AYUUJK Iipyxyukpt Ayuujk Jos Guadalupe Daz Gmez IIPYXYUKPT AYUUJK Daz, Gmez Jos Guadalupe Centro de Estudios AyuukUniversidad Indgena Intercultural Ayuuk (CEA-UIIA) xkatsp, Kutskoom, Ayuuket jty, Wjkwemp, 70212 (Domicilio conocido, Jaltepec de Candayoc, Cotzocn Mixe, Oaxaca 70212) Telppn: 01(283)8726214, 26215 nky-jnpoj: cea_uiia@yahoo.com.mx Kajpxpookxn: Pn nayten ja putjkn t tpktky jts yt nky t yapt ja Fundacin Ford. Pn yexiipy, kyontiipy: Crisforo Cardoso-Jimnez [ayuujkdg@gmail.com] Mytuuk oojk pyitsimy: myumjkp po, makoxk mny ja tuktujk jumjtp (Octubre, 2008) Yt jy jtsy, y nky, mupt y tyunkpt, tun ja mayjt jts xkpxpt y xykojpk ku xnjaatyuutny (Se autoriza la reproduccin parcial o total de esta obra siempre y cuando se cite la fuente) Iipyxyukpt Ayuujk 7 K u t xtaawnt, xtukanwejt ja ayuujkjyjtn ytp xw ytp et. Ku jaten mt t nkjpxt nmatykt, mt t ntunt njtt ja kojpkwnmny ja konk iipyxyukpt wnmny. Wnen ts t xtuumoot xayuujkmoot jts myjt kyajaajt y w ayuujk, wnen nayuujkjytynt. Jamts ja majtyjkt, ja unkt pn ts t xtammatykt, xukmatowt tuuk majtsk ja pmatyky, jamts meets xmaakxt m t nka jkyukk, t nkajy nkajotskixy. Epytsykyjxpt unjkt: Rosa Vzquez, Fernando Valdez. xkatspt majyty: ja ntkamj Isabel Hernndez Gmez, Catarina Daz ja ntsku Venecia Vsquez Jimnez, ja majy Felipe Tinoco jts ja David Pacheco m nayten tnmatyky amxn yiin waan. Ja nmxaam: ja majy Anastacia Vsquez ku jap tkpjxky ja wntskn ayuujk, ja njamy Abel Vsquez m jap tatsoojmpity ja wntskn ayuujk, ja Mayolo Gallardo ku ojts tnmj kutunkaty ja kjp Nkjxpkyxypy ts La palabra de las veinte divinidades 8 jts jam kojpkkjxp tyknaxy ja wntskn ayuujk, ts ja ntk Tatsya ku ja kyumy xtammatyky, ja iipyxyukpt kojpk. Nayten ja unjkt pn jam xkatsp t ttattkkt ja CEA, m ja mj xpjkn kujk tyuutkk, pn ja ayuujk jaaky, matykk tutky jatkoojk ykyujukwntp. Ja unjk pn t tkojt y awnx ku t typytt. Ja ntsukmjk Edilberto Cardoso ku t xtaputkk, ojts tkajpyxy y nky jts t twijxy tsutso ykjayyt, japts ja ayuujk mti kattmpnm tsutso ykajanyxt, t ts nayten jap tuukw majtskw nyktunkpty ja amxnw, sm xm nkajpyxynt nmatyjkynt, katn tsojk, katn petypy kyjy y ayuujk, janytsy jaajtp ja ayuujk mti kyapatypy tsutso nxtejnt ayuujk, jts nayten, jappnet yiin waan ja w s jam tuuk jatuuk ja kukjp kyjpxt, jaten ijty jyapptaty ku nykjujntt atsow atuuk mti w mjaty nkukjpjtynt, nayuujkjyjtynt, wnetsten jatkoojk myjt kyajaajt y ayuujk. Ku yt nky, ojts myjawyeen njay tyutujk jumjtp, amxn jts ayuujk, ojts ntattkk tuuk ja tunkejpxk m ja Fondo Nacional para la Cultura y las Artes (FONCA) kujk tputkk jts ykjt ykjootst y nwempt ayuujkt, pats ja kjpxpookxn nayten nmy pn jam nykutunkjtp. Ojts tejxkpt yt tapyjtn ku ts jaten njtynwny njotstnwny tuuk ja w ayuujk, y IIpyxukpt Ayuujk. Nayten nmoot nkaxt ja kjpookxn ja nmkuuktjk m ja xpjktjk: ja Centro de Estudios Ayuuk-Universidad Iipyxyukpt Ayuujk 9 Indgena Intercultural. M ymp et ymp xw yawtsptsimy y nky, jts ja uunk unjk tyktunkpttt, tkjpxtt tmatyktt, tjaak ykytt tjaak ykpttt wynaty, ku ja tapyjtn ja putjkn tpttt nayten. Janytsy tuuky ym kyaxiiky ja ayuujk, ja xaamw, mti t nanwej, mti ts ja ntk nteety, ja ntst njtsyty ja nmkuuktjk ja nmkukjp, t xaawnt xaakapt. Mtitsts nayten t natyamtsky ku njaawyny njootsny ja ayuujk meets jam muknmaakxp mts ja mw mayuujk nkajy, jatets ts ja nwnmny npktky ku nxem nym ntunjkntt y ayuujk jaaky, y nkykyjpxk. Tuuk ja kjp m ja tsapijxynyajanunk, ma ja keetsyunk, m ja pkn, m ja suun m ja txyjk ja yxmuk tykxayayawtity jts ja poop nxuy m ja pijyunk ja tsjtsyunk, ja tun ja kojpk jam t tkxtky tkxuy, m ja ytyjk ykxon wyetsawtett poop kujupy ykkujupy, y m ja tsnyn tanyn nyknjxynt, y xaamkijyxy, m mt namykjpjtyaant ja yukpt, ja epytsykyjxpt, ja tukyomt, ja tuknmt, ja npaamt tuuky ja wnmny tuuky ja ayuujkjytn. Tuuky xkiyijtynt xmuuxynt y konk IIpyxyukpt. Jaten nmoot ja majty, ja kjpxpookxn pn ojts mt nkajpyxy nmatyky ku ja jumjt wynaty yany 20 makpyxy ja majtsk (makoxk mny ja majtsk). Tempy, mets nkyjpxp. Iipyxyukpt Ayuujk 11 A tm, tsm, ja nw nwnmny ja jaajtp y. M ym nijxynt nnjwaant, Nnwiiny jyjtynt, Nwjkwiiny jyjtynt, Nayuujk jyjtynt, knjx kkkjp ja tsnyn tanyn, p s jaty jam ja jjtk kupajtk jantuuk jantuuk ja kukjpt, janytsy kaap ja nanyajw nxem nym. M atm, tsm ja ntsnyn ntanyn, jaten jyaty xaa, janytsy tkjtsp, mjp kajaajp ja kjp, wejatptstp kajattstp ja uunk unjk ku ja xpjkn tpt mj kajaa, smten ja majy t tpamayty tpatjt. Naytents jyaty, wntkpy, akjxp, jotkjxp yw ja tk tsetsk, ja et ja njx, y poop nxwiinyt. T ja ttyamj ja tkmj, ja majtyjk tja mtapytt ja ayuujkjyjtn, tts tmayowt tmwnmayty, t ttamtsokt ja yuunk yunjk, ja yp yok, ku yytt pyttt ja tsynyn tyanyn, m jeexy y pt Kukajpyxy La palabra de las veinte divinidades 12 ja jujkyjtn nyaxy, jeexy kyaity ja tsep wnmny, jts jeexy tyuuwitsy ja namyjejx, ja nawyntsk mt ja mnxwiinyt jyty ja mj ja mutsk. Jayaam jaat pn jyatsojktp jts ja ayuujkjy jeexy kyaett, ja jya tsojktp ja jy mti ka ja kymwnmny, ja kymtsnyn, ja kym ett ja kym njx ja jyujkyjtn pyaypy, ykyp ykptp. M jeexy ka ja yw yayuujk tukkjpxn, tukwnmaany. Jjtptsn jaten xaa, tutky ja uunk unk tkauknmatoont ja ayuujkjyjtn, kaap ja nanyajw kapyxy mapt ja ayuujkjyty, jatits kuten tyatkajtsy ja w ayuujk, ja wnmny, ku ja wenk kjp mt, ja akats ja tsynynmt, mptten nyapyty ja nxwiiny jyjtn, tsutsots ja nayejxkp ja nawyntsk jyapptaty. Yt nky, m jap t njy njtsy, jap ja wnmnytjankjpxny tjaanmatykny, mitiip ja majtyjk mymentp mypajttp ttsnt ttant, janytsy ja japts atmtam, tsm, ja noktk, ja npteety ja tyuny ja wynmnyty, tuuk ja kojpktuunn, ku y IIpyxyukpt wnmny, iipyxyukpt ayuujk. Jatamts ja mj wnmny m jap ja jujkyjtn ykkajpyxy ykmatyky, ku y nxwiiny ja tsnyn jyatsykpty jyatsykijxy, jatamts ja wnmny tsutso ja yknxwiinyjtp, ja yjkjujkyjtp njmyetsynt njpyjtynt, ku mt ja konk iipyxyukpt, ja ts ja kojpk. Iipyxyukpt Ayuujk 13 IIpyxyukpt wnmny, IIpyxyukpt ayuujk, mti yktsenaapy yktanaapy, ykkjpxp ykmatykp, ykpaminy ykpakputy. Jap ja nyw nyayuujk, ten ka tuuky nywitsy tyuuwitsy uk kats tumjaten yukyktun, ku ja xw ja et tyktsatiitsy, ja wnmny kyumay kyumj, jam ja mti jaajtpyaam, jats ja mti t myiny jyty, mti ykjjtp yknxpjkp, ykntsoomp