ATIKSU ARITMA AMURLARININ DEERLENDRLMES

Prof. Dr. Zafer AYVAZ Ege niversitesi, Mhendislik Fakltesi, Kimya Mhendislii Blm, Bornova-ZMR
Cilt: 9 Say: 35 (2000), 3-12

ZET Atksularn biyolojik artm sonucu ortaya kan artma amurlarnn evreye zarar vermeden ekonomik ve ekolojik biimde giderilmesi ve deerlendirilmesi iin uygulanan metotlar sralanmtr. Bunlar arasnda ak alanda deerlendirme, kompostlama, bitkilerle kurutma, termik olarak kurutma, tek bana yakma, imento retiminde veya kmrl santralde birlikte yakma, biyogaz elde etme, gazlatrma ve son olarak alternatif metotlar (ya oksidasyon, hidroliz, hidrotermal oksidasyon, mikrodalga-yksek basn ilemi) aklanmtr. Anahtar Kelimeler: Artma amuru, ak alan uygulamas, kurutma, yakma, biyogaz EVALUATION OF SEWAGE SLUDGE ABSTRACT Economical and ecological evaluation methods for sewage sludge generated by biological sewage treatment are presented. Among them, land application, composting, drying by plants, thermic drying, incineration, co-combustion in cement furnace and thermal power station, biogas production, alternative methods (wet oxidation, hydrolysis, hydrothermal oxidation, microwave-high pressure operation) are explained. Keywords: Sewage sludge, land application, drying, incineration, biogas

GR Atksu artma tesisleri, atksuyun ierisinde znm veya askda bulunan maddeleri artarak bir amur tabakas meydana getirir. Bu amur tabakasnn nemli bir ksmn atksuyun ierisinde bulunan ayrlabilir katlar oluturmaktadr, geriye kalan ksm ise biyolojik artma sonucunda olumaktadr. Mekanik su gidermesi yaplmam olan ham amurun kat madde (KM) oran yaklak %2 civarndadr. Eer rtme ilemi yaplrsa bu oran %6 oranna kadar ykselir. rtme ileminden nce veya sonra amur, mekanik su gidermeye tabi tutulursa yaklak %25 KM oranna sahip olur. Termal kurutma ile ise bu oran %95e kadar kar. Artma ilemi sonucunda ortaya kan amur tabakasnn, insanlara ve evreye verdii deiik zararlar bulunmaktadr. erdii organik maddeler, mikroorganizmalarn oalmasna frsat tanr. Bu mikroorganizmalar deiik hastalklara neden olacandan mutlaka bu amurun deponi alanlarna tanmas gerekmektedir. Fakat hibir ileme tabi tutulmam amurun tanmas ve deponisi, KM orannn ok dk olmasndan dolay pek aklc bir yaklam deildir (ekil 1).

ekil 1. 1 Ton KM ieren atkamurun farkl ilem dzeylerindeki

miktarlar.

Ayrca, bu amur baz mekanik ve termal ilemlerden getikten sonra deponi alanlarna gtrlrse hacim azalmasndan dolay daha az yer kaplayacaktr. Artma amurunun iermi olduu organik maddelerin bir sl deerinin oluu, veya bu amurun tarm arazilerinde kullanlabilir oluu nedeni ile, artma amurlarnn evreye vermi olduu zararlarn da nne geebilmek iin deiik giderme metotlar kullanlmaktadr. Bu metotlar ksaca yle sralanabilir (1, 2). 1) Ak alanda deerlendirme imkanlar Tarmsal alanda deerlendirme, Orman alanlarnda deerlendirme, Bozulmu alanlarda (kmr ve maden yataklar, ta ocaklar) deerlendirme, Park, bahe ve rekreasyon alanlarnda deerlendirme. 2) Kurutulmu amurun deerlendirilmesi Tarmsal gbre ve toprak iyiletiricisi olarak, Yakma. 1. Is ve elektrik elde etmek iin, 2. imento retiminde ek yakt olarak, 3. Kmrl santralde ek yakt olarak. 3) amurdan biyogaz eldesi (ileri aamada biyogazdan metanol eldesi) 4) Gazlatrma (piroliz, dier pler ile beraber) 5) Alternatif Metotlar Ya oksidasyon Hidroliz Hidrotermal oksidasyon Mikrodalga-yksek basn ilemi I- ATIKSU ARITMA AMURLARININ TARIMDA KULLANILMASI Bugn Avrupa lkelerinde atksu artma amurlarnn 1/3 tarmsal faaliyetlerde gbre olarak kullanlmakta, dier 2/3lk ksm ise yaklmakta veya atk olarak depolanmaktadr (ekil 2).
3

Nisan-Mays-Haziran 2000, Say: 35

Ekoloji evre Dergisi

Z. AYVAZ

leri deien konsantrasyonlarda ierir. Bu besleyicilerden azot, fosfor ve potasyum amurun gbre olarak kullanlmasn salayan temel besleyicilerdir. Tablo 2 atk amur iinde bulunan besleyici seviyelerini kuru madde yzdesi olarak gstermektedir. Tablo 2. Atk amurun besleyici seviyeleri.
Besleyici KM inde Yzde Toplam azot..................................................................3.90 NH4+ formundaki azot ..............................................0.65 NO3- formundaki azot................................................0.05 Fosfor ............................................................................2.5 Potasyum ......................................................................0.40 Sodyum.........................................................................0.57 Kalsiyum .......................................................................4.9 Demir............................................................................1.3

ekil 2. Avrupa lkelerinde atk amur deerlendirme alanlar. amurlarn tarmda kullanlmasnn snrlandrlmas ile birlikte atk amur sorunu daha da bymtr (3). Bu snrlamaya neden olarak, amur miktarndaki art, amurun gbre olarak yalnzca topran rn verme zamanlar dnda kullanlabilmesi, ar metaller ve inat organik bileikler gibi amurun iermesi muhtemel zararl maddelerin varl saylabilir. amurun ar metal ierii zerinde kanunlarla belirtilen snrlayc deerlerin varl, amurun tarmda kullanlmasnn planlama ve tasarmnda ilk admdr. amurun kompozisyonu; ekonomikliini, teknik fizibilitesini, birim alana uygulanacak amur miktarn ve gerekli kontrol sistemlerini belirleyen nemli bir etkendir. amurun belirlenmesi gerekli zellikleri toplam kat ve uucu kat miktar, pH, organik madde miktar ve ierdii patojenler, besleyiciler, ar metaller, organik kimyasallar ve varsa tehlikeli kirleticilerdir. rtmeye tabi tutulmu bir amur tabakasnn zellikleri Tablo 1deki gibidir. Tablo 1. rtlm amur ierii.
Toplam kuru madde (KM), %..................................6.0 Uucu kat madde, %..................................................30 Gres ve yalar (KM iindeki %si) ...........................5.0 Protein (KM iindeki %si) ........................................15 Azot (KM iindeki %si) ...........................................1.6 Fosfor (KM iindeki %si) ........................................1.5 Potasyum (KM iindeki %si) ..................................0.0 Selloz (KM iindeki %si) .......................................8.0 Demir (KM iindeki %si) ........................................3.0 Silika (SiO2) (KM iindeki %si) ...............................10 pH ................................................................................6.5 Alkalite (mg/l CaCO3) ...........................................2500 Organik asit (mg/l) ...................................................100 - 12.0 - 60 - 20 - 20 - 6.0 - 4.0 - 3.0 - 15.0 - 8.0 - 20 - 7.5 - 3000 - 600

amurun toplam kat miktar tama ve depolama eidini, kapasitesini ve maliyetini belirler. Yksek kat ieriine sahip amurun tama masraf, dk kat ieriine sahip olandan daha dktr. amurun kat maddesinin uucu bileenleri ise amurun uygulama alannda yarataca potansiyel koku problemlerini belirlemede nemli bir etkendir ve bu bileenler alkali stabilizasyon ve kompostlama gibi ilemlerle azaltlabilir. amurun pH topran pHn deitirerek metallerin toprak ve bitkiler tarafndan alnmasn etkilediinden rnler zerinde etkilidir. amurun yksek miktarda organik madde iermesi ise uyguland topran su geirgenlii ve su tutma kapasitesi gibi baz fiziksel zelliklerini iyiletirmede yararldr. Atk amur, bitkilerin bymesinde gerekli besleyici4

