GNE ENERJS VE TEKNOLOJLER

Gne enerjisi, gnein ekirdeinde yer alan fzyon sreci ile aa kan ma enerjisidir, gneteki hidrojen gaznn helyuma dnmesi eklindeki fzyon srecinden kaynaklanr. Dnya atmosferinin dnda gne enerjisinin iddeti, aa yukar sabit ve 1370 W/m deerindedir, ancak yeryznde 0-1100 W/m2 deerleri arasnda deiim gsterir. Bu enerjinin dnyaya gelen kk bir blm dahi, insanln mevcut enerji tketiminden kat kat fazladr. Gne enerjisinden yararlanma konusundaki almalar zellikle 1970'lerden sonra hz kazanm, gne enerjisi sistemleri teknolojik olarak ilerleme ve maliyet bakmndan dme gstermi, evresel olarak temiz bir enerji kayna olarak kendini kabul ettirmitir. Gne enerjisi teknolojileri yntem, malzeme ve teknolojik dzey asndan ok eitlilik gstermekle birlikte iki ana gruba ayrlabilir: Isl Gne Teknolojileri : Bu sistemlerde ncelikle gne enerjisinden s elde edilir. Bu s dorudan kullanlabilecei gibi elektrik retiminde de kullanlabilir. Gne Pilleri: Fotovoltaik piller de denen bu yar-iletken malzemeler gne n dorudan elektrie evirirler.

ISIL GNE TEKNOLOJLER

1. DK SICAKLIK SISTEMLER
Dzlemsel Gne Kollektrleri: Gne enerjisini toplayan ve bir akkana s olarak aktaran eitli tr ve biimlerdeki aygtlardr. En ok evlerde scak su stma amacyla kullanlmaktadr. Ulatklar scaklk 70C civarndadr. Dzlemsel gne kollektrleri, stten alta doru, camdan yaplan st rt, cam ile absorban plaka arasnda yeterince boluk, metal veya plastik absorban plaka, arka ve yan yaltm ve bu blmleri iine alan bir kasadan olumutur. Absorban plakann yzeyi genellikte koyu renkte olup bazen seicilii artran bir madde ile kaplanr. Kollektrler, yrenin enlemine bal olarak gnei maksimum alacak ekilde, sabit bir ayla yerletirilirler. Gne kollektrl sistemler tabii dolaml ve pompal olmak zere ikiye ayrlr. Bu sistemler evlerin yannda, yzme havuzlar ve sanayi tesisleri iin de scak su salanmasnda kullanlr. Bu konudaki Ar-Ge almalar srmekle birlikte, bu sistemler tamamen ticari ortama girmi durumdadrlar. Dnya genelinde kurulu bulunan gne kollektr alan 30 milyon m2' nin zerindedir. En fazla gne kollektr bulunan lkeler arasnda ABD, Japonya, Avustralya srail ve Yunanistan yer almaktadr. Trkiye, 7,5 milyon m kurulu kollektr alan ile dnyann nde gelen lkelerinden biri konumundadr.

GNE KOLLEKTRL SICAK SU SSTEMLER

Gne Kollektrleri Vakumlu Gne Kollektrleri: Bu sistemlerde, vakumlu cam borular ve gerekirse absorban yzeyine gelen enerjiyi artrmak iin metal ya da cam yanstclar kullanlr. Bunlarn klar daha yksek scaklkta olduu iin (100120C), dzlemsel kollektrlerin kullanld yerlerde ve ayrca yiyecek dondurma, bina soutma gibi daha geni bir yelpazede kullanlabilirler. Gne Havuzlar:Yaklak 5-6 metre derinlikteki suyla kapl havuzun siyah renkli zemini, gne nmn yakalayarak 90C scaklkta scak su eldesinde kullanlr. Havuzdaki snn dalm suya eklenen tuz konsantrasyonu ile dzenlenir, tuz konsantrasyonu en stten alta doru artar. Bylece en stte souk su yzeyi bulunsa bile havuzun alt ksmnda doymu tuz konsantrasyonu bulunan blgede scaklk yksek olur. Bu scak su bir eanjre pompalanarak s olarak yararlanlabilecei gibi Rankin evrimi ile elektrik retiminde de kullanlabilinir. Gne havuzlar konusunda en fazla srail'de alma ve uygulama yaplmtr. Bu lkede 150 kW gcnde 5 MW gcnde iki sistemin yannda Avustralya'da 15 kW ve ABD'de 400 kW gcnde gne havuzlar bulunmaktadr. Gne Bacalar: Bu yntemde gnein s etkisinden dolay oluan hava hareketinden yararlanlarak elektrik retilir. Gnee maruz braklan effaf malzemeyle kapl bir yapnn iindeki toprak ve hava, evre scaklndan daha ok snacaktr. Isnan hava ykselecei iin, at eimli yaplp, hava ak ok yksek bir bacaya ynlendirilirse baca iinde 15 m/sn hzda hava ak-rzgar oluacaktr. Baca giriine yerletirilecek yatay rzgar trbini bu rzgar elektrie evirecektir. Bir tesisin gc 30-100 MW arasnda olabilir.Deneysel bir ka sistem dnda uygulamas yoktur. Su Artma Sistemleri: Bu sistemler esas olarak s bir havuzdan ibarettir. Havuzun zerine eimli effaf-cam yzeyler kapatlr. Havuzda buharlaan su bu kapaklar zerinde younlaarak toplanrlar. Bu tr sistemler, temiz su kaynann bulunmad baz yerleim yerlerinde yllardr kullanlmaktadr. Su artma havuzlar zerinde yaplan ArGe almalar ilk yatrm ve iletme maliyetlerinin azaltlmasna ve verimin artrlmasna yneliktir. Gne Mimarisi: Bina yap ve tasarmnda yaplan deiikliklerle stma, aydnlatma ve soutma gerekletirilir. Pasif olarak doal s transfer mekanizmasyla gne enerjisi toplanr, depolanr ve datlr. Ayrca gne kollektrleri, gne pilleri vb. aktif ekipmanlar da yararlanlabilir. rn Kurutma ve Seralar: Gne enerjisinin tarm alanndaki uygulamalardr. Bu tr sistemler ilkel pasif yapda olabilecei gibi, hava hareketini salayan aktif bile-enler de ierebilir. Bu sistemler dnyada krsal yrelerde snrl bir biimde kullanlmaktadrlar.