yknyyp, ja tunk ja pjkk, jam mti ykkuppjkp, ykmpjkp kaykmpjkp, jaten ja wnmny jaten ja tsnyn, jaten xym ja nw nwnmnyty, mti mupt yw nmatykmujkntp, nkjpxmujkntp, npamaympejtntt. Ja pnpten pjtyp jts jatkoojk ja nw nwnmny npeen nkoown, peetuuaantt nyknpjtn nyktuupjtn jts nmtapyjtntt mti xmyntp ja jotkujkjtn, ja tsujjtn, ja yjtn, ja namykuukwn, ja yaakkn ja tsoojkn, m mt ja nts ja kojpk nyukyaaknt nyukpajtntt, nayuujkjyjtynt. Nayten tutky jyayk ijxy ku ja jujkyjtn ykmtapyty jatkoojk, kaap jaay ja ayoon wnmny. Jaant ja unjk pn ykntwtp, pyamaatyp pytjtp, m atm, tsm, jatits jyaty tyuny, mmypy tsutsoamypy ja jujkyjtn, ja w wnmny, janytsy jaa ja jotmay mti nkyjxp, jn-pujxkjxp, w wnmnykyjxp ykmtapytmp. Mti ts xy njaapy njtsypy, yiin waan njaatyany ja w ayuujk, jamts meets xkjpxt xmatykt, uk jamts meets La palabra de las veinte divinidades 14 xpamaaty xpatjt pn yp pjtp, pn tuuwejtsp tuuptp y jujkyjtn kuu mt ja et ja njx njyjtynt, mjaty ja kunjx ja kukjp nyapyamay nyapyatjyt jts jyaak yt jyaak ptt, jyaak yaakt jyaak tsookt, ja yjtn ja xontjkn npttt nejxtt nuunk nunjk, tsynt tyantt ja maypyujx maykyjp. See kupyum Ayuujkjy yetjjty: makoxk mny ja tuktujk ja jumjt, mjkp po mjkp xw. Iipyxyukpt Ayuujk 15 A yuujk etjjty, Ayuujk njxjjty, y m ja tsnyn tanyn ykpty ykijxy, m ja jujkyjtn y, wnen nayuujkjyjtynt y ja pujx kjp ykmtaty kja, tuukyts ja et ja njx, xkiyijtynt xjakyejpynt. Y m ja majytyjk ojts tejxkt y tsnaatyjk, mj y, kajaa y. Y ayuujk et ayuujk njx, myt ja tajujkyjtn kajaa, may jjp may nyaxy, ja y ja ujts ja mj ja mutsk, ja kipy ja ts. Ja tsween, ja kojpkjoojt, ja mj jtun ja mutsk jtun, mti nyttanaatyp ja mj tun ja mj kojpk, ja IIpyxyukpt, mti ayuujkjy nmuuxtp jam: pn wnkon, pn jakam, tnatsn tnatunt, ykwteeny ykwyetsy ja poop nxwiinyt. Kawnk ja kjp, jam: ja patjkjjy m ja apjt km, jam m ja jkx mkk, m ja papky, ja nts, ja wxtsny, m ja moojk, ja kafwee ja nyet ja nykm mj kajaa, m Ayuujkjy yett tsynt Iipyxyukpt Ayuujk 17 ja puts y ja puts ujts ja tsm ujts, jam m ja jatsyu ja tsakk janysty tsuj, majatyty, jamamypy m ja kjp tsynt tyant mti xywt: Amjkts tuum, Mjtkm, Kutskom, Ukkupjkp; ja kjp mti kojpk akujky jujkyjtmtp nijyokxnjxjty, m ja niiy ja kafwee, ja moojk yknyuw yknkm m ja jatsyu mjk ijty uk xympt ykajottt, m ja njx kjp tyany mti xymt: Kunaatsp, Texykym, Knkm, Npm, Minytsym, Mkyjxp, Npm; jts ja kjp mti tsnaatyp y kojpk wiiny kojpk kijxy m ja xojkipy, ja yukatseenkipy, ja tsapminy, ja yukapuuts ja yukamoojk, ja keetsy tsyjts, ja ky, ja poo, ja jky joon, yamypy ja: Tukyomt, Jkyupjkpt, Epytsykyjxpt, Tuknmt, Kumukpt, Puxkjxpt, Ankyupjkpt jts ja Xaamkjxpt. Mj kjp yt, ntuuk ntuuk, jam y ja myajw tja mttt p nytanaatypx y may ja mutsk kjp, jaten jap kuttujknjtypy ja mjnky, ja anaampajt mti ja nwiinyt njx nwiinyt kjp nytanaapy, mytjtpk ja mjkjtn ja tiiyjtn. Typ ja majytyjk m jam nyjkxkojn tukipyxymyjk jumjt naxy ku ojts y namajtsk ja ayuujkjy tyktsepjtt ja wynmny, jakten ojt ja pujx ja kjp wyanjtt may natkk, jatsk ojts myjtky y njxtsep, y tswny, ja oojkn tkyn tptt tejxt ja kukjp, mjkk ja anamn payyn ojts tpktky ja Luis Rodriguez, Mkyjxpt jy ja ijty m jam ojts nyaxktky y mjkuttuktjk mti ja Ayuujkjy nyttanaapy xympt. La palabra de las veinte divinidades 18 Ojtsk may ja kjp tmtseppiky, jatentsk ojts ja majy Daniel Martinez mt nyamytsepwny, pn ijty jya uktsjkypy jts jam jeexy nyaxktky typ ja mj kuttujktjk Tukyoom. Maktaxujk ja mj kjp M y ayuuk jy y yett n maktaxujk ja mj kjp jamt, jaten ykxmoot ykxtjt sm xaa kyaxiiky: Ayuujkw Nahuatl Ti tyijpy Xaamkjxp Tlahuitoltepec Ja uuy kyojpk Anykyupjkp Totontepec Ja nkojpk Tuknm Tamazulapan M nk tuknjoojt Epytsykyjxp Mixistln Jam yootswemp Tukyom Ayutla M ja may nyk Jkyupjkp Cacalotepec Ja jky ja nykojpk Puxkjxp Tepuxtepec Ja pujx kojpk Npm Atitln Jam npm Mkyjxp Zacatepec Ja miiy ja nykojpk Kumukp Tepantlali Ja njxptsy Knkm Juquila Ja ujts mti yktsiipyjtp ja nyet Texykym Ocotepec Ja tseen ja nykojpk Npokp Alotepec Ja axakk ja nykojpk Kunaatsp Quetzaltepec Joon tuuk ja nykojpk Minytsym Camotln Ja pkminy ja nyet Ukkupjkp Ixcuintepec Ja uk ja nykojpk Kutskoom Cotzocn Koots okm Amjkts tuum Mazatln Ujts jatsyu ja nyet Tkm Guichicovi Jemy kyjp Jam m ja majtyjk ojts tyktsoonjkt tyktsoontkt tuuk ja tuuk ja kjp. Kukten y amxn jy y ojts myent, tykkt ayuujkjy yetjty nyjxjjtyty, jatentsk ojts Iipyxyukpt Ayuujk 19 tjaamyukt tjotsmukt, tyknkytynt tuuk tuuk y njx- kjp ja xyw, mti xympt Nahuatl w ja xyw. Kaatsn ijty may y amxnw ykkajpyxynym ykmatyknym, patsk ojts ja aktskutunk mjk tyktunkptt ja jy pn kyajpyxypy ja Nahuatl w jts y amxnw, jajn ijty ja amxnjy kyukjpxtp kyuayuujkjtp; tyuuwtp, tyuuwetstp jyaapy jyotsptt. Nayjamts nayteen ja kjpmt miti ja zapoteco w yktaxtejp, ja Guichicovi, jemy kyjp jakten y tyijpy; ku ayuujk ja xyw jaten yktijy: mjtkm ja kukjp jaten jaay tejt: Tkm. Jam jamajtsk ja kjp mti ykejxkjptp ayuujk ja xyw: Kootskm, nayten yktijy Kutskoom, jts jaten ja akatsw tejxkpt: Cotzocn, jatnamypy y xyw ku jam nkyoots ja kojpk, ka jpy ja xw ykijxy, jts tsojky yajpn. Ku xam jaten ykkatsijxy y kjp xw jatum jam ja nymatyky sjaty ja kukjp y tnjwt, jam mum mti ka mt nyapyty y Nahuatl w. xym pt jam mjaty ja tyxujkp mjkjp, jam j tsapjn tsaptjk, y tsujty, tum mjty, tsptsytyjk, may mti typ yyn pyjtny, jaten jam tuuk ja mjtsaptjk kuwoj, jam Tkm (Guichicovi) jam nyjkxn ja x et, maktxkmny ja wxijkyxyutujk jumjt ku ojts ykkojtsny. Y Knkmt tsaptjk jak ojts yytsyny m ja xw jumjt myatsyy tkk mny ja makwxujk eepx ja makmojkx; y Anykyupjkpt ja jyaat jaa et: tkk mny ja maktuktujk eepx ja makmajtsk, y Kunaatspt jam nyjkxkojn ja x ja jumjt maktxk mny ja tkk. Iipyxyukpt Ayuujk 21 J aten ykwny ykkajpyxy ku ja wenkjy tkjpxptt ja ayuujkjy, jatnamypykten jaten ja w ayuujk ku ka y Zapoteco (Venallun), Mixteco (uzaavi) kjp, ja Azteca, ja Amxnjy jy ojts myumajatkyt. Janytsy mjktskten ojts ja majy nyakyupkyt, kan ja apteety ja oktk ojts nwantejt ja ayoon, ten ja tsep, ja oojkn ojts yity, mj kajaa, y et-njx tsyeptjky. Kan ja majy ojts jateny nyakyxjmukyt, nyakyakonmukyt, mjk ojts tnptkt ja mytsep jts y et-njx tjaak tnttanaaty, tkupojkt, mj kajaa nayten ojts pyuwtsy, tyky, japts ja nykajpyxy