Airearen eta uraren poluzioa 1.

Idatz ezazu egia (E) edo gezurra (G) ondoko baieztapenen ondoan: a) Substantziak hiru agregazio-egoeratan agertzen zaizkigu: solidoa, likidoa eta gasa. b) Substantziak bi agregazio-egoeratan agertzen zaizkigu naturan: solidoa eta likidoa. c) Substantzia bera, ura esaterako, solido-, likido- eta gas-egoeran ager daiteke naturan. d) Izotz-puska bat ur likido bihurtzen da berotzean, eta berotzen jarraituta, gas-ura bihurtuko da. e) irea gas-egoeran egon daiteke soilik. !) "oluzioak nigan eta bizi naizen gizartean du eragina. g) #ik ere zerbait egin dezaket gut$iago poluitzeko. %. Gasen propietateak: "isatzen dute& 'asa dute& (abaldu egiten dira& )rinkotu egiten dira& *arreiatu egiten al dira& #ola egiten dute ihes dauden edukiontzietatik&

Airearen konposaketai

irea, !untsean nitrogenoak (+,-) eta o$igenoak (+%1) eta anhidrido karbonikoa
Nitrogenoa Oxigenoa Beste gas batzuk

(./%), gas nobleak, e.a. bezalako beste substantzia batzuen kopuru t$iki batek osatzen dute. + hauek batzutan aldatu egiten dira eta hori ona zein t$arra izan daiteke. rnotegi bateko aireak anhidrido karboniko

gehiago du0 gaizki erretzen ari den sutontzi bat daukan gela bateko aireak edo gaizki erretzen duen gas-berogailu bat duen sukalde batekoak heriotza ekar dezakeen karbono1ono$idoaren (./) proportzio handiagoa du. Gai$o as1atiko, bronkitiko eta abarrek arnas hartzen duten 2o$igenoa2 o$igenoz aberasturiko airea da, hau da: +34 edo 56 o$igeno du. 7rpekariek helio bezalako gas inerte arinekin nahasturiko aire konpri1atua arnasten dute0 kasu hauetan aldatu egiten dira +ak. 3. Gure at1os!erako airea ondokoez osatzen da: .................................................................. ................................................................ 5. *aina bronkitisa duen gai$o batek 8o$igeno-botila9-tik hartzen duen airea ondokoez osatzen denez, ......................................................................................... 1

4. urpeko igerilariak hartzen duen airearen osaketa, berriz, ondokoa da: ............ .................................................................................. :ale-hizkeran 1endiko airea aire purua dela esaten dugu. (er esan nahi du horrek& ire hutsa dela, beste substantzia batzuekin nahastu gabea. *aina :i1ikan ezin da esan aire 8purua9 substantzia purua denik. ire 8purua9

nitrogeno- eta o$igeno-partikulez osatzen dela ikusi berri dugu, hortaz, airean bi substantzia ditugu gut$ienez (bi hauetako bakoitza bakarrik egonez gero, substantzia puruak izango lirateke), baina elkarrekin nahasketa edo disoluzio bat osatzen dute. Substantzia puruak partikula-1ota bakarraz osatutakoak dira: nitrogeno hutsez, o$igeno hutsez, ur hutsez, karbono dio$ido hutsez; Substantziak nahastuta daudenean nahasketa heterogeneoak edo disoluzioak ditugu. *egi hutsez bereizten direnak heterogeneoak dira. #ahasketa heterogeneoen adibide bat kebidetik kearekin batera ateratzen den airea dugu. da osagai desberdinak daudela. #ahasketa ho1ogeneoak edo disoluzioak, berriz, bi substantzia edo gehiagoz osatzen dira, baina ezin dira begi hutsez bereizi. #ahasketa ho1ogeneo edo disoluzio baten adibide bat airea dugu, eta beste adibide bat, oker dabilen sutontzia erretzen ari den gelan 1etatzen den karbono monoxidoarekin nahasitako airea. Egoera honetan to$ikatu eta are hil ere egiten diren pertsonek ez dituzte substantzia desberdinak bereizten, izan ere, karbono 1ono$idoa disolbatu eta ez baita airetik bereizten, eta horregatik to$ikatzen dira. :i1ikan o$igenoa eta nitrogenoa substantzia puruak dira, baina airea osatzeko elkartzean disoluzio bat eratzen dute. <isoluzio batean substantzietako bat disolbatzailea da (disolbatzen duena) eta bestea, solutua (disolbatzen dena). irean nitrogenoa da disolbatzailea, gehiago baitago. =. >arri substantzia puruen, nahasketa ho1ogeneo eta nahasketa hetereogeneoen adibideak. rgi bereizten

,. (er da zuretzat poluzioa&

Egizu gas-, likido- eta solido-egoeran dauden poluitzaileen zerrenda.