Gne Ocaklar: anak eklinde ya da kutu eklinde, ii yanstc maddelerle kaplanm gne ocaklarnda odakta s toplanarak yemek piirmede kullanlr. Bu yntem, Hindistan, in gibi bir ka lkede yaygn olarak kullanlmaktadr.

2. YOUNLATIRICI SSTEMLER
Parabolik Oluk Kollektrler:Dorusal younlatrc termal sistemlerin en yaygndr. Kollektrler, kesiti parabolik olan younlatrc dizilerden oluur. Kolektrn i ksmndaki yanstc yzeyler, gne enerjisini, kollektrn odanda yer alan ve boydan boya uzanan siyah bir absorban boruya odaklarlar. Kollektrler genellikle, gnein doudan batya hareketini izleyen tek eksenli bir izleme sistemi zerine yerletirilirler. Enerjiyi toplamak iin absorban boruda bir sv dolatrlr. Toplanan s, elektrik retimi iin enerji santraline gnderilir. Bu sistemler younlatrma yaptklar iin daha yksek scakla ulaabilirler. (350-400C) Dorusal younlatrc termal sistemler ticari ortama girmi olup, bu sistemlerin en byk ve en tannm olan 350 MW gcndeki imdiki Kramer&Junction eski Luz International santrallardr.

Parabolik Oluk Kolektrler

350 MW gcnde parabolik oluk gne santral-Kaliforniya

Parabolik anak Sistemler:Iki eksende gnei takip ederek, srekli olarak gnei odaklama blgesine younlatrrlar. Termal enerji, odaklama blgesinden uygun bir alma svs ile alnarak, termodinamik bir dolama gnderilebilir yada odak blgesine monte edilen bir Stirling makine yardm ile elektrik enerjisine evrilebilir. anak-Stirling bileimiyle gne enerjisinin elektrie dntrlmesinde % 30 civarnda verim elde edilmitir.

Parabolik anak Gne Isl Elektrik Santral (spanya) Merkezi Alc Sistemler:Tek tek odaklama yapan ve heliostat ad verilen aynalardan oluan bir alan, gne enerjisini, alc denen bir kule zerine monte edilmi s eanjrne yanstr ve younlatrr. Alcda bulunan ve iinden akkan geen boru yuma, gne enerjisini boyutta hacimsel olarak absorbe eder. Bu sv, Rankine makineye pompalanarak elektrik retilir. Bu sistemlerde s aktarm akkan olarak hava da kullanlabilir, bu durumda scaklk 800C'ye kar. Heliostatlar bilgisayar tarafndan srekli kontrol edilerek, alcnn srekli gne almas salanr. Bu sistemlerin kapasite ve scaklklar, sanayi ile kyaslanabilir dzeyde olup Ar-Ge almalar devam etmektedir.

Solar Merkezi Alc Gne Isl Elektrik Santral (spanya) GNE KOLLEKTRL SICAK SU SSTEMLER Gne kollektrl scak su sistemleri, gne enerjisini toplayan dzlemsel kollektrler, snan suyun topland depo ve bu iki ksm arasnda balanty salayan yaltml borular, pompa ve kontrol edici gibi sistemi tamamlayan elemanlardan olumaktadr.

Gne Kollektrl Scak Su Sistemi Gne kollektrl sistemler tabii dolaml ve pompal olmak zere ikiye ayrlrlar. Her iki sistem de ayrca ak ve kapal sistem olarak dizayn edilirler. Tabii Dolaml Sistemler: Tabii dolaml sistemler s transfer akkannn kendiliinden dolat sistemlerdir. Kollektrlerde snan suyun younluunun azalmas ve ykselmesi zelliine dayanmaktadr. Bu tr sistemlerde depo kollektrn st seviyesinden en az 30 cm yukarda olmas gerekmektedir. Deponun alt seviyesinden alnan souk (ar) su kollektrlerde snarak hafifler ve deponun st seviyesine ykselir. Gn boyu devam eden bu olay sonunda depodaki su snm olur. Tabii dolaml sistemler daha ok kk miktarda su ihtiyalar iin uygulanr. Deponun yukarda bulunmas zorunluluu nedeniyle byk sistemlerde uygulanamazlar. Pompa ve otomatik kontrol devresi gerektirmedii iin pompal sistemlere gre biraz daha ucuzdur. Pompal Sistemler: Is transfer akkannn sistemde pompa ile dolatrld sistemlerdir. Deposunun yukarda olma zorunluluu yoktur. Byk sistemlerde su hatlarndaki direncin artmas sonucu tabii dolamn olmamas ve byk bir deponun yukarda tutulmasnn zorluu nedeniyle pompa kullanma zorunluluu domutur. Pompal sistemler otomatik kontrol devresi yardm ile alrlar. Depo tabanna ve kollektr kna yerletirilen diferansiyel termostatn sensrleri ; kollektrlerdeki suyun depodaki sudan 10oC daha scak olmas durumunda pompay altrarak scak suyu depoya alr, bu fark 3 oC olduunda ise pompay durdurur. Pompa ve otomatik kontrol devresinin zaman zaman arzalanmas nedeniyle iletilmesi tabii dolaml sistemlere gre daha zordur. Ak Sistemler: Ak sistemler kullanm suyu ile kollektrlerde dolaan suyun ayn olduu sistemlerdir. Kapal sistemlere gre verimleri yksek ve maliyeti ucuzdur. Suyu kiresiz ve donma problemlerinin olmad blgelerde kullanlrlar. Kapal Sistemler: Kullanm suyu ile stma suyunun farkl olduu sistemlerdir. Kollektrlerde snan su bir eanjr vastasyla ssn kullanm suyuna aktarr. Donma, kirelenme ve korozyona kar zm olarak kullanlrlar. Maliyeti ak sistemlere gre daha yksek verimleri ise eanjr nedeniyle daha dktr. DZLEMSEL GNE KOLLEKTRLER Dzlemsel gne kollektrleri, gne enerjisinin topland ve herhangi bir akkana aktarld eitli tr ve biimlerdeki aygtlardr. Dzlemsel gne kollektrleri, stten alta doru, camdan yaplan st rt, cam ile absorban plaka arasnda yeterince boluk, kollektrn en nemli paras olan absorban plaka, arka ve yan yaltm ve yukardaki blmleri iine alan bir kasadan olumutur.