nymatyky, ku jaten km ja kutsep ojts tjaatynt tjotstnt. Nay jap mjnkyjtypy ykkatsijxy, ja ayuujkjy ja yjtn kyupajtnt, ja jap nykajpyxy nymatyky. xa nuk ejxntt m tuuk ja majy t tjaamyuky tjotsmuky ja pyeen ja kyoonn ja xywajtypy Guido, ja tuuk ja Kamaapyk y ayuujkjty La palabra de las veinte divinidades 22 myjnky m jap tnmatyky sten ojts yaty kyupety ja ayuujkjty, ku ja amxn kjp ojts tmtsejpjkiixy ja kunjx kukjp. Jatentsk ojts ja majytyjk yknptkt, nay ja Zapoteco kjpk ojts ja amxn jy ots tajottt, tampjkty ja tsyep. Jawyeenyp kaanm ja amxnjy yknajwt. M wynaty yaptyn ja makmjktsmakpyxypy jumjt, kuk ojts y zapoteco kjp ja myjwntsn mti xywjtypy Zaachila I, ja mytuukp, ojts tykkutuky, ja mj et ja mj kojpk ojts tnanky nyky, ankyupjkamypytsk ojts yknawtett, wnetsk ojts tyy mjkajaa y iipyxyukpt, jamtsk nkjotp, tswemp tsjotp nyayutst ja majytyjkt, jatentsk ojts nytsookt. Niyjaaettsk ojts ja wtimypyt kjp tyknaxktkt y zapoteco jyty. Maktxk mny ja eepxmakoxkjumjtn ja xw ja et, wnetsk ja Zaachila II, ja mymajtskp, ojts tykkuttukm ku jam ja ayuujkjy ykwopptsmtt, jam Jmnm, jamtsk ojts eepxmakpyxyn ja jyy tyknaxktkt ja jemy kyjp, jatentsk ja tyuu tykwtst jts jam jytt Knm. Jam maktxkmpy jumjtk tsoontkp ku ja Moctezuma Xocoyotzin, ojtsk mt ja tyumptjk, tukmmajtjky tuuk majtsk ja ayuujkjy ja kyunjx kyukjp: ja Anykyupjkpt jts ja Kunaatspt kjp. Nwxijkyxy myjknk yt mjwntsn ojts ja jyy tuk kexy jatkoojk jam Anykyupjkp jts jawxijkyxymyjk jam Iipyxyukpt Ayuujk 23 Kunaatsp, jts jeexy tkaapyxytt tsutso ja ayuujkjy ja yjkn ja kupajtn yktakuwntt. Kaap ojts jaten jyaty, mkk ja Ayuujkjy wynaty t ympjknt, ojtsk ja makpyxypy jy tykookt tytkyty. Kuk ojts ja Azteca kjp ja wytsn tnajw jaten ja oojkn, xatsk ojts tanppty ja mj tsep, ojts ja ykookp tanppty pn ojts tykt jam Anykyupjkp wnets ojts tyktyty ja mytyjk, ja kutunk ja jyn ja tyjk jtsk ojts tykookt tyktkyty pnjaty ja xyw ja jyumjt wxijkyxy jumjt naxyny, jajkten yexjtp tsepkojpk. Naytentsk ja Azteca jy ojts tntkkt jaap et jaap xw ja xkatspt kjp, janytsy mj kjkpkn ijty, may ja kymuunytyjk, janytsy tumy tumptk ja myj tuu. Kootsk ojts tamaatskpkt akumon yktntjkty, jatentsk ja mutsk unkunk tmaatst jtsk nayten ojts yookt tykyty ja majy pn jaty ja jyumjt wxijkyxymyjkn. Jatentsten, waanjaty ja ayuujk et, ayuujk njx yknawk awtejtn, jts ojts tutky ja majytyjk ykpjkattsnt, yxnjkxattsnt. Mktsk nay y et- njx tajottt, nayjk ojts jyanakyuyuutsnyt m ja mj kojpk ja mj tun, ja mj tsween ja mj tsjoojt, ja mj yukjoojt. P patsten xympt mj janytsy y IIpyxyukpt. Ja tuuk ja majy, mti yknajwp xywjt Kontoy, mj kuwnmnyk ijty, jajk mjk ojts tnkupjkaty kutn ja majy ojts ykmtseptunt, mj kutsepk, ykkutskpk ijty ku ja wenk kjp, kyjpxpty. La palabra de las veinte divinidades 24 xympt ykkjpxp ykmatykp, ykjmyetsy ykjpyty, jamtsk ojts tyjkny, tsnk jotp, IIpyxyukpt kojpkkjxp. Jaten jatuuk ja amxnjy, ja Hernn Corts jakten ojts tsyepkojpkaty y Nwiiny. Jaakten ojts tnkupjkaty ja tseptunpt, ja ykookp ykutkpyt jts ja kunjx ja kukjp ja yet ja nyjx ykpjktt. Jatentsk ja yayuujk: Tuktujkampk yany ja majkmajtskp po, mamokxmakpyxy ja eepxkkk ja jumjt. Ojts tsyoont ja ykookpt neepxmjkk mti jatsyukjxp jts nmakpyxyn ja tujpt mayk ja tyaookt. Nmj nmay ja tyump ojts tyky, kawnk oojkk ojts tjakexy ayuujk yetjjtyty, katsk tptt tsutso tmmajatktt ja Ayuujkjy, tyimy kyutskk ja kjp, ja yet ja nyjx janytsy tsepjoojtk, tsweenk, katswk. Mejkk ja ayuujkjy nyakyupkyt, jamk tmtt ja tyakkumt, tyawojpt, ja kyumpx ja tyjk ja kyipy mtik ynyjtp makoxk nuuxn, tkk xjkn, yikxonk t tykyt tykptt tk jam tajuptsumt ja tsny ja xywt, ja tsujx, (jaten yktijy wtsukkk ja tsyujx) jatsten natyakupojktp tyuktaooktp ja amxan jy pn jam ja njkxtp. Mjkk ykmtuntkyty ja wenkkjp mti ja amxn jy ojts mt jya napyijkyt ejxm ja Zapoteco, akumonk, kootsk, ja ayuujkjy tntkt jatentsten tyktkyty tykookt. Jekykk ojts yity ja tsepwnmny. Iipyxyukpt Ayuujk 25 Patsk ja Hernn Corts ojts ttanppty tsutso ja ayuujkjy kuwn jeexy jaayp tmumajatky, wnets ojts twmuky nmakpyxy ja wxijkymyjk ja jy pn nytkktp yypy ja ayuujkjy, jts ykpawtettt mpt ja yutstjk tmttt, kaapk ja jatsyu myajatkt kuten tsep ja et. Mayk ja jnjok ja taook ojts taejxt, ja tujn jtsk ja jatuuk ja kutsep, Rodrigo Rangel xyajtypy jaatsk ojts mymajtsoojk tnkupjkty ja tseptunpt, ojtsk jawyeen jyauktkt katsk ojts yy, ykxonxk ja n ja tuu. Y Amxnkjp wanmk mt ja jy, ja uk, ja kutsept, taoojknkjxp ojts y yw wynmny tmtkkt mjkamypy, myp wntiixpts ja majytyjk jateny ja yw wynmny nyetujknt tyuutujknt, ku ja ayuujkjy ojts mk yanakyupkyt, jts ja yuu pm jyjtn natkk, wnets ja tsapjy tsapteety ojts ja majtyjk awnmnykyjxp ykpaymyt, ykejxt ykkoowt ja jyujkyjtn, ja wynmnyty, ka yktamaakxt ku ja tsapjn tsaptjk tkamjpktkt, tkamjejxt, tkawnjwt tkawntskt. Jaten ojts tsyoontky mjkamypy, akuwnamypy ja teetyjtm wnmny, natyijy ykyajpyxy ywynmnykyjxp ykpktky ja ayuujk. Jaten mjkamypy ja majtyjk ja jyujkyjtn wnmny, y IIpyxyukpt wnmny y IIpyxyukpt ayuujk ojts tsyejptkk. La palabra de las veinte divinidades 26 w wnmnykyjxp Y wnmny mjk y nyakyutiy nyamyatsy meet y w ayuujk. May ja pktky mti katee ayuujk w kjxp ja xyw. Jats ja pktky mti ja xyw t pyty ayuujk, ojtsn ja majytyjk tpamayty tpatjt, tejxkpt ja pktky, ten ja y ijty ka ykniipy ykkjy, ykijxy ykjakyepy. Jaten ja w ayuujk: Tsaptjk, tsakk, tsaptutk, tsapn, tsapteety. Ja pktky ykxtejp jaten mti ijty kaykijxyjtp y ayuujkjy etjjty, mti ka jaajtp jnjy tjkjy. Jaten ja w ayuujk, ja wet ja nm, ja kaaky ja tojkx, ja jyujk, ja pktky, jatents ja w wnmny may ojts myty, mj kajaa ojts tykatsy ja tsnyn-tanyn, ja tuunn-pejkn, ja xuujxn-n, ja jwn-mpjkn, nayten ja ykjujkyjtp ja nywnmny. Ku ykkajpyxy ja ayuujk yktamwejtsp xym ja amxn w-wnmny ku nwnynt: espadny, silantr, ceboy: mant wet, seed wet, ja suun, ja alabans ykiiy, ja mis candd ykmty, ykkujuy ykkuyxy. Iipyxyukpt Ayuujk 27 IIPX- Tuukw ja matsyoopajt ku ja jy myatsyy eepxjaty. Eepxpp wnmny yp jatenx tijy ijty ja majtyjk tmatsyowt y x-po. -YUKP- ja amy et, ja yukjoojt. Ku majtsk nakonmujknt y w, ja yktejp jaten ja mj kojpkjoojt m jam eepx ja amy kyojpk. Y IIPYXYUKPT. Pn ja jujkyjtn yyajkypy kyejxypy. Jwpk, matoopk. Ku yatsyk tawnjwp yatsyk