amurun sahip olduu besleyici seviyesi, uygulama alann belirleyen anahtar faktrdr. Ar miktarda amur uygulamas, yeralt ve yzey sularnn kirlenmesiyle sonulanr (4). rnein amur iindeki azot organik formda ya da amonyum veya nitrat gibi inorganik formda bulunabilir. Azotun bulunduu form bitkiler tarafndan alnacak ya da yeralt sularna geecek azot miktarn belirler. Nitrat formundaki azot suda kolayca znebildiinden yer alt sularnn kirlenmesine neden olabilir. Amonyum formundaki azot ise, amur toprak yzeyine uygulandnda amonyak olarak buharlat iin bitkiler tarafndan kullanlamaz. Bitkiler tarafndan kullanlabilecek azot tr organik olandr ve topraa uygulandnda topraktaki mikroorganizmalar tarafndan ya da mineralleme ile inorganik forma dntrlerek bitkiler tarafndan alnmas salanr. amurun organik azot miktar, kuru arl baz alndnda %1 ile %10 arasnda deiir. Bu azot formlarnn amurdaki konsantrasyonu amurun muamele ve ele alnma ilemlerinden etkilenir. Organik azot amurun daha ok kat ksmnda bulunduu iin su giderme ve kurutma ilemleriyle konsantrasyonu deimez. Buna karlk nitrat konsantrasyonu bu ilemlerle azaltlabilir. Amonyum konsantrasyonu ise termal kurutma ve kire ekleme gibi ilemlerle azaltlabilir. amur deien miktarlarda metaller ierir. Bu metaller dk konsantrasyonlarda bulunduunda sorun oluturmamaktadr. Fakat yksek konsantrasyonlarda bitkiler, dolaysyla da insanlar ve hayvanlar zerinde toksik etkiye sahip olmaktadr. Bu metalleler, arsenik, kadmiyum, krom, bakr, kurun, cva, molibden, nikel, selenyum ve inkodur. Bunlarn yannda amur, endstriyel atklardan gelen sentetik organik kimyasallar da ierebilir ki bu da insan ve evre sal zerinde tehlike oluturabilir. Atksu artma amurlarnn tarmda deerlendirilmesi, evre kirliliinin nlenmesi ve sahip olunan doal kaynaklarn korunmas asndan etkin bir geri dntrme prosesidir. Bu metot dier deerlendirme metotlar ile kyaslandnda en ucuz atk muamele yntemidir. erdii besleyiciler ile organik gbre olarak kullanlan amur, topra bitkilerin gelimesine uygun hale getirir. Dk besleyici seviyesi nedeniyle tek bana yeterli olmasa da gerekli suni gbre miktarna katkda bulunduu iin gbreleme masraflarn azaltmaktadr. Bunun yan sra atk amur toprak iyiletiricisi olarak da kullanlabilir.
Nisan-Mays-Haziran 2000, Say: 35

ATIKSU ARITMA AMURLARININ DEERLENDRLMES

Ekoloji evre Dergisi Bu yntemde amur, sazlklarn kk ksmlar ile topraklatrlr (8, 9). Sazlklar ekildii amur iinde iyice kk salarak geliirler ve yeni amur eklenmesiyle birlikte yeni yeni kkler de gelierek yer altnda yksek younlukta bir biyoktle olutururlar. Bitki su gereksinimini amurdan salayarak amurun su konsantrasyonunu drrken bir yandan da kkleri ile amur tabakasn mekanik olarak zayflatr (10). Bylece amur iine giren oksijen miktar artarak amurun yaps bakteriyel aktiviteye uygun hale gelir ve doal bir kompostlama oluur. Bu ilemden elde edilen rn biyolojik olarak stabildir ve toprak iyiletirici ve gbre olarak kullanlabilir. II- ARITMA AMURLARININ TERMAL OLARAK KURUTULMASI Termal metotlar s uygulayarak amurdan suyu uzaklatrrlar. Termal kurutma amurun nem ieriini mekanik su giderme yntemleriyle elde edilenin ok altna drr. Termal kurutmann avantajlar; dk tama masraflar, patojenlerin azaltlmas ve kurutulmu amurun daha iyi depolama ve pazarlama imkanlar vermesidir. Termal olarak kurutulmu amur gbre ya da toprak iyiletiricisi olarak kolayca pazarlanabilmekte ve deponi ve insinerasyonda da kabul grmektedir. Termal kurutma metotlar kontakt ve konveksiyon kurutma prosesleri olarak ikiye ayrlr. Kontakt kurutma prosesinde s dolayl olarak stlan yzey zerinden amura aktarlrken konveksiyon kurutma prosesinde partikllere dorudan verilir. KONVEKSYONLA KURUTMA Konveksiyonla kurutmada santrifj (11), tambur (12, 13, 14) veya akkan yatakl kurutucular kullanlmaktadr (15, 16). Santrifjl kurutmada mekanik olarak suyu giderilmi amur kk partikller halinde santrifjl kurutucuya verilir ve ilk girite verilen scak gaz sayesinde partikllerin kurutucu duvarna yapmas nlenmi olur. Geni yzey alanna sahip partikllerin hzl kurumas sonucunda scak gaz aknda hzl soumalar olur. Kurutulmu amur granlleri bu gaz ak ile birlikte kurutucudan kar ve siklon ile gazdan ayrlrlar. Buharlaan su gazdan kondenzasyon ile ayrlrken, temizlenen atk gaz da kondenserden ayrlr. Bu yntemle amur %90 kat oranna kadar kurutulabilir. KONDKSYONLA VEYA KONTAKT KURUTMA Diskli kurutucular kontakt kurutmada kullanlan en yaygn kurutucu tipidir. Bu kurutucular sabit ve yataydrlar. Is transferi kurutucunun ceket ksmndaki buharn sirklasyonu ile gerekleir. Kurutucunun dner kartrcs, zerinde disk ya da pedal biiminde bir seri kanatklar olan ii oyuk bir afttr. Bu aft sayesinde amur, nite boyunca iletilir ve oyuk sayesinde de ek s transfer yzeyleri elde edilmi olur. Dier bir kondksiyonlu kurutucu da Seghers firmasna ait, amuru ayr bir peletleme makinasna ihtiya duymadan enerji etkin ilemle kuru ve peletlenmi hale getiren dikey bir kurutucudur (17). Bu kurutucu kzgn ya ile stlan yatay tepsilerden oluur. Kurutulmu amurun bir ksm geri evrilerek kurutucuya girmeden
5

Sk dokulu killi topran gzenekliliini arttrarak topraa hava ve su giriini, bu sayede de bitkilerin kk geliimini rahatlatr. Gevek dokulu kumlu topraklara eklenen amur ise bu topraklarn su tutma kapasitesini arttrr ve besleyici alverii ve adsorpsiyon iin gerekli kimyasal yapy salar. Atksu artma tesislerinin son rn olan atk amur %95 su ieriine sahiptir, deiik mekanik yntemlerle kat oran %35e kadar arttrlabilir. Mekanik olarak suyu giderilmi amurun tarmsal faaliyetlerde kullanlmas mmkn olabildii halde, ierdii su miktar ve hacmi ok byk olduundan uygulamas byk tama masraflarn da beraberinde getirmektedir. Ayrca yeralt ve yzey sularn kirletme riski tad iin amurun ierdii her kilogram su, kullanmn snrlamakta ve giderme maliyetini arttrmaktadr. Dier taraftan, amur ya olarak kullanldnda birim alana uygulanan kat oran, buna bal olarak da besleyici seviyesi dk olmaktadr. Ayrca amur yapsnda pek ok zararl etkeni tayabildiinden dorudan kullanlmas insan ve evre sal ynnden sakncal olmaktadr. amurun bu ekilde kullanlmasn engelleyen tm bu faktrler ve bunlarn yansra amurun belli zamanlar haricinde gbrelemede kullanlamamasnn dourduu depolama problemi amur kurutmay gerekli klmaktadr. Kurutulmu amur biyolojik olarak stabildir ve dk su ieriinin yansra yakma ve depolama gibi her tip uygulamaya uygun hale gelmitir. Atksu artma amurlarn kurutma metotlar; termal metotlar, gnele kurutma ve kire ilavesiyle kurutma olarak ana grupta toplanabilir. Bu kurutma metotlarnn dnda atk amur kompostlama veya bitkilerle rtme ile topraklatrlabilir ki oluan yeni rn kmr ve maden ocaklar gibi bozulmu alanlarn iyiletirmesinde veya park, bahe ve rekreasyon alanlarnda kullanlabilmektedir. KOMPOSTLAMA Kompostlama atk amurun biyolojik aktivite ile rtlmesi ilemidir. Kompostlama ileminde kompostlama kutular ve tnel reaktrler yaygn olarak kullanlmaktadr (5, 6, 7). Kompostlama kutular hava ve su geirmeyen zel beton kutulardr. Kutu iindeki hava ventilasyonu ile bozunmay gerekletirecek biyolojik aktivite iin gerekli oksijen miktar salanr ve bylece amurun organik madde ierii ksa srede bozunmaya balar. Bozunma derecesi bozunma srasnda retilen karbondioksit miktar ile belirlenir. Karbondioksit retim hznda gerekli d salandnda kompostlanm amur kutulardan karlr. Kompostlama ileminde amur yalnz bana deil, dier organik atklarla birlikte muamele edilir. Kompostlanm amur dorudan doruya tarmda kullanlabilir. Tnel kompostlama ileminde de benzer ekilde atk amur ve dier organik atklar mekanik ilemlerden geirilip homojenletirildikten sonra byk ynlar halinde rtme platformlar zerine yaylarak youn bir havalandrmaya tabi tutulur. lk drt haftalk n rtme ve dokuz haftalk ikincil rtme sonunda amur; tarm, iftilik, bahecilik ve rekltivasyonda kullanlan komposta dnr. BTKLERLE KURUTMA
Nisan-Mays-Haziran 2000, Say: 35

