Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 8/2, Winter

2013, p. 73-87, ANKARA-TURKEY

KUTSAL KTAPLAR VE MTOLOJK KAYNAKLAR IIINDA ESK YAKINDOUDA RYA OLGUSU VE ALGISI ZERNE H.Hande DUYMU FLORIOTI* Elvan ESER ZET
Tarih boyunca hemen hemen her topluma ait yazl kaynakta zikredilen rya olgusu, Eski Yakndou toplumlarnda, insanlarla tanrlar arasnda bir iletiim ve kehanet vastas olarak alglanmtr. Kutsal Kitaplarda da yer alan ve anlam bulan bu yaklam, Eski Yakndou1 toplumlarna ait yazl kaynaklar arasnda nem arz eden mitolojik anlatlarda da yer almaktadr. Nitekim, Eski Mezopotamya toplumlarnn ryaya ykledii anlam, daha sonraki dnemlerde Anadolunun merkezinde gl bir devlet kurmu olan Hititlere de gemi, mitolojik ve destans anlatlarda yer bulmutur. Sz konusu toplumlarda ryann alglan ile ilgili olarak ortak payda, ryalarn gelecee dair ipular ierdii inanc ile balantl olup nemli bir kehanet vastas olarak kabul edilmi olmasdr. Gerekten, insanlar grdkleri ryalarda, ilah bir mesaj aramlar ve gelecee dair kehanette bulunmulardr. Grlen kt bir rya ise, kt bir gelecein habercisi olarak alglanm ve yorumlanmtr. Bu durum, gnmzde de birok kltr ve inanta yer alarak, kltrel bir sreklilik olarak devam etmektedir. Eski Yakndou toplumlarnda gelecee dair nemli bir hususu merak eden ve bu ynde bir ipucu elde etmek isteyen insanlar, bir arnma ritelinin ardndan tapnaklarda ya da nemli klt merkezlerinin bulunduu ehirlerde geceleyerek (uykuya yatarak) o gece grdkleri ryalarda akllarndaki so ru ile ilgili olarak ilah bir mesaj, bir iaret beklemilerdir. Bu uygulama, slam geleneinde var olan istihareye yatma uygulamasn hatrlatmaktadr. Anahtar Kelimeler: Eski Yakndou, Rya, Kehanet, Kutsal Kitaplar, Mitolojik Kaynaklar.

*Yrd.Do.Dr., Pamukkale niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Tarih Blm, Eskia Tarihi ABD, hhduymus@pau.edu.tr, Denizli. Pamukkale niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Eskia Tarihi ABD, Yksek Lisans rencisi, eserelvan@hotmail.com, Denizli. 1 Eski Yakndou ile Eskiada Mezopotamya (Sumer, Asur, Babil toplumlar), Anadolu (zellikle Hitit toplumu), Msr, ran ve Suriye-Filistin uygarlklarnn kurulduu blge ve bu blgede yaam olan toplumlar kastedilmektedir.

74

H. Hande DUYMU FLORIOTI Elvan ESER

ON THE FACT AND PERCEPTION OF DREAMS IN ANCIENT NEAR EAST IN LIGHT OF THE HOLY BOOKS AND THE MYTHOLOGICAL SOURCES ABSTRACT
In all of the Ancient Near East civilization written sources, the fact of a dream was perceived, as the omen and connection means between human and gods by this socities. It had the same meaning in The Holy Books and the Ancient Near East mythological sources. Hittite civilization that established strong and an important state in Central Anatolia, were influenced by the Ancient Mesopotamian civilizations about dreams meaning and perception. It was understood that dreams were accepted as the omen means. Because it could be quided regarding the future. Ancient civilizations tried to find some clues about the future from their gods in their dreams. When they saw bad dreams, they communly accepted it as a bad future. We have the same perception about this, nowadays. It is worth to state that the Ancient Near East civilizationss people who wondered the future and tried to get clues for it, firstly had a purification ritual and then they spent the night (slept) in temples or cities of the important cult centers. They expected to see the dream about their questions from gods at that night. Islam traditions has the same practise and it is called asking for divine guidance through a dream. Key Words: Ancient Near East, Dream, Omen, The Holy Books, Mythological Sources.

Giri Psikoloji, Din, Felsefe ve Tarih gibi birok bilim dalnn ilgi alanna giren rya konusu, farkl disiplinlerde uzmanlaan birok bilim adam tarafndan ele alnm ve rya ile ilgili olarak farkl tanmlamalar yaplmtr. Modern szlk ve eserlerde ise ryann birbirine yakn anlamlarda aklanm olduunu grmekteyiz. Buna gre rya, Uyku srasnda oluan, bilincin ve iradenin denetiminden btnyle bamsz bir biimde oluan ruhsal haller2, Uyku srasnda canl, arpc grsel ve iitsel varsanlarla (halsinasyon) ortaya kan yaant ve Bir kimsenin uyku srasnda zihninden geen hayal dizisi, d eklinde tanmlanabilir3. Kutsal Kitaplardan lka yazn kaynaklarna hemen hemen her dnemde ve millette rya olgusunun ve algsnn nem tadn grmekteyiz. Bugn, M.. II. ve I.Binyllarda yaam olan Babil ve Asur toplumlarna ait rya tabletlerinin olduu bilinmektedir. Ryalarnda kt ruhlarla kar karya geldiklerine inanan Babilliler, rya tanras olarak kabul ettikleri Mamudan yardm istemilerdir. Msrllar ise, ryay tanrdan gelen bir mesaj olarak kabul etmilerdir 4. Msr

2 3

Ahmet Cevizci, Felsefe Szl, Paradigma Yay., stanbul 2002, s. 276. Kadriye Ylmaz-Kamile etin, Ryalar ve Niyaz-i Msrnin Tabbrtl-Vkt Adl Eserinde Ryalarn Dili, Turkish Studies, Vol.2/4 Fall, 2007, s. 1066 vd. 4 Eski Msr ryalar iin bkz. A.Leo Oppenheim, The Interpretation of Dreams in the Ancient Near East. With a Translation of an Assyria Dream-Book, Transactions of the American Philosophical Society, New Series, Vol.46, No.3, 1956, s. 251 vd.

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 8/2, Winter 2013

Kutsal Kitaplar ve Mitolojik Kaynaklar Inda Eski Yakndouda Rya Olgusu ve Algs zerine

75

rya tanrs Serapis adna yaplan tapnaklarda, khinler ve rya tabircileri otururlard5; rya grmek isteyenler ise gece boyunca bu tapnaklarda kalrlard. inliler, rya kayna olarak fizik ve astrolojik faktrleri gz nnde bulundurmulardr. Hindistanda ise, M.. 1500-1000 yllarna dayanan Vedalarda rya listeleri ele gemitir . Buna gre, kt ryalardan arnmak iin zel hazrlanm sularda ykanmak gerekirdi. Gecenin farkl zamanlarnda grlen ryalarn, olaylarn gerekleme zaman ile alkas olduu dnlmekteydi. V. yzylda Eski Yunanda ruhun rya esnasnda vcudu terk edip tanrlarla grt kabul ediliyordu. nl Yunan heki mi Hipokrat, ryalara byk lde beden ynden bir iaret olarak nem vermi; ancak, baz ryalarn ilah olduunu da kabul etmiti. Romada ise Yunan etkisi ile ryalara nem verilmitir. Romal mehurlardan birounun ryalar, M.. II. yzylda yazya geirilmitir. II.yzylda Bat Anadoluda yaam ve bir Eskia entelekteli olan Aristides, ryalar vastasyla Eski YunanRoma dnyasnda tartlmaz bir yere sahip olan Tanr Asklepios ile balant kurduuna inanm ve bu vesile ile hastalklarna ifa aramtr6. Bugn Bergama harabelerinde grlen mehur hastanenin tedavi metodu da hastann grecei ryalar temeline dayanmaktayd 7. Buraya gelen hasta ieri girince evvela adaklarn keser, ardndan havuza girerdi. ayet iyi olacaksa havuz su verirdi. Su verilen hasta, 50 m. kadar aynal bir koridorda yrrken Hasta, iyi olacaksn! eklinde bir takm sesler duyduunu iddia ederdi. Hasta daha sonra borulardan geilerin olduu bir odaya alnrd. Doktorun tedavisi hastann o gece grecei ryaya gre yaplrd8. Bu balamda, lka insan ryalarn, gemiten ve gelecekten iaretler verdiine inanyor ve doru bilginin bu iaretlerin yorumlanmasyla oluacan dnyordu. Libyal Synesius, Tanrsal mesajlarn ryalar vastasyla, efendi-kle ayrt etmeksizin herkese ak olduunu nk rya grmek iin herhangi bir alet ve edevata ihtiya olmadn yazmaktadr 9. Tm bu bilgiler, farkl din ve kltrlere sahip olsalar da hemen hemen her toplumda ryann nemli bir olgu olduuna dikkat ekmektedir. Gerekten rya, tarihten gnmze her dnem insanolunun ilgi duyduu konulardan birisi olmutur. Rya konusunda btn kltrlerde nemli denebilecek dzeyde bir birikimden sz edilebilir. Dinler ve kltrler, ryalar anlamlandrma ve ondan birtakm sonular karmay salayan formller sunmulardr. Kltrel etkileim sonucu rya konusundaki birikimler artm ve bir sonraki kuaa aktarlmtr. Bu ileyiin yannda, birok dnr, bilim insan ve aratrmac rya konusunu ilgi alanlarna alp, aklamaya alm ve bu konu hakknda teoriler gelitirmilerdir 10. 1.Kutsal Kitaplarda Rya Rya olgusu zerine din bilimciler de uzun yllar derin aratrmalar yapmlardr. zellikle semavi din bilginleri bu hususta titizlikle almlardr. Kutsal kitapla rda yer alan ve birbirleriyle
5

