhp kinh t ton cu, nc ta kin nh xy dng mt nn kinh t th trng nh hng x hi ch ngha, y chnh l mt cun sch cn c ho nhp m khng ha tan. Cui cng, xin c trch mt cu trong Ngh quyt ca B Chnh tr CSVN v cng tc l lun trong giai on hin nay (S 01/NQ-TN 21/3/92): i vi cc hc thuyt khc ngoi Ch ngha Mc Lnin, v x hi, cn c nghin cu trn quan im khch quan, bin chng. Trn trng gii thiu cng bn c.

NH XUT BN THI I

Mc lc

MC LC
Li gii thiu ....................... Error! Bookmark not defined. Dn nhp: Kinh t hc cho mi ngi.................................9

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9.

Bc nhy vt ......................................................29 Trc gic kinh t trong ta ........................................49 Ch ngha t bn nhn t di ln .......................65 Gu trc, sn phm v con ngi .........................96 Hc cch chm nom ng tin ............................128 S tuyt chng ca Con ngi kinh t ................173 Gi tr ca o c ..............................................205 V sao tin khng mua c hnh phc?............242 Lng tin v minh xc tin cy ...........................286 Khoa hc v nhng quy tc tt ........................322
7

10.

S TUYT CHNG CA CON NGI KINH T

11. 12.

Khng lm iu xu..........................................342 T do la chn .................................................378

Li kt: M ca th gii...................................................407 Ch mc ...........................................................................429

D n nh p

D n nh p
KINH T HO C CHO MO I NG I

hc m thnh Matthew, trang 25, dng 14-29, thut li li dy ca Jesus Cha cu th v ti nng nh sau: V phm ai c th s c cho thm v s c d tha; cn ai khng c, th ngay ci ang c, cng s b ly i. Nu khng xt n ng cnh, cu ni trn khng th hin cht tr tu no ca mt nh tin tri v i, ngi tng tuyn b rng lng nhn t s ng tr th gii; song nu xt trong ng cnh ph hp, c th hiu Jesus cho rng nu bit cch u t tin ca (tnh bng n v talents 1) th con ngi s tr nn giu c hn. Mt ngi y t c trao cho nm talents nu bit

Talent va mang ngha ti nng, va l mt n v tin t v trng lng c (ta-lng).

S TUYT CHNG CA CON NGI KINH T

cch u t s em v cho ch mi talents. Mt ngi y t c trao cho hai talents nu bit cch u t s em v cho ch bn talents. Nhng nu c trao cho mt talent v ngi hu em ct k vo hp th cui cng cng ch c th tr li mt talent duy nht cho ch. Khi , ng ch s yu cu ngi y t ngi ri ro ny trao mt talent cho ngi bit cch bin nm talents thnh mi talents ngha l ngi kim c nhiu tin nht li c ban thm ca ci. Vy l k giu cng giu thm. Hn li dy ca Cha Jesus thm su hn cu chuyn mang tnh kinh t v la chn phng cch u t ng n, song ti mun xem li dy ny nh mt ng ngn v tm hn ca th trng. Vo nhng nm 1960, nh x hi hc Robert K. Merton tin hnh mt nghin cu quy m ln v cch thc cc tng khoa hc c khm ph, cng nhn trong mt th trng tng ng coi khoa hc nh mt th trng. Merton nhn thy cc khoa hc gia li lc thng c uy tn ln hn mc xng ng n gin bi h l nhng tn tui ln, trong khi cc cng s gip vic v cc nghin cu sinh nhng ngi m nhn phn ln cng vic li chng h c bit n. Mt hiu ng ph bin tng t cho thy nhng tng sng to v nhng cu danh ngn thng c nng tm v em li s v vang cho c nhn ni ting nht lin quan n chng. Merton gi y l Hin tng Matthew. Cc chuyn gia v th trng xem y l Li th tch ly. Trong ng cnh kinh t rng hn, ti s cp n n nh Hiu ng bn chy nht. Mt sn phm bn chy khi va c tung ra th
10