Dzlemsel Gne Kolektr Kollektrlerin stten olan s kayplarn en aza indirgeyen ve gne nlarnn geiini engellemeyen bir maddeden olmaldr. Cam, gne nlarn geirmesi ve ayrca absorban plakadan yaynlanan uzun dalga boylu nlar geri yanstmas nedeni ile rt maddesi olarak son derece uygun bir maddedir. Bilinen pencere camnn geirme katsays 0.88dir. Son zamanlarda zel olarak retilen dk demir oksitli camlarda bu deer 0.95 seviyesine ulamtr. Bu tr cam kullanlmas verimi % 5 mertebesinde arttrr. PROJELENDRME Gne kollektrl scak su sistemlerini projelendirmede farkl yntemler izlenebilir. Projelendirmede ihtiyacn gneten karlanma oran %100 olmayaca gibi bu oran % 10un altnda da olmamaldr. Genel olarak Mays aynda ihtiyacn %70inin karlanacan dnerek projelendirmekte yarar vardr. Projelendirmede kii bana tketim, konutlarda 50, otel, motel gibi turistik tesislerde 75 ve hastanelerde 100 litre/gn olarak alnr. Projelendirme konusunda en geerli yntem F-Chart yntemidir.

YOUNLATIRICI GNE ENERJS SSTEMLER

YOUNLATIRICI SSTEMLERN ZELLKLER
Gne enerjisi uygulamalarnda dzlemsel gne kollektr sistemlerinin yan sra daha yksek scaklklara ulamak iin younlatrc kollektr sistemleri kullanlmaktadr. Dzlemsel gne kollektrleri iin kullanlan kavram ve tarifler, younlatrc kollektrler iin de geerlidir. Bununla birlikte younlatc kollektr teknolojisinin daha karmak olmas nedeniyle, yeni tariflerin yaplmas gereklidir. Kollektrlerde gne enerjisinin dt net alana "aklk alan" ve gne enerjisinin yutularak s enerjisine dntrld yzeye "alc yzey" denir. Dzlemsel gne kollektrlerinde aklk alan ile alc yzey alan birbirine eittir. Younlatrc kollektrlerde ise gne enerjisi, alc yzeye gelmeden nce optik olarak younlatrld iin alc yzey, aklk alanndan daha kk olmaktadr. Gne enerjisini younlatran kollektrlerde en nemli kavramlardan biri "younlatrma oran" dr. Younlatrma oran; aklk alannn alc yzey alanna oran eklinde tarif edilir. Younlatrma oran, iki boyutlu younlatrclarda (parabolik oluk) 300, boyutlu younlatrclarda (parabolik anak) 40000 mertebesindedir. Bu tr kollektrlerde gne enerjisi, yanstc veya n krc yzeyler yardm ile dorusal ya da noktasal olarak younlatrlabilir.

Dorusal Younlatrclar Parabolik oluk kollektrler, dorusal younlatrma yapan ve kesiti parabolik olan dizilerden oluur. Oluun i ksmndaki yanstc yzeyler, gne enerjisini paraboliin odanda yer alan ve boydan boya uzanan siyah bir absorban boruya yanstr. Orta derecede scaklk isteyen uygulamalarda kullanlan bu sistemlerde, gne enerjisi bir doru zerinde younlatrlacandan tek boyutlu hareket ile gnei izlemek yeterlidir.

Dorusal Younlatrc Kollektr

Noktasal Younlatrclar
ki boyutta gnei izleyip noktasal younlatrma yapan ve daha yksek scaklklara ulaan bu tr sistemler, parabolik anak ve merkezi alc olmak zere iki gruba ayrlr. Parabolik anak kollektrler iki eksende gnei takip ederek srekli olarak gnei odak noktasna younlatrrlar.

Parabolik anak Kollektrler Merkezi alc sistemde, tek tek odaklama yapan ve heliostat ad verilen dzlemsel aynalardan oluan bir alan, gne enerjisini, bir kule zerine monte edilmi ve alc denilen s eanjrne yanstr. Heliostatlar bilgisayar tarafndan kontrol edilerek, alcnn devaml gne almas salanr.

Solar I Merkezi Alcl Gne Isl Elektrik Santral YOUNLATIRICI SSTEMLER LE ELEKTRK RETM Bugne kadar gne enerjisi ile elektrik retiminde balca iki sistem kullanlmtr. Birincisi, gne enerjisini direkt olarak elektrik enerjisine dntren fotovoltaik sistemlerdir. Fakat geen 20 yl ierisinde fotovoltaik sistem uygulamalarnn artna ramen, teknolojisinin karmakl ve maliyetinin yksek oluu, geni apta elektrik retimi iin yetersiz olduunu ortaya karmtr. kinci seenek ise, gne enerjisinin younlatrc sistemler kullanlarak odaklanmas sonucunda elde edilen kzgn buhardan, konvansiyonel yntemlerle elektrik retimidir. Gne termal g santralleri, birincil enerji kayna olarak gne enerjisini kullanan elektrik retim sistemleridir. Bu sistemler temelde ayn yntemle almakla birlikte, gne enerjisini toplama yntemleri, yani kullanlan kollektrler bakmndan farkllk gsterirler. Toplama eleman olarak parabolik oluk kollektrlerin kullanld g santrallerinde, alma svs kollektrlerin odaklarna yerletirilmi olan absorban boru ierisinde dolatrlr. Daha sonra, snan bu svdan eanjrler yardm ile kzgn buhar elde edilir. Parabolik anak kollektrler kullanlan sistemlerde de ya ayn yntem kullanlr ya da merkeze yerletirilen bir motor (Stirling) yardm ile direkt olarak elektrik retilir. Merkezi alcl sistemlerde ise, gne nlar dzlemsel aynalar (heliostat) yardm ile alc denilen s eanjrne yanstlr. Alcda stlan alma svsndan konvansiyonel yollarla elektrik elde edilir. Gne Termal G Santrallerinin Tasarm lkeleri Gne termal g santrallerinin tasarmnda dikkate alnmas gereken en nemli parametreler unlardr; Blge seimi Gne enerjisi ve iklim deerlendirmesi Parametrelerin optimizasyonu Blge Seimi