Ekoloji evre Dergisi nce mekanik olarak suyu giderilmi ya amurla kaplanr. amur tepsiler zerinde merkezi afta bal bir mekanizma ile hareket ettirilerek, tepsiden tepsiye geii salanr. Bu sayede amur srekli olarak kartrlp altst edilir ve daha iyi bir s transferi elde edilmi olur. Kurutma ilemi sonunda elde edilen rn tozsuz ve sterildir. Bu rn azot, fosfor ve dier besleyicileri salayan gbre ya da toprak iyiletirici olarak kullanlr. Amerikada kstl kullanma sahip olan kontakt kurutucular Avrupa ve Japonyada atksu artma amurlarnn %50-%90 aras kat ieriine ulatrlmasnda yaygn olarak kullanlmaktadr (18, 19, 20). Kontakt kurutucularda yakma proseslerinden artan slar kullanlabilir. Bunlar youmayan gaz rettiklerinden koku kontroln gerektirmezler. Dk hacimde tayc hava kullanldndan toz problemi yaratmazlar ve yangn ve patlama gibi tehlikeleri iermezler. GNELE KURUTMA Gnele kurutma dier metotlara oranla daha dk maliyetlerle gerekletirilebilen bir metottur (21, 22, 23). Bu metotla kurutmada slak amur zel olarak hazrlanan sera eklindeki alanlarda kurutulur. Bu alanlar son derece effaf, kontrolsz hava deiimini ve dolaysyla da gereksiz s kaybn nleyen zel rtlerle kaplanmtr. nite iinde bulunan vantilatrlerle optimal hava akm hz salanarak ortam havasnn kurutma potansiyeli devreye sokulmaktadr. Islak amur elektrikle alan kartrclarla paallanmakta bylece kurutma daha da hzlandrlm ve homojen hale getirilmi olmaktadr. Ayrca bu kurutma sistemleri zel olarak hazrlanm drenaj sistemlerine sahip olduu iin mekanik n su giderme ilemlerine ihtiya duyulmamaktadr. Gnele kurutmada, iklim artlar ve amurun kuruma karakteristikleri kurutma tesisisin dizaynn belirleyen parametrelerdir. Kurutma iin gerekli alan; amurun zellikleri ve ya alma, bal nem ve scaklk gibi atmosferik koullara baldr. KRELE KURUTMA Snm kire ilavesiyle atk amurdan hijyenik ve bakterisiz bir rn elde edilir (24, 25, 26). Bu da reaksiyon ss ve alkalinizasyon ile salanr. Reaksiyon ss ile amurun su ierii buharlar, hidrasyon ile kat ierii artar ve kuruma gerekleir. Elde edilen rn organik ieriiyle tarmda sorunsuz olarak kullanlabildii gibi kire ynnden eksiklii olan topraklarn kondsyonlanmasnda kullanlabilir. Tarmda kullanlmas halinde amur ve toprak analizleri yaplarak hangi alana ne kadar amur uygulanaca ve bu sayede kullanlmas gerekli mineral gbre miktarndan ne kadar tasarruf edilmi olaca saptanr. III- ARITMA AMURLARININ YAKARAK GDERLMES Yakma ilemi uygulayarak atk amurlar gidermenin bir ok avantaj mevcuttur. Birincisi, amur iindeki maddeler inert hale getirilmi olur. Ayrca byk lde hacim kltmesi gerekletirilir. Ya amura gre 1/80, suyu azaltlm amura gre 1/15 orannda ktlesel azalma meydana gelir. Kokusuz bir madde elde edilir. Yakma ilemi tek bana gerekletirilebildii gibi, imento fabrikalarnda veya kmrl santrallerde de yaplabilir.
6

Z. AYVAZ

TEK BAINA YAKMA Yakma ileminin olabilmesi iin nce amurun suyu buharlatrlmal ve atklar proses scakl olan 900Cye kadar stlmaldr. Bylelikle organik ve oksitlenebilen anorganik bileenler tamamen oksitlenir. Oksidasyon iin gereken hava da 900Cye stlmaldr. Bu ilemler iin byk s miktarlar gerekir. Bu snn byk bir ksm, evsel atk sularn artma amurlarnda bulunan organik, yanabilen maddelerin sl deeri (yaklak 16000 kJ/kg) tarafndan karlanr. Geri kalan ksm ise yaktlarla (fuel oil, doal gaz gibi) salanr. Ancak bu ek s kaynann maliyet artrc etkisinden dolay en aza indirgenmesi istenir. Bunun iin amurun suyunun, yakmadan nce mekanik yolla mmkn olduunca uzaklatrlmas gerekir (%35 kat madde arlk oranna eriilebilir). Yakma esnasnda geri kalan su buharlar. Buharlama iin byk miktarda enerji harcanr. Yanabilen ksmlar ise kl haline gelir. Yanmada aa kan atk snn geri kazanm, s bilanosuna olumlu ynde etki yapar. Atk amurlarn yaklmasnda bir ka tip frn kullanlr. Bunlar (1), Dner boru tipindeki frnlar (2), Katl frnlar (3), Akkan yatakl frnlar (4), Siklonik frnlar (5), Elektrikli frnlardr (27). Dner boru tipindeki frnlar yatayla hafif bir a yapan ve ii tula kapl bir borudan ibarettir (28). Uzun ekseni etrafnda dnen bu frna besleme bir utan yaplr. Bu tarafta ayn zamanda yakt ve katk maddeleri besleme tertibat da bulunur. Tamburun dnme hareketiyle, beslenen maddelerin eimli boru boyunca ka doru ilerlemesi temin edilir. Sistem nedeniyle tam yanma salanamaz. nk granlleme scaklndaki blgede, dnmenin sebep olduu aglomerasyonla oluan granllerin d sinterleirken, ite yanmam madde kalmaktadr. Bu oluuma engel olmak iin amurun nceden byk lde kurutulmas gerekir. Bu n ilem gereksinimi sebebiyle dner frnlar atk amurun yaklmasnda fazla kullanlmaz. Dier bir frn tipi katl frndr. Silindirik dey eksenli elik yapnn i yzeyi tula kapl olup, iinde yzeyi yine tula kapl raflar bulunmaktadr. Dey eksen etrafnda dnen ii bo afta bal taraklar, en stten beslenen atk amurun alt raflara tanmasn salar. Dme boluklar bir d tarafta, bir i tarafta dzenlenmi olduunda katnn uzun bir yol katederek kurumas ve snmas salanr. Kule blm halinde dnlebilir. Bunlar kuruma, yanma ve souma blgeleridir. Toplam on rafn stten 5-6s kurutmaya yarar. 6.-8. raflarda malzeme 700-800Cye snarak yanar. 9.-10. raflarda yanma rn kller yakma iin beslenen havann etkisiyle 100Cnin altna kadar sour. Bu frnn astarlanmas olduka pahaldr. Bu sistem de dner frn gibi srekli iletime uygundur. nc bir yakma tipi, akkan yatakta yakmadr (29, 30). Bu tipteki frnlar silindirik veya konik-silindirik, ii yine tula kapl yapya sahiptir. Alt ksmda, nceden stlm yakma havasnn yardmyla oluturulan 70-100 cm ykseklikte bir akkanlatrlm (askda tutulan tanelerden oluan) bir kum yata vardr. Yakmada kullanlan hava, yanma gazlar yardmyla 650Cye stldktan sonra frna gnderilir. Atn yanmas 850Cde olur. Oluan
Nisan-Mays-Haziran 2000, Say: 35