D n nh p

trng s khin nhng ngi khc tin y l mt sn phm tt v mong mun s hu n, iu ny s ko thm nhiu ngi n mua, v thng ip c th lan ta n v s khch hng khc. Sn phm ny lp tc tr thnh mn hng bn chy nht. Trn thng trng ai cng bit hiu ng ny, th nn nhiu tc gi v nh xut bn quyt tm t bng c cun sch ca h vo danh mc sch bn chy nht ca New York Times. Khi sch ca bn nm trong danh mc ny, cc hiu sch s lp tc xp n vo gi sch bn chy nht (i khi cn ghi r Danh mc sch bn chy nht theo xp hng ca New York Times). Cun sch s c t ngay bn ngoi, cc n bn xp ngay ngn nh mt khi g. iu ny gip cc khch hng tim nng va bc vo hiu sch nhn ra y l mt cun ng c. Lng mua tng ln khin cun sch lp tc c cc bin tp vin mc New York Times Book Review nng hng trn danh mc sch bn chy, iu ny nh mt thng ip tch cc gi n c gi khin s n bn bn c ngy cng tng thm, cun sch tr hng lu hn, doanh s bn tip tc tng cao hn na. Tt c xoy quanh nh mt vng trn, v cc tc gi giu nht li cng giu thm. lng ha Hiu ng bn chy nht, nh x hi hc Duncan Watts, cng tc ti i hc Columbia, cng vi hai cng s Matthew Salganik v Petter Dodds tin hnh mt th nghim trong 14 nghn ngi ng k lm thnh vin mt trang web, ni h c th nghe, xp hng v ti v cc ca khc do cc ban nhc v danh trnh by. Mt nhm thnh vin c cho bit tn ca cc ca khc v ban nhc, trong khi
11

S TUYT CHNG CA CON NGI KINH T

nhm th hai ch c bit s ln mi bi ht c ti v. Cc nh nghin cu gi y l iu kin nh hng x hi. H mun bit thng tin v s ngi ti mt ca khc v c nh hng n quyt nh ti hoc khng ti n v ca cc ch th khc khng. ng nh d on, s liu biu th lng ti v nh hng n nhng thnh vin thuc nhm chu nh hng x hi: nhng bi ht c s ngi ti v nhiu hn tip tc c cc thnh vin mi ti v nhiu hn, trong khi la chn ca nhm bit tn bi ht v ban nhc li cho kt qu cc k khc bit. iu ny khng c ngha l cht lng ca mt cun sch, mt ca khc hay bt k sn phm no khc khng c nh hng ti quyt nh ca ngi mua. Tt nhin, n c nh hng v nh hng c th lng ha c. Nhng ha ra khi ngi tiu dng a ra la chn ch quan da trn nh gi mang tnh tng i ca cc khch hng khc th nh hng ca s xp loi khch quan v cht lng sn phm thng tr nn m nht. Nhng th trng ni vic bun bn din ra da trn nhng bng xp hng, xp loi v danh mc hng bn chy nht dng nh vn hnh theo mun ca ring n, ging nh mt c th chung. Thc cht, y mi ch l mt trong nhng hiu ng s c cp trong cun sch ny, minh chng cho mc nh hng ca tm hn ti th trng, v rng hn na l s tn ti tinh thn ring ca th trng. Hy cng suy ngm mt cu chuyn kinh t khc qua bi hc v s tin ha c lin quan n Hiu ng bn chy nht.

12

D n nh p

Hy tng tng bn l mt ch nh bng s hu mt lng tin hu hn c th cho vay. Nu bn cho nhng khch hng c mc ri ro cao vay, thc s bn ang chi mt canh bc liu lnh v con n ca bn c th khng tr c n v ti sn ca bn cng tiu tn. iu ny to ra mt nghch l: Nhng ngi cn tin chnh l nhng ngi c mc ri ro cao nht v v th kh lng vay c tin, trong khi nhng ngi t cn tin nht li c mc ri ro thp nht v th l ngi giu cng giu thm. Hai nh tm l hc tin hoa John Tooby v Leda Cosmides gi y l Nghch l ch nh bng, v h p dng n vo mt vn su sc hn: chng ta nn kt bn vi ai? H cho rng Nghch l ch nh bng cng tng t nh mt vn nghim trng m t tin chng ta gp phi trong qu trnh thch nghi vi cuc sng: lc mt ngi nguyn thy cn c gip nht cng l lc ngi c mc ri ro cao, v v th khng cn hp dn c tr gip. Nu xem cuc sng ging nh mt nn kinh t v nhng ngun lc l bt c th g chng ta sn c gip ngi khc c bit bao gm tnh bn theo logic ca Nghch l ch nh bng, s c nhng la chn rt kh khn khi nh gi mc tin cy ca nhng ngi chng ta gp. Theo thuyt tin ha, lng v tha l vn ln hn c t ra y: ti sao ti phi hy sinh gene ca ti v gene ca ngi khc? Hoc mang tnh k thut hn, v tha l hnh ng lm gim kh nng sinh tn ca ti ng thi lm tng kh nng sinh tn ca ngi khc.
13