Eski Msrda rya yorumcular saray grevlileri arasnda yer alyorlard. Buna en gzel rnek, Hz. Yusufun firavunun veziri olmasdr. Msr Firavunu, Hz. Yusufun ryasn nasl yorumladn renince onu huzuruna armtr. Firavun, Hz. Yusufun tabirini ok beenir. Onun hikmet sahibi bir kii olduunu anlar. Mhrn parmandan karr ve Hz. Yusufun parmana takar. Ona ince keten elbise giydirip boynuna altn bir zincir takar. Btn Msrllara onun nnde diz ktrr. Artk Hz. Yusuf Msr firavunun veziri olmutur. Bkz. Ekrem Memi, Eskiada Yaanm Byk Aklar, Ekin Yay., Bursa 2006, s.145; Tevrat, Tekvin, 41/1-44. 6 Turhan Kaar, Bir Tedavi Yntemi Olarak Aelius Aristidesin Ryalar, Toplumsal Tarih 170, Tarih Vakf Yurt Yay., stanbul 2008, s.72. 7 Bu uygulama, Eski Yunan ve Roma toplumlarnda olduka yaygn olarak kullanlmakta idi. Bu husus, Jeffrey B. Pettis tarafndan 2006da Journal of Religion and Health, Vol.45, No.1, s.113-129da yaynlanan Earth, Dream and Healing: The Integration of Materia and Psyche in the Ancient World balkl makalede detayl olarak ele alnmtr. 8 Ylmaz-etin, a.g.m., s.1066-1067. 9 Kaar, a.g.m., s.74 ve 75. 10 zer etin, Jung Psikolojisinde Rya, Uluda niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, C. XIX., S. 2, Bursa 2010, s. 250.

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 8/2, Winter 2013

76

H. Hande DUYMU FLORIOTI Elvan ESER

rten rya anlatlarnn tad mesajlar uzun tartmalara sebebiyet vermitir. Bunlar arasnda Hz. Yusufun, Hz. Yakupun ve Firavunun ryalar en mehur olanlarndandr. Hz.Yakupun on iki olu iinde en ok sevdii ve kendisine en yakn olan Yusuftur. nk Yusuf, onun yallnda domutur. Yakupun Yusufa olan bu sevgisini dier kardeleri kskanr. Bir gn Yusuf, dnde kardeleriyle birlikte bir tarlada buday demeti baladklarn, kendi demetinin kalkp dikildiini, tekilerin demetlerinin ise kendisininkinin evresinde toplanp eildiini grdn syler. Kardeleri: Bamza kral olup bizi sen mi yneteceksin? deyip ondan bsbtn nefret ederler. Yusuf, dier bir ryasnda ise Gne, Ay ve on bir Yldzn kendisine secde ettiini grr. Bu ryay babas ve kardelerine anlattnda babas: Ne biim d bu! Ben, annen, kardelerin gelip nnde yere mi eileceiz? diyerek onu azarlar11. Tevrata gre, Hz. Yakup ise yolda grd bir rya esnasnda, Rab ile konumu, uyannca ban koyduu taa zeytinya dkerek kutsam ve ardndan ta ant olarak dikmitir: Tanr benimle olur, gittiim yolda beni korur, bana yiyecek, giyecek salarsa, babamn ev ine esenlik iinde dnersem, Rab benim Tanrm olacak. Ant olarak diktiim bu ta, Tanrnn evi olacak. Bana verecein her eyin onda birini sana vereceim12 demektedir. Saleb, Ksas- Enbiyasnda imam Sudd ise, firavunun bir rya grdn, korkup kederlendiini nakletmektedir. Buna gre firavun, ryasnda Kuds tarafndan gelen bir ate grd. Bu ate, Msra kadar uzanp, firavunun evlerini yakt. Fakat sadece Kptilere zarar verdi, srailoullar ise kurtuldular. Uyannca hemen khin ve mneccimlerden ryay tabir etmelerini istedi. Onlar dediler ki: srailoullar iinden bir ocuk dnyaya gelecek, Msrllarn helkna ve senin krallnn yok olmasna sebep olacak. Doaca zaman da iyice yaklat. Bu haber zerine tellanan firavun, Hz. Musa doduu sralarda, iki brani ebesine branilerden doacak erkek ocuklarn ldrlmesini emretmitir13. Yukardaki rneklerde ryann dini boyutu dikkat ekmektedir. Jung da ryann dini bir yn olduunu savunan dnrler arasndadr. Bununla birlikte o, din- rya ilikisinde Yahudi rya retisinden etkilenmitir ve Talmudun ryaya getirdii aklamalar referans olarak almtr. Talmudda geen Rya kendisinin yorumudur ve Yorumlanmam rya okunmam mektup gibidir aklamalarn prensip olarak kabul etmektedir. Yahudi rya retisinin oluumunda etkili olan Yahudi dnrler ryalarn dini boyutuna olduka nem vermilerdi. Rya konusunda Jungu etkileyen Yahudi bilgin Solomon Almoliye gre; ryalarn en nemli ilevi tanryla kul arasndaki iletiimi srekli klmalardr. Bu nedenle ryalar yaratann yol gsterici sesidir. sel bir klavuz olan rya Tanrnn insanla hediyesi olup, asl amac insana yardm etmektir 14. Tevratta olduu gibi ncilde de rya 15 olgusuna sklkla yer verilmitir. Hristiyan dnyas ryalarn tanrsal bir mesaj olup olmad konusunda uzun tartmalara girmitir. Baskn gelen fikrin ana savunucularndan olan St. Thomas Aquinasa gre rya ilhi bir ses ve elidir. Bu yaklamn tanr-insan ilikisinde insana dinamizm getirecei dnlmektedir. Birey dini ierikli ryalarn tanrnn mesaj olarak grdnde inanc daha da pekiecek tanr-kul ba glenecektir. Bylece dinin yaptrm gc artacaktr16. Bu dncelerin temelini ok eski zamanlarda aramamz
11 12

Tevrat, Tekvin, 37/1-11. Tevrat, Tekvin, 28/20-22. 13 Tevrat, k 1,15. 14 etin, a.g.m., s. 259. 15 Meryem, Yusuf ile nianlanr; evlenme zaman gelmeden, Yusuf Meryemin gebe olduunu anlar. Meryemi gizlice brakmay dnrken, ryasnda bir melek, Meryemin Kutsal Ruhtan gebe kaldn syler. Melek Yusufa Meryemi kars olarak almasn ve bebee branice Kurtarc anlamndaki bir szckle sa (Jesus) adn vermesini syle; nk O halkn gnahlardan kurtaracaktr. Bkz. S. H. Hooke, Ortadou Mitolojisi, ev. Alaeddin enel, mge Yay. Ankara 1991, s. 200. 16 etin, a.g.m., s. 259-260.