Santraln tesis edilecei ideal blge seilirken aadaki kriterler gz nnde bulundurulmaldr. 1. Yllk ya miktarnn dk olmas, 2. Bulutsuz ve sissiz bir atmosfere sahip olmas, 3. Hava kirliliin olmamas, 4. Ormanlk ve aalk blgelerden uzak olmas, 5. Rzgar hznn dk olmas. 6. Gne Enerjisi ve iklim Deerlendirmesi

Santraln tesis edilecei blgenin, ylda en az 2000 saat gnelenme sresine ve metrekare bana yllk l500 kWh'lk bir gne enerjisi deerine sahip olmas gereklidir. almalarn yaplmas gerekir. Uzun Dnem Performans Deerlendirmesi Younlatrc kollektrlerin uzun dnem performans deerlendirmesi iin saatlik direkt gne enerjisi deerleri kullanlr. Bu deerler lmlerden elde edilemedii zaman, bir model yardm ile gnlk toplam gne enerjisi deerlerinden elde edilmelidir. Corafi blge ve kollektr seiminin yaplmasnda uzun dnem yllk gne enerjisi deerlerinden faydalanlr. Bu deerler ayn zamanda ekonomik analiz iin de gereklidir. zleme Modlnn Seimi Dorusal younlatrc kollektrler, Kuzey-Gney veya Dou-Bat dorultusunda yerletirilebilir. Yn seilirken, maksimum gne enerjisinin hangi dorultuda alnd gz nnde bulundurularak yerletirme yaplr. Genelde Kuzey-Gney dorultusunda yerletirmekle en iyi sonu elde edilir. Parametrelerinin Optimizasyonu Dorusal younlatrma yapan ve s transfer akkan olarak termal ya kullanlan sistemlerde alma parametrelerinin optimizasyonu iin aadaki kriterler dikkate alnmaldr. Is Transfer Yann Seimi : Gne termal g santralinin verimli almas byk lde, uygun s transfer akkannn seimine baldr. Bu akkann dolat sistem paralar, 0 C ile 300 C arasnda deien scaklk dalgalanmalarna maruz kalrlar. Bu nedenle g santrallerinde kullanlan s transfer akkannda aadaki zellikler aranr. gerekir. Basn Dmesi letme basnc; santraln nemli alma parametrelerinden biridir. letme basncnn maksimum ve minimum deerleri, iletme scaklnn maksimum ve minimum deerleri ile snrlanr. Bu basncn alt limiti s transfer akkannn buharlamasn engelleyecek bir deerde olmaldr. Boru Boyutlandrmas Sistemdeki svnn sirklasyonu iin kullanlan boru ebekesi, absorban borulardan ve esnek hortumlardan oluur. Kollektrlerdeki absorban borular sabittir. Fakat kollektrler arasndaki balanty salayan esnek hortumlar hareketli olduu iin uygun olarak boyutlandrlmas nem tar. Borularn apnn arttrlmas, akkan hzn ve basncn drr. Hzn dmesi ile artan s kayplar maliyeti olumsuz ynde etkiler. Bunun iin boru ap belirlenirken, sistem basn dnn minimum olmasna ve alma basncnn iletme maliyetini minimum seviyeye getirmesine dikkat edilmelidir. Kapasite Seimi Kollektr giri ve k scaklklar arasndaki fark maksimum olmaldr. Bu durumu salamak iin: Is transfer akkan, gne tarlasndan ald enerjiyi mmkn olduunca buhar retim sistemine brakp, minumum scaklkta geri dnmelidir.Is deitirgeci, buhar reteci gibi ekipmanlarn verimlilii arttrlmaldr. Yksek yanma noktas (500 C'n stnde) Dk buharlama basnc Dk scaklklarda yksek akkanlk Yksek younluk Yksek scaklklarda ( 300 C) srekli alabilme Ayrca, 4 saatlik gnelenme sresine sahip gn saysnn 150 den az olmamas gereklidir. Yukardaki artlar salayan bir blgede santral tasarm iin aadaki

Bu kriterlerin hepsini salayan bir yada ayrca 0 oC ve 300 oC arasnda basn dmesinin minimum olmas

Korozyon Sistemin s kayplarn minimum seviyeye getirirken prosesin olduu ksmlar ve kollektrler korozyondan korunmaldr. rnein ekipman iinde younlamasna izin verilen buharn, s deitirgecinde slak buhar korozyonuna neden olmamas iin, sper stclarda kzgn buhar haline getirilir. PARABOLK OLUK KOLLEKTRLERLE ELEKTRK RETM Parabolik oluk kollektrl g santralleri, gne tarlas, buhar ve elektrik retim sistemlerinden oluur. Bu santrallerde proses ss iin, dorusal younlatrma yaplarak, gne enerjisinden 300 C'nin zerinde scaklk elde edilir ve s transfer akkan olarak yksek scaklklara dayankl termal ya kullanlr. Gne tarlas; bamsz niteler eklinde birbirine paralel balanm parabolik oluk kollektr gruplarndan oluan alandr. Bu niteler, gelen gne enerjisini 4 mm kalnlnda ve yksek yanstma oranna (% 94) sahip aynalar vastasyla, odakta bulunan alc boru zerine yanstrlar. Parabolik oluk kollektrler gruplar yatay eksen boyunca dnmelerini engellemeyen metal yaplarla desteklenmitir. Sistemde aynalarn gnei izlemesini salayan bir sensr bulunur. Is toplama eleman; cam tp, yzeyi yaklak % 97 lik bir absorbtiviteye sahip elik alc boru ve cam-metal birletiricilerden oluur. Alc boru zerinde meydana gelen yksek scaklk nedeniyle oluan s kayplarn azaltmak iin, cam tp ile alc boru arasndaki hava vakumlanmtr. Bu boluk basnc yaklak 0.1 atm dir. Isya dayankl cam tp, yksek bir geirgenlie ve radyasyon kayplarn en aza indirgemek iin antireflektif bir yapya sahiptir. Scaklk nedeniyle meydana gelen genlemelerin etkilerini kullanlmaktadr. Gne tarlas kontrol sistemi; genel kontrol sistemi ve her kollektr grubunda bulunan lokal kontrol nitelerinden oluur. Genel kontrol sistemi gnelenme durumunu izler ve buna gre sistemi tamamen ya da ksmen aar ya da kapatr. Bu ilem, lokal kontrol niteleriyle iletiim iinde yaplr. Lokal kontrol niteleri, her kollektr grubunu ayr ayr kontrol ederek gnein takip edilmesini salarlar. Buhar retim sistemi; n stma, buhar retimi ve sper stma blmlerinden oluur. Bu blmlerden geirilerek 371oC ve 100 bar basnca ykseltilen buhar, elektrik retimi iin trbine gnderilir. retimden sonra yeterince soumayan buhar, yeni bir evrime gnderilmeden, yeniden ayn scakla kadar stlr ve tekrar trbine gnderilir. Bu ikinci evrimden sonra artk souyan buhar, sktrlp sv hale getirildikten sonra yeni bir evrime gnderilir. Gne enerjili g santrallerinde, gne enerjisinin yetersiz kald durumlarda, kesintisiz elektrik retimini salamak iin ilave stclar kullanlr. Petrolle ya da doal gazla alan ilave stclar, ayn scaklk ve basnta buhar retirler. ekilde gelen gne enerjisinin elektrie dntrlmesi ve kaaklar grlmektedir. gidermek iin krkl cam-metal birletiriciler