S TUYT CHNG CA CON NGI KINH T

Cc l thuyt chun mc cho rng c hai con ng tin ha dn ti s v tha: la chn theo huyt thng (mt git mu o hn ao nc l) v v tha tng h (c i c li). Gip nhng ngi gn gi thn thit hoc nhng ngi s n p lng v tha ca ti ngha l ti ang gip chnh mnh. V th, s la chn s hng n nhng ngi c xu hng v tha mc no . B gii hn bi cc ngun lc, chng ta khng th gip tt c m phi nh gi mc ri ro ca mi ngi, v s c mt s ngi t ri ro hn nhng ngi khc. Mt ln na Nghch l ch nh bng li xy ra: Nhng ngi nguy khn nht li t c c may c gip nht, v th l ngi giu cng giu thm. Nhng khng phi khi no cng vy, c nhng ngi bn lc sng m bin lng gi v t ra v tha, nhng khi tri ni ging bo th h chng bun cu gip chng ta. Ngc li, nhng ngi bn thc s l nhng ngi lun bo v li ch ca chng ta m khng h i hi s n p. Nhng bn b xu thng eo mt n trung thnh, Tooby v Cosmides phn tch, Nu bn sng thi nguyn thy v khng c ai quan tm su sc n li ch ca bn, khi bn rt d b tn thng trc cc s kin bt ng tr thnh con tin ca s mnh. Mi trng sng cng ti t, cng cn thit phi c nhng ngi bn thc s, v trong qu kh, mi trng sng ca con ngi khng h ging mt chuyn d ngoi m m. Tin ha l mt qu trnh chn lc theo kh nng thch nghi v hnh x theo Nghch l ch nh bng, trong chng ta phi (1) c gng c nhng ngi xung quanh ghi nhn s thnh thc v ng tin cy, (2) trau di nhng thuc tnh
14

D n nh p

c a chung nht trong cng ng, (3) tham gia nhng hot ng cng ng nhm nhn din v cng c nhng thuc tnh thin v x hi, (4) trnh nhng hot ng cng ng gy mt uy tn v li tai ting, (5) ch n nhng c im ng tin cy ngi khc v (6) rn kh nng phn bit bn b chn thnh v bn b hi ht. V th, Tooby v Cosmides kt lun, Nghch l ch nh bng, gii thch cho vn thuc lnh vc tm l hc tin ha: Nu bn c tm quan trng c bit hoc duy nht vi ai d v bt c l do no ngi cng s c s quan tm trn mc thng thng i vi s tn ti ca bn khi gp kh khn. S quan tm y khin ngi tr nn quan trng vi bn. L do ai u t vo bn chnh l v bn cng u t vo ngi . Hn na, khi nhn ra iu ny mc no , c th s quan tm ban u h dnh cho bn s gia tng. Vi s gia tng ny, ngi ngho c th tr nn giu c nh s pht trin nn tng tnh bn.

Nm 1859, Charles Darwin xut bn cun Ngun gc cc loi. Cun sch gy tranh ci n mc vo nm 1861, Hip hi v tin b khoa hc Anh phi dnh mt phn c bit trong cuc hp thng nin tho lun v n. Ngi ta trao i, phn tch tt xu, v c kin gay gt ch trch cun sch ca Darwin qu nhiu l thuyt v ng ch nn a ra dn chng v chng yn. Nh kinh t chnh tr v hot ng x hi Henry Fawcett - ngi bn ng thi l ng s ca Darwin vit th cho ng sau cuc hp, miu t thi tip nhn ca gii khoa hc vi hc thuyt ny (Darwin thng khng
15