/sasunari dagokionez, zer dakizu poluitzaileei buruz&

-. Gasolindegitik igarotzean 8berunik gabeko gasolina9 zioen kartel berde bat ikusi duzue. a) (er esan nahi du 8berunik gabeko gasolina9-k& b) (er onura dakar 1ota honetako gasolinak airearen poluzioari dagokionez& c) (er eragin du berunak osasunean&

Poluzioa kaltegarria da Lurrarentzat utoek edo 1otorrek darabilten gasolinak ikastet$era, kiroldegira, estadiora kontzertua edo partidua ikustera azkar batean joatea ahalbidetzen digu, baina baditu arazoak ere berekin. Gasolinak (8oktano9 izeneko substantzia organikoen eta beste zenbait substantzia poluitzaileren arteko nahasketak) erretzean o$igenoa hartu eta karbono dio$idoa botatzen du, ondoko erreakzioaren arabera: gasolina ? o$igenoa karbono dio$idoa ? ura ? beste substantzia poluitzaile batzuk

Ikus daitekeenez, desorekan geratzen da airea: o$igeno (/%) pi$ka bat galdu @ errekuntzan erabilitakoa@ eta karbono dio$idoa (./%) @produktu gisa agertzen dena @ handitu egiten baita. Erreparatu iezaiezu ondoko kopuruei: %6 litro gasoil erretzeko 1% 13 (1% 666 litro) o$igeno behar dira. a) Idatz ezazu konponbideren bat zure ingurunean tra!ikoak sortutako ./% kopurua 1urrizteko.

A. Gure ekintzek at1os!eran duten eraginaz konturatzeko, egizu ondoko ariketa: 8 uto batek 4 litro gasoil erabiltzen ditu 166 k1-ko eta %66.666 k1 irauten du, batez beste. a) zenbat o$igeno erabiltzen du&

b) (enbat litro gasoil erre daiteke ikasgelan dagoen airearekin&

c) (enbat kilo1etro ibiliko da aurreko ariketako autoa&

10. Ikatza darabilen zentral elektriko batetik 100 metrora ke-detektagailu bat dago eta ondoko datuak jaso ditu: astelehenetan goizeko 8etan 1g / m3 poluitzaile 11etan ! g / m3" 1#tan # g / m3" 1$tan $g / m3 eta %0tan # g / m3. &stegunetan goizeko 8etan 3g / m3 poluitzaile" 11etan 8 g / m3" 1#tan ! g / m3" 1$etan 10 g / m3 eta %0tan ' g / m3" dena den" joan den ostegunean ondoko datuak jaso zituen: goizeko 8etan 3g / m3 poluitzaile" 11etan 1! g / m3" 1#tan 1# g / m3 " 1$etan 1$g / m3 eta %0etan ! g / m3.( a) Ipin itzazu aurreko datuak taulatan eta irudikatu zenbait gra!iko. b) (er esaten dizute edozein eguneko datuek& c) (er esaten dizu astelehena eta osteguneko datuen arteko aldeak& d) (er gertatu zen, zure ustez, joan den ostegunean& ordua (o) astelehena ostegun arrunta ostegun berezia

11. Ikatzezko zentral elektriko berdinetik distantzia ezberdinetan, hurrengo datuak e1aten dituzten ke-detektagailuak daude kokaturik: (entralera k1.tan dagoen distantzia :utsadura gB13 etan 1 %,16 % 6,=6 3 6,3% 5 6,%%

Ikus dezakezunez kutsadura gut$ituz doa distantziarekin0 baina nola& a) 'arraz ezazu distantziaren arabera kutsadura irudikatzen duen gra!ikoa. b) :utsadura 1odu proportzionalean gut$itzen al da distantziarekiko& c) :utsadurak distantziarekiko daukan erlazio !untzionala, nolakoa da& e) Substantzia to$iko batek, zeinen 6C1 gB13tik gorako kontzentrazioa gizakientzat hilgarria den, eragindako kutsadura balitz, zein distantziaraino atera beharko lukete biztanleria&

