1

GII PHNG TRNH BC BN

0
2 3 4
= + + + + d cx bx ax x

Trong chng trnh i s trng ph thng chng ta ch hc mt loi
phng trnh bc bn c bit. l phng trnh trng phng. Tuy nhin
trong cc thi i hc th dng phng trnh thng khai trin v a v dng
phng trnh bc bn khng thuc dng trng phng
Sau y xin gii thiu vi cc bn cch gii cc phng trnh bc bn dng
0
2 3 4
= + + + + d cx bx ax x trong d c b a , , , l cc s thc khc khng.
1. Vi cc phng trnh bc bn, trong mt s trng hp c th, nu ta
c cch nhn sng to, bit bin i hp l v sng to, ta c th gii uc
chng khng kh khn g.
V d 1. Gii phng trnh
( ) 0 2 4 6
2
2
2
= + + a x x a x (1)
Phng trnh (1) c vit thnh
0 2 4 6 2
2 2 2 4
= + + + a x x a ax x
hay ( ) 0 2 4 6 2
2 2 4
= + + + + a a x x a x (2)
Phng trnh (2) l phng trnh bc bn i vi x m bn khng uc hc
cch gii.
Nhng ta li c th vit phng trnh (1) di dng
( ) 0 4 6 1 2
2 4 2 2
= + + x x x a x a (3)
V xem (3) l phng trnh bc hai i vi a.
Vi cch nhn ny, ta tm c a theo x:
x x x x x x a 4 6 1 2 1
2 4 2 4 2
2 , 1
+ + =

( ) 1 2 1
1 4 4 1
2
2 2
=
+ =
x x
x x x

Gii cc phng trnh bc hai i vi x
0 2 2
2
= + a x x (4)
V 0 2
2
= a x x (5)
Ta tm uc cc nghim (1) theo a.
iu kin (4) c nghim l 0 3 > + a v cc nghim ca (4) l
a x + = 3 1
2 , 1

iu kin (5) c nghim l 0 1 > + a v cc nghim ca (5) l
a x + = 1 1
4 , 3

Tng kt
a -3 -1
Phng trnh (4) V nghim 2 nghim 2 nghim
Phng trnh (5) V nghim V nghim 2 nghim
Phng trnh (6) V nghim 2 nghim 4 nghim
1 nghim 3 nghim


2
V d 2. Gii phng trnh
0 4 4 5
2 3 4
= + + x x x x (1)
Phng trnh (1) uc vit di dng:

( )
( ) ( )
( )( ) 0 1 4
0 1 4 1
0 4 4 4
2 2
2 2 2
2 2 3 4
=
=
=
x x x
x x x x x
x x x x x

Vy (1) c 4 nghim l
.
2
5 1
;
2
5 1
; 2 ; 2
4 3 2 1
+
=

= = = x x x x
V d 3. Gii phng trnh
0 5 21 10 48 32
2 3 4
= + + x x x x (1)
Ta vit (1) di dng:
( ) ( ) 0 5 3 4 7 9 24 16 2
2 2 3 4
= + + x x x x x
V t: x x y 3 4
2
= th (1) c bin i thnh
0 5 7 2
2
= + y y
T 1
1
= y v
2
5
2
= y
Gii tip cc phng trnh bc hai i vi x sau y (sau khi thay 1
1
= y v
2
5
2
= y vo x x y 3 4
2
= ):
0 1 3 4
2
= x x
V 0 5 6 8
2
= x x
Ta s uc cc nghim ca (1).
V d 4. Gii phng trnh
0 2 3 16 3 2
2 3 4
= + + + x x x x (1)
y l phng trnh bc bn (v l phng trnh hi quy khi
2
e d
a b
| |
=
|
\ .
)
Vi phng trnh ny ta gii nh sau:
Chia hai v ca phng trnh cho
2
x (khc khng) th (1) tng ung vi
0
2 3
16 3 2
2
2
= + + +
x x
x x
Hay
2
2
1 1
2 3 16 0 x x
x x
| | | |
+ + + =
| |
\ . \ .

t
1
y x
x
= + th
2 2
2
1
2 y x
x
= +
Phng trnh (1) uc bin i thnh:

( )
2
2 2 3 16 0 y y + =
hay
2
2 3 20 0 y y + =
Phng trnh ny c nghim l
1 2
5
4,
2
y y = =


3
V vy
1
4 x
x
+ = v
1 5
2
x
x
+ = tc l
2
4 1 0 x x + + = v
2
2 5 2 0 x x + =
T ta tm uc cc nghim ca (1) l:
1,2 3 4
1
2 3, , 2
2
x x x = = = .
Nh vy, vi cc v d 2,3 v 4 ta gii uc phng trnh bc bn nh bit
bin i sng to v tri ca phng trnh dn ti vic gii cc phng trnh
v phng trnh quen thuc.
2. C th gii phng trnh bc bn ni trn bng cch phn tch v
tri ca phng trnh thnh nhn t bng phng php h s bt nh.
V d 5. Gii phng trnh:
4 3 2
4 10 37 14 0 x x x x + + = (1)
Ta th phn tch v tri thnh hai nhn t bc hai
2
x px q + + v
2
x rx s + + ,
trong , , , p q r s l cc h s nguyn cha xc nh.
Ta c:
( )( )
4 3 2 2 2
4 10 37 14 x x x x x px q x rx s + + = + + + + (2)
ng nht cc h s ca nhng s hng cng bc hai v ca ng nht thc
ta c h phng trnh sau

4
10
37
14
p r
s q pr
ps qr
qs
+ =

+ + =

+ =

Nh phng trnh cui cng ca h ny ta on nhn cc gi tr nguyn
tng ng c th ly uc ca q v s nh sau
q 1 2 7 14 -1 -2 -7 -14
s -14 -7- 2 -1 14 7 2 1
Th ln lt cc gi tr trn ca q th thy vi 2, 7 q s = = phng trnh th
hai v th ba ca h trn cho ta h phng trnh mi

5
7 2 37
pr
p r
=

+ =

M kh p i th uc
2
2 37 35 0 r r + =
Phng trnh ny cho nghim nguyn ca r l 1. Nh th ta suy ra 5 p =
Thay cc gi tr , , , p q r s va tm c vo (2) th c:

( )( )
4 3 2 2 2
4 10 37 14 5 2 7 x x x x x x x x + + = + +
Phng trnh (1) ng vi
( )( )
2 2
5 2 7 0 x x x x + + =
Gii phng trnh tch ny ta uc cc nghim sau ca (1):

5 17 1 29
;
2 2
x x

= =
Lu : Trong mt s trung hp ta khng th dng phng php ny v nhiu
khi vic phn tch trn khng c nh mong mun chng hn khi h trn
khng c nghim nguyn.