tawntsk ja pktky, ykten atsyk mkjpxp atsyk mxekp. Ykwntskp, nayten ykmy ykpktky ja kyaaky ja tyojkx, patsk ijty ja majtyjk kuwn twnukt twaakxt ja kyaakyunk jts ja njx nayten kyay. Ku ja jy tuuk ja mj jotmay tmtaty jamtsten tannijkyxy tanjty, m jam yats nakyukajpxy yats nakyujuy. Jam ja wntskiiny yats ykejxk yats ykpktky, yats yktawntsk ja et ja njx, mtijten wyntanaapy y IIpyxyukpt. Maxnkojpk y. IIpyxyukpt Ayuujk La palabra de las veinte divinidades 28 AYUUJK. Jaten tukkiiy ykxmy ja jujkyjtn, ja w-ayuujk, ja wnmny, ja et ja njx, ku ja ayuujkjyjtn. Nayten jatuuk ja mayuujkjy mjaty jatuuk ja kjp tkjpxt: Ayuuk jts Ayk. Y A-yuujk: majtsk w y nyawyakyxy, jam ja a-, w y yw y ytsjjp, jtsy -yuujk ja yukjoojt. Ja ayuujk mti y m ja yujkjoojt. Nayten muu m nkykyjxp ykijxy mti amxn t ykjy, jaten jap kyaxiiky: Zempoaltepetl k Cempoaltepec Nahuatl aw y. Nay IIpyxyukpt jaten ykxtejp, m eepx ja tun ja kojpk. Jaten ja wnmny: p jamkten eepx ja mjkojpk, k jam eepx ja tuntjk tum jamtsn yw tmt ja nykajpyxy nymatyky. Y IIpyxyukpt wnmny tk mk yatsyk apexy, mkk ijty yknpaayy. Yuutsy wynmny t yats ity, ykkuyutspk ykkumpk. Kak nuko yktuny ykkajpyxy. Nayjaayk ja mkukjp km ntsyky kyanayyjwyt. Nay tsapjy, tsapjn tsaptjkwnmnytsk mt y IIpyxyukpt ka jeky t tyuupty, p mjkxk ykapexy k wenk ja xyw tpiky, ja mkku tunkk y nywnmny, jaten nyw nyayuujk pn ka myjpktktp, jyanytsypyktktp. Jatents tutky jatkoojk nmnm nypiky tyuupiky ku ja unktjk tjkyukkt ja ayuujkjyjtn. Ku jaten tsyeptky y jujkyjtn y nywnmny, jaayp ojts myty, jypy, ku jatuuk ja jwn, ja mpjkn, ja jujkyjtn ja nyw nyayuujk ojts tsepkjxp, nankyook, Iipyxyukpt Ayuujk 29 natyapayykyjxp; ku ja tuukp jy ykkajpyxy ykmatyky, ja teetyjtnwnmny, ja tsaptjkwnmny. Jatentsn ja wnmny ja w ayuujk tkatsy ojts ja majytyjk yktaakuwnt, wnen y ja kjp ojts jyaakntsookt ku ojts ja mj tsep nyaxy y m xym yktijy nwiiny, jam nyjxkojn makoxkmakpyxy ja maktujt jumjt, ojts ja pm, ojts oojkn tpt mj kajaa. Tuuk ja wnmny tuuk ja ayuujk, ja kojpkwnmny, m tsyoonjiiky tsyoontky y njx wnmny, y, m ja njxwiinyjyjtn ykpty ykijxy. Y jy ka natyuuk jyujkypyaty, jaajtp ja y ja ujts, ja njx, ja tun, ja kojpk, ja xw ja po. Y tsnyn tanyn j nywnmny, nyw nyayuujk, jam y m ja ts ja kojpk. Mk jam nyakyuwiiny m ja IIpyxyukpt wenmny mti yjtn, tsujjtn, jujkyjtn wnmny. Y et y njx, y amuum. Tts ja majtyjk ykxon tpamayawtett, t tpamaykytkt m tsyoonjiiky tsyoontky, y jujkyjtn. Y njx yktattaamp yktayajtsp, y ja jujkyjtn, ja tsnyn ja tanyn xmymp xkajxntp. Japyty japykxk atm, y nxwiiny nxkijyxy, mj janytsy y IIpyxyukpt wnmny. xym pt, jam ja majytyjk tmttt ja nyw nyayuujk, jam may ja ayuujk kjp m yktuny ykkajpyxy jts ka ykjtyky, ykkjpxp ykmatykp, yktsnaapy yktanaapy, kojpk y, ts y, jaten myiny jaten kyputy, ykpty y naxwiiny ja Ayuujkjyjtn. La palabra de las veinte divinidades 30 M ja IIpyxyukpt Tuuk ja mj tun ja mj kojpk, y wjkwiiny, y kten mjkojpkjtp. Taxujkmny jts ja makmojkx eepx y IIpyxyukp kyjxp, jaten yny, jaten ja mejy nyaxypy. M y mj kojpkjoojt, y yuukakiijy may ja kunjx kukjp tnatsnaayawtett y iipyxyukpt kojpk. Yamypy ykpty ja kjp mti xyw: Yukp, Mixykyatsp, Maxnkojpk, Wnjupkupjkp, Pajnyakyixypy, Pntkupjkp, Npm, Xmkjxp. Jts jam Yukpt yetjotp tyany ja mj tuntjk, m ja jy tmjtt ja nwntskiiny. Jam ykpty ja tsaajxkojpk jts ja IIpyxyukpt ja tyuntjk. Jamts majtsk tkk ja tuu jyty, mti ja kojpkptp kyuytyp, jam mti njxp Yukp, jamts ja mti Xaamkxp. Ja tsawny jaten ykjajtypy, t yktanpktjkny kja ja ejxpajt, ku tsyepjaty ja njx ja et. Ja tuukyten ijty y ayuujkjy y yet y nyjxt, nay ja jap ja nykajpyxy nymatyky tikjxp ja ayuujkjy tyktsepjtt ja nyjx, jts knjx ket ja wnmny. Y IIpyxyukpt jujky y, jam j nyekx kyojpk, jyn y, jaten ja w ayuujk wyny: tunw- kojpk w; tunwemp- kojpkwemp; tunjoojt-kojpkjoojt; tunkupjkp-kojpkkupjkp. Kjpxtp matyktpk y. Janytsy katsn y tyuuky, mayk yt ja mj ja mutsk. Mjtskten y IIpyxyukpt, ykten kyjpxyp kyjpxpjtp, pn m, pn ti ntuuk jatuuk pjtyp. P kuxk ja tymy myj jotmay, Iipyxyukpt Ayuujk 31 ja mj ayoon, ja mj tapyjtn, ja mj xontjkn, yjk ykanjkxp ykakaajkp. Ykkajpxptp ykmatykptp ja et ja njx, ja tun ja kojpk, ja n ja tuu, ja ts nk, tuuk ja anw, tuuk ja poj, ja wtsuk, xw po, mts, ja kootsp xiijnypy ku ja naxwiinyt jy, nxwnkuuk, ja jyujkyjtn tamty tpktsy, m tsyn tyan. Ja Ayuujkjy. Jaten ja mj kojpk, ja tunw kojpkw ykmkajpyxy ykmxiiky, ykwntsk. Jaten y IIpyxukpt tsyn tyan mjaty ja tun ja kojpk, ja mutsk tunw kojpkw, pn ykpttp ykejxtp k kjp, m jaty ja tsnyn tanyn nyaxy. Nay yijyxypy myatpyk y IIpyxyukpt, y nyttanaakyijxypy. Yten ja yajn ja tsujjtn, ja mjkjtn ja tajujkyjtn ykamtoop ykpktsoop, m jaty ja jn ja tjk k njx k kjp, mt ja mkuuktjkt: ja teety ja tk, ja uunk ja unjk. Y IIpyxyukpt, pn mj pn janytsy, pn konk pn wntsn. M ja jujkyjtn ykkuwiiny ykkuxtsy. M ja naxwiinyjtn, ja jujkyjtn, ja awtsjtn, ja mejkjtn, ja wijyjtn, ja xnyjtn, ja jyjtn, ja tukjyjtn, ja ayuujkjyjtn, ykkuamty ykpktsy. Pn ykamtoop ykpktsoop amuumkxtjy. Kukten yt wnmny nay nxwiinyjtnk y. Jatenamypy y IIpyxyukpt myj jyanytsy, jamkten ja jujkyjtn tmt kajaa. Patsten ykwnjw ykwntsk, t ja teetyamj ja tkamj ttunt tkajpxt, mti ykpamemp ykpakpujtp. La palabra de las veinte divinidades 32 Ojtsk tsyeptunt y kojpk Jaten tuuk ja pmatyky. Ojtsk ja kojpk tsyeptunt, jamk wynaty tkajpyxytt, tmatykytt m jeexy tanpptt tuuk ja wnmny. Jaatsk kyajpyxyjtp wnk xw ja jy tmytt, ku ja wntskkiiny tejxakny tpktkny, ja kojpktuunn. Jam yt pmatyky yknajw Epytsykyjxp: Typk jyaty kyupety, ku ja tun ja kojpk ojts jaten ja yw yyuujk ka tykwnyt tykwnkukkt jaty, ojtsten ja yw wnmny tyktsepjtt, wnetsk ja et ja nxwiinyt jawaan kyakijxy kyawjtsy. Nmakooxkk y kojpk jyatukjytt. Jatenk y et y njx y tjanttant. Jam ja Tsmt ytyjkk ja(jamamypyk yt kojpk ykpaty ykijxy m ja kjp yktijy San Miguel Albarradas, amxn) y IIpyxyukpt, jakyoopjtpk y jtsk ja mutskiipyxyukpt (jam yt pytsykyxjp ykpty) yk kuttm. Txyjkk ja Matykm Nokpt (ytp kojpk, jakamk y ojts nyjkxn, jamamypyk m ja Catemaco, Veracruz amypy) Jts y Kuppoopmt. Y Tsmt, jamkn y ijty tsyn m y IIpyxyukp xym. Ojtsk nyapytyt, nyamyukyt, kumtukjyjtpten, jatsk wyinaty kyjpxtp myatyktp wnk xwn ja jy tamyttt ja jyotmay, kutn ja kojpkptk, wnk xw