S TUYT CHNG CA CON NGI KINH T

tham d nhng s kin nh vy v l do sc khe yu v bn bu gia nh). Darwin tr li Fawcett, gii thch mi quan h khng kht gia l thuyt v thc tin: Khong ba mi nm trc, c nhiu tranh lun cho rng cc nh a cht ch c php quan st ch khng pht trin thnh l thuyt, v ti nh r c ngi ni c ny th con ngi ch c cch xung m m ct si v m t mu sc ca chng. Tht k l nu ai khng thy bt c quan st no cng phi nhm ng h hoc phn bin mt quan im no , nu mun n c ch. Ti dng cu ni ny minh ha trong bi bo u tin vit cho cho tp ch Scientific American, trong ti pht trin n thnh mt nguyn tc mang tn Chm ngn ca Darwin, th hin sau cng: bt c quan st no cng phi nhm ng h hoc phn bin mt quan im no , nu mun n c ch. Chm ngn ca Darwin tr thnh trit l khoa hc ca cun sch ny: nu mun cc quan st tr nn hu ch, chng phi c kim chng trc mt quan im no lun , m hnh, gi thuyt hay kiu mu. Cc s kin khng th t pht ngn nn chng cn c gii m qua lng knh tng, v nhn thc da trn quan nim. Khoa hc l s kt hp tuyt vi gia s liu v l thuyt gia nhn thc v quan nim chng cng nhau to thnh nn tng vng chc ca khoa hc, cng c mnh nht con ngi to ra nhm tm hiu s vn hnh ca th gii. Nu khng cn tch ri l thuyt, quan nim vi s liu, nhn thc
16

D n nh p

chng ta s t n cch nhn nhn khch quan ca Archimede nhn bng i mt ca Cha v bn thn v th gii. Trong cun sch ny ti s phn bc mt quan im ng ma mai cho rng Darwin v hc thuyt ca ng khng c ch ng trong lnh vc khoa hc x hi, c bit khi nghin cu v hnh vi x hi v kinh t ca con ngi. Trong khi nhiu nh khoa hc kch lit phn i vic a Thuyt sng to hay Thuyt thit k thng minh2 vo ging dy trong gi Sinh hc ti cc trng cng, ng thi in u v tnh trng gio dc khoa hc thm hi v s lng t i nhng ngi chp nhn hc thuyt ca Darwin (cha y mt na dn s M tin vo s tin ha ca con ngi), hu ht cc nh khoa hc khc ch yu l cc nh khoa hc x hi ln n bng tt cm xc mnh lit dnh cho ng sng to nhm chng li n lc a t tng tin ha vo cc lnh vc kinh t, x hi v tm l. Gi y chng ta c th hiu nguyn nhn ca s phn i ny chnh s cn bng trong thuyt tin ha v cc quan im cc oan v di truyn dn n nhng cuc thanh st ngi thiu nng tr tu ti M, v khin c Quc x to ra Thuyt u sinh3 - ngun gc ca s thm st ngi Do Thi.
Thuyt sng to (Creationism) l hc thuyt ch o ca Thin cha gio, cho rng Thin cha to ra th gii. Thuyt thit k thng minh (Intelligent Design) c a ra nhng nm 1980 tip tc khng nh iu ny. Thin cha gio kch lit phn i Thuyt tin ha (Evolution Theory) ca Darwin v nhiu ni, hc thuyt ny vn b cm ging dy theo yu cu ca Nh th.
2

Thuyt u sinh (Eugenics) pht sinh t quan im cc oan v di truyn. Hitler tng tuyn b nhiu ln: Chng ta phi to ra mt giai cp u vit nht, c kh nng thng tr trong nhiu th k. i qun ca chng ta phi c la chn trn
3

17

S TUYT CHNG CA CON NGI KINH T

Do , cc nh khoa hc x hi sau Th chin II phn i mi tng dng quan im tin ha nghin cu hnh vi con ngi, v ch tp trung a ra nhng gii thch thin v vn ha-x hi. Ti cng s tranh lun v hc thuyt Con ngi kinh t, xem con ngi nh nhng thc th kinh t v cng duy l, c tnh t li v t do ch lun sng ch k, chy theo li ch ti a v bit cch a ra la chn hiu qu. Khi quan im tin ha v cc l thuyt tm l hc hin i c s dng nghin cu hnh vi con ngi trn th trng, chng ta s thy hc thuyt Con ngi kinh t hn tng ca kinh t hc truyn thng thng sai lm v thiu thuyt phc mt cch ng tic. Ha ra, con ngi l nhng sinh vt cc k bt duy l, v nhng cm xc su thm, v thc c tin ha cng thi gian vnh hng chi phi con ngi ngang bng (thm ch nhiu hn) so vi nhng logic v l tr hnh thnh trong th gii hin i. Quan im th ba ti khng ng tnh, vn c nh s hc ngi Anh Thomas Carlyle a ra 1849, xem kinh t hc nh mt khoa hc m m. Sut mt th k ri sau , hu ht mi ngi u ngh v kinh t hc nh th, ch thy n l mt lnh vc loay hoay trong nhng m hnh ton hc, phn tch ti chnh v xem con ngi v mt l thuyt ging nh nhng c my cc k duy l v ch k. Thc t,
nguyn tc ca hc thuyt u sinh, h v con ci tr thnh tng lp qu tc ca hin ti v tng lai, khng ch nc c m trn ton th gii".