DNYADAK UYGULAMALARI
Parabolik oluk kollektrl sistemler konusunda faaliyet gsteren LUZ nternational (ABD), dnyada gne enerjisiyle retilen toplam elektriin % 92'sini gerekletirmektedir. Bu irket, 1984 ylnda balatt almalar ile gnmze kadar 9 g santralini (SEGS: Solar Electric Generating System) iletmeye sokmu olup 4 santral ise proje safhasndadr. 80 MW gcndeki SEGS-9, 1990 ylnda Harper Gl'nde ina edilen santrallarn ikincisi olup, ina edilmesi ve devreye sokulmas 8.5 ay gibi ksa bir srede tamamlanmtr. SEGS-8 ve SEGS-9'dan sonra 1994 ylna kadar ina edilecek olan 4 santral da iletmeye alndnda, 1 milyon insann elektrik enerjisi ihtiyacn karlayacak ve toplam 680 MW'lk bir enerji retilecektir.

SEGS teknolojisi, gne enerjisini birincil

enerji kayna olarak kullanan Rankin evrimli buhar trbin

sistemine dayanr. Gne Santral, parabolik oluk kollektr gruplarndan (Solar Collecting Assemblies-SCA) meydana gelmitir. Gnei iki boyutlu olarak takip eden ve yanstc yzeyleri vastasyla gne nlarn odaklayarak elik boru zerinde younlatran kollektrler, kolonlar zerine kurulmu olup, esnek hortumlarla birbirine balanmlardr. Verimi arttrmak ve s kayplarn en dk seviyeye getirmek iin, absorban olarak kullanlan ve zel bir madde ile kapl olan bu elik boru, ii vakumlanm cam bir tp iine yerletirilmitir. Borularn iinden geirilen s transfer akkan (sentetik ya), 380oC civarna kadar stlr ve sistem boyunca dolatrlarak trbin jeneratr iin gerekli olan buhar retilir.

SEGS Gne Santralinin Blok emas Gne enerjisinin yetersiz olduu zamanlarda, kesintisiz enerji retimini salamak iin, doal gazl stc sistem kullanlmaktadr. Gne enerjisinin yeterli, yetersiz veya hi olmama durumuna gre sistem deiik ekilde alr. Gne enerjinin yeterli olduu durumlarda, s transfer akkan dorudan gne tarlasndan geer. Yetersiz veya hi olmama durumlarnda ise doal gazl stclarla desteklenir veya tamamen bu stclar devreye sokulur. Her iki enerji kaynann da kullanld durumda, hem gne enerjisinden hem doal gazdan yararlanabilmek iin by-pass valf ak braklr. Bu durumda gne tarlasnda snan sv, destek stclar yardm ile alma scaklna ulancaya kadar stlr. SEGS Santrallerinin Ekonomisi ABD'de yrtlen SEGS projelerinin toplam kurulu gc 680 MW ve toplam yatrm maliyeti 2 milyar dolardr. Bu maliyetin 1 milyar dolarlk ksm alr durumdaki 8 santral iin harcanmtr. Her biri byk bir yatrm olan bu santraller, zel irketler tarafndan finanse edilmitir. 80 MW gcndeki btn santraller, yaz aylar boyunca ilave gce ihtiya duyan Gney Kaliforniya Edison ve San Diego Gaz ve Elektrik irketleri tarafndan finanse edilmektedir.Petrolle alan 80 MW gcnde bir g santral ile, yatrm maliyeti bundan kat daha pahal olan edeer bir SEGS santral arasnda enerji retim maliyeti asndan bir karlatrma yaplmtr. Bu karlatrmaya gre, ham petroln varil fiyatnn 20 ABD $' olduu dnldnde, SEGS santrali % 30 daha pahal olmaktadr. Ham petrol fiyatnn 30 ABD $' olduu varsayldnda, maliyetler arasndaki fark % 10'a dmektedir. Karlatrma iin 240 MW'lk santrallar gznne alnr ve ham petrol fiyatnn 20 ABD $' olduu varsaylrsa, SEGS santralnn retim maliyetinin, petrolle alan santralin retim maliyetinden sadece % 10 daha

pahal olduu grlr. Ham petrol fiyatnn 30 ABD $' olduu varsaylrsa, gne santrali elektrik retim maliyeti asndan petroll santrallere gre avantajl duruma gemektedir.