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 8/2, Winter 2013

Kutsal Kitaplar ve Mitolojik Kaynaklar Inda Eski Yakndouda Rya Olgusu ve Algs zerine

77

pek de yersiz olmayacaktr. Zira Antik Msr inancnda da tanrlar dorudan ryada grnp insanlardan kendileri iin ibadet etmelerini bekliyor ya da bir uyarda bulunuyorlard. Kimi zaman ise kendilerine sorulan bir soruya cevap veriyorlard 17. slamiyette de rya olgusu ar basmaktadr. Hadisler bize bu hususta ipular verir: Sizin en doru rya greniniz, en doru szl olannzdr, Ey insanlar! Mjdeleyici hadiselerden sadece sdk ryalar kald. Onu slih kii grr veya onun hakknda grlr. Kuran- Kerimde rya, Allahtan mjde olan slih rya, eytann znt vermek iin gsterdii rya ve kiinin kendi kendine konutuu (vesvese yapt, uyankken megul olduu) eyler olmak zere e ayrlmtr. Peygamberlerin grd ryalar salih ryalardr. rnein: Bir gn Allah Rasul (sallallahu aleyhi vesellem) bir rya grd. Kendisi bir merdivenden karken Ebu Bekir hazretleri de iki basamak gerisinde onu takip etmekteydi. Ryasn anlatnca Sddk -i Ekber tarafndan yorumland ve Ya Rasulullah! Ben sizden iki ksr sene sonra vefat edeceim dedi. Net ice aynen yle kt. Yine bir gn Allah Rasul (S.A.S) bir rya grd. Kendisini siyah bir koyun takip etmekte, onun arkasnda ise beyaz bir koyun vard. Keza bu ryay da Eb Bekir hazretleri tevil etti ve dedi ki; Size nce Araplar, sonra da onlarn eliyle Arap olmayanlar tbi olacaktr. Aynen tahakkuk etti18. Tm bu bilgiler, farkl din ve kltrlerde ryann tad neme dikkat ektii gibi, ryalarn ilah bir mesaj olarak alglanm olmasna da vurgu yapmaktadr. 2.Mitolojik Kaynaklarda Rya lka insannn rya algs ve olgusu zerine yaplan bir aratrmada devreye mutlaka mitler girmektedir. Toplumun en eski kltr talar olan mitler, ilkel insanlarn kinat anlama ve yorumlama abalarnn rn olan birtakm kutsal hikyeleri iermektedirler. Zaman zaman yanl olarak, mit yerine kullanlan mitoloji terimi ise, aslnda mit bilimi yani bu kutsal hikyeleri inceleyen bilim anlamna gelmektedir 19. Mitlerin gereklilii her ne kadar tartmal olsa da bizce, bahsi geen dnemdeki yazl kaynaklarn snrll, mitolojik belgeleri tarihsel gereklik boyutunda nemli klmaktadr. Unutulmamaldr ki mitler, sosyal bilimler adna yaplan birok aratrmann temel kaynaklarndan birisi olma zelliini tamaktadr 20. te yandan, mitolojik metinlerde olaylarn takip ettii belirli bir silsile vardr. Buna gre, gelecekte olacaklar anlatan ryalar, ana karakterler arasnda geen konumalar, talimat ve tavsiye veren tanrlar 21 rgs birbirini izlemektedir. Bu ynyle ele alndnda rya, mitlerin vazgeilmez unsurlar arasnda yer almaktadr 22. Bilgin Saydam Masallar, mitler ve ryalar ayn kumatan biilmitir. de bilin dnn rndr derken benzer bir bak asn ortaya koymaktadr. Psikanalizin nclerinden Karl Abraham ve Otto Rank, mitler i halklarn kitle ryalar olarak tanmlarlar. Campbelle gre;
17

Haydar Dnmez, Eskia nsannn D Anlay, dol Arkeoloji ve Arkeologlar Dernei Dergisi, S. 9, Ankara 2001, s. 41. 18 smail Kksal, Ryalarn Fkh Boyutu, lahiyat Fakltesi Dergisi, 13/2 (2008), s. 35-40. 19 mer Ylar, Mit-Efsane ve Eitim, Kazm Karabekir Eitim Fakltesi Dergisi, S. 11, Erzurum 2005, s. 383-384. 20 Bu ereveden bakldnda mitoloji; edebiyatlar iin klasik edebiyatn kkenlerini, teologlar ve ilhiyatlar iin dinler tarihinin balangtaki boyutlarn, halk bilimcileri ve etnologlar iin rf, adet, gelenek ksaca sanat ve kltr boyutlarn iermektedir. Bkz. Zeki Cemil Arda, Anadolu ve Avrupa Mitolojisinde erik ve Motif Karlatrmas, Trk Kltr ve Hac Bektai Veli Aratrma Dergisi, S.9, Ankara 1999, s. 1. 21 Enrietta Mccall, Mezopotamya Mitleri, ev. Bircan Baykara, Phoenix Yay., Ankara 2011, s. 114. 22 Eski Yunan mitolojisinde de rya ile ilgili kaytlara rastlanlmaktadr. Bkz. Muhammet Kuzuba, lkellere Ait Anlatlarda Rya Motifi, Turkish Studies, Vol.2/1, Winter 2007, s.306, 308.

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 8/2, Winter 2013

78

H. Hande DUYMU FLORIOTI Elvan ESER

rya kiiselletirilmi mit; mit ise kiisellikten arndrlm ryadr. Nasl ki bir rya kiinin gemi ve bilinalt ile ilgili ise bir mit de o mitin iinden kt toplumun gemii ve kolektif bilinalt ile ilgilidir. Nasl bir rya onu gren kiiye z hakknda nemli bir gerei iaret ediyorsa, bir mit de btn insanlar ilgilendiren nemli psikolojik gerekliin gstergesi olabilir 23. Bu dnceden hareketle, almamzda byk lde mitolojik unsurlara yer verilecektir. Ancak, almann kaynan sadece mitolojik belgelerle snrl tutmann byk eksiklik olaca endiesiyle, Eski Yakndou toplumlarnn siyasi ve sosyal hayatna dair her trl belgenin de incelenmesi gerektiini belirtmek isteriz. Bununla birlikte almamzn snrlar gerei, Eski Mezopotamya toplumlar ile Anadoluda Hititler zerinde durulacaktr. 2.1. Eski Mezopotamyada Rya lka insanlar zerindeki rya yaptrmnn en bariz rnei, Gudea Silindirleri olarak adlandrlan Sumer yaztlarnda grlmektedir. Metinde Laga Kral Gudeann, Tanr Ningirsuya sunulmak zere bir tapnak ina etmesi konu edinilmektedir. Kraliyet yaztlar olan Gudea silindirleri, Laga kral Gudea tarafndan Tanrs Ningirsu iin yaplan tapnan ansna M.. yaklak 2125 ylnda yazlmtr 24. Dicle rma, Laga ehrinin topraklarn kaplamaya balaynca ve tarlalara verim getirmeye son verince, Gudea bir rya yolu ile tanrnn isteini renir, fakat ryay yorumlayamaz. O zaman ana tanra Gatumdugun tapnana ynelir ve yle seslenir : Anne, sana ryam anlataym. Ryamda, gvdesi g dolduran bir adam vard, gvdesi dnyay dolduran. Bandaki ta onun tanr olduunu gsteriyordu, yannda atumdug kuu vard. Frtnalar ayaklarnn dibindeydi. Sa ve solunda iki aslan yatyordu. Bana kendisi iin bir ev yapmam emretti. Fakat kimdi bilmiyorum. O anda gn nmde dodu. Bir kadn grnd, kimdi, kim deildi? Bir elinde saf iviyi tutuyordu, tekinde gk yldzlarnn sergilendii amur bir tablet. Kendinden gemiti, ayn, dnld gibi. Ve ryamda ikinci bir adam grnd, bir sava, elinde, bir ev diagram izmi olduu bir lapis lazuli tablet tutuyordu. Bana bir karmaa sunulmutu, stnde alfandan bir tula kalb ve kalbn iinde kader tulas vard. Ve kraln sanda ykl bir merkep vard. obanm, dedi tanra, senin iin ryan okuyacam(yorumlayacam).Gvdesi yeri ve g dolduran, tac tanrln gsteren ve sanda ve solunda iki aslan, yannda mdugud kuu duran adam, tanr, kardeim Ningirsudur. Sana emri, tapna Eninnuyu ina etmendir. nnden ykselen gne, senin koruyucu tanrn Ningizzida idi. Onun ylan formu, gne gibi dnyadan ykselir. ivi ve burlarn tabletini elinde tutan, dnld gibi kendinden gemi olan kadn, kz kardeim Nisaba idi, sana, tapna ina etmen iin uurlu yldzlan gsteriyordu. kinci, sava, lapis lazuli tablet tutan adam, tanr Nindubdu. Sana tapnan tasarmn gsteriyordu. Ve ykl hayvan, kraln sanda duran, bu sendin, grevin iin hazrlanyordun ... Kral uyand. Uyumutu. Kendine geldi, dteydi. Ve tapnak ina edilebildiinde, tanr onun trbesine tand25. Eski Yakndou insannn zihninde, ryann tanrsal mesaj olarak alglanmas balamnda, en gzel rneklerden birisi de Sumerlilerin Tufan destannda karmza kmaktadr. Bu anlatya gre Gk Tanrs Anu, sava yanls olan danmanlar Enlil, Ninurta, Ennugi ile bir toplant yapar. Bu drtl toplant srasnda aldklar ani kararla birlikte byk bir tufan oluturarak, bata insanlar olmak zere tm yaranlmlar yok etmeyi kararlatrrlar. Bu srada Bilgelik Tanrs Eada bu
23