ATIKSU ARITMA AMURLARININ DEERLENDRLMES

Ekoloji evre Dergisi enerjiyi karlama oran %79,4 olmaktadr. Bu durumda toplam enerjinin sadece %20,6s ilave yaktla salanr. Grld gibi mekanik kurutmann etkinletirilmesi, sl enerji maliyetini drc ynde etki yapmaktadr. Yanma olaynn yakt ilavesi yapmadan sadece atk amurun sl deerinden yararlanlarak gerekletirilmesi iin almalar srdrlmektedir. Yanmada aa kan s ile elektrik enerjisi retilmesi, evlerin stlmas veya tesiste gereken buharn retilmesi mmkndr. Ylda 70 bin ton kuru amur yakan bir tesiste 18 bin ton kl oluur. Kln bileimi Tablo 3te grlmektedir. Tablo 3. Artma amurunun yaklmas sonunda elde edilen kln bileimi. Bileik % SiO2 ....................................................................................57.5 P2O5 ......................................................................................4.8 Fe2O3 ....................................................................................5.4 CaO ....................................................................................14.3 Al2O3.....................................................................................8.2 MgO .....................................................................................2.8 ZnO ......................................................................................0.3 TiO2 ......................................................................................0.6

kl yanma gazlaryla stten dar tanr ve elektrofiltrede gazdan ayrlr (31, 32). Drdnc tip olan siklonik frnlar, akkan yatakl frnlara benzer ekilde silindirik bir yapdadr. Frnn en altnda amurun kurumasn ve yanmasn salayan dner bir aksam vardr. Bu aksamn hemen zerinde ise yanma sonucu oluan kl tabakasn atmaya yarayan sabit bir kol vardr. Yanan kl, frnn tabannn merkezinden dar atlr. Yanma iin gerekli hava zgarann ve amur beslemesinin daha stnden yaplr. Yanma sonucunda oluan gaz spiral bir hareketle frnn st blmnden dar verilir. Bu gaz 850Cde kmaktadr. Elektrikli veya infrared frnlar yatay tipli frnlardr. lerinde amurun tanmasn salayan elik bant ve amuru kurutmaya yarayan elektrikli stclar vardr. Bu elektrikli stclar sayesinde, bantn bir ucundan beslenen amur, dner frnlarda olduu gibi, frnn dier ucundan alnr. Elektrikli frnlar da aynen katl frnlardaki gibi blme ayrlr: kurutma, yakma ve kln alnd ksm. Bu frnlar ksaca kyaslayacak olursak unlar syleyebiliriz: Katl frnlar ok kullanlan bir frn tipidir. Bununla birlikte birok yeni kurulan akkan yatak tipi frnlar bulunmaktadr. Katl frnlar zellikle ABDde yaygndr. Buna karlk Avrupann daha arlkl olarak akkan yatakl frnlar tercih ettiini grmekteyiz. Bu yaygn kullanma karlk, bu frnlarn baz dezavantajlar bulunmaktadr. rnein, katl frnlarn iinde bulunan karm salayan kollarn bakmnn belli aralklarla yaplmas gibi veya yine katl frnlarda ani snmann vermi olduu zararlardan refraktrlerin etkilenmesi gibi. Akkan yatakta da baz sorunlarla karlalmaktadr. Bunlar yle sralanabilir: Scaklk ve beslemede karlalan glkler; ayrca frnda akkan halde kum bulunduundan, yanma sonras bu kumun bir ksmnn kl ile birlikte frn terk etmesi sonucu ayrcda oluacak sorunlar ve son olarak besleme koyu kvamda olacandan pompa sisteminde de baz sorunlar yaanabilir. Siklonik frnlar ise dk iletme maliyetine ve dk yakt gereksinimine sahiptirler. Bu tip frnlar atk amurun yaklmasnda alternatif bir yoldur. Ayrca, yksek scaklkta egsoz gazna sahip olduundan enerji eldesinde dier frnlara karlk daha verimlidir. Buna karlk, bu frnlar dierleri gibi geni bir kullanm alanna sahip deildirler. Elektrikli frnlara gelince, bu frnlarn bir dezavantaj elektrik masraflarnn fazla oluudur. Bir dier dezavantaj ise, yatay bir ekle sahip olmas nedeniyle ok yer kaplamasdr. Frnlarda, beslenen atk amurun kat madde oran ne kadar yksekse, yanma iin harcanan ilave yakt miktar o kadar az olur. rnein %25,5 kat ieren ve sl deeri 16,7 MJ/kg olan bir amur frnda ihtiya duyulan enerjinin %56,1ini; sl deeri 40,1 MJ/kg olan fuel oil de %43,7sini karlarken mekanik su gidermenin iyiletirilmesi ile amurdaki kat oran %30,7ye ykseltilirse, amurun enerjiyi karlama oran %61,4e ykselmekte, yaktla salanan enerji miktar %38,6ya dmektedir. Eer %34lk bir kat oranna sahip amurla allrsa, bunun
Nisan-Mays-Haziran 2000, Say: 35

Bu kl, %34 kat ihtiva eden ve bu katnn da %70i gaz haline dnen (yanma kayb) bir amurdan elde edilmitir. Katk maddeleri ilavesi ile bu kl ikincil ham madde eklinde imento retiminde kullanlarak yeniden retime kazandrlabilir. Tek bana yakmann dnda, atk amurun giderilmesinde kullanlan baz yntemler de bulunmaktadr. Bunlar imento retiminde kullanmak, kmrl santrallerde kullanmak ve dier atklar ile birlikte yakmak olarak sralanabilir (33). Yanma sonucu oluan gazlardaki zararl maddeler eitli ekillerde artlabilir (34, 35, 36, 37, 38, 39, 40, 41). ATIKSU ARITMA AMURUNUN MENTO RETMNDE KULLANILMASI Almanyada imento sanayiinde ylda 350-400 bin ton ikincil yakt kullanlyor. Bunun 1996 verilerine gre 240 bin tonu eski lastiklerdir. imento sanayii enerjiyi youn kullanan bir sektrdr. 1994te Almanyada retilen 36,5 milyon ton imento iin 3,5 milyon ton yakt (TKE) harcanmtr. Bugn iin %15 olan ikincil yakt (atk) kullanmnn nmzdeki 5 yl iinde %30a kmas planlanmtr (42, 43). Atklarn imento sanayiinde yakt olarak deerlendirilmesi iin birok gereke sralanabilir (44, 45): imentonun hammadde karm olan Ca, Si, Al ve Fe oksitleri genellikle ikincil yaktlarn da ana bileenleridir. Yanma prosesi ok yksek scaklklarda ve uzun sreli olarak yrr. Bu da organik bileenlerin dnm iin iyi bir ortam salar. Yanm gazlar kire ieren hammadde ile ters akmda karlar ve kuru adsorpsiyon ilemi ile yanm gazlarn artlmas salanr. Atklarn yanmas sonucu oluan kller imento iinde kald iin bu proseste kat atk olumaz. Arsenik, krom, nikel, vanadyum, ve inko gibi uucu olmayan elementler de klinker iinde kalrlar.
7