18

D n nh p

khi xem xt c ba quan im ny, chng ta s thy kinh t hc khng h m m. Trc ht, n ang tri qua cuc cch mng v i nht k t khi c Adam Smith t nn mng vo nm 1776 bng tc phm S giu c ca cc quc gia. S giao thoa vi cc lnh vc khc thi ln gi mi vo mn khoa hc c k ny, hnh thnh nn kinh t hc tin ha, kinh t hc hn hp, kinh t hc hnh vi, kinh t hc thn kinh v mt khi nim ti gi l kinh t hc o c. Th hai, quan trng hn, con ngi, cc doanh nghip, cc quc gia lun c mi quan tm su sc v ti chnh. V phng din ny, kinh t hc khng h m m. Hy th xp hai ngi cp tin v hai ngi bo th vo cng mt phng, ngh h tranh lun sng phng v cc vn kinh t nh chm sc sc khe ton cu, t nhn cung cp dch v cng cng, li hi ca vn h tr nc ngoi, hay nhng u im tng i ca vic nh thu ngang bng v nh thu ly tin, bn s thy khng kh tranh lun tr nn nng bng ch khng h m m.

Ti dnh ba mi nm trong cuc i nghin cu khoa hc tm hiu nhng vn gy tranh ci nh tin ha, sng th, s nng ln ton cu, thm st, phn bit chng tc qua ch s IQ, phn bit chng tc trong th thao, phn bit gii tnh qua kh nng nhn thc, nhng gi thuyt v m mu ng sau cc s kin Trn Chu Cng, 11 thng 9, v m st
19

S TUYT CHNG CA CON NGI KINH T

JFK, RFK v MLK4, cc loi dc phm thay th v b sung, s u thai chuyn kip v c v Cha tri, tn gio. Ti nhn thy khi b chc gin, kinh t hc cng d xc ng khng thua km g cc khoa hc khc. Nu cn s nh gi khch quan v cc s vic nht l khi cc s vic khng th t pht ngn chng ta c th n vi kinh t hc. S cn thit nghin cu quy lut v hnh vi con ngi trong kinh t cng ging nh vic cc nh vt l, ha hc, sinh hc phi nghin cu cc quy lut t nhin; v bi kinh t hc l lnh vc c hu ht mi ngi dnh tnh cm, khi nghin cu n chng ta phi c gng khng ch giu, than phin hay khinh b nhng hnh vi ca con ngi m phi thu hiu chng. Cho php ti gii thch l do ti bc chn vo lnh vc ny. Gia nhng nm 1970, thi im m phe t do ang thng th trn lnh vc hc thut, ti tr thnh sinh vin i hc Pepperdine mt trng i hc Cng gio theo khuynh hng bo th. Ti ng k vo y v bn thn ti theo o Thin cha gio dng Phc m, c nguyn vng tr thnh ging vin i hc, v thn hc c l l lnh vc ph hp nht v i hc Pepperdine c Khoa Thn hc rt ni ting (vic ngi trng t trn nhng ngn i Malibu khng l, nhn ra Thi Bnh Dng cng khng h g). Ti sm bit tr thnh tin s thn hc, cn phi thnh tho bn t ng Hebrew, Hi

V m st JFK, RFK v MLK: V m st Tng thng M John F. Kennedy vo nm 1963 ti Dallas bang Texas; V m st Thng ngh s Robert F. Kennedy nm 1968; V m st Martin Luther King, nm 1968.
4