Abdullah Temizkan-Erhan Akta, Trk Devlet Geleneinde ktidarn Merulatrlmasnda Ryann Kullanlmas, Karadeniz Aratrmalar Dergisi, S. 33, 2012, s. 14-15. 24 Mustafa Yiitolu, Antik Yakn Dou Mitlerinde Tanr , Tarih Kltr ve Sanat Aratrmalar Dergisi,C.I, S.1,Karabk 2012, s.120. 25 Joseph Campbell, Bat Mitolojisi (Tanrnn Maskesi) , ev. Kudret Emirolu, mge Yay., Ankara 1995, s. 103-104.

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 8/2, Winter 2013

Kutsal Kitaplar ve Mitolojik Kaynaklar Inda Eski Yakndouda Rya Olgusu ve Algs zerine

79

mecliste bulunmaktadr ancak, alnan tufan karar onun hi houna gitmemitir. Fakat ounluun sesine uymak zorunda kalmtr. Tufan kararna engel olamayacan anlayan Ea, en azndan bir ksm insan bu felaketten kurtarabilmek adna, Tufan anlatsnn bakahraman olan Utanapitimle26 irtibata geer. Utanapitime bir gemi yapmasn, bylelikle bu felaketten yanndakilerle birlikte kurtulabileceini syler. Neticede olarak Eann isteini gerekletiren Utanapitim ve yandalar bu byk kyamdan kurtulurlar. Ancak o ve yanndakilerin hayatta kal Tanrlar Meclisinde hi de ho karlanmaz, tanrlar bu olay kendilerine kar yaplm bir ihanet olarak alglarlar. hanetin sorumlusu olarak da Bilgelik Tanrs Eay grrler. Ea ise yapt savunmasnda, tanrsal srlar aklamadn, bir rya araclyla bunu vahiy ettiini bildirir 27: Kim bunlar kurtard, kim haber verdi btn lmller tufanla yok olacakt diye orada olanlardan yant bekliyordu. Olu Sava Tanrs Ninurta, babasna dnerek Kim olacak, byle bir eyi Eadan baka kim yapabilir! dedi. O an tanr Ea byk bir hmla ortaya atlarak, Ey silahor Enlil! Hi dnmeden, yrein acmadan nasl byle bir tufan yaparsn! Gnahl olan gnahn eksin. Bakaldranlarn cezas verilsin. Byle bir tufan yapp her eyi yok edecein yerde, insanlarn arasna bir kurt sokup, onlar azalttrsaydn! Bir tufan yapacan yerde, bir ktlk olup lke harap olsayd! Tufan yerine Salgn Hastalk Tanrs nray kartp insanlar ldrtseydin daha iyi olacakt. stelik Tanrlarn srrn dorudan doruya sylemedim. Yalnz akll Utanapitimime bir rya grdrdm28. Eski Yakndou insan iin ryalarn bir dier fonksiyonu ise, kehanetler iermesi ve gelecekle ilgili bilgiler vermesidir. Bugn pozitif bilim de rya konusunda buna benzer bir yaklam sunmaktadr. Junga gre ryalar gelecekle ilgili tahminlerden ziyade yaanacak olaylarn kesin habercisidir29. Eski Yakndou tarihi srecinde bu yaklamn en somut rnei, Sumerlilerin muazzam eseri Glgam 30 destannda grlmektedir. Destann almamz ilgilendiren blmnn ana hatlarna baktmzda; halk tarafndan ok sevilen Glgam her eye sahip olmasna ramen, kendisine denk ve arkadalk edebilecei hi kimseyi bulamamaktadr. Onun bu durumuna zlen tanrlar ona arkada olmas iin vahi bir hayvan olan Enkiduyu yaratrlar. Yakn bir tarihte Enkidunun gelecei ise Glgama iki farkl ryayla tanrlar tarafndan bildirilir. Bir rahibe tarafndan ehliletirilen Enkidu Glgamn en yakn dostu ve yardmcs olur. Dier yarsn bulduuna inanan Glgam orta olan Enkidu ile birlikte am Ormanndaki devi yani, Humbabay ldrmeye giderler. Bu yolculuk srasnda Glgam kehanet ieren iki rya daha grr. Bunun ardndan gelen serven Glgam ile ak tanras tar arasnda yaanr. tar Glgama evlenme nerisinde bulunur. Glgam bunu reddeder. Onuru krlan tar Glgam ldrmek iin yeryzne bir boa gnderir. Glgam, Enkidunun da yardmyla boay ldrr. Enkidu ryasnda, boay ldrd iin tanrlar tarafndan lme mahkm edildiini grr. Destann bundan sonraki blmyle ilgili tabletler bulunamamtr. Ama

26

Tufan anlatsn da Utanapitim dindar, tanr korkusu bilen ryalarnda devaml olarak tanrsal mesaj alan bir kral olarak tasvir edilmitir. Bk. S. N. Kramer, Tarih Smerde Balar, ev. Muazzez lmiye , TTK Yay., Ankara 1998, s. 129. 27 Muazzez lmiye , Glgame, Kaynak Yay., stanbul 2000, s. 64-71. 28 , a.g.e., s. 71. 29 etin, a.g.m., s. 260. 30 Sumer mitolojisinin bakahraman olan Glgam, Akad mitolojisinde de nemli bir kiiliktir. Glgam destanna gre, te ikisi tanr, te biri insan olarak yaratlmtr. Glgam, ayn nitelikte ve ok az deiiklikle Babil destanlarnda da bakahraman olarak karmza kmaktadr. Uruk kral olarak 120 yl egemenlik srd sylenen bu tanr -kral Sumer kral listelerinde, tufandan sonra lkeyi ynetmi, ikinci hanedan soyundan Uruk Hanedannn beinci kral olarak grlmektedir. Bkz. zdemir zbay, Dnya Mitolojisi ve Nartlar, Kafkas Dernei Yay., Ankara 1999, s. 127.