Ekoloji evre Dergisi Azot oksitleri katalitik olmayan metotlarla giderilebilir (46). Kurun ve kadmiyum gibi uuculuu az olan elementler, dner frn ile n stc arasnda klorr ve slfat bileiklerini olutururlar ve %99 orannda ayrlrlar. Bu elementler younlam ekilde olduklarndan, emisyon deerleri elektrofiltrenin verimliliine baldr. 450-550Cde younlaan talyum bileikleri n stcda ayrlrlar. Uuculuu yksek olan cvann oluturduu bileikler frn-n stcs blgesinde ayrlmaz. Emisyon miktarn belirleyen faktrler atk gaz k scakl ve filtrede toplanan toz miktardr (47). Organik bileiklerden dioksin ve furanlar (PCDD / PCDF), poliklorlu bifenil (PCB) ve polisiklik aromatik karbonhidratlarn (PAK) imento sanayiindeki dner frn baca gazlarnda bulunan miktarlar piko ve nanogram mertebesindedir (0,1ng/m3 deerinden daha kktr). Bunun nedeni, organik eser maddelerin yksek scaklkta ve uzun sre frnda kalmalardr. ATIKSU ARITMA AMURLARININ KMRL SANTRALDE KMRLE BRLKTE YAKILMASI Almanyann Kln blgesinde ylda 120 bin ton (KM) atk amur meydana gelmekte olup, bu miktar 2005 ylnda 145 bin ton (KM)ye ykselecektir. 1998 ylnn bandan itibaren atk amurlarn dorudan deponi alanlarna dklmesi yasaklanmtr. Kln evresinde bu miktar iin yeterli tarmsal alanlar da mevcut deildir. Bu adan yeni yakma kapasitelerinin oluturulmas gerekmektedir. Uygun ekonomik giderme yollarn bulabilmek amacyla blgedeki belediyeler ve su birlikleri grmeler yapmlar ve birlikte yakma imkanlarn aratrmlardr (48, 49, 50). 1993 ylnda bu grevi stlenen Rheinbraun AG, sirklasyolu akkan yatakta atk amurlarn kmrle birlikte yaklmas projesini gerekletirmeye balad (51). Yaplan birlikte yakma deneyleri sonucunda bilhassa cva (Hg) iin ek bir baca gaz temizleme ilemi gerektii ortaya kt. Randmanl ve ekonomik bir baca gaz hassas artma metodu olarak, Berrenrathda sanayi santralnda linyit koklu yeni bir akkan ilem denemesi yapld. Bu ilemin yksek bir randmanla alt ispatland. Rheinbraun ilemi ad verilen bu metot, evrim ekonomisi ve Atk Kanununun, enerji ynl deerlendirmeden bekledii btn kriterleri yerine getirmektedir. lemin akm emas u ekildedir: rtlm, mekanik olarak suyu uzaklatrlm ve bylelikle pompalanabilir hale gelmi atk amur, kamyon veya trenle santrale tanr. Burada bir bunkere dklr ve oradan koyu madde pompasna gelir. Buradan boru hatt ile sirklasyonlu akkan yatan kl geri dngs blgesine ulatrlr. Bu blgede amur aniden kurur kk paracklara ayrlr. amurun mineral ksmndan akkan yatan oluumunda yararlanlr. Bu suretle kuvars kumu besleme miktar azaltlm olur. amurun yanabilen ksmlar 15-22 MJ/kg sl deere sahip olacak ekilde akkan yatakta yaklarak enerji temin edilir. 820Clik orta seviyeli bir yanma scaklnda alld iin azot oksitleri meydana gel8

Z. AYVAZ

mez. Kire ilavesiyle kkrt oksitleri de klde toplanr. Sistemin kazan tesisinde, %90 yakma randmanyla, oluan yanma ssndan yksek basnl buhar elde edilir. Bu buhardan nce elektrik retilir. Daha sonra proses buhar olarak faydalanlr. Bu ekilde s-g birliiyle ylda 7000 saatin zerinde %80den fazla randman elde edilmi olur. Soutulan baca gaz, akkan reaktrde linyit koku ile temas ettirilerek gaz halindeki ar metallerin adsorpsiyonla hassas bir ekilde ayrlmas salanr. Doymu kok, elektro-filtrede baca gazndan ayrlr. Temizlenmi gaz bacadan atmosfere salnr. Atk amurun birlikte yaklmasndan oluan kller, ilave bir ileme ihtiya duyulmadan, kmr kartlm yataklarn doldurulmasnda kullanlabilir. Berrenrathdaki sanayi santralnda bulunan atk amurun deerlendirilme tesisi, mekanik olarak suyu giderilmi, pompalanabilir haldeki 30t/saat kapasiteli amura uygun ekilde dizayn edilmitir. Ylda bu ekilde 65 bin ton (KM) amur Berrenrathdaki tesiste evre dostu olarak deerlendirilebilmektedir. Bu ilem amurun tek bana yaklabilmesi iin kurulan bir tesisten daha ekonomiktir. ATIK AMUR KLLERNN DEERLENDRME YNTEMLER Yanma sonucunda oluan gazlarn, slak artma teknii ile muamelesi sonucunda su ile ayrlan kimyasal maddelerin filtrelenmesi sonucu oluan filtre kekinin bileimi Tablo 4te verilmitir (31). Tablo 4. Artma amuru yanma gazlarnn slak artlmasnda elde edilen filtre kekinin bileimi. % % Kuru madde oran...............................57.40.....................64.30 CaSO4 ..................................................65.95.....................70.58 CaF2........................................................1.44...................... 3.89 CaCO3 .................................................. 7.89.....................17.43 Ca(OH)2 ............................................... 0.59...................... 2.57 Serbest C............................................... 0.27...................... 2.80 Uucu Kl ...........................................11.00.....................15.96 CaSO3 ................................................... 0.77...................... 5.13

Bu atklar depolanmaktadr (deponi alannda gmlerek). Bunlarn miktar da yukarda verilen kapasitedeki bir tesis iin 650 t/yl kadardr. Bu filtre kekinin inert hale getirilmesi iin birok aratrma gerekletirilmitir. Bu almalar u ynlerde yaplmtr: Katk maddeleriyle hidrolik ba oluturarak katlatrma, Slfrl balar ile katlatrma, Yapay reineler ile yataklama, Eritme prosesi ile inertletirme. Aratrma sonular gstermitir ki, saylan alternatiflerden sadece sonuncusu, atk olarak depolamadan hammadde olarak yeniden kullanmaya doru bir alm salayabilecektir. Ancak bu ilemde ortaya kan gazlarn ok korozif olmas, kullanlan malzemelerin zel olmasn gerektirmektedir. Bu sebeple risk tamayan, hidrolik ve puzzolanik ba oluturan prosesler tercih edilmektedir. Viyana ehrinin 3,5 milyon edeer nfusa sahip atk sularnn artma amuru verilerine gre, bu amurlarn
Nisan-Mays-Haziran 2000, Say: 35

ATIKSU ARITMA AMURLARININ DEERLENDRLMES

Ekoloji evre Dergisi Kontrol edilmesi kolaydr. Katlarn trblansl hareketi scakln sabit olmasn salar. rn iyiletirilmesine fazla ihtiya olmaz FERMENTASYONLA BYOGAZ ELDES Organik atklar havasz ortamda eitli mikroorganizmalar (Salmonella, Taeine saginada) tarafndan paralanr (54, 55). Mikroorganizmalar ncelikle eker gibi znm maddelere ynelir. Asit fermentasyonu ad verilen bu aama sonucunda organik asitler, C02 ve H2S oluur. Bu aamadaki reaksiyonlar hzldr. Asidik rme ad verilen 2. aamada ise organik asitler ve azotlu bileikler ok daha yava bir hzla bozunur. Asidik rme aamasn Stabilizasyon izler. Bu aamada uucu asit konsantrasyonu 500 ppmin altna der, rn gazn ana bileeni olan (%65 hatta daha yksek oranda) metan oluur. Bu ilemler ayn zamanda ve srekli olarak gerekleir. l. aamada oluan asitler ileri aamalarda oluan amonyak tarafndan ntralize edilir, ilk 2 aama fermentrn almaya balad ilk zamanlarda gerekleir. Bazik fermentasyona ulaldnda ise zararl kimyasallarn varl gibi durumlar olumad srece asit aamas gzlenmez. Fermentasyonun stabilitesinin bozulup bozulmad uucu kat konsantrasyonu ve rn gazn kompozisyonu llerek anlalr. Uucu kat oran ilemin sona erdiinin anlalmasn da salar. Atk balangta %60-70 orannda uucu madde ierir. Bu oran ilem sonucunda %50ye ve bunun altna der. Atn C/N oran 30 olmaldr. Tam olarak bozunan atn rengi siyahtr, kokusu rahatsz edici deildir ve tanecikli yapya sahiptir (56). Fermentasyon ilemi tek tankta gerekletirilebilecei gibi birden fazla fermenter de kullanlabilir. Bu durumda fermenterler seri olarak balanmaldr. Fermentasyon ilemi mikroorganizmalarn varlnda gerekletii iin bu canllarn yaayabilecei ortam salanmaldr. Scaklk, nem ve baziklik belli snrlar iinde olmaldr. Ayrca atk, mikroorganizmalarn ihtiyac olan maddeleri iermelidir. Fermentasyon hemen hemen her scaklkta gerekleebilir. Ancak reaksiyon hz scakla bal olarak deiir. Baz mikroorganizmalar 27-37C aralnda maksimum aktiviteye sahiptir. Bu scaklk aralnda fermentasyon 35 gnde tamamlanr (mezofilik fermentasyon). Baz mikroorganizmalar ise 37Cnin zerindeki scaklklarda daha iyi alr. Scaklk arttka ilemin tamamlanma sresi ksalr (termofilik fermentasyon: 55-60C) (57). Fermentrler dardan s verilmeden de altrlabilir. Ancak stlan fermentrlerde ilem daha ksa srede tamamland iin atn depolanaca alan klr, dolaysyla yatrm maliyeti der. Ayrca gaz retim hz scakla bal olarak artar. Istlan fermentrlerde s, fermenter iine yerletirilen borulardan scak su geirerek, fermentrdeki at eanjrden geirip tekrar fermentre vererek, oluan gazn bir ksmn stcda yakarak, fermentr tabanna buhar enjekte ederek ya da ata fermentre girmeden nce scak su veya buhar enjekte ederek salanr.
9