PARABOLK ANAK KOLLEKTRLER

Parabolik anak kollektrler, yzeylerine gelen gne radrasyonunu noktasal olarak odaklarnda younlatrrlar.Bu kollektrlerin yzeyleri de parabolik oluk kollektrlerin yzeyleri gibi yanstc aynalarla kaplanmtr. Gelen gne enerjisi bu aynalar vastas ile odaktaki Stirling motoru zerine younlatrlr. Stirling motoru s enerjisini elektrik jeneratr iin gerekli olan mekanik enerjiye dntrr. Elektrik retiminden baka, bu kollektrler buhar ya da scak hava retimi iin de kullanlr. Parabolik anak kollektrler ile elde edilen elektrik, dier yntemlerle elektrik reten santrallere destek amacyla ve maden ocaklar, radar istasyonlar ya da uzak kylerin elektrik ihtiyacnn karlanmasnda kullanlr. Ayrca, endstride buhar retimi, yer alt enjeksiyonu, petrol kartlmas gibi ilemler iin kullanlr. Bu santraller, kk modllerden olutuu iin enerji ihtiyac duyulan yerlerin yaknnda ve ihtiya duyulan kapasitede tesis edilebilirler.Gnmzde henz ekonomik olmayan parabolik anak ve parabolik oluk kollektrl verimini artrmaktr. MERKEZ ALICI G SANTRALLER Gne enerjisini younlatrarak elektrik reten dier bir uygulama da merkezi alc g santralleridir. Bu santrallerde gne enerjisi, heliostat denen aynalar yardm ile bir kule zerine yerletirilmi olan alcya yanstlr. Bu yolla 1000C'nin zerinde scaklk elde edilir. Heliostatlar, merkezi bir bilgisayar yardm ile gnei takip ederek gne enerjisini kule zerindeki alcya yanstrlar. Alcda stlan akkan, buhar jeneratrne gnderilerek buhar retilir. Bu buhar, buhar trbininden geirilerek elektrik retilir. Bu evrimden sonra buhar, kondansatrde soutma suyu evrimi ile soutulur ve tekrar buhar jeneratorne dner. Is transfer akkan buhar jeneratrnden getikten sonra alcya gnderilir. DNYADAK UYGULAMALARI SOTEL ve Alman DLR irketleri merkezi younlatrma ile elektrik retiminin uygulanabilirliini ve teknolojisini aratrmak iin bir araya gelerek PHOEBUS grubunu oluturmulardr. Bu amala, Avrupa,Japonya ve ABD de 6 adet santral ina edilmitir. Bu grubun almalar merkezi younlatrc santraller iin bir temel oluturur. Gnmze kadar tesis edilmi olan merkezi alc sistemlerin iletilmesi sonucunda, byk sorunlar ortaya kmtr. Bu sistemlerden 2'si ekonomik olmadndan paralara ayrlarak ve 3 taneside kapatlarak proje almalarna son verilmitir. Dnyada mevcut merkezi alc sistemlerin zellikleri aadaki tabloda verilmitir. Teknoloji Tr Sistem Verimi % Elekt. Dzlemsel Koll. Parabolik Oluk Parabolik anak Merkezi Alc Tek Kristal Silisyum ok Kristal Silisyum Tek nce Film oklu nce Film 14 24 15 12 10 4 7 Is 50-70 46 79 46 Maks. k lk Yatrm Enerji maliyeti Elekt. $/kWh 80 380 700 600-700 250-1000 2800 kWe 5000 kWe 3000 kWe 6000 kWe 6000 kWe 5000 kWe 5000 kWe 0.15 0.28 0.16 0.29 0.29 0.25 0.24 Is $/kWh 0.00130.004 0.0053 0.004 Scakl oC Maliyeti $ sistemlerin aratrma ve gelitirme almalar srdrlmektedir. Bu almalarda ama, birim alan maliyetini drmek ve

GNE PLLER ( FOTOVOLTAK PLLER ) Gne pilleri (fotovoltaik piller), yzeylerine gelen gne n dorudan elektrik enerjisine dntren yariletken maddelerdir. Yzeyleri kare, dikdrtgen, daire eklinde biimlendirilen gne pillerinin alanlar genellikle 100 cm civarnda, kalnlklar ise 0,2-0,4 mm arasndadr. Gne pilleri fotovoltaik ilkeye dayal olarak alrlar, yani zerlerine k dt zaman ularnda elektrik gerilimi oluur. Pilin verdii elektrik enerjisinin kayna, yzeyine gelen gne enerjisidir. Gne enerjisi, gne pilinin yapsna bal olarak % 5 ile % 20 arasnda bir verimle elektrik enerjisine evrilebilir. G kn artrmak amacyla ok sayda gne pili birbirine paralel yada seri balanarak bir yzey zerine monte edilir, bu yapya gne pili modl yada fotovoltaik modl ad verilir. G talebine bal olarak modller birbirlerine seri yada paralel balanarak bir ka Watt'tan megaWatt'lara kadar sistem oluturulur.

Gne pili

Gne Pili Modl

Gne Pillerinin Yapmnda Kullanlan Malzemeler Gne pilleri pek ok farkl maddeden retilebilir. Gnmzde enok kullanlan maddeler unlardr: Kristal Silisyum: nce bytlp daha sonra 200 mikron kalnlkta ince tabakalar halinde dilimlenen Tekkristal Silisyum bloklardan retilen gne pillerinde laboratuvar artlarnda %24, ticari modllerde ise %15'in zerinde verim elde edilmektedir. Dkme silisyum bloklardan dilimlenerek elde edilen okkristal Silisyum gne pilleri ise daha ucuza retilmekte, ancak verim de daha dk olmaktadr. Verim, laboratuvar artlarnda %18, ticari modllerde ise %14 civarndadr. Galyum Arsenit (GaAs): Bu malzemeyle laboratuvar artlarnda %25 ve %28 (optik younlatrcl) verim elde edilmektedir. Dier yariletkenlerle birlikte oluturulan ok eklemli GaAs pillerde %30 verim elde edilmitir. GaAs gne pilleri uzay uygulamalarnda ve optik younlatrcl sistemlerde kullanlmaktadr. Amorf Silisyum: Kristal yap zellii gstermeyen bu Si pillerden elde edilen verim %10 dolaynda, ticari modllerde ise %5-7 mertebesindedir. Gnmzde daha ok kk elektronik cihazlarn g kayna olarak kullanlan amorf silisyum gne pilinin bir baka nemli uygulama sahasnn, binalara entegre yarsaydam cam yzeyler olarak, bina d koruyucusu ve enerji reteci olarak kullanlabilecei tahmin edilmektedir. Kadmiyum Tellrid (CdTe): okkristal yapda bir malzeme olan CdTe ile gne pili maliyetinin ok aalara ekilecei tahmin edilmektedir. Laboratuvar tipi kk hcrelerde %16, ticari tip modllerde ise %7 civarnda verim elde edilmektedir. Bakr ndiyum Diselenid (CuInSe2): Bu okkristal pilde laboratuvar artlarnda %17,7 ve enerji retimi amal gelitirilmi olan prototip bir modlde ise %10,2 verim elde edilmitir. Optik Younlatrcl Hcreler: Gelen 10-500 kat oranlarda younlatran mercekli veya yanstcl aralarla modl verimi %17'nin, pil verimi ise %30'un zerine klabilmektedir. Younlatrclar basit ve ucuz plastik malzemeden yaplmaktadr.