1%. /ndoko egunkariko berrian at1os!erara su!re-dio$idoa isuri zuen enpresa baten aurkako epaiketaren berri e1aten zaigu, horren ondorioz gizon bat hil baitzen. zter ezazue kasua osasunaren ikuspegitik
I. ERRAZTI/ S. GARCIA. EL CORREO Dontealdek 1AA5ko urriko goiz batean isuritako gas-lorratza ez da desagertu oraindik. *arakaldoko rgibideetarako 1. Epaitegiak su!re-o$ido isurketaren gaineko erantzukizuna leporatzen zaien lau akusatu nagusiak epaitzeko hartutako erabakiak harridura eragin du herrian, azido sul!urikoa ekoizten duen enpresa hau atentzioa ez e1aten saiatzen baitzen ad1inistrazioak segurtasuna hobetzeko neurriak hartzera behartu zuenez geroztik. (...). Epailearen erabakiak gogora ekarri die barakaldotarrei 1AA5ko urriaren %1eko -,64 orduetan gertatutakoa, orduan, hiru egun geldirik egon ostean, lanean hasi baitzen !abrika berriro. *izilagun ugarik San EloE eta Gurutzeta ospitaleetara jo behar izan zuten begietako narritadura eta eztarriko azkura zutela. Istripuak bronkioetako gai$otasuna zuen *eurkoko >. .-ri eragin zion kalte handiena, eta gasak inhalatzearen ondorioz hil egin zen )o$ikologia Institutu #azionalak eta auzitegi-1edikuak egiaztatu zutenez. (...), kasuaren izapideak egiterakoan, isurketa to$ikoak bai1endutakoren ha1abikoitza izan zela egiaztatu dute adituek, (...). Fantegiak 1.566 1ilioiko inbertsioa egin du ekoizpen-prozesua hobetzeko.

13. Erregai !osilak erabili gabe energia lortu eta aprobet$atzeko ezagutzen dituzun alternatibak, zeintzuk dira&

Uraren zikloa (enbat ur dago 1unduan& #on dago ura& *erritzekoa badugunez, ura al!errik galdu, zikindu eta poluitu egin dezakegu& "lanetako ur-kopuru osoa 1.1A6.666 bilioi 13 da, beste era batera idatzita 1,% 16%1 litro, A,+ itsasoan dago eta gainontzeko 3+ lurrean.

Itsasoko/Lurreko ura
3%

itsasokoa lurrekoa

97%

Era berean, lurreko 3=.666 bilioi 13 ura honela banatzen da: zati handi bat izotza da (%-.666 bilioi 13), beste zati bat lurpeko ura (,.666 bilioi 13) eta gainerakoa gainazalean dago (1.666 bilioi 13 besterik ez), ondoko gra!ikoan ikus daitekeenez.

iotzak lurpekoa gainazalekoa

<ena den, ur guztia ez dago itsasoan edo lurrean. #aturan ura etengabe ari da higitzen, ondoko 1arrazkian irudikatu dugun zikloa osatuz:

lurra

itsasoa

eta ziklo horri uraren zikloa deritzo. 7raren zikloaren benetako eragilea eguzkiaren energia dugu: Eguzkiak itsasoko, ibaietako, aintziretako; ura berotu eta lurrindu egiten da ur hori. Furrindutakoan at1os!erara joaten da eta hodei-1oduan 1etatzen da. Godeietako ura hoztean likidotu egiten da eta euria sortzen du (solidotu ere egin daiteke, eta orduan kazkabarra eta elurra ditugu). 7ra lur gainera erortzen da (edo itsaso, ibai, aintziren gainera)0 zati batek lurra bustitzen du eta bestea, berriz, gainazalaren gainean geratzen da ibai, uhar eta abarretan; eta berriro hasten da zikloa. Gortaz, planetako ura 1ugagabea al da, ala iraunkorra& (er gogoeta bururatzen zaizu gizakiok uraren poluzioaren inguruan egiten duguna dela eta&

15. Fotu naturarengan eragiten den ekintza dagokion konposatu kutsakorrarekin: a) /zono geruzaren zulaketa b) *egi, sudur eta eztarriaren narritadura. lergia. c) Euri azidoa d) /$igeno-garraioan Geriotza. e) S1og. lergiak. razoak arnasa hartzeko eta landareen !otosintesian. !) *erotegi e!ektua. 4. ./% (karbono dio$idoa) Ura kutsatzen duten su stantzia garrantzitsuenak !auek dira" #ateria organikoa$ nitratoak$ %os%atoak$ detergenteak$ pestizidak$petrolioa eta ere deri atuak$ gatz #ineralak eta #etal astunak. 14. (ure ustez zein da aurreko - substantzi bakoitzaren jatorria& #ateria organikoa nitratoak %os%atoak detergenteak pestizidak petrolioa eta ere deri atuak gatz #ineralak #etal astunak 5. :loro!luorokarbonoak (.H.) oztopoak. 3. #itrogeno o$idoak. %. /$idatzaile !otoki1ikoak. 1. ./ (karbono 1ono$idoa)