yayuujttt yaxwttt. Iipyxyukpt Ayuujk 33 xatsk y Tsmt, tanpptn, tuuk po ja jy tamyt ja jyotmay, wnetnmtsk ja n ja pk ykpt ykejxt. Kum tkatsyk ijty y po ykmatsyy, eepxwn ijty tyn tuuk ja po. Y IIpyxyukpt, nmpk y ku maktkk xw, tyajotkujkjtptsk jantuuk jantuuk ja mykuuktjk, timy y Tsmt mk y tyan, tyimy eepxwk y tsky ja nxwnkuuk tamytt, kyakkatyt kyauuktt. Ja yeepxp y Tsmt ijty jya ykmjtkkwymypy. Jatentsk ojts tyktsepjtt, jakjxpkten y Tsmt ojts tyktsoont tykkaatt, kaapk tyimy ja tsoonny. Yk ojts tpojtsjiiky y tsxamt kojpk, pytsyk y. Nay ojtsk ja Matykm Nokpt tsyoonm, jamk ja patjk jyuptkn, jakamk ja xympt kyojpkaty, tuknjoojt tuknp ja jyuptkn, ojtsk ja jyay mt nyammpiky nyamyjotmty ykxon. Tik ojts tuny Matykm Nokpt, m Nokp yktijy ja et jappk ojts tamtujky ja nj mtk tkk ja mj tsny, ja tky tsyny. xatsk y Tsmt jyatyimy jottkny, nyapyatwp nyapyatpotsjkk, tyimy jawaank kyajiijty, k tyimy ja ptsy tyimy ja ptsy, kats myajatkwny, pajt atts pajt attspk ja n. Tiiknet jya tunp ja mutsk IIpyxyukpt, ku jaten tijxy ja mykuuk tsyeptunt, nyajotjiixyt, mejtyp mejtyp ja et ja njx, ja tunjoojt kojpkjoojt. Ojts mjk wynmy pyujxpoot tnxjyiiny. Nay kojpkkten y n ajtsn nyttanaatyp, y Kuppoopmtk kup La palabra de las veinte divinidades 34 kuxuxp, xatsk ja yutsy ja tmpuujr tyukmtjn. Wnetsk ojts tuknjoojt jyuptky txk tyukmaty ja weejtsjoon ku jam tamtuky ja Maatykm Nokpt ja n. Ojtsk jam jyty, kytky m nja tsy t tamtukn ja n, tiiknet tyumypy, ku ojts tejxpty ja tsny, tyappotpk tyappotpk; tyimy ja mmijyk tkatukpety tyekyjiijy ja tsy, ejxmk jaty tymy ja wkmujn, p japxktamk ja patkiipy tamtuky. Janysty kanmjwk wykukkyiiny, jyanytsy nyawynpty nywnjxy, ykxonk ympiky. Ja yutsy twntsnypjkyiiny. Tik jam jaten nyktaakypy, tsyiixynyk jaten mtiiym, wank tyuny twnpity. Jatekoojkk ykpawtejttkk p pyapjktpxk ja Tsmt, s ja tyimy tyanppty. Maktkkxwtsk ja jaay tpty, wantsk ja Tsmt tyuny tjwky jts jam njkx ja maatsp mt ja kaatyeepy tsyn, nyawynjwy nyawyntsky, jam Tsm jamkten ja maatsp ykpjkjkt. Wtstamk ja Tsmt tmaty ku jaten ja yutsy, ja mutsk IIpyxyukpt yknjm. Kymatuukk jatekoojk ojts yaktkn ja nmejy, jaap xwtsk ojts wynpity y IIpyxyukpt jam m xympt tsyn. Y Tsmt tyimy jawaank kyajtkijxy ja nyekx ja kyojpk, ja tyeky, jak ojts jyiity. Tyimy jawnity jawnatyk kyakkijxy kyawjtsy tukkiiy y et y njx, jatnamypyk y kojpk ojts tynt tumtsween, tumtsjoojt. Iipyxyukpt Ayuujk 35 Y mutsk IIpyxyukpttsk ojts tanppty, ntuuk ntuuk ja tsy ja yayty ja kyuttujk. Ojtskten nyamyaakxukyt nxem nym. Ojts jaten tkexy ja Tsmt jam tsm, ytskten ja jjujk ja tsappx myatsypy myeetsypy. Ojtsn jatkoojk tyuutkt tyuuwtst ja yw yoojt. Ojtsek nayten tkuttujkmy ja Matykm Nokpt. Jtsk jaten ojts tyany maktkk xw ja jy tayujttt ja moojk, ja kakyn, kauujkn. xats y IIpyxyukpt jaten ojts jam tyany m xym pt ja tsynaatyjk m ja jy pyty yijxy, ykten ja mjk kuttujk myt, ykten yejxp jyakyap kjp kjp ja nxwiinyt jy tmoot tkaxt ja jujkyjtn. Y nyttanaapy y poop ajj poop atkx, y poop nxwiiny. La palabra de las veinte divinidades 36 Ja kukjpxp y ytyjk, y tyxyjk, kaapn ja jy nukoo xymay, nay ja pojk, ja kojpkk ja tyanppatypy, jts ja jy pn ja jotmay mytjtp tpukjpx tpuxeek. Nay ttsk ja ykjujkyjtp, pn naatp kojtp, tanpktkt pn ja xw ykypy. Pn yejxp kyoop ja jujkyjtn, tuuk ja jy mti xmaapy, jatenk tsuujtypy kumyjtypyk tejxt ja kuwnmny kojpkn, uk naytenk ja teetypyoj tkpoj pyty, pn tanexytp tanppjkytp jts ja tuntt, ja xpayyn, pn yejxp kyoop ku tuuk ja ayoon, ja wnmny mti ja jy pytypy yijxypy. Yk ptjtytp tejxyett ja yjtn ja tsujjtn. Mk ja jy yajotatyt, ykakujt ykakaakt, ykptt ykejxt jam jynjotp tykjotp, ykmy ykkexy ja nyunk, jyuukyunk, ja jy tyukmaty m kyatapyty, ku jotmayjtypy, tuuk ja kumy, ja kukajpyxy jam nm tuum pyty, ja anaaw, ja wtsuk, ja poj, ja jyujk. Ja nyanemypy wnen ja pktky nyy nykoj, ja moojk ykjitsy, ykxaatsy ykpniiky ykpity ykmtsy, ykaejx ykapt ja tun ja kojpk ja pytktky. Jakten kukjpxakp, kuamtoop kupktsoop. Jajk kyjpxnajxypy m ja tunw kojpkw, tii jaty ja jy, tuuk ja kujotmaty wynmnyajtypy, tyapyjtnajtypy, mti kyujuutyp jyuyoxtp. Jatents ja kutunk, jatents ja kujn kutjk, ja kukjp nyajmyetsy nyajpyty. Iipyxyukpt Ayuujk 37 Kuk y jujkyjtn njkyukkaant. Tuutujkpk, awtspk y. Jak ja yypy ja kyaypy. Jatsk ja tuumpy jatsk ja yktuuatujkp, jaak ja wnp wntyp, je nmomp ntujkp, jak ja poj, ja jn ja wtsuk mti ja ayoon tyukpatypy ja jy. Patskten ja jy tyapyty, jts nyakuamty nyakupktsy. Kuk ja xoonn ja jotkujkjtn ykamty ykpktsy kuwnk nayten ja kaypy ykwntsk jts ja ayoon ykatuntuky. P jaxk ja kukajpyxy wytett, ejxm ja joon mti xyw kupktut, ja wkrspuu; ja wjxtsny uk tuuk ja iixy, kukajpyxyk yt, jatyuuxp jaten yktejt. May ja wnmny, mayts ja ayoon, jam ja yuu jam pm. Jatskten mpt ja xmaapy ykijxy ykpty, ykamty ykpktsy ja kjpxputjkn, ja kjpxwejn. Jaats nykajpyxy nymatyakypy m kyy, m t myty ja tsnyn, ti kjxp ku jaten jyaty kyupety ja jy, kyanpty kyatuupty, ja tsynyn tyanyn tkamwijy tkamkejy. Pn xmaapy kawnk jam ja tyunpajt m tpaijxy, katsijxy, mti ykawijpy, tykayuujkpty, ja moojkpjk. Muum tuktny tkujy, muum tuukjaty tkujy jam tkyjxp, wetkjxp, kujuuxkjxp, tsapijxynyjankjxp ja moojkpjk, jamts tijxy pn s ja moojk kyujiiky, tyepxjiiky, nyxktky, yawtity, ku anjyamypy, aknyamypy, iipxyukptamypy, ooktjkamypy. Ku ja moojkpjk, jam ja myajtskp, ja tykkp, ja myaktxkp, ja wyxujkp, ja tyaxujkp, ja myatkkp, ja La palabra de las veinte divinidades 38 yeepxp jatents ja xmaapy ja myatsyoopajt, mti ja jotmay tyapaypy, jam ja amajtskjtn wnmny, ja uunk unjk, ja ookp tuuk ja ytyjk ja txyjk tyktsuuj tykkumy ja nxwnkuuk, ja jyujkypy ja ykypy, ja nakypkk nakyuwn, ja jujkyjtn, ykpamay ykpatjy. Ja xmaapy yknptsmp, tiiten mten, ja nykajpyxypy nymatyakypy m tsyny, tsutsoamypy, mmypy, tiikjxp ja kukjpyxy, tuuk ja wntky, ja tuntkyn, ja wnmp, ja yktuutujkp, ja kanamyaakx, kanawyntsk, ja kanajmyats. Jaten tyktuutky, tpiy tkny, wntii jaten, tyktiy tyikamty, wnets wynktky ja yypy kyaypy ja jyujkypy ykypy, ja xiijnyjtn kootsjtn, ja p ja ok. Ja kujotmay tnkajpyxy tnmatyky tsutso jyaty kyupety, ku ja tsuu, ja kumy, uk ja tsk tmt. Wnets ja paypy tyukmatyt tsutso nyamytapyttt, tii tyuuntp, ykanaamt ku ja xw po tjmyatstt, jts ja tsyeen