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 8/2, Winter 2013

80

H. Hande DUYMU FLORIOTI Elvan ESER

destann devamnn yer ald Glgamn Enkidu iin yakt at, dzenledii grkemli cenaze trenini, sonunda Enkidunun ller dnyasna gtn anlatan tabletler bulunabilmitir 31. I. Tablet, Glgamn bir gkta ve bir yldz hakknda grd iki rya ile sona erer. kisi de gl bir ortan Glgama gelecei ve birbirlerini sevecekleri anlamlarnda yorumlanr. Ama bu olumluluklara ramen II. Tablet, Enkidunun savaarak gelmesi ve ehvete doru giderk en Glgamn yolunu kesmesiyle sona erer. Gre mann neticesinde iki karakter savamak iin deil, arkada olmak iin yaratldklarn fark ederler. Hemen ardndan, bir baryla el bastran, bir szyle yangn kartan ve bir nefesiyle lm getiren am Ormanndaki devi, Humbabay(eski uyarlamalarda Huwawa) ldrmek iin birlikte tehlikeye atlmaya karar verirler. Urukun yce danmanlar byle bir plana kar karlar, ama III. Tabletin banda bu tehlikeli grev zerinde uzlatklar ve gzel tavsiyeler verdikleri anlatlr. Danmanlarn tavsiyelerini alarak Glgam ve Enkidu yce kralie Ninsuna danmaya giderler. Ninsun, Enkidunun arkadan korumas, bylece Glgamn sa salim dnmesi iin Gne Tanrs amaa adak adar. Maalesef kt durumda olan IV. Tablet iki arkadan yola kmalarn, azklarn yemelerini ve kamp kurmalarn anlatmaktadr. Hem kendi karakterlerine hem de destan geleneine sadk bir ekilde devam eden yazda Glgamn fazlasyla zc iki rya grd ve Enkidunun bu ryalar Humbabaya kar yaptklar yolculuklarnn baarl geecei eklinde yorumlad anlatlr. V. Tablet, arkadann Humbabann snana varmalarn anlatr. VII. Tablet iyi korunmamtr ve bandaki yaklak yirmi satr eksiktir. Neyse ki Hitite uyarlamasyla ksmen tamamlanabilmektedir ve bu satrda Gkyznn Boasyla yaptklar byk dvn ertesinde Enkidunun grd ryay anlatmaktadr. Glgam arkadan dinledikten sonra gzyalarna boulur. Byk tanrlara yalvarmaya gider. Enkidu kaderine kser ve ilk nce kendisini kt yola dren amhat lanetler. Enkidunun fkesi diner ve amhat affeder. Hastalanr ve ryalarnda kendi lmn ve yer alt dnyasna gidiini grr. Yataklara der, on iki gn boyunca yatar v e gittike gszleir. VIII. Tabletin bandaki dokunakl konumada, Glgam arkadana veda eder. Onun iin yas tutacaklarn listesini yapar: Urukun yallar, krlar, araziler, mersin, am ve selvi aalar32. Kehanet ieren dier bir rya rnei ise, Babil Kral Nabukadnezarn grd ardl iki ryadr ki biz burada bu ryalardan sadece ilkini sizlerle paylaacaz. Bilindii gibi Babil kral Nabukadnezar idaresindeki ordu M..587de Kuds kuatm ve M..586da ehri ele geirmitir. Bata din adamlar olmak zere seksen kadar Yahudi lider idam edilmitir. Dnemin Yahudi kral Zedekias kr edilmeden nce btn oullar gzlerinin nnde bodurulmu, kendisi de zincire vurularak Babile gtrlmtr. Bylece Yahuda Krall igal edilmi, surlar, Sleyman Mabedi, kaleleri yaklp yklmtr. Netice olarak Yahudiler siyasi bir topluluk olarak uzun yllarca tarih sahnesinden silinmi ve Yahudilerin byk Babil Srgn balamtr 34. Nabukadnezar Babile getirilen srailliler arasndan kral soyundan gelme ya da soylu baz genlerin seilip saraya getirilmesini emretmitir. Bu genler kusursuz, yakkl, her konuda bilge, bilgili, renmeye yetenekli, sarayda grev almaya uygun nitelikte kiiler olmalyd. Babil limleri onlara Kildanilerin dilini ve yazsn retecekti. Seilen genlerin arasnda Yahudallardan Danielde
33
31 32

Daha geni bilgi iin Bkz. , Glgam. Mccall, a.g.e., s. 60-67; Oppenheim, a.g.m., s.213 vd. 33 Bu ryann gereklilii tartmal olup, bu konuda kaynak gsterilebilecek tek eser Tevrattr. Encyclopaedia Judaicann Nabukadnezar maddesinde, Daniel kitabnda yer alan bu anlatnn efsanevi bir hikyeden ibaret olduu, bu hikyede geen Nabukadnezar isminin yanllk tad iddia edilmektedir. Burada geen Nabukadnezar ismi yerine Nobanidus yazlmas gerektii savunulmaktadr. Zira Kurman Yazmalarndaki Aramca bir metinde Daniel Kitabndaki Nabukadnezarn ryasnn anlatld ksma benzer Nobanidusa ait ryalar aktarlmaktadr. Bk. Ali Osman Kurt, Yahudi Kaynaklarnda Kral Tipolojileri: Nebukadnezzar ve Korer rnei, C.. lahiyat Fakltesi Dergisi , X/2, Sivas 2006,s.428, dipnot 28. 34 Ali Uur, Dnya Gndemindeki srail, Burak Yay., stanbul 1982, s.34.

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 8/2, Winter 2013

Kutsal Kitaplar ve Mitolojik Kaynaklar Inda Eski Yakndouda Rya Olgusu ve Algs zerine

81

vard. Bununla birlikte Daniele Babil Saraynda Belteassar denmeye balanmt. Yahudilerin Babil esareti devam ederken Kral Nebukadnessar bir rya grd 35. Nabukadnezar ryasn yorumlamas iin Babilde bulunan btn falc, kildani ve byclerinden yardm ister, ancak hi biri kraln ryasn yorumlayamazlar. Netice olarak ryay yorumlayabilen tek kii Nabukadnezarn Beltesatsar dedii Daniel olmutu 36. Nebukadnessar'n grd rya hakknda: Kral, ryasnn ne anlama geldiini sylesinler diye sihirbazlar, falclar, bycleri, yldzbilimcileri artt. Hepsi gelip kraln nnde durdular. Kral: Beni zntyle sarsan bir d grdm. Ne anlama geldiini renmek istiyorum dedi. Yldzbilimciler Aramice: Ey kral, sen ok yaa! dediler, Dn bu kullarna anlat ki, ne anlama geldiini syleyelim. Kral: Grdm d ve ne anlama geldiini bana aklamazsanz, kararm kesin, parampara edileceksiniz diye karlk verdi: Evleriniz de ple evirilecek. Ama d ve ne anlama geldiini aklayabilirseniz, sizi byk armaanlarla dllendirip onurlandracam. Onun iin bana d ve ne anlama geldiini aklayn. Onlar yine: Ey kral, d bu kullarna anlat ki, ne anlama geldiini syleyelim dediler. Bunun zerine kral: Kararmn kesin olduunu bildiiniz iin zaman kazanmak istediinizi anlyorum dedi, Ama dn ne olduunu bana aklamazsanz, sizin iin tek ceza vardr. Durumun deieceini umarak bana yalan yanl eyler sylemek iin aranzda anlamsnz. imdi bana dn ne olduunu syleyin ki, ne anlama geldiini aklayabileceinizi anlayaym. Yldzbilimciler : Yeryznde senin bu isteini yerine getirecek tek kii yoktur diye yantladlar: Kald ki, byk, gl hibir kral bir sihirbazdan, falcdan ya da yldzbilimciden byle bir ey istememitir. Kraln isteini yerine getirmek gtr. nsanlar arasnda yaamayan ilahlardan baka krala bunu aklayabilecek kimse yoktur. Buna ok fkelenen kral, Babildeki btn bilgelerin ldrlmesini buyurdu. Bylece hepsinin ldrlmesi iin buyruk kt. Danielle arkadalarnn ldrlmesi iin de adamlar gnderildi. Daniel Babilin bilgelerini ldrmeye giden kraln muhafz alay komutan Aryokla bilgece, akllca konutu. Aryoka: Kraln buyruu neden bu denli sert? diye sordu. Aryok durumu Daniele anlatt. Bunun zerine Daniel krala gidip dnn ne anlama geldiini syleyebilmesi iin zaman istedi. Sonra evine dnp olup bitenleri arkadalar Hananyaya, Miaele, Azaryaya anlatt. Gklerin Tanrsna yakarmalarn istedi; yle ki, Tanr onlara ltfedip bu gizi aklasn ve kendisiyle arkadalar Babilin br bilgeleriyle birlikte ldrlmesinler. Gece giz bir grmde Daniele akland. Bunun zerine Daniel gklerin Tanrsn vd. yle dedi: Tanrnn adna ncesizlikten sonsuzlua dek vgler olsun! Bilgelik ve g Ona zgdr. Odur zamanlar ve mevsimleri deitiren. Krallar tahttan indirir, tahta karr. Bilgelere bilgelik, Anlayllara bilgi verir. Derin ve gizli eyleri ortaya karr, Karanlkta neler olduunu bilir, evresi kla kuatlmtr. Ey atalarmn Tanrs, Sana kreder, seni verim. Sen ki, bana bilgelik ve g verdin, Senden istediklerimizi bana bildirdin Ve kraln dn bize akladn. Danielin ryay yorumlamas hakknda: Daniel, kraln Babilin bilgelerini ldrmeye atad Aryoka giderek : Babilin bilgelerini yok etme dedi: Beni krala gtr, dnn ne anlama geldiini aklayacam. Aryok onu hemen krala gtrd ve, Srgndeki Yahudallar arasnda kraln dn yorumlayabilecek birini buldum dedi. Kral, br ad Belteassar olan Daniele : Grdm d ve ne anlama geldiini bana syleyebilir misin? diye sordu. Daniel yle
35 36

Tevrat, Daniel, 1-21/2-1. Kurt, a.g.m., s.428.