deponiye gnderilmemesi, yakma tesisinde deerlendirilmesi daha uygun bir alternatiftir. Yanma sonucu oluan kllerin analiz sonular da, bu kln gizli hidrolik ve kendi kendine yapabilir zelliklere sahip olduunu gstermektedir. Bu sebeple kllerin de deerlendirme imkan mevcuttur. En iyi zm, amurun organik ve anorganik ierii ile imento retiminde yenilenebilir bir hammadde kayna olarak deerlendirilmesidir. IV- BYOATIKLARDAN VE ARITMA AMURLARINDAN GAZFKASYON, FERMENTASYON VE PROLZ YNTEMLERYLE GAZ ELDES Enerji krizi gnmzn ana problemlerinden biridir. Yaplan aratrmalar kmr rezervinin 235 yl, petrol rezervinin ise 30 yl sonra tkeneceini gstermitir. Bu gereklerin nda Almanya, Avusturya ve Amerika bata olmak zere dnyann pek ok yerinde yenilenebilir enerji kaynaklarna dair aratrmalar yaplmakta ve uygulanmaktadr. Bu enerji kaynaklar arasnda evsel, kentsel, tarmsal ve hayvansal atklar. enerjiye dntrlebildikleri iin dikkat ekmektedirler. Ayn zamanda atk birikiminin dolaysyla da bu atklarn evre zerindeki zararl etkilerinin de nne geilmi olur. Artma amurlar da bu atklar kapsamndadr. Biyoatklarn ilenmesine dair en popler prosesler gazifikasyon. fermentasyon ve pirolizdir. Bu prosesler evreye olan zarar minimize ederler (52). GAZFKASYON Bu yntemle organik atklardan gazlatrc maddeler ieren buhar, hidrojen, karbondioksit, oksijen veya bu bileiklerin karm kullanlarak tmyle gaz halindeki rnler elde edilir (53). Gazifikasyon ileminde karbon ieren bileikler buharla heterojen reaksiyona girer ve karbonmonoksit ile hidrojene dnr. C + H2O CO + H2 Bu endotermik reaksiyon iin gerekli olan s, stc yzeyler, s transfer ortamlar (allotermik) veya tamamlanmam yanma (ototermik) ile salanr. Gazifikasyon ilemi dngl akkan yatakta 850900Cde ve atmosferik basn civarnda gerekleir. Gazlatrc-akkanlatrc madde olarak hava kullanlr. Havann bir blm gazlatrcya alt ksmdan bir blm ise tepeden verilir. Oluan gaz frn/kazan ksmna gnderilmeden nce iki aamal kat ayrma blmnden geer. Bu gazn bir ksm yakndaki bir imento fabrikasnn s ihtiyacn karlamak amacyla kullanlabilir, ana bileeni olan metandan hidrojen ve metanol retilebilir ya da elektrik enerjisine dntrlebilir. Artan gaz ise kademeli kuru ilemle temizlenerek atmosfere verilir. Gazifikasyon ileminin avantajlar: Dioksin olumaz rn kalitelidir (karbon evirimi yksektir) Azot konsantrasyonu 30 mg/Nm3n altna der. Gazlatrcnn atmosferik basn koullarna gre kurulu maliyeti dktr.
Nisan-Mays-Haziran 2000, Say: 35

Ekoloji evre Dergisi Fermentasyon rn gaz %70 CH4 ve %30 yanmayan gazlar (CO2, H2S) ierir. Fermentasyonun akm emas ekil 2de grlmektedir.

Z. AYVAZ

ekil 2. Fermentasyonun akm emas. PROLZ Piroliz ilemi iki aamada gerekleir: Atk 750Cde gazlatrlr ve oluan gaz piroliz nitesinde zararl maddelerin indirgenmesi amacyla 850C yaklr. Piroliz ilemi sonucunda gaz tamamyla bozunduu iin ek temizlemeye gerek yoktur. Uucu kl oran ok dktr. Toz oran ise 3 mg/m3tr. Bu oran, izin verilen maksimum limitin altndadr. Toz orannn dk olmas bakm maliyetini azaltr. Elektrostatik filtre ve siklon kullanlmasna gerek yoktur. Gazlatrma sonucu elde edilen gaz tekrar yakld iin elde edilen enerji miktar artar. CO ve NOx konsantrasyonlar azalr, Ayrca operasyon maliyeti de dktr. Operasyon otomatik olarak gerekletirilebilir. Sonu olarak gazlatrma, fermentasyon ve piroliz ilemleri evre dostudur. Atklarn evre zerindeki zararl etkilerini minimize ederek enerji saladklar iin zerinde allan teknolojiler arasnda ilk sradadrlar. Fermentasyon ilemi enerji harcamadan da gerekletirilebilir. Piroliz ve gazifikasyon iin gerekli olan s ise rn gazdan salanabilir. Bylece enerji tasarrufu da yaplm olur. Prosesler sonucunda elde edilen gaz s ya da elektrie dntrlebilir. Ayrca gazn ana bileeni olan metan,
10

metanol ve hidrojene dntrlerek deiik alanlarda kullanlabilir (58). Fermentasyonda elde edilen kat atk ise kompost olarak toprak iyiletirmede ve gbre olarak kullanlabilir. V- ALTERNATF ATIKAMUR GDERME METODLARI Buraya kadar sralanan klasik atkamur giderme yntemlerine ek olarak yeni gelitirilen baz teknikler ksaca aklanacaktr (2). YA OKSDASYON LEM Ya oksidasyon ilemi, atk amurun ounlukla organik, bunun yannda anorganik ksmlarnn sulu zeltide veya dispersiyon halinde, yksek scaklk ve basn altnda, oksijen, hava veya baka oksidasyon maddeleriyle alevsiz oksitlenmesine verilen addr (59). Organik bileikler bu prosesle ideal durumda karbondioksit ve suya ayrr. Azotlu bileiklerden de amonyak ve azot oluur. Kkrt, fosfor ve klordan da mineral asitler meydana gelir. Kat madde ierii az olan atk amurlarn ya oksidasyon prosesi teknik lekte iki trl gerekletirilir. Bunlardan biri Bayer firmasnn alak basn ilemi (Loprox), dieri de Mannesman firmasnn yksek basn ilemidir (Ver-tech). Bu iki ilemin iletme parametreleri ve reaktr tipleri birbirinden farkldr. Loprox reaktr yerstnde 120-200Cde 20 bar basn atanda altrlr. Bu ilem 1980li yllarda Bayer tarafndan proses sularnn temizlenmesi iin gerekletirilmiti. Proses atk sulan kart akml s deitiricide istenen scakla stlr ve oksidasyon reaktrne gnderilir. Oksidasyon maddesi olarak saf oksijen kullanlr. Oksijen bir enjeksiyon sistemiyle ok kk kabarcklar halinde reaktre beslenir, l-3 saatlik bir reaksiyon sresi sonunda atk su kolonun st tarafndan kart akml s deitiriciye geer. Burada souduktan sonra basnc drlr ve daha sonra bir ayrcda atk gaz ile atk su birbirinden ayrlr. Verilen scaklk sayesinde %50nin zerinde paralanma oranna erimek iin, asidik ortamdaki ya oksidasyona katalizrler eklenmelidir (rnein Fe++ iyonlar). Loprox ilemi eitli proses atk sular yannda atk amurlarn ilenmesi iin de uygundur. Bu i iin demir iyonlarnn eklenmesi gerekmez, nk atk amurda bu maddeler ksmen mevcuttur. Loprox ilemi uygulanacak olan atk amurun KM oran %15 olmal, belirli bir tane boyutuna (0.1-0.3 mm) tlmeli, homojenletirilmeli ve asitletirilmelidir (pH=2). Bundan sonra reaktre pompalanr. Organik kat madde paralanma oran yaklak %85, hacimsel azalma yaklak %75tir. Organik maddelerin yaklak 2/3 karbondioksit ve suya oksitlenir. Yaklak te biri, kolayca biyolojik olarak paralanabilen BOD eklinde zeltiye geer ve dorudan biyolojik atksu artmna gnderilebilir. Ver-tech derin kuyu ilemi, yerin yaklak 12001500 m altnda 280Cde ve 110 bar basnta bir oksidasyon reaksiyonudur. Bu ilemin uygulanaca amurun KM oran %4-6, ve ortalama tanecik boyutu 3-5 mm olmaldr. eitli amurlar homojenizasyon ilemi ile istenen kat oranna getirilir. Kuyu reaktr, iki elik borudan ibarettir. Derin kuyudaki hidrostatik basntan proses iin
Nisan-Mays-Haziran 2000, Say: 35