Gne Pili Sistemleri

Gne pilleri, elektrik enerjisinin gerekli olduu her uygulamada kullanlabilir. Gne pili modlleri uygulamaya bal olarak, akmlatrler, invertrler, ak arj denetim aygtlar ve eitli elektronik destek devreleri ile birlikte kullanlarak bir gnes pili sistemi (fotovoltaik sistem) olutururlar. Bu sistemler, zellikle yerleim yerlerinden uzak, elektrik ebekesi olmayan yrelerde, jeneratre yakt tamann zor ve pahal olduu durumlarda kullanlrlar. Bunun dnda dizel jeneratrler ya da baka g sistemleri ile birlikte karma olarak kullanlmalar da mmkndr. Bu sistemlerde yeterli sayda gne pili modl, enerji kayna olarak kullanlr. Gnein yetersiz olduu zamanlarda ya da zellikle gece sresince kullanlmak zere genellikle sistemde akmlatr bulundurulur. Gne pili modlleri gn boyunca elektrik enerjisi reterek bunu akmlatrde depolar, yke gerekli olan enerji akmlatrden alnr. Aknn ar arj ve dearj olarak zarar grmesini engellemek iin kullanlan denetim birimi ise aknn durumuna gre, ya gne pillerinden gelen akm ya da ykn ektii akm keser. ebeke uyumlu alternatif akm elektriinin gerekli olduu uygulamalarda, sisteme bir invertr eklenerek akmlatrdeki DC gerilim, 220 V, 50 Hz.lik sins dalgasna dntrlr. Benzer ekilde, uygulamann ekline gre eitli destek elektronik devreler sisteme katlabilir. Baz sistemlerde, gne pillerinin maksimum g noktasnda almasn salayan maksimum g noktas izleyici cihaz bulunur. Aada ebekeden bamsz bir gne pili enerji sisteminin emas verilmektedir.

ebeke balantl gne pili sistemleri yksek gte-satral boyutunda sistemler eklinde olabilecei gibi daha ok grlen uygulamas binalarda kk gl kullanm eklindedir. Bu sistemlerde rnein bir konutun elektrik gereksinimi karlanrken, retilen fazla enerji elektrik ebekesine satlr, yeterli enerjinin retilmedii durumlarda ise ebekeden enerji alnr. Byle bir sistemde enerji depolamas yapmaya gerek yoktur, yalnzca retilen DC elektriin, AC elektrie evrilmesi ve ebeke uyumlu olmas yeterlidir. Gne pili sistemlerinin ebekeden bamsz (stand-alone) olarak kullanld tipik uygulama alanlar aada sralanmtr.

Haberleme istasyonlar, krsal radyo, telsiz ve telefon sistemleri Petrol boru hatlarnn katodik korumas Metal yaplarn (kprler, kuleler vb) korozyondan korumas Elektrik ve su datm sistemlerinde yaplan telemetrik lmler, hava gzlem istasyonlar Bina ii yada d aydnlatma Da evleri yada yerleim yerlerinden uzaktaki evlerde TV, radyo, buzdolab gibi elektrikli aygtlarn altrlmas Tarmsal sulama yada ev kullanm amacyla su pompaj Orman gzetleme kuleleri Deniz fenerleri lkyardm, alarm ve gvenlik sistemleri Deprem ve hava gzlem istasyonlar la ve a soutma

UYGULAMA RNEKLER

ats Gne Pili Kapl Ev

Gne Pilleri ile Sokak Aydnlatmas

Gne Pilleri ile Bahe Aydnlatmas

Gne Pillerinin Karayollarnda Kullanm

ebekeye Elektrik Veren Gne Pili (PV) Sistemi

GNE PLLERNN YAPISI VE ALIMASI

Gnmz elektronik rnlerinde kullanlan transistrler, dorultucu diyotlar gibi gne pilleri de, yar-iletken maddelerden yaplrlar. Yar-iletken zellik gsteren birok madde arasnda gne pili yapmak iin en elverili olanlar, silisyum, galyum arsenit, kadmiyum tellr gibi maddelerdir. Yar-iletken maddelerin gne pili olarak kullanlabilmeleri iin n ya da p tipi katklanmalar gereklidir. Katklama, saf yariletken eriyik ierisine istenilen katk maddelerinin kontroll olarak eklenmesiyle yaplr. Elde edilen yar-iletkenin n ya da p tipi olmas katk maddesine baldr. En yaygn gne pili maddesi olarak kullanlan silisyumdan n tipi silisyum elde etmek iin silisyum eriyiine periyodik cetvelin 5. grubundan bir element, rnein fosfor eklenir. Silisyum'un d yrngesinde 4, fosforun d yrngesinde 5 elektron olduu iin, fosforun fazla olan tek elektronu kristal yapya bir elektron verir. Bu nedenle V. grup elementlerine "verici" ya da "n tipi" katk maddesi denir. P tipi silisyum elde etmek iin ise, eriyie 3. gruptan bir element (alminyum, indiyum, bor gibi) eklenir. Bu elementlerin son yrngesinde 3 elektron olduu iin kristalde bir elektron eksiklii oluur, bu elektron yokluuna hol ya da boluk denir ve pozitif yk tad varsaylr. Bu tr maddelere de "p tipi" ya da "alc" katk maddeleri denir. P ya da n tipi ana malzemenin ierisine gerekli katk maddelerinin katlmas ile yariletken eklemler oluturulur. N tipi yariletkende elektronlar, p tipi yariletkende holler ounluk taycsdr. P ve n tipi yariletkenler biraraya gelmeden nce, her iki madde de elektriksel bakmdan ntrdr. Yani p tipinde negatif enerji seviyeleri ile hol saylar eit, n tipinde pozitif enerji seviyeleri ile elektron saylar eittir. PN eklem olutuunda, n tipindeki ounluk taycs olan elektronlar, p tipine doru akm olutururlar. Bu olay her iki tarafta da yk dengesi oluana kadar devam eder. PN tipi maddenin ara yzeyinde, yani eklem blgesinde, P blgesi tarafnda negatif, N blgesi tarafnda pozitif yk birikir. Bu eklem blgesine "gei blgesi" ya da "ykten arndrlm blge" denir. Bu blgede oluan elektrik alan "yapsal elektrik alan" olarak adlandrlr. Yariletken eklemin gne pili olarak almas iin eklem blgesinde fotovoltaik dnmn salanmas gerekir. Bu dnm iki aamada olur, ilk olarak, eklem blgesine k drlerek elektron-hol iftleri oluturulur, ikinci olarak ise, bunlar blgedeki elektrik alan yardmyla birbirlerinden ayrlr.