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 8/2, Winter 2013

82

H. Hande DUYMU FLORIOTI Elvan ESER

yantlad: Kraln aklanmasn istedii gizi ne bir bilge, ne falc, ne de sihirbaz aklayabilir. Ama gkte gizleri aklayan bir Tanr var. Gelecekte neler olacan Kral Nabukadnezara O bildirmitir. Yatanda yatarken grdn d ve grmler unlardr: Sen, ey kral, yatarken gelecekle ilgili dncelere daldn, gizleri aan da neler olacan sana bildirdi. Bana gelince, ey kral, br insanlardan daha bilge olduum iin deil, dnn ne anlama geldiini bilesin, aklndan geenleri anlayasn diye bu giz bana akland. Ey kral, dnde nnde duran byk bir heykel grdn. ok byk ve olaanst parlakt, grn rktcyd. Ba saf altndan, gsyle kollar gmten, karnyla kalalar tuntan, bacaklar demirden, ayaklarnn bir kesimi demirden, bir kesimi kildendi. Sen bakyordun ki, bir ta insan eli demeden kesilip heykelin demirden, kilden ayaklarna arparak onlar parampara etti. Demir, kil, tun, gm, altn ayn anda paraland; yazn harman yerindeki saman pleri gibi oldular. Derken bir rzgr kt, hi iz brakmadan hepsini alp gtrd. Heykele arpan tasa byk bir da oldu, btn dnyay doldurdu. Grdn d buydu. imdi de ne anlama geldiini sana aklayalm. Sen, ey kral, krallarn kralsn. Gklerin Tanrs sana egemenlik, g, kudret, ycelik verdi. nsanoullarn, yabanl hayvanlar, gkteki kular senin eline teslim etti. Seni hepsine egemen kld. Altndan ba sensin. Senden sonra senden daha aa durumda baka bir krallk kacak. Sonra btn dnyada egemenlik srecek tuntan nc bir krallk kacak. Drdnc krallk demir gibi gl olacak. nk demir her eyi krp ezer. Demir gibi tmn krp paralayacak. Ayaklarla parmaklarn bir kesiminin mleki kilinden, bir kesiminin demirden olduunu grdn; yani blnm bir krallk olacak bu. yleyken onda demirin gc de bulunacak, nk demiri kille kark grdn. Ayak parmaklarnn bir kesimi demirden, bir kesimi kilden olduu gibi, kralln da bir blm gl, bir blm zayf olacak. Demirin kille kark olduunu grdne gre halklar evlilik bayla birbirleriyle karacaklar ama, demirin kille karmad gibi onlar da birbirine bal kalmayacaklar. Bu krallar dneminde gklerin Tanrs hi yklmayacak, baka halkn eline gemeyecek bir krallk kuracak. Bu krallk nceki krallklar ezip yok edecek, kendisiyse sonsuza dek srecek. nsan eli demeden dadan kesilip gelen tan demiri, tuncu, kili, gm, altn paraladn grdn. Ulu Tanr bundan sonra neler olacan krala aklamtr. D gerek, yorumu da gvenilirdir37. Bu yorum zerine Kral Nabukadnezar, Danieli Babile vali olarak atad, ayrca onu Babilin btn bilgelerinin bakan seti38.Nabukadnezarn ryasnda grd putun paralanmas olay ise, Daniel tarafndan Nabukadnezarn krallyla birlikte yok olaca eklinde yorumlanm apak bir kehanetti39. Kurigalzu, Esagilaya girdi. Ruhlar ona yaklat ve Yatanda uyumaya baladnda, bir rya grd40 eklinde balayan Ge Babil dnemine ait olan ve halen British Museumda sergilenen bir tablette ise, Kasit krallarndan Kurigalzunun, Tanr Belin tapnanda yaplan bir arnma ritelinin ardndan, Esagila tapnanda uyuyarak ryasnda Tanrdan bir mesaj almay beklediinden bahsedilmektedir 41. Bu uygulama, slami gelenekte var olan ve abdest yoluyla

37 38

Tevrat, Daniel, 2/1-45. Tevrat, Daniel, 2/48. 39 Kurt, a.g.m., s.427. 40 5. mku-ri-gal-zu <DI>a-na -sag-l i-te-ru-u[b x x (x)] 6 .za-q-q it-hu-u-map u-uh-pu--hu- su ? bu x[x (x)] 7.sa-lil ina ma-a-a-IL-ti-s mku-ri-gal-zu utta(M.GI6) i-na-[tal]. ivi yazl metnin devam iin bkz. rving L.Finkel, The Dream of Kurigalzu and the Tablet of Sins, Anatolian Studies, Vol.33, Special Number in Honour of the Seventy-Fifth Birthday of Dr.Richard Barnett, 1983, s.78 vd. 41 Finkel, a.g.m., s. 75-76.

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 8/2, Winter 2013

Kutsal Kitaplar ve Mitolojik Kaynaklar Inda Eski Yakndouda Rya Olgusu ve Algs zerine

83

temizlendikten sonra istihareye yatma uygulamasn hatrlatmaktadr. Ayn uygulama, sonraki dnemlerde Anadoludaki Hititlerde de grlecektir 42. Kehanet ve rya yorumu geleneinin Sumer ve Babil toplumlarnn yan sra Asurlularda da var olduu anlalmaktadr. Nitekim, Asur Kral Asurbanipale ait olan Ninive Ktphanesi kalntlar arasnda kopyalar yaplm Babil rya tabletleri bulunmutur. Asurlular iin ryalar bir kehanetti. Onlar ryalarn mutlaka bir uzmanca doru yorumlanmas gerektiine inanyorlard. Rya yorumcular mesleklerinde baarl olabilmek iin rya kehanetleri koleksiyonundan yararlanyordu. Asur Rya Kitab ad verilen bu koleksiyon on bir tabletten oluuyordu. Bunlarn birincisiyle sonuncusu, bylere ve ykm ya da hastalklar nceden bildiren kt ryalarn etkilerini yok etmeye ynelik gerekli trenlere ayrlmtr. Bu koleksiyonda uyuyan kiileri uursuz ryalara kar koruyacak trenlere de yer verilmitir43. Asur rya kitabndan birka rnek vermek gerekirse: Eer bir adam ryasnda elma yerse, o kalbinin arzuladna sahip olacak44. Eer bir adama ryasnda birisi sedir verirse, o, babasn ya da ilk olunu kayb edecek45. Eer bir adama birisi ryasnda bal verirse, o kalbinden geen arzuya kavuacak46. Eer bir adama birisi ryasnda su verirse, onun gnleri (mr) uzun olacak. Eer bir adama birisi ryasnda arap verirse, mr ksa olacaktr47. 2.2. Eski Anadoluda Rya Birok toplumun inan sisteminde olduu gibi, eski Anadolu toplumlarnn inancnda da insanlar tanrlarn gazabndan korkmaktaydlar. yle ki, tanrlar ho tutmak kraln ncelikli grevleri arasnda idi. Bu yzden kral tanrlarn tapnaklarn ziyaret etmek ve erdemli bir kiilie sahip olmak zorundayd. Eer tanrlar kzdracak bir harekette bulunursa, bu fkenin nedenini bulmak, kusurunu dzeltmek ve af dilemek de yine kraln greviydi. Byle durumlarda ilenen kusurun ne olduunu bulmak son derece zordu, nk tanrlar insan biiminde dnlm olsalar da, kusurun niteliini aklamak iin kullarnn karsna kmamaktaydlar. Bu noktada tpk Mezopotamya toplumlarnda olduu gibi, ryalar devreye giriyordu, tanrlar taleplerini ryala r araclyla yeryz halkna iletiyordu 48. Anadolu corafyas iin beklide bu inanc en gzel anlatan mitolojik hikye Avc Kei olarak adlandrlan Hurri kkenli Hitit masaldr. Sz konusu edeb metinde evlendikten sonra av yapmay ve tanrlara kurban sunmay ihmal eden bir avc olan Keinin, annesinin szlanmalar zerine tekrar ava gidiiyle birlikte bu av srasnda grd, ktlk haber veren, yedi ryadan bahsedilmektedir 49.