ja pyijy, ja jyoon ja tyutk, tpttt ja tun ja kojpk. Jatentsn y iipyxyukpt wnmny ykkajpyxy ykmatyky, yktsn yktan. Ja xmaapy ja yw wynmny ykxon ja jkyukk tsky, kaap y tsyy, kaap y ja jy tykjujkypyik. Ja y ku tnkajpyxy tsutso typyttt, wnets ja kujotmay jyottkyty jts nyakyuwnyt nyakukajpyxyt, ja IIpyxyukpt ykpty ykijxy, ja tuu ja n, tuuk ja km ja njx ykwntsk, jaten ja jujkyjtn yk kuwny ykkuxtsy. Jaten ja ayoon, ja kyaypy ykatuntuky, ja n tuu jatkoojk yy pyt, nywtsy tyuuwtsy ja jy tsynyn tyanyn. Iipyxyukpt Ayuujk 39 Ja xw jamyt Janytsy kawnk ja ayoonwnmny. Jatenk ykmjtspk yktsumpk ja jy ja xyw ja jyamyt, ja tsyook, ja kaypyk jaten attstp, jaajk ja poj mti tsumtp, jaajk jam muum njy, tuujy, tswemp tsjotp ja jy ja jyw jyoot tmtst ttsumt. Ku ja jy jam nm tuum jam kmwemp kmjotp tsyk jyw. Patsk kuwn ja jy nyakyojxjiiky nyawyjpxjiiky jamy, m t tsyk, jamy tjuuky waan ja n uk jamy nyatyajxy ja njxunk. Pn mjktsk ja tsk, jatsk ja ptstk; ja ujtsy ja ujtstts, ja njx, ja n ykpakny; Nayten ku tuuk jyujk ja: uk, tsapk, jatsyu, ja jy, yatsky pyjktsk ykwkaap ykwwejxp, jaatsk jam jnjotp tjkjotp tuuk ja majyunk, y ja kyatyimy xymay, ttawojpjiiky tjutsjiiky ja jy ku ja tsk mutsk. Jjtptsk ku ja tsk pym keeky, myj kyajaaj, jaajk ja tsk mti ka ykjmyetsy p juun, p m jyaty kyupety, jjtptsk ku ja jy jakm apiky pyujx apiky kyjp, myny tsyk, jakjxpts ykajotaty ja wojpjkp, uk mt ja xmaapy pn s myj kyajaaj ja jotmay, jatsk ykamtoop ykpktsootp ja mayjt jts ja tanpptt tii xw tii et tatswojpjkt ja jy, jam tunm, kojpkm, tats yemy, tats way, tats pejkmpity jatkoojk ja yw jyoojt, ja myajw. Ja wojpjkp jaten ja jyuuj: _menn jee!, menn jee!, pajtn jee!, pajtn jee!_, jamn ja y ja ujts, ja joon ja tsey La palabra de las veinte divinidades 40 tayemy. Pats nymt kuk ja tsook yky tyky, naytentsk ja jy wyntky. P jatenx tijy ojts jyaty tuuk mayjy tuujy, may jyk wynats tanjxtp kuk atsuuky ojts ja niipy iitsy pyty mjkmypy, ojts jyaak ja ykputkk kats ojts myajtky, jatenyk ojts yookn. Wnetsk nayjaty yknajwyiiny kuk ja pppy wnats t tujt tuuk ja k, xats jaten ja ayuujk yyy ku ja k ijty txw ttsook. Iipyxyukpt Ayuujk 41 Ja kojpkptk Ja kojpk ayyn. Ku y IIpyxyukpt wnmny ja jy tyktuuwetsny tyktuuptny. Kuwnk ja jn ja tjk mt ja tunw kojpkw ykmy ykkexy ja wyntskn. Mj tuntjk mj kjpxpajt yt. Jakjxptsk ja w ayuujk, ja matsyoon ja pktsoon, ja xatsy pniiky, ja joon ja tutk, ja n ja pk, ja y ja juuky, ja wntskkiiny yktawnjw yktawntskt pn yajkypy pn kyejxypy ja tajujkyjtn. Jaten myiny kyputy, t ja majtyjk tjptunt tjpkjpxt, jts ja jn tjk myjawyeen ja wyntskn ykpktjk ykejxjk. Ja mymajtskpatp, ja yknypy ykntsoomp, jts jam ja njkxk tunm kojpkm, wanm jam mj IIpyxyukp k mutsk IIpyxyukp, pn s jaty t tanppty pn nyaneemypy, ku ja majatk tkamttt ja kujotmay. Ynetsnet ja jy tmtsoont ja pktky, ja kojpk kaaky, kojpk n, ja xatsy pniiky, ja n pk, ja niiy wynjxy, mti t wynaty tsuuuy t ykaejx ykapt, t nyy nykoj, nuunk nunjk, uk mt ja putjkptjkt m ja jn ja tjk, jatents ja kojpkptp tsyoont, jamn ja tyutk jamn ja tsyey, ja tsyujx, ja jyj ja tykx tpatsmt tpkpt ku jpy mny ja yky ja tsoonk. Jamn ja jotmay jnjotp tjkjotp, tuuk kujn tuuk kutjk, t tkjpxmukt tmatykmukt ja wynmny. Ku nyayjmyatsnyt nyayjpytnyt wnen tyeety La palabra de las veinte divinidades 42 tykt. Ja kujn ja kutjk, ja uunktk ja mti ja kyaaky ja tyojkx yapjtp yaejxp, wnen ttny tmatsy ja jn ja pujxyky, ja moojk ja xjk, ja kyn ja nyiiy, ja tyuuniiny myajtsiiny: tuuk ja pnunk ja tuujtsunk, ja wejkyxyunk. Ja ytyjk, ja jnkuteety, jajk ja jyxy ja kyipy, jajk ja km ja njx m ja moojk ja xjk, pjtyp taejxt taptt. Jatentsten ja amajtskjtn, ykapiy ykakny ja uunk unjk, ja mijxy ja kiixy, jaakjxp mj ykwntsk ja jn ja tjk ku jam ja jujkyjtn ykpty ykijxy. Nay jam ja jotmay, m ja mjkutunk ja jyn ja tyjk, ja mtjk, jam m ja xyw taejxt ja kutunktjk, ku ja kyutunkjtn tjmytsnt, jts jaten nyakyukjpxkyt, atsow atuuk, jam tsapjn tsaptjkjotp, jam matjktykjotp, jam kmuunytykjotp, m jam nyakypkyt; ja mykukjp tkuamtowt mti yuunktp yunktp tuuk ja xw tuuk ja jumjt m ja kutunkaty pyty, jts nayten ja tun ja kojpk ja IIpyxyukpt, tpt twtskt m ja jyoon ja tyutk tejxkt, mj kajaa ja pktky nyy nykoj ku ja xmapy jaten t tnanemy. Ja kojpkptpt, pn kootsy, mny jottktyp jawyentptsn jaat, pnts tsoontp xiijnym, xooknmtsn jam pytsmt tunm kojpkm. Jam majatk kajamtk, uk kmts ja uunk unk jaten tanpptt ku tutky nyjkxnte. Jaten xm jyaty, mk ja jn ja pujxypy ykajotjtn. Iipyxyukpt Ayuujk 43 Ku tuuk kujn tuuk kutjk ja jy ttanpptt, jts ja kojpk iipyxyukpt tptnt tejxnt, patkiiy taejxt tptt ja jyotmay, tejxmujkxt ja meeny jnkp ja tuuniiny apjkiiny, ja putjkp putuunp, ja pukjpxp puxeejkp, ja pukyp puuujkptjkt, jatents ja tuunn pjkn yktanppty. Nayten ykaejx ja n ja pk, ja joon ja tutk, ja y ja juuky, ja jn ja tkx, ja mtuu, tptstsnet ja xw ja et m tsyoontky ja tuunn pjkn, ja xatsy pniiky yy pyt, jytttsnet ja tuuypy ja mt kojpkptp, pn ja n ja pk pyatsmtp, ja joon ja tutk, ja pujx ykaejx ja takjts tappoojt. Iipyxyukpt Ayuujk 45 Ja tsapnw Jam jnjotp tkjotp myjawyeen myjayjjp. Ja teety tk ja yuunk yunjk tyuxt jts nxem nym tpt tejxt, ja wntskn tmoott tkaxt, pn kujn pn kutjk. Jaten jam jnjotp tkjotp ja nawyn ku ja jy nywejt pytkt: _Yinet!, ptkt nwejt!_, _t wjtsjknp ja et, jts y pktky nyk nxktjknttt_. Nmkanm ja xajuuk yajyjy, mten ja tsapnw jyaayxkaakt, jpy mny. Pats nmyny tsyoontky tukkiiy, ja mj ja mutsk nyayuxt nxem nym. Ttsn wynaty tsuuuy ykaejxkyixy tukkiiy, mti tuukxw majtskxw, tuktsuu tukux, t yktunkaty ja xatsy pniiky, ja way, ja tseen ja pijy, ja joon ja tutk, pn nwnk ja paypy, ja kuayuujk, ja xmaapy winaty t tnaneemy. Ku ja xatsy pniiky yy pyt, jam ja matsyoown tmtaty, m moojk mj ykajotaty, jam ja myakpyxy myatkp, ja myatapyxy myatkp, ja tyukipyxy myaktkkp, ja wyxijkyxy myaktkp, ja yeepx matkp, ja yeepxkkp, ja myaktkkp, jaats tuuk jaty, majtsk jaty, tkk jaty, txujkjaty, tuktujkjaty yp, ku jaten ja xpaaypy ttanppty, m ja jn-tjk ja jya, ja tun- kojpk ja jya, ja kmuunyjn ja jya. Ja tseen ja pijy nayten yktanmatsyow jam ja tykp, jaten jaseer, komplrs, La palabra de las veinte divinidades 46 ja velatoor, mti jam tsptjotp ats typy, mti jam tkjotp tmp, mti jam kojpk