20

D n nh p

Lp, Latin v Xyri. Vi ti, hc ting Ty Ban Nha kh khn, th nn s la chn ngh nghip ny qu l khng n. Khi cc thy cnh bo ti v tng lai m mt ca ngnh thn hc v cha m bt u lo lng khng bit sau ny ti s kim sng bng ngh g, ti quyt nh chuyn sang lnh vc tm l hc, ni ti khm ph nhng ngn ng ca khoa hc v thnh cng. Thn hc da trn nhng cu hi logic, tranh lun trit hc v phn bin vn chng. Khoa hc li da vo nhng d liu kinh nghim, phn tch thng k v xy dng l thuyt. Vi li t duy ca ti, khoa hc ph hp hn nhiu. Ti bit n kinh t hc ln u tin vo nm cui i hc, khi thy nhiu sinh vin trong khoa Tm l cng c mt cun sch dy cp mang tn Atlas nhn vai, tc phm ca tiu thuyt gia-trit gia Ayn Rand. Ti cha tng nghe tn cun sch cng nh tc gi, v li di ng s ca n khin ti nhiu thng lin kin quyt trnh xa bt chp bao li tn dng, cho n khi sc p xung quanh khin ti min cng cm n ln. Kh khn v kin nhn lm ti mi vt qua c my trm trang u tin, cng l lc cu chuyn v chng trai b n dm lm ngng ng c ca th gii thc s li cun ti, khin ti say m lt qua hng ngn trang sch. Ging nh nhiu ngi, ti nh gi rt cao tc phm Atlas nhn vai. Nm 1991, Th vin Quc hi phi hp vi Cu lc b Cun sch ca thng tin hnh kho st c gi v nhng cun sch to nn s khc bit trong cuc i h. Kt qu, Atlas nhn vai xp th hai ch sau Kinh Thnh. Trit l ch ngha khch quan ca Rand da trn bn nguyn tc c bn:
21

S TUYT CHNG CA CON NGI KINH T

(1) Siu hnh lun: Thc t khch quan; (2) Nhn thc lun: L l; (3) o c lun: Tnh t li; (4) Chnh tr lun: T bn ch ngha. Cho d gi y ti khng cn ng tnh vi vic b coi tnh t li l c im ca phm tr o c (khoa hc ch r, ngoi tnh ch k, bon chen, tham lam, chng ta cn c th di dng c v tha, tinh thn hp tc v nhn i), cun sch ca Rand thc s a ti n chn tri rng ln ca kinh doanh, th trng v kinh t hc. Ti khng dm chc liu nhng gi tr ca kinh t hc nghin cu th trng t do v s kht khe v ti chnh thuyt phc ti tin vo tnh chn xc ca chng hay do ti c thin hng tng hp vi th gii quan ny. C l l c hai, d bn ngh th no. Cha m ti chnh l nhng ngi v cng kht khe v ti chnh song li ht sc t do v mt x hi. L sn phm ca cuc i suy thoi, lun mang trong mnh ni m nh ti ngho, hai ngi b d i hc v lm vic cn mn cho n cui i. Sut thi th u, tm tr ti in hn nhng nguyn tc kinh t kht khe: lm vic chm ch, cao trch nhim c nhn, tnh t quyt, t ch v ti chnh, chnh quyn nh gn v th trng t do. Mc d cha m ti khng h sng o (nh nhiu ngi bo th ngy nay), h vn ht sc ho hip gip nhng ngi km may mn hn tham lam l tt, nhng nhn i cn tt hn. Sau khi tt nghip trng Pepperdine, ti bt u nghin cu sau i hc v tm l hc thc nghim ti i hc bang California, Fullerton. Lc ny, ti t b nim tin tn gio, tr nn say m v p th tc ca thi i Khai sng, m
22

D n nh p

mnh trong nhng phng php nghin cu cht ch v nhng chn l nht thi ca khoa hc. Nhng hai nm hun luyn nhng ch chut chng nhn vo cc thanh theo ng tn sut v cng ca tc ng, s nhit tnh ti dnh cho loi khoa hc ny ngy mt hao mn, v khao kht nghin cu th gii thc cng lc cng ln dn. Ti n vn phng t vn vic lm ca trng v hi xem liu ti c th lm c vic g vi tm bng thc s. H hi ti: Anh c o to lm g? Ti tr li chua cht: hun luyn chut. Ngoi ra anh cn lm c g na? - h cn vn. , ti lc tm trong tr nh, ti c th nghin cu v vit lch. Trong s gii thiu vic lm c mt cng vic lin quan n nghin cu v vit lch ti mt tp ch thng mi dnh cho ngnh cng nghip xe p, th ti hon ton m tt. Nhim v u tin ca ti l tham d bui hp bo do hng Cycles Peugeout v Michelin Tires t chc nhm vinh danh John Marino, tay ua chuyn nghip va ph k lc p xe xuyn lc a t Los Angeles ti New York. Tnh yu th thao lp tc bng ln trong ti, ngay cui tun ti tham gia cuc ua u tin, v sut hai nm tip theo ti hc hi v ngnh xut bn, cc kin thc kinh t lin quan n bn hng, marketing v mn th thao xe p. Ti vit bo, bn qung co v p xe ti nhng ni xa nht c th. Cui nm 1981, ti ri ta son, tr thnh mt tay ua chuyn nghip c nhn ti tr ca cc cng ty, ng thi hng lng tr ging mn tm l hc ti i hc Glendale. Mt ngy vo nm 1981, sau bui tp luyn di, Marino k vi ti v Andrew Galambos, mt nh vt l ngh hu, ang
23