ATIKSU ARITMA AMURLARININ DEERLENDRLMES

Ekoloji evre Dergisi luturur. Aynen gaz fazndaki oksidasyonda olduu gibi, kritik zeri su iindeki organik molekllerin CO2 ve H2Oya dnm gerekleir. Organik bal azottan NH3 ve N2, halojenlerden ve kkrtten asitler oluur. Ntralizasyon ilemi ile bunlar anorganik tuzlara dntrlr. Basn ve scakln arttrlmasyla paralanma prosesi hzlandrlr ve giren maddelerin paralanma derecesi optimize edilir. Fraunhofer Institut tarafndan Pfinztaldeki bir deneme tesisinde iletme parametrelerinin uygunluu, malzeme seimi ve bunlarn korozyona dayankll konularnda aratrmalar yaplmtr. Lentjes-Ratingen ve Modek firmalar Fraunhofer Institut ile ibirlii halinde, bir konsorsiyum iin (Boekringer, Goedecke, Thomae) pilot lekte bir tesis yapmlardr. Bu tesisin ileme kapasitesi %5-10 organik madde ieren 50 lt/saat sv atk veya amurdur. Deiik organik bileikler iin (rnein trikloretan, PCB), %99,99un zerinde paralama oranlarna eriilebilmitir. Paralanma rnleri CO2, H2O ve bir kat madde karmdr. Paralanma prosesinde tuzlar ve dier katlar eklinde geriye katan veya ntralizasyonda oluan organik zararl maddeler kat karm iinde toplanr ve zel atk olarak giderilir. Deneme sonularna gre bu ilemin uygun olduu alan, sv atklardaki veya retim amurlarndaki g paralanan zehirli organik bileiklerin mmkn olduu kadar tamamen paralanmasnn istendii durumlardr. MKRODALGA-YKSEK BASIN LEM Mikrodalga yksek basn ilemi, sulu fazdaki organik atklarn termokimyasal dnm prensibine dayanmaktadr. Mikrodalga enerjisi stlacak madde iin gerekli s enerjisini byk bir verimle salamaktadr. Sspansiyon iindeki organik ksm, yksek basnl reaktrn 300-400C scakl ve 160-180 barlk basnc altnda (prosese uygun olarak suyun kaynama izgisinin hemen altnda) bir ya rn ve CO2e dnmektedir. Almanyada BMBF tarafndan desteklenen bir projede bu ilem teknik lekte gerekletirilmitir (No:1491010 A, Tarih: Haziran 1996). SONU lenmemi atksu artma amurlarnn kat ksmnn %5ten fazla organik madde iermesi nedeniyle 2005 ylndan itibaren baz Avrupa lkelerinde, rnein Almanyada deponi alanlarna braklmas yasaklanacaktr. erisinde bulundurduu toprak iin deerli besleyiciler, organik ksmnn termik olarak deerlendirilme imkan ve gazlatrlma alternatifleriyle atksu artma amurlarnn nmzdeki yllarda Trkiyede de nemli bir ikincil hammadde olarak gndeme gelmesi kanlmazdr. rnein zmir Bykkanal Projesi ve Artma tesisinin tam olarak devreye girmesiyle, gnde oluacak %35 KMli 650 ton amur, ylda yaklak 200.000 ton KM ieriiyle ve dk kalorili linyitlere yakn sl deeriyle burada sralanan yntemlere uygun olarak mutlaka ekonomik biimde deerlendirilmelidir. TEEKKR Bu makalenin hazrlanmasnda emekleri geen Kimya Mhendisleri; Bengl nce, Cem Erdoan ve zlem Daylana almalarndan dolay teekkr ederim.
11

yararlanlr. amur ift cidarl borunun i ksmna pompalanr ve teknik oksijen ile kartrlr (safl yaklak %99). amurun organik ksmlarnn paralanmas (oksidasyon reaksiyonu) 180Cde balar. lem tam olarak 85110 bar basnta ve 280Cde tamamlanr. Oksitlenmi karm gaz/kat/su dispersiyonu halinde d borudan yukarya kar, soutulur ve atmosferik basnca genletirilir. amurun reaktrde kalma sresi yaklak 50 dakikadr. Atk gazlar byk lde CO2 ierir. Bunun yannda O2, CO ve hidrokarbonlar da mevcuttur. Bu gazlar ikinci bir katalitik oksidasyonla temizlenir. Oksitlenmi amurun kat ve sv fazlarnn ayrlmas mekanik olarak (rnein filtrepresle) gerekletirilir. Floklama maddeleri eklenmesi gerekmez. Bu ayrma sonunda %55-60 KM oranna eriilir. BOD deeri 30.000 mg/1 olan atk amurdan yola klarak ya oksidasyon ilemi ile BODde %75-80lik bir azalma salanr. Kalntlarn TOK deeri yaklak %2.5 olup evsel atklarn II. deponi snf ynetmeliinde istenen %3lk deerden daha dktr. Sv filtrat ok kademeli atksu artmna gnderilerek orada artlr veya gelen atk amurun seyreltilmesi iin de kullanlabilir. Bu metoda gre ileyen ilk teknik deneme tesisi 1982de Logmont/Colorado (ABD)da 2 yl sreyle altrld. 1992 yl sonunda Hollandann Apeldoorn kentinde byk teknik tesis devreye girdi. Kapasitesi 25.000t/yl KM idi. Deneme ve optimizasyon almalar sonucu 1994 Eyllnde srekli almaya balayan tesis, 5 gn ya oksidasyon 2 gn durulama eklinde iletilerek ilk yl 120.000t, 1995te 500.000t ve 1996nn ilk eyreinde 150.000t olmak zere toplam 770.000t atk amur iledi. KM oran %4.5 olup bu da 35.000t KMye karlk gelmektedir. HDROLZ Hidroliz reaksiyonlarnda hem organik hem de anorganik bileikler paralanr. Bu metotta daha yksek scaklk (320Cye kadar) mevcuttur. Bundan dolay cihazlarn ve balant elemanlarnn basnca dayankl olmas gerekmektedir. Yksek scaklklarda biyoktlenin hcre yaps paralanr ve burada toplanan ar metaller aa kar. Byk lde sv faza (hidrolizat) geen ar metaller, pH deerinin ykseltilmesiyle selektif olarak ktrlr. Kat faz byk lde ar metalden arnmtr. Bu ilemde halojenli organik bileikler (rnein dioksinler) de paralanr ve daha sonra yeni bileik oluturmazlar. Bu ilem scaklkla aktifletirilmi sv hidrolizi olarak Still Otto firmas tarafndan gelitirilmi ve sanayi amal olarak. oksidatif kok gazndan kkrt gidermesi iin kullanlan bazik zelti atklarnn artlmasnda uygulanmtr. Firmann bildirdiine gre atk amurlarnn giderilmesinde de uygundur. HDROTERMAL OKSDASYON Bir sper kritik su oksidasyonu olan hidrotermal oksidasyon ilemi 276 bar basn ve 450C scaklkta gerekletirilir. Bu yksek scaklk ve basncn nedeni, suyun kritik reaksiyon noktas olan 374C ve 221 barn zerinde fiziksel zelliklerinin, organik maddeler ile snrsz biimde karabilecek ekilde deimesine dayanmaktadr. Bu zelliinden dolay kritik nokta zerindeki su, organik maddelerin (rnein halojenli organik bileikler ieren atk amurlarn) oksidasyonu iin ideal bir ortam oNisan-Mays-Haziran 2000, Say: 35