&alia ide naturalak Gizartearen garapenerako energia kantitate handietan kontsu1itzen da. :ontsu1itzen dugun energiaren kantitate handi bat gure planetaren baliabide naturaletatik dator. *aliabide naturaletatik ateratzen den energia, baliabide berriztaezinetatik datorrenean arazo larriak egon daitezke. *aliabide bat berriztaezina da, agortzen denean edo agortu daitekeenean. *aliabide bat berriztagarria da, erabili ostean berriro birsortu daitekeenean, bai era naturalean, bai era arti!izialean. 1=. Energia lortzeko erabiltzen diren hurrengo baliabideetatik, esan zeintzuk diren berriztagarriak eta zeintzuk berriztaezinak: Ikatza 7ra 7ranioa Gas naturala Itsasoa Eolikoa Geoter1ikoa Eguzkikoa *io1asa "etrolioa

1,. *ete itzazu energia eta baliabideei buruzko esaldi hauek: *io1asaren "etrolioa 7ranioa a) IIIIIII, IIIIIIII eta IIIIIIIIII birsortu baino azkarrago kontsu1itzen diren erragai !osilak dira. b) IIIIIII energia berriztaezin baten lehengaia da, energia nuklearra. *ere erabilera arriskutsua da. daude. c) IIIIIIII energia, energia IIIIIIII eta energia hidraulikoa, energia berriztaezinen ordezkoak izan daitezke. d) IIIIIIIIIII energiak baso, nekazal, abeltzaintzako eta industria-hondakinak erabiltzen ditu eta hondakinak IIIIIIII 1oduan erabiltzen diren alkohola eta 1etanoaren antzeko produktuetan eraldatzen ditu. rrisku hauen artean IIIIIIIIII eta IIIIIIIIIIIIII Ikatza Erregai Eolikoa hondakinak Gas naturala Eguzki

Erradioaktibitatea

16

Lurraren kutsadura Furrean bi 1otatako kutsatzaile aurki daitezke: lurraren gainean dauden hiri-hondakin solidoak eta bere barnean dauden sustantzia kutsatzaileak. 1-. *ete itzazu lurraren kutsadurari buruzko esaldi hauek: kontrol ezaren kaioak ugariak aldaketak baso-sute arratoiak errekuntza arnas ekologiko osasuna ekosiste1an legalak

:ontrolik gabeko

a) Giri-hondakin solidoen gordailu IIIIIIII (udal-zabortegiak), dauden IIIIIIIIII eta paisaian IIIIIIII eragiten dituzte: zabortegi hauek erakarrita espezie berrien hazkuntza, besteak beste IIIIIIIII eta IIIIIII. b) (abortegiek, hondakinak erretzerakoan, usain t$arra, kea, haizearen eraginez pisu gut$iko 1aterialen sakabanatzea, eta abar sortzen dute, IIIIIIIIII eta IIIIIIIIII eraginez, eta inguruan dauden pertsonen IIIIIIIIIII kaltetuta suerta daiteke (into$ikazioak, IIIIII-arazoak, in!ekzioak...) c) IIIIIIIIIIIIII gordailuak arazo larriak sortzen dute, IIIIIIIII direlako ere1u naturaletan ere, arrisku IIIIIIIII handiko arazoak sortuz, IIIIIIIII arduradunak direlako. Lurrean aurkitu daitezkeen kutsatzaile garrantzitsuenak pestizidak$ #etal astunak eta gatz #ineralak dira. "estizidak nekazaritzan erabiltzen direlako agertzen dira Furrean. 'etal astunak (beruna, 1erkurioa, alu1inioa...), hiri hondakin solidoen gordailuetan edo industria hondakin isurpenetan daude. Gatz 1ineralen portzentaiaren hazkuntza ur gaziak erabiliz ureztatzen delako sortzen da.

11

1A. Ezaugarri hauetatik esan zeintzuk dira ekosiste1a naturalarenak eta zeintzuk ekosiste1a laboratuarenak: a) 7ra erraz sartzen da Furrean b) 7ra lurraren gainetik pasatzen da c) 7ra lurruntzearen eraginez galtzen da d) Furraren higadura e) *izitzarako beharrezkoak diren gatzen galera !) >atorri naturala duen 1ateria organiko ugari g) Fandare 1ota ugari h) Furraren tenperatura giroaren 1enpe i) Ekosiste1a naturalarenak ez diren sustantzien gehikuntza

1%