42 43

Bu hususa almann sonraki blmnde deinilecektir. Dnmez, a.g.m., s. 41-42. 44 Oppenheim, a.g.m., s. 272. 45 Oppenheim, a.g.m., s.277. 46 Oppenheim, a.g.m., 279. 47 Oppenheim, a.g.m., 280. 48 J.G.Macqueen, Hititler ve Hitit anda Anadolu, Arkada Yaynlar, Ankara, 2001, s.129. 49 Gngr Karauuz, Hitit Mitolojisi, izgi Kitapevi, Konya 2001, s. 169 vd.

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 8/2, Winter 2013

84

H. Hande DUYMU FLORIOTI Elvan ESER

Masaln genel temasna bakldnda ise; Kei hnerli bir avcdr o denli baarldr ki onun avlar tanrlarn gnlk geimini salamaya yetmektedir. O her gn av dn tanrlar iin birok kurban sunmaktadr. Ancak gnlerden bir gn Kei Sintalimeni adnda bir kza k olur ve onunla evlenir. Bu evlilikle birlikte Keinin av hayat da bitmitir. Kei artk sadece eiyle vakit geirmek istemektedir. Bu durum bata tanrlar olmak zere Keinin annesini de rahatsz etmektedir. Bu durum zerine oluna srekli telkinlerde bulunan yal kadn onu tekrar ava kmaya ikna eder. Ancak iler Keinin umduu gibi gitmez. Kei Natara Dana gittii zaman kzgn tanrlar ondan avlanabilecei tm hayvanlar saklamlardr. Bir insan tanrlar unutursa, tanrlar da onu unuturdu. Avc Kei eli bo eve dnmemek iin ay boyunca a susuz dalarda dolamtr. Sonunda yorgunlukta bir aa altnda uyuya kalmtr. te metnin bu ksmndan sonra Keinin tanrsal mesajlar ieren yedi ryas anlatlmaktadr: Akadca, Hurrice ve Hitite versiyonlar bulunan Avc Kei ve Kars adl masaln ilgili yerlerinin tercmesi yledir; [ ] Kei sen [ ] dalarda ye [ ], onun giysisi zerinde [ ] uzanr [ ]. Kei [ikinci defa bir rya ] grd. O [nc bir rya ] grd. Natara Dandan [ ] ehrine yukar getirdi. [ ] ve [ ]. Ve hizmetileri onun annesine gitti. O drdnc bir rya grd. Bazaltan ar bir ta paras gkyznden dt ve hizmetiler ve tanrnn adam onun altnda ezildi. O beinci defa bir rya grd: Keinin tanr babalar bir ate tututuruyorlard . O altnc defa bir rya grd: Aatan yaplm bir halka Keinin boynundayd ve aada bir kadnn ayak bilei, Keinin ayak bileinin zerine yerletirilmiti. O yedinci defa bir rya grd. Kei aslanlarn arkasndan gitti. Ve o kapdan karken, o kapnn nnde sfenks ve ylanlar buldu. Ertesi sabah gne doduunda, Kei bir sesle uykudan uyand ve annesine akam grd ryalar anlatmaya balad. Kei annesine sordu: [Biz nasl] davranacaz? Daa gidecek miyiz? Dada lecek miyiz? Dada bana [ o]lur mu? Annesi Keiyi yle yantlad: Ryalarn anlam udur. Btn imenler byr. Ryalar, [ ] ehrinin [ ]. Onun aasndan bir nehir akar. [ ] gnde [ ] orman [ ] lmeyeceiz. [ ] mavi yn [ ] 50. Metnin geri kalan ksm krktr. Bu masalda da aka grld gibi Tanrlar iletmek istedikleri mesajlar iin en ideal yol olarak ryalar kullanmlardr. Gerekten, Hititler, tanrlarn rya yoluyla da insana isteklerini bildirebildiklerine inanmaktaydlar. Rya araclyla grnp, dileklerini syleyebilirler, herhangi bir nedenle kzmlarsa, bunu aklayabilirlerdi. nsan, rya yoluyla suundan arndrlmasn tanrlardan dilenebilirdi. Ayrca, doal olarak grlen ryann yan sra, bir tr rya fal denilebilecek, istihare ryalar vard ki, bunlar, Hititede uppi e k [dinsel bakmdan temiz uyku (incubation)] terimi ile ifade olunmutur. Bu, belirli bir konuda tanrlardan yant almak iin, dinsel ynden temizlenerek, rya grmek iin uykuya yatmakt. Rya unsurunun en nemli rol oynad dnem III. Hattuili (M 1275-1250) devri olmutur.

50

Karauuz, a.g.e., s. 210-211.

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 8/2, Winter 2013

Kutsal Kitaplar ve Mitolojik Kaynaklar Inda Eski Yakndouda Rya Olgusu ve Algs zerine

85

III. Hattuilinin zaman zaman ryasna girerek tler veren 51 amuha kenti tar [Ak ve Sava Tanr(a)s], Lawazantiya kenti (Elbistan/ Kara Hyk) tarnn rahibinin kz Pudu hepa ile evlenmesini rya yoluyla kendisine bildirmitir52. Nitekim Hattuili: Tanrnn emriyle, Rahip Bentipsarrinin kz Puduhepay zevcelie aldm 53demektedir. Bunun yannda srekli kt ryalar gren bir insann ruh hastas olduuna dair bir inan da vard54. Mesaj olarak ryalar kullananlar salt tanrlar deildi. Hitit inancna gre ller dnyas, yaayan insanlarn dnyasna kar sk skya kapal olmasna karn, kendilerinden devaml olarak korkulan l ruhlarnn bir takm yollar bulup, yeryz halklarnn arasna szmay baardklar inanc da mevcuttu. Ruhlar insanlara ryalar araclyla gzkerek, zellikle kendilerine gerekli kurbanlar sunulmad durumlarda, insanlar ryalar araclyla rahatsz etmekteydiler 55. Bunlara ek olarak, Hitit toplumunda rya yorumu ve l ykama gibi ilerin genellikle ihtiyar kadnlar tarafndan yapld anlalmaktadr 56. Sonu lah mesajlar ierdiine inanlan ryalarn oluum srecinin, modern ada bile hala gizemini korumas, aratrmaclar bu konu zerinde almaya sevk etmitir. Bu balamda Psikoloji, Din, Felsefe ve Tarih gibi bilim dallar rya konusu ile ilgilenmi ve bu bilim dallarnda uzmanlaan bilim insanlar rya ile ilgili aratrmalar yapmlardr. Bu alma da, Eski Mezopotamya ve Anadolu (Hitit) toplumlarnda rya olgusu ve algs zerine tespitler yaplmaya allmtr. Rya olgusu, dinsel kaynaklarda olduu gibi, mitolojik kaynaklarda da byk yer igal etmi ve hemen hemen her toplumda ve kltrde ryaya belirli manalar yklenmitir. Ancak ortak payda, ryalarn Tanrsal bir mesaj ierdii ve gelecee dair ipucu sunabildii ynndedir. Gerekten, hem Mezopotamya hem Anadolu toplumlarnda ryalar, bir kehanet vastas olarak alglanmlardr. Bunun iin rya yorumcularna bavuran bu toplumlar, grdkleri kt ryalarn etkilerinden kurtulmak iin de eitli yollar denemilerdir. Yaptmz bu derleme almasnda, ryalarn byk lde yer ald mitolojik belgelerden yola karak, Mezopotamya ve Anadolu toplumlarna ait sz konu su belgeleri irdelemeye altk. Burada grdk ki, Gudea rneinde olduu gibi, krallar yaptklar ya da yapacaklar icraatlar merlatrmak amacyla da ryalar kullanmlardr. Nitekim, dinin ve tanrlarn nemli olduu Eski Yakndou toplumlarnda ryalarn Tanrsal mesajlar ierdiine
51