Ekoloji evre Dergisi

Z. AYVAZ

KAYNAKLAR 1. Kunz, P.M., Behandlung von Schlamm, Vogel Buchverlag, Wrzburg, 1998. 2. VDI-Bildungswerk GmbH, Seminar Klrschlammentsorgung-Verwertung/Behandlung/Beseitigung, 16-17 Oktober 1997, Dsseldorf. 3. U.S. EPA, Land Application of Biosolids, Technomic Poblishing Company, Lancaster, 1997. 4. Rogg, H., Demuth, S., Klaerschlamapplikationen auf landwirtschaflichen Nutzflaechen in einem Wasserschutzgebiet der Schutzzone III, Wasser. Abwasser, 139 (1), 7-13, 1998. 5. Austrian Energy and Environment, Tunnel Kompostieranlage, Musteranlage fr 25.000 t/a Bioabfall, Linz, 1997. 6. Voest-Alpine AG, Waste Treatment and Composting Plant Al-Ain/Abu Dhabi, Linz, 1986. 7. Herhof Umwelttechnik, The Herhof-Dry Stabilate Process-An Indispensable Component of Energy-Conscious Waste Recycling, Solms-Niederbiel, 1997. 8. Bittmann, M., Seidel, K., Entwsserung und Aufbereitung von Chemieschlamm mit Hilfe von Pflanzen, Das Gas-und Wasserfach, 108, 488, 491, 1968. 9. Winter, M., Biologischer Abbau persistenter Schadstoffe, WLB Wasser, Luft und Boden, 6, 317, 1990. 10. Pure Abwasser technik, Pflanzenklranlagen, Bad Reichenhall, 1996. 11. Schilp, R., Epper, W., One-stage Process for Combined Dewatering and Drying of Sewage and Industrial Sludges, VDI-Symposium BW 4336-11 Sewage Disposal I, 2-3 May 1994, Munich 12. Straub, T., Hinder, E.R., Treatment and Recycling of Sewage Slude: An Efficient Way to turn Waste in to a valuable Product, Ecoling AG, Zurich, 1998. 13. Baker Hughes-Baker Process, Dewatering and Drying Technology Kln, 1999. 14. Ponsen, R.A., Performance Data for Vadeb Sludge Drying Technology, Iswa Times, 4/98, p. 18-19, 1998. 15. UET Umwelt und Energietechnik Freiberg GmbH, Fluidized Bed Drying with a Closed System for Sewage Sludge Drying, Freiberg, 1997. 16. CT Umwelttechnik, Processing of By-Products in the Fluidized Bed, Ravensburg, 1997. 17. Seghers Better Technology, Anlage zum indirekten Schlammtrocknen und Granulieren, Umwelt, 3/98, p. 52, 1998. 18. Limus Umwelttechnik GmbH, Klrschlamtrocknung, Berlin, 1998. 19. Meissner, W., Steger, M., Trocknung und Konvertierung-Eine Verfahrenskombination zur Verwertung von Raffinerie-Klrschlam, Korrespondenz Abwasser, 42(12), p. 2232-2237, 1995. 20. Max Eicher Unternehmensgruppe, Aicher Schlam-Recycling Verfahren, Ainring, 1998. 21. Thermosystem GmbH, Klrschlammtrocknung: Wie Wsche im Wind, UmweltMagazin, 8/98, p. 53. 1998. 22. Klein, R., Klrschlamm solar trocknen, Umwelt, 28 (3), p. 53-54, 1998. 23. Thermo-system Industrie und Trocknungstechnik GmbH, Solar Drying of Sewage Sludge, Alfdorf, 1998. 24. Numrich, R., Grob, A., Thermische Behandlung von kommunalen Klrschmmen, Aufbereitungstechnik, 37(5), 221-226, 1996. 25. Tewes, G., Zellerhof, F.J., Gezielte Klrschlamm-Nachbehandlung, Abwassertechnik, 2, 1987. 26. European Lime Association, Lime and Dolomite Products for the Treatment of Drinking Water, Waste Water and Sewage Sludge, Kln, 1997. 27. Spellmann, F.R., Incinerating Biosolids, Technomic Publishing Company, Lancaster, 1997. 28. Ecoling AG, Abfallverwertungsanlage Erlangen, Zrich, 1999. 29. Revue Arts, Sludge incineration plant at Dordrecht (Special Magazin), DRSH, Dordrecht, 1994. 30. Thyssen Still Otto Anlagentechnik, Sewage Sludge Incineration Noord-Brabant, Bochum, 1996. 31. Ruggenthaler, P.T., Sewage Sludge Incineration and Disposal of Residues, Waste Magazin, 4/94, p. 19-22, 1994. 32. Ruggenthaler, P.T., Sewage Sludge Incineration and Disposal of Recycling, Waste Magazin, 1/97, p. 9-13, 1997. 33. Pietrzeniuk, H. J., Reststoffe sinvoll und sicher verwerten, Chemische Industrie, 8/86, p. 695-698, 1986. 34. Fell, J., Klose, M., Removal of Dioxins and Mercury by the Fixed Bed Method Using Nor-inflammable Adsorbents, PEN International, 9/98, p. 22-24, 1998. 35. Salahov, M., Ekinci, E., Kknane, O., Salahova, R., Klorlu Dioksinlerin evrede Oluumu, Etkileri ve Mcadele Yollar, IV. Endstriyel Kirlenme Sempozyumu 94, T naat Fakltesi, 26-28 Eyll 1994. 36. Garg, S., Garg, D.P., Genetic Engineering and Pollution Control, Chemical Engineering Progress, 5/90, p. 46-51, 1990. 37. Gerhold, T., Heide, B. Von der, Operation Experience with Non-Catalytic NOx-Reduction in Small and Medium Size Combustion Plants, Power Gen. Conference, Amsterdam, 16-18 May 1995. 38. Heide, B.von der, Long Term Experience with Non Catalytic NOx Reduction in Municipal Waste Incinerators, Power Gen. Conference, Madrid, 17-19 June, 1997. 39. Chvalina, J., Seitz, A., Heide, B.von der, Langjhrige Erfahrungen mit nichtkatalytischer Entstickung in kohlebefenerten Kesseln in der Tschechischen Republik, VGB Kraftwerkstechnik, 78(3), 79-85, 1998. 40. Rmer, W., Rauchgasentschwefelung, Krupp VDM GmbH, Werdohl, 1992. 41. Wirling, J., Lang, H. J., Abgasreinigung bei der Klrschlamm-Mitverbrennung in einem Industriekraftwerk, Korrespondenz Abwasser, 46 (1), 77-82, 1999. 42. Wirsig, G., Keine signifikanten Emmissionerhhungen, Umwelt Magazin, 8/98, p. 37, 1998. 43. Staeck, F., Zement befeurt den Zank, Entsorga Magazin, 17(10), p. 46-49, 1998. 44. Mller, F., Exploiting Alternative Fuels-the Swiss Cement Industry shows a United Front, Holderbank News, 1-2/95, p. 32-34, 1995. 45. Mller, F., Biomasse statt Kohle-wegweisendes Projekt erfolgreich in Betrieb genommen, Holderbank News, 1-2/95, p. 35-37, 1995. 46. Harpe, T. von, Modified NOx out, World Cement, 12/98, p. 28-33, 1998. 47. Belevi, H., Trace Element Provide Insight into Solid Waste Combustion Process, Eawag News, 40E, p. 19-22, July 1999. 48. Bierbaum, K., Greif, H.G., Mitverbrennung von Produktionrckstnden und Klrschlmmen in Braunkohlekesselanlagen, Special BWK/T/Umwelt, 10/96, p. 21-26, 1996. 49. Stanelle, Klrschlamm zu Kohle gemacht, Umwelttechnik, 1-2/98, p. 38-39, 1998. 50. Krupp VDM, Thermische Abfallverwertung, Weldohl, 1995. 51. Lambertz, J., Thomas, G., Bierbaum, K., Emmission and Combustion Behaviour of a Raw Lignite-fired CFB Steam Generator with Co-combustion of Sewage Sludge, Final Report 1996 Rheinbraun AG, Kln, 1996. 52. Morper, M., Schnberger, R., Anaerobic Purification of Waste Waters Containing Heavy Organic Pollution Waste Water by means of FixedBed Loop Reactors, Linde Reports on Science and Technology, Nr. 44, Dresden, 1998. 53. Rensfelt, E.K.W., Atmospheric CFB Gasification-The Greve Plant and Beyond, Int. Conference on Gasification and Pyrolysis of Biomass, 9-11 April 1997. Stuttgart. 54. Telefoncu, A., Biyoteknoloji, Ege niversitesi Basmevi, Bornova, 1995. 55. Kempkens, W., Alkohol und Biogas aus Abwasser, Bild der Wissenschaft, 12/83, p. 34, 1993. 56. Balssen, E., Schmhstoffe Klrschlamm und Glle, Umwelt Magazin, 8/98, p. 51-52, 1998. 57. Schwarting-Uhde GmbH, Sewage Sludge Treatment, Flensburg, 1999. 58. Rosenbohm, K., Mll mal Schlamm macht Methanol, Umwelt Magazin, 8/48, p. 40-41, 1998. 59. Daun, M., Reinhard, B., TAS-konforme Restmllbehandlung, Umwelt, 28(9), p. 44-47, 1998.

12

Nisan-Mays-Haziran 2000, Say: 35