kjxp atstmp, ku ja jy nmj nmay, ktuuk ja seer jam tsaptkjotp. Ku nyaxktky ja pktky, tkokp ja yktuny, m ja kutjk tykett ja tsyeen ja pyijy, ja synt, mti t tptt tejxt mjaty t kyjpxkt nyuukxkt, xyptt xyejxt, jatentsn jam tuuk ja teetyjtm tkjtm mti nayten yktawnkjpxpjt ja amtoown ja pktsoown. Jaam muum ja kjp m tjkwiiny, tjwyiiny ja jyoon ja tyutk tyknxktkt, jaten jaay tyukpoot jts jaty tmatstuutt, jaten jam Npokp, jam Npm. Jam jnjotp tkjotp, ja kujotmay, nuunk nunjk, nteety ntk jaat, jamtsn ja majy ntuukn nmajtskn, ja putjkp nayten tejxt tnajwt, wnen tamtowt tptsowt ku ja wyntskiiny tyknxktkt jam jnjotp tkjotp. Nyaxktkytsnet ja pktky, _t xten tukkiiy_ nyimytsnet tuuk ja majy: ytyjk, txyjk, jya km teetye kym tk, ja wyntanaapy, uk pn jamts ja xmaapy jaats pjtjtyp tkukjpxt ja kujn kutjkt ja kujotmayty, jts nyaxktky ja wntskiiny, ykkunky ja ser jam tkk, maktaxk uk neek ku mj may ja jotmay, mti mookpjkjotp, nxkjxp t yktenytyky ykejxky; jts jam: xetkjotp, jktsjotp, nkyjxp ja xatsy pniiky t ykamatsyow, ja mutsk xkukyunk, ja mutsk miikyunk t ykapew ykamkx, maktkk uk eepxkk, jam ja Iipyxyukpt Ayuujk 47 pkn tuuk tsem, tuuk tuutsunk ja xkn mzkl, ja pijy tuuk matsyunk, tum nejx nptten jam t ykpktky ykejxky. Wnets tuuk ja majy uk tuuk ja xmaapy tyktsoontky ja nawynkejpx xats netuuk jantuuk ykpktky, ja kjpxjkn nyaxy ayuujk amxn: _mpor de la seal de la santa cruz_, m ts tym nejxkt npktkt_. Nayten ja w ayuujk ykpktky tikjxp ja jotmay: m ja jy tsyn tyant mt ja yuunk yunjk jts ja nakyukjpxjkn, nakyuamtoown nakyujuy, tuuk ja ntuny npiky, tuuk ja mookunk xjkunk, ja my, ja jyujk tsakk, ja ukunk, ja tutkunk, wnen ja pktky, ykmtaty jam jnjotp tkjotp, kmwemp kmjotp, ja meeny jnkp ykpty yiin y waan. Jts kyaett ja yuu, ja pm ja ayoonwnmny, jts y tsuj tpttt tejxtt ja tsnyn tanyn, tyuupttt, wyejtt kyajtt, ktii ja wanjjtn kupajtn, yukpattt yukyaaktt ja uunk ja unjk kitii ja yuu ja pm jamy yejtn jnjotp tjkjotp. Jatentsn ja ayuujk yy, xamten ja pyookxt tsynt ja mkuuktjkt, ntuukn nmajtskn, pukkp puxjpt, xam ja kujotmay tnwjt ja xatsy pniiky, mti t yktanmatsyow wnen ja tun wnen ja kojpk, ja n ja tuu ja konkanaaw konkwtsuk, ja ykjujkyjtp, ja iipyxyukpt ja wyntskiiny. La palabra de las veinte divinidades 48 Ja majy mti wyntanaapy, pn nyaneemypy nyakejpy, tamty ja joon ja tutk: _ykmnt ja mtsapnw mtsapakiixy_ yp tutk jaty yktawntskp ja jnjoojt tkjoojt, majtskjaty, smten ja jy amajtsktt, uk ja tuttk ku mjwnmny. Wnetsnet yktappty tukkiiy ja pktky, nyatyapptyt ja jy ja uunk unk, ja tkw, tkween, ja moojk ja xjk, jts yktawnkjpxpety tii jaty jap wnmnyjtp mten yy kyay, pn tiiten ykjotmayjtp, _y ja nayjooj nakyjpx yats ity, uk m ja yxn ja jiiyn yats naxy_ ja ookptjk nayten ykjmyatst, wnen t yats tsnt yats tant, ktii myuwen kyajaaj ja ayoon. Ja kujotmay tyknaxktky, jaten ja ayujjk:
_xym ts ja njoon ja ntutk nejxky npktky jts ts xmoot xkaxt ja nmoojk ja nxjk, ja yjtn ja tsujjtn, jts nakjpx ts ja jujkyjtn xjaak moot xjaak kaxt, kti ja yuu ja pm_ Ykwwixytsnet ja tutk ja pyjk majtsk tkk jts ykkontky jam m ja kojpk ja xyatsy t nykoj nykw. Jatents jantuuk ntuuk ja kujotmay tyknxktkt ja jyoon ja tyutk, tmtsyett mmijy wneenn tntx ja wntskiiny, wnets tnaxkont tutky jts jaten twnkuook ja pktky, yktkktemy ja n ja pk maktxpiky: xpitsimy, iipyxyukpamy, anjy jts aknyamypy, yktawnkajpxpety Iipyxyukpt Ayuujk 49 ja w ayuujk pn kujn pn kutjk, tuuk ja naap kojp. Jats nayten ja putjkptjk pyukkjpxt, uk janmts ku t nyxktkkixy ja joon ja tutk, nayten ja yw wynmny tjaak pktkt, tmt ja ny ja pyk m jam t ykejxky ja wntskiiny. Jaten, tutkyn ytp wnmny yujy, ku ja uunk unjk tejxt tkowt, jjtp kupajtpten ku ja mujtskunk tookaty tuuk ja tutkunk jts ja tayoijxy ku ja majtyjk ja tykookwnt. Jatenk tuuk ojts jyaty jam kmjotp, tuuk ja mutsk kiixyunk. Tjk wynaty ykaejxkyjxn, xamk t ykejxkn ja pktky ja wntskiiny, jnjotp tjkjotp, tk wynaty nyaxktkn tuuk majtsk ja tsaptutk, jamtskten ja kiixyunk tsyn tsapijyxy yukwpyk, jamtamk tpakkjpyity ja tuttk. Kuk tijyxy ja tyeety tnminy ja tktutk, xatsk ja mutskunk ojts tsyaptjkkny. Kaapk tymy uk yjkn ja tutk, _kapjee!, kapjee!, mykookamypy meetsy_, nmpk wyny. xatsk ja tyk tutky ojts tyammatyky, _ ka nx y nukoo yookny, wanten tjaty, nayjam nx y ykjujkyjtp, y tunw y kojpkw y tijxy, p naytenx atmten y nmyn nkajxnt ten kyapyxy kyakapyx ja wntskiiny, jts xmynt mti atm nats pktkyjtymp ejxmten y tuttk, p y et y njx nxn y jyoon ja tyutk y, ja y ja tse, ja myoojk xyjk, La palabra de las veinte divinidades 50 uk ja pkmiiny, tsaptsuuky, ja tsm, nay et nay njx y jya. Jaakjxptsn ja ykjujkyjtp y tutk ntawntskkaant, jts namtoon npktsoon ja mjkjtn ja yjtn, jts xjakmynt xkajxnt ja pktky ja tsnyn ja tanyn, jts mets ykxon mjaak yaakt mjk majw_ Jatentsk ii tutky tukjkyujkyiiny, ojts yamon ja kiixy, wnets jaten ojts tyknaxkxt ja jyoon ja tyutk jaten twntskty ja naap ja kojp. Tkk piky, ykaejx ykapt ja pktky, mti anjy mti akny, jts kukm mti ykkuamtoop ykkupktsoop ja moojk, ja meeny, ja tunk, ja kutunkaty ja jya, pn ti jaty ykkuamtoop. Anjy ja kapy ja wyntskn, akny ja ykjujkyjtp, ja tunw ja kojpkw, nayten y tsaptjk ku tuuk ja mis ykkujuy ykkuyxy, jatskten ja naw. Katen nuko mti ykjwitsy. xam ja pkn xam ja xkn, xamten ja xatsy ja pniiky, ja way, ja tseen ja pijy. Kuts jaten yuknxktky jam jnjotp tkjotp wnets tsyoont ja tunaypy kojpkaypyt, mt ja kujotmay ntuuk nmajtsk, ja yy ja txy, ja uunk ja unk pn pnjaty natyamtsoktp ja yky ja pat jts ja njkxk jam kojpkjxp, ten jya tuuy jyaxuxy, ka ja ykwantijy. Jaten yknyy ykntsny ja tun ja kojpk, ja iipyxyukpt, jts jyatsyk pktkn yatsyk ejxkn ja wntskiiny, mti atsyk taamtoop pktsoop ja yjtn tsujjtn. Iipyxyukpt Ayuujk 51 Kojpkptpt Ku tpty ja poop jumjt, ja jemy jumjt, ja jemy xyw, ykjmyetsy ykjpyty ja tun ja kojpk, nayten ku ja jumjt kyukwakyxy, ja nja Ayuujkjy nyamyj xtuny m ja kukjpjtn nyaxy, jam ja kuxw pn ja xuxp wojp, ykkawyamypy yktojkxwamypy, ja kptntjkt, jts nyakyukjpxky nyakyunuukxkyt, nyakyuamty nyakyupktsyt. Uk jamts ja pn t yats xpty jakam, pn nytyuxkjtypy nytyuxyeetyajtypy tuuk ja xw, jam ja pjkpt ukpt, pn ja xyw jyumjt tjmyetsy tjpyty, uk pn ka pn ja myoojkunk, kymunk, ja jyjujk tsyakk, ja