Yariletkenler, bir yasak enerji aral tarafndan ayrlan iki enerji bandndan oluur. Bu bandlar valans band ve iletkenlik band adn alrlar. Bu yasak enerji aralna eit veya daha byk enerjili bir foton, yariletken tarafndan sourulduu zaman, enerjisini valans banddaki bir elektrona vererek, elektronun iletkenlik bandna kmasn salar. Bylece, elektron-hol ifti oluur. Bu olay, pn eklem gne pilinin ara yzeyinde meydana gelmi ise elektron-hol iftleri buradaki elektrik alan tarafndan birbirlerinden ayrlr. Bu ekilde gne pili, elektronlar n blgesine, holleri de p blgesine iten bir pompa gibi alr. Birbirlerinden ayrlan elektron-hol iftleri, gne pilinin ularnda yararl bir g k olutururlar. Bu sre yeniden bir fotonun pil yzeyine arpmasyla ayn ekilde devam eder. Yariletkenin i ksmlarnda da, gelen fotonlar tarafndan elektron-hol iftleri oluturulmaktadr. Fakat gerekli elektrik alan olmad iin tekrar birleerek kaybolmaktadrlar.

TRKYE'DE GNE ENERJS

GNE ENERJS POTANSYEL
lkemiz, corafi konumu nedeniyle sahip olduu gne enerjisi potansiyeli asndan birok lkeye gre ansl durumdadr. Devlet Meteoroloji leri Genel Mdrlnde (DM) mevcut bulunan 1966-1982 yllarnda llen gnelenme sresi ve nm iddeti verilerinden yararlanarak EE tarafndan yaplan almaya gre Trkiye'nin ortalama yllk toplam gnelenme sresi 2640 saat (gnlk toplam 7,2 saat), ortalama toplam nm iddeti 1311 kWh/m-yl (gnlk toplam 3,6 kWh/m) olduu tespit edilmitir. Aylara gre Trkiye gne enerji potansiyeli ve gnelenme sresi deerleri ise Tablo-1'de verilmitir.

Tablo-1 Trkiye'nin Aylk Ortalama Gne Enerjisi Potansiyeli Kaynak: EE Genel Mdrl AYLAR OCAK UBAT MART NSAN MAYIS HAZRAN TEMMUZ AUSTOS EYLL EKM KASIM ARALIK TOPLAM ORTALAMA AYLIK TOPLAM GNE ENERJS (Kcal/cm2-ay) 4,45 5,44 8,31 10,51 13,23 14,51 15,08 13,62 10,60 7,73 5,23 4,03 112,74 308,0 cal/cm2-gn (kWh/m2-ay) 51,75 63,27 96,65 122,23 153,86 168,75 175,38 158,40 123,28 89,90 60,82 46,87 1311 3,6 kWh/m2-gn GNELENME SRES (Saat/ay) 103,0 115,0 165,0 197,0 273,0 325,0 365,0 343,0 280,0 214,0 157,0 103,0 2640 7,2 saat/gn

Trkiye'nin en fazla gne enerjisi alan blgesi Gney Dou Anadolu Blgesi olup, bunu Akdeniz Blgesi izlemektedir. Gne enerjisi potansiyeli ve gnelenme sresi deerlerinin blgelere gre dalm da Tablo-2' de verilmitir.

Tablo-2 Trkiye'nin Yllk Toplam Gne Enerjisi Potansiyelinin Blgelere Gre Dalm Kaynak: EE Genel Mdrl BLGE G.DOU ANADOLU AKDENZ DOU ANADOLU ANADOLU EGE MARMARA KARADENZ TOPLAM GNE ENERJS (kWh/m2-yl) 1460 1390 1365 1314 1304 1168 1120 2993 2956 2664 2628 2738 2409 1971 GNELENME SRES (Saat/yl)

YARARLANILAN KAYNAKLAR :
WIRE: web sitesi EREN: and Renewable Energy Network). CREST: Energy. Florida Solar Energy Center: SEPA: AGORES: SOLARPACES: PVPOWER: PV-WEB : sayfalar. NEW-MAX: SOLAR BULDNGS: Gne Binalar Program: TEMEV: Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl: http://www.temev.org.tr http://www.etkb.gov.tr http://www.newmex.com/architectVRe http://www.eren.doe.gov/solarbuildings/ ABD Enerji Bakanlnn http://www.fsec.ucf.edu http://www.solarelectricpower.org Solar Electric Power Association, http://www.agores.org A Global Overview of Renewable Energy http://www.solarpaces.org http://www.pvpower.com http://www.pv-uk.org.uk PV teknolojisini ve sistemleri tantan http://www.crest.org Center for Renewable and Sustainable http://www.eren.doe.gov ABD Enerji Bakanl (Energy Efficiency http://www.wire.org Uluslararas Gne Enerjisi Topluluu ISESin

ABD'de, elektrik irketlerinin ve gne pili firmalarnn kurduu bir birlik. Sources. Avrupa Birliinin yenilenebilir enerji bilgilendirme sayfalar. SOLAR COOKERS INTERNATIONAL: http://www.solarcooking.org

Mahir Rodi Sertkaya Ekim 2003