III.Hattuili kkken bir hastala yakalanm ve bu nedenle rahip olarak yetitirilmesi iin tapnaa verilmitir. Bu olay otobiyografisinde u ekilde anlatmaktadr: Efendim tar, kardeim Muvattaliyi babam Muriliye ryasnda gnderdi: Yllar, Hattuili iin ksadr; o salkl deildir. Onu bana ver;o, benim rahibim olsun. O zaman salkl olur ve babam beni, kk ocuunu ald ve beni tanrann hizmetine verdi. te bu nedenledir ki, Hattuili, Hitit tahtnda kald srece tarn kendisini koruduuna inanm ve nemli olaylarda onun desteini almak iin eitli sunumlarda bulunmutur. Bkz. Ali Dinol, Hititler, Anadolu Uygarlklar Ansiklopedisi, C.1, Grsel Yay., Ankara 1982, s.42,47; Oppenheim, a.g.m., s.198. 52 Murat Orhun, Hititlerde Karacier Fal, Ku Uuu Fal ve Bunlarn Etrsklerdeki Uzants, Akademik Bak, C.3, S.5, K 2009, s.235, dipnot.11;Oppenheim, a.g.m., s.197. 53 Ahmet nal, Eski Anadoluda Feminizmin nclerinden Bir Kralie Portresi: Kizzuwatnal Puduhepa, dol Dergisi, Say 24, Ankara 1980, s.9. 54 Ahmet nal, Hitit Tbbnn Ana Hatlar, Belleten, XLIV/175, TTK Yay., Ankara 1980, s.493 vd. 55 Ahmet nal, Hititlerde llere Sunulan Kurban Hakknda Baz Dnceler, Anadolu (Anatolia) XIX, (1975-1976), Ankara 1980, s.167 vd. 56 Fruzan Knal, Eski Anadoluda Kadnn Mevkii, Belleten, XX/79, TTK Yay., Ankara 1956, s.366.

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 8/2, Winter 2013

86

H. Hande DUYMU FLORIOTI Elvan ESER

inanlmas, doal olarak ryaya yklenen anlam da nemli klmaktadr. Bu balamda, saray ve tapnaklarda yer alan rya yorumcularnn nemli devlet kademelerine getirilmeleri de bu nemin bir sonucu olsa gerektir. Rya ile ilgili kaytlar incelendii zaman genellikle ryann, bir kahraman veya kral tarafndan grld anlalmaktadr. Rya gren, neler yapmas gerektii hususunu grd ryann yorumuna gre belirlemitir. Bazen de ne yapmas gerektiini bilemeyen insanolu, dualar edip kurbanlar sunarak, ryalarnda, tanrlardan bu anlamda bir iaret, bir yardm beklemilerdir. Burada nemli olan ryann yklendii dinsel misyondur ve bu misyonu tarih boyunca hemen hemen her toplumda grmek mmkndr. Hatta gnmzde slam geleneinde yer alan istihareye yatma uygulamas, hem Eski Mezopotamya hem Hitit toplumunda benzer ekilde uygulanmtr. Uykudan nce slamda abdest yoluyla arnma sz konusu iken, ad geen toplumlarda bir arnma ritelinin ardndan ryaya yatma sz konusudur. KAYNAKA ARDA, Zeki Cemil; Anadolu ve Avrupa Mitolojisinde erik ve Motif Karlatrmas, Trk Kltr ve Hac Bektai Veli Aratrma Dergisi, S.9, Ankara 1999, s.1-6. CAMPBELL, Joseph; Bat Mitolojisi (Tanrnn Maskesi), ev. Kudret Emirolu, mge Yay., Ankara 1995. CEVZC, Ahmet; Felsefe Szl, Paradigma Yay., stanbul 2002. ETN, zer; Jung Psikolojisinde Rya, Uluda niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, C. XIX., S. 2, Bursa 2010, s.249-269. I, Muazzez lmiye; Glgame, Kaynak Yay., stanbul 2000. DNOL, Ali; Hititler, Anadolu Uygarlklar Ansiklopedisi, C.1, Grsel Yay., Ankara 1982, s.17-120. DNMEZ, Haydar; Eskia nsannn D Anlay, dol Arkeoloji ve Arkeologlar Dernei Dergisi, S. 9, Ankara 2001, s.41-44. FNKEL, rving L.; The Dream of Kurigalzu and the Tablet of Sins, Anatolian Studies, Vol.33, Special Number in Honour of the Seventy-Fifth Birthday of Dr.Richard Barnett, 1983, pp.75-80. HOOKE, S. H.; Ortadou Mitolojisi, ev. Alaeddin enel, mge Yay. Ankara 1991. KAAR, Turhan ; Bir Tedavi Yntemi Olarak Aelius Aristidesin Ryalar, Toplumsal Tarih 170, Tarih Vakf Yurt Yay., stanbul 2008, s.72-76. KARAUUZ, Gngr; Hitit Mitolojisi, izgi Kitapevi, Konya 2001. KINAL, Fruzan; Eski Anadoluda Kadnn Mevkii, Belleten, XX/79, TTK Yay., Ankara 1956, s.355-366. KKSAL, smail; Ryalarn Fkh Boyutu, lahiyat Fakltesi Dergisi, 13/2 (2008), s.35-54. KRAMER, S. N.; Tarih Smerde Balar, ev. Muazzez lmiye , TTK Yay., Ankara 1998. KURT, Ali Osman; Yahudi Kaynaklarnda Kral Tipolojileri: Nabukadnezar ve Korer rnei, C.. lahiyat Fakltesi Dergisi, X/2, Sivas 2006, s.423-443.

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 8/2, Winter 2013

Kutsal Kitaplar ve Mitolojik Kaynaklar Inda Eski Yakndouda Rya Olgusu ve Algs zerine

87

KUZUBA, Muhammet; lkellere Ait Anlatlarda Rya Motifi, Turkish Studies, Winter 2007, s. 305-316.

Vol.2/1,

MACQUEEN, J.G.; Hititler ve Hitit anda Anadolu, Arkada Yaynlar, Ankara, 2001. MCCALL, Enrietta; Mezopotamya Mitleri, ev. Bircan Baykara, Phoenix Yay., Ankara 2011. MEM, Ekrem; Eskiada Yaanm Byk Aklar, Ekin Yay., Bursa 2006. OPPENHEM, A.Leo; The Interpretation of Dreams in the Ancient Near East. With a Translation of an Assyria Dream-Book, Transactions of the American Philosophical Society, New Series, Vol.46, No.3, 1956, s.179-373. ORHUN, Murat; Hititlerde Karacier Fal, Ku Uuu Fal ve Bunlarn Etrsklerdeki Uzants, Akademik Bak, C.3, S.5, K 2009, s.231-250. ZBAY, zdemir; Dnya Mitolojisi ve Nartlar, Kafkas Dernei Yay., Ankara 1999. PETTS, Jeffrey B.; Earth, Dream and Healing: The Integration of Materia and Psyche in the Ancient World, Journal of Religion and Health, Vol.45, No.1, Spring 2006, s.113-129. TEMZKAN, Abdullah - AKTA, Erhan; Trk Devlet Geleneinde ktidarn Merulatrlmasnda Ryann Kullanlmas, Karadeniz Aratrmalar Dergisi, S. 33, 2012, s.13-22. Tevrat, Tekvin, Yeni Yaam Yay., stanbul 2009. UUR, Ali; Dnya Gndemindeki srail, Burak Yay., stanbul 1982. NAL, Ahmet; Hititlerde llere Sunulan Kurban Hakknda Baz Dnceler, Anadolu (Anatolia) XIX, (1975-1976), Ankara 1980, s. 165-174. NAL, Ahmet; Eski Anadoluda Feminizmin nclerinden Bir Kralie Portresi: Kizzuwatnal Puduhepa, dol Dergisi, Say 24, Ankara 1980, s.5-16. NAL, Ahmet; Hitit Tbbnn Ana Hatlar, Belleten, XLIV/175, TTK Yay., Ankara 1980, s.475496. YILAR, mer; Mit-Efsane ve Eitim, Kazm Karabekir Eitim Fakltesi Dergisi, S. 11, Erzurum 2005, s.383-392. YILMAZ, Kadriye-ETN, Kamile; Ryalar ve Niyaz-i Msrnin Tabbrtl-Vkt Adl Eserinde Ryalarn Dili, Turkish Studies, Vol.2/4 Fall, 2007, s. 1066-1076. YTOLU, Mustafa; Antik Yakn Dou Mitlerinde Tanr, Tarih Kltr ve Sanat Aratrmalar Dergisi, C.I, S.1,Karabk 2012, s.119-126.

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 8/2, Winter 2013