S TUYT CHNG CA CON NGI KINH T

t chc cc kha hc ring ti Vin Doanh nghip T do, di v bc mang tn khoa hc l tr. Kha hc nhp mn c m s V-50. Bui hc Econ 101 bn v th trng t do, v th gii mnh m, y sc sng, phn r trng en, trong Adam Smith tt, Karl Marx xu; s hu t nhn tch cc, s hu tp th tiu cc; nn kinh t t do hiu qu, nn kinh t hn hp phi hiu qu. Kha hc ny rt ni ting qun Cam, bang California (hng xm ca ti Los Angeles thng gi y l Bc mn Cam), y cng l thi im Ronald Reagan c c tng thng v ng li bo th ang thng th. Trong khi Rand ng h s can thip c gii hn ca nh nc, Galambos li ch thuyt t nhn ha tt c ti sn x hi nhm khin nh nc tr nn khng cn thit v t tiu bin. Ti sn c Galambos phn chia thnh ba loi: nguyn thy (bn thn cuc sng con ngi), s cp (suy ngh, tng) v th cp (pht sinh t ti sn nguyn thy v s cp, v d quyn s dng t v hng ha hu hnh). Do , Galambos nh ngha ch ngha t bn nh mt cu trc x hi c kh nng bo v tt c cc loi ti sn c nhn mt cch trit . Vy l, nhn din mt x hi t do thc s, chng ta n gin ch cn tm ra phng thc thch hp hnh thnh ch ngha t bn. Trong x hi t do ny, chng ta u l cc nh t bn. tng ca Galambos khng c g l lng trong lch s vn ng, pht trin ca ch ngha t do. Bn ng ln gip ng thnh cng trong s nghip ging dy nhng cng khin ng c nhng pht ngn thi phng ci ti c nhn, nh khi ng chia tt c cc ngnh khoa hc thnh ba loi: vt l, sinh hc v khoa hc l tr. Tr tu tuyt vi c th khin ng t
24

D n nh p

n nh cao sng to nhiu lnh vc hc thut, nhng cng thng khin ng v hc vin ri tung trong mu thun, nh vic chng ti va phi cam kt khng tit l tng ca ng ra ngoi, ng thi li c khuyn khch mi mc thm hc vin. (Bn ng k i, kha hc tuyt lm! N ni v ci g th? Ci ny th ti khng tit l c!) ng cn c kh nng ging bi say sa hng gi lin m khng cn nhn ti liu, nhng khi hai gi ko di thnh ba, ri ba li ko thnh bn, ngi nghe cng bt u pht ngy! Nghim trng nht, l thuyt ca ng khng m bo yu cu tin quyt ca mt nguyn l kinh t: n qu xa ri thc t. Nhng nh ngha ng nu ra tht hay, tht tt, nhng iu g s xy ra nu chng ta khng thng nht v hnh vi xm phm quyn s hu? Hin nhin cu tr li s l: Trong mt x hi thc s t do, tt c nhng tranh chp nh th s c gii quyt m thm bng trng ti. iu c v ch l tng v mt l thuyt, khng hn khng km, nhng ci ti cn l nhng s liu thu c t cc thc nghim x hi c tin hnh th gii thc ti. Galambos c bo tr cho mt nh khoa hc tr mang tn Jay Stuart Snelson, v ti c c hi gp anh ngay khi kt thc kha hc V-50. Snelson tng ging dy ti Vin Doanh nghip T do, nhng sau mt trn ci c vi Galambos (trong hnh x x hi, Galambos thng gy ra nhng s c nh vy, khin Ayn Rand v cc nh t do ch ngha hng u khc rt phin lng) Snelson t mnh lp ra Hc vin v s tin b ca con ngi. Nhm trnh xa Galambos v hng
25

S TUYT CHNG CA CON NGI KINH T

n gn kinh t hc chnh thng hn, Snelson da vo danh ting ca Trng Kinh t o, nht l cc trc tc ca nh kinh t hc ngi o ni ting Ludwig von Mises. Thng qua hng lot cc nguyn l kinh t v v d lch s, Snelson chng minh th trng t do t bn ch ngha chc chn l phng tin hiu qu nht thc y ha bnh, thnh vng, t do v vic t nhn ha gio dc, giao thng, lin lc, y t, an ninh v v s lnh vc khc s em li li ch ln nht cho i a s ngi dn. Thi gian ny ti, Marino v mt ngi bn cng i ua tn l Lon Haldeman kinh doanh nim am m p xe bng cch lp ra Cuc ua xuyn chu M mt cuc ua xe p xuyn lc a di gn nm ngn ki-l-mt khng ngh. Chng ti nhn c s ti tr t nhiu cng ty v k hp ng vi hng ABC Sports. Vi ln xut hin trn chng trnh Th gii th thao gip ti ni ting v t tin m mt ca hng xe p ti Arcadia, bang California mang tn Shermer Cycles. Ti cng trau di s nghip dy hc bng cch m cc kha hc mi v Thuyt tin ha v Lch s cc t tng kinh t ti i hc Glendale. Ti cng lp ra mt nhm c sch v tho lun hng thng mang tn Hi Mt trng t theo nhm nghin cu ni ting hi th k XVIII Hi Mt trng Birmingham. Nhm ny tp trung tho lun nhng cun sch nh Hnh vi con ngi, chnh n truyn cm hng cho ti hng n mc tiu cao c m tc gi Ludwig von Mises t ra: Chng ta phi tm hiu quy lut v hnh vi con ngi v s tng tc trong x hi ging nh cc nh vt l tm hiu quy lut ca t
26

D n nh p

nhin. Ti gi y l Chm ngn ca Mises, chnh l mt trong hai nguyn tc nh hng cho t duy ca ti khi vit cun sch ny. Nm 1987, ti quyt nh t b nhng cuc ua xe p hon thnh chng trnh nghin cu sinh, vi mong mun em nhng tng ca mnh ng gp cho i. Ti chuyn lnh vc nghin cu t tm l hc sang lch s, v nm 1991 ti ly c tm bng tin s lch s khoa hc ti i hc Claremont. Ti bt u ging dy ti i hc Ocidental, mt trng chuyn v ngh thut t do, nin kha bn nm, ti Los Angeles. T , ti quan tm n nhng vn khoa hc ln lao hn, c bit l nguy c ca s phn khoa hc v bt duy l trong x hi ngy nay. Nm 1992, cng vi Kim v ti v ha s Pat Linse, ti thnh lp Hi Hoi nghi, xut bn tp ch Hoi nghi, v cng nhau tham gia ging dy nhiu chuyn ti Hc vin Cng ngh California. Phng chm ca Hi Hoi nghi l kim ch nam th hai cho cun sch ny, bt ngun t bi lun ca Baruch Spinoza, trit gia ngi H Lan, vit nm 1667 trc khi qua i, Tractatus Politicus, trong ng gii thch phng php nghin cu nhng mn khoa hc mang nhiu yu t cm xc nh chnh tr v kinh t. Ti nghin cu i tng ca nhng mn khoa hc ny vi tinh thn t do ging nh trong ton hc, ti cn mn lm vic khng phi ch bai, than vn hay ln n nhng hnh vi ca con ngi m thu hiu chng; v v th ti
27

S TUYT CHNG CA CON NGI KINH T

nghin cu nhng cm xc h, n, i, , ghen ght, tham vng, tic nuc khng phi chng t s i bi ca bn cht con ngi m xem chng nh nhng thuc tnh c hu ca con ngi, ging nh nng, lnh, sm, chp l bn cht ca t nhin vy. Din t sc tch hn, iu ct li tc gi mun ni l: Ti mit mi nghin cu khng phi nho bng, ku ca hay khinh b nhng hnh vi ca con ngi, m hiu c chng. Ti nng cu ni ny ln thnh Cch ngn ca Spinoza, coi l chun mc cn hng n khi nghin cu cc vn nng v cm tnh trong khoa hc, tn gio v o c. iu ny th hin rt r trong b ba tc phm ca ti: V sao con ngi tin nhng chuyn hoang ng, Cch thc ca c tin v Khoa hc v Thin v c. Khi nghin cu kinh t hc tin ha, ti cng lun tm nim iu ny. V th, kinh t hc dnh cho tt c chng ta.

28