tyunk, tyuntjk, ja yxpjkn jymyajtstp, jts jaakjxp tptt ja kojpk. Ja majytyjk, t tmtapytt ku ja yp yok t tukmtnt ytp wnmny, ja nyw nyayuujk. xymts ykpty ykijxy, yktuny ykkajpyxy mt ja uunk unkt, jatentsn myiny kyputy, jyaak tuuwitsy tyuupty. Jaten jam xkatsp tuuk ja pmatyky: Mk ayoon wnmnyk jten ojts ttsnt ttant ja majtyjkt. Ejtnpk ja oojkn ja tkyn, ykpktpk ja yet ja nyjx, ja yyuutk ja tyuntjk, kapk ja pektky jyanytsy yuk ykmaakxn, jatenyk ja y ja ujts ykpootktkyjxn, ja kunjx ja kukm ka yuk ykmaakxnt, nukok ja ayoon wnmny, kajk yukejtnt yukxont. Iipyxyukpt Ayuujk 53 xatsk ojts ja mjtyjk, ja kutunktjkt, pn yejxtp kyootp ja pyujx ja kyjp, nyakyjpxt, ojts ja wnmny tpt, tykwnktkt ja yw yayuujk. Jatentsk ojts typytt ku jam nyjkxtt xaamkjxp, mten ja IIpyxyukpt jam, jamkn ijty ja mjtseptump tsynt tyant, jamtsk ja putjkp tats amtoott tats pktsoott. Wnetsk jaten ojts ttanpptt ja tuuyyn, tsyoontt ytyt. Wnetsk ojts tajxt taptt ja pyktky, ja xyuum tsymt mti mytuuytyp, mti natyakupoktp ja jyn ja tsyujx; ja tsyeen ja pyoom jts nyatyakunooktt jts ka kyttt kyuppxtt; taejxty ja xyuty ja pyojk ku ja yuu ja tts pyttt. Kajaa wnmnytsk mytsoontp, japk ja ny ja pykt, ja ny ja jyuuky, ja kaaky tojkx, ja niiy kn. Jamtsknayten ja jyamytt, mti ja neetsp jxuxp yatskkp, ja uk. Jatentsk ojts myent kyputt, yty ja tsuum ja koots, p jottktypxk, p ayoonxk pyttp yejxtp meti mynjxtp mytjktp, kaap ja mn ja pookxn yity. xatskjten ojts jytt jam kojpkkjxp, jam IIpyxyukp, m ojts ja majtyjk, ja mj konk wntsn tmkpxt, tukmatoot ja ayoon wnmny, mti jam nyxjotp yetjotp pyattp yejxtp, ja tkyn, ku jaten wyanjatt kyupatt. Ojtskten mt kyjpxt myatykt, ja putjkp tamtowt, pn mt tamuktt jts ja jy tykptsmtt pn jam ka uk maakxnytp. Pn jateny yk oknytp yktknyytp. La palabra de las veinte divinidades 54 Ojts twntskt, ja ny ja pyk, ja jyoon ja tyutk tmty tkajxt. y pt ja wyntskiiny tpktkt. Ojts jam tsyn pyookxt mt ja wntsntjkt. Ku ojts yk atsoojmpett wnets akujk jotkujk ojts wynpetnt, jts jaten jatkoojk kytknt, nmj nmay, naejx nakpx. Jyatnt mynt jatekoojk kjpkijxy ja mykuuktjk jaten tykjotkujktt jatkoojk, pn winaty awejxntp, xats tukmatowt ku y tsuj ojts yatsoojmpityt pn jam konkwtsn jam iipyxyukp, m ja jyn ja tyjk jam. Ku ja xw ja po ojts tpty m ojts takapxukt ku myeentt kytktt. Jatentsk ja tjupjxt ku ja jy myeentt jytt ejxm ja putjkpt, puxajpt. P kaxtamk, nkaxiikyk ojts tsyoont pytkt jam mjkojpk kupjkp, tyopxt kymumt, nuko wenkmek wynny, tum ja yoots anaaw tamk, ja wtsuk ojts kytkt namaay. Jatamk jten y kojpk wntsn tyumpajtypy. Jatskten ojts mt ja mtsp mt nyatynyt. Jatentsk ojts ja kunjx ja kukjp myajatkt, jts jatkoojk tutky ojts ja jyujkyjtn yyt pytt. Wnets ykxon ojts xytunt, kyayty yuukt nxem nym, jotkujkatymy jatkoojk nyayjwyt. Jam IIpyxyukp, janytsy nekkm janytsy tsuj ja jy jam yats nayjawy. Janytsy wtsp ja w ja joojt jam yw, ten ja an, ja xux, y ja pootett ja tsujxtett ku ja tsapjpyky Iipyxyukpt Ayuujk 55 tskx tskxn yktayy. Janytsy taxontkym yw jam nwkptsmnt, t ja tuu ja pat yktayy, mtiten jam yaw muum m wnkutejp, jatentsk p kmxk ja jy ja tjwt tpawnmaaty pn tii jaty tuuk ja ntuuk wynmaapy pn tskyjxp, akuwnkjxp, pn s jatuuk jatuuk ja jyotmay ja yayoon, ja tyapyjtn. Njkx pattjkpn ja jy jam. ten tyimy ja xuux, ja tuupjy, ja nxyoots, ja tsujxt poj, ten nkjk nkjkn ja w yaatiitsy, jats ja juukyunk, ja xkn mk ykajotaty, ja tattuuyy. La palabra de las veinte divinidades 56 Ja IIpyxyukpt ja ny tyuu Tkk maktxk ja, jam ja mti tsoomp xaamkjxp jts jamamypy nyijkyxy Yukp, jam Kutyjkjupm yk piky tuuk ja tuu mti njxp Tsuutsyukp, wnets njaak yynt jts jam ankkjxpjw, jm tyimy kyojpk xmn, jam ykpty tuuk ja mj xee kipy, mti jam axjpjkp, nmtp, kojpkkten y tykw, jamn jy ijty nyawynkijpyxy nykyunuukyxy, pn ka ja jn ja pujx tyayytp tyanjxtp samten xym, tumpujx jam Mjtxyjotp yats natsjujktp ja kojpkptpt. Ku ka ijty y pujxypy ykwnmnyatynym, may jy jamamypy ijty ytyp. Jam ja pookxjk, jamten ijty yaatyk pt j jy pyookxt, kyjpxt myatykt, tkont tpkt ja ny ja pyk. Jats kyuwnten jam namyo ja nunk ja pkunk, ten yiin ten waan ku jam jyaty wntany kojpkjxp, ja kojpkkaaky nayten pn jak jap. Jaten ja namyoj nakyjpx, ku jam ja jy wykptsiimy, p tompx ja anuukx, wnets ja nawyn: _pookxt wn, exy mnunkt, jam nats wtity ankjxp, ptt kuppkt, ja yjkjujkyjtp xkunuukxntp xkuwnntp_ jaten nyaxy ja w ayuujk, jats ja jymy pnten nykjpxkjpy ja jyotmay mti jam t tats motst, jts tkjpxkjy ti kjxp ja kojpk tpty tijxy jatents ja nakyjpxkuppkk. Wnets, ku jaten ja pookxn yuknxkjy, anj atsuujky, p jakux ja jatuuk ja kojpkptp kypujtmt, jts jam Iipyxyukpt Ayuujk 57 nymujkptt kopjktuuntjkjotp, kuten ja jy may. Ku ja xee kipy mmijy ykwnaxy jam ankkjxjw, jam may ja ts ja ujts t yknkompety yknppeepety, m ja kojpkypy kojpkptp tuk yktnt ja yanuukx, (pkywytspajtk ja nmp y tsapteety wynt) tukwpty ja ky ja tyeky, jatents ja mjy tkjpxt kuk wny ka wny ja tsoonk ja njkxk jam IIpyxyukp, janytsy jpkutejpk ykjw ja tuu, ja akjxp jotkjxpk ja jy, jatskten jyaty ku ka ykjanytsyjw y kojpk, ku ka ykjkyukk, ykpamaakytky ykxon tii kjxp y IIpyxyukpt wnmny yktuny ykkajpyxy. Tsojknkjxpk, t ykpamaykytky wynaty jawyeen tiikjxp ja kojpkpjtn, ja IIpyxyukpt wnmny, pn ykjkyukkp yktsekyjtpk, nxem nym wnen kyujn kyutjktt tuuk ja jy wnetsk nayten nekkm ja jy nyyy tyuuyy, njkxtsnet tpty ja IIpyxukpt mkujk jotkujk. La palabra de las veinte divinidades 58 Ja tsmtsiixy Ja tuuk ja ujts, ja tsmtsiixy, janytsy ajpyky janytsy kump janysty yotsp ja, jajkten ja majy natyapakuwjtsjktypk pyakntskijxy ku ja yky kyamaayt, uk ja unk jaten yktaatskt jty petypy jyaak ykyojtt, p jottkpyxyk ja kojpkptpt. Ku ja IIpyxyukpet yknyy ykntsny, jaten xym jyaty, mjk ja jn ja pujxypy ykajotjtn, ka jy tekyjm yukyny yukwtejtnt. Samkten ijty ja majtyjk tumtekyjm tnyty tntsoont, ja kym ja myoojk, ja kyipy ja jyxy. Ja jn ja pujx, yktayyp yktatsoonp nuunk nunjk ja tsoonk ja njkxk, may jy, jatenn xym, jatkoojk yktaxontky y kojpkpjtn. Pn tsoontp kjpjjty, jts jam mj txyjotp ja jtk, j pujxtuu nyaxy nm, nyijkyxy ayaapm, nyaxy xuumytyukypy, jojkm, uk joknm sm tejt y Npmt jyty wnets jam jyty ja pujx Mjtxyjotp, jamts jatkoojk tsyoontky ja yky tekym, jaak komp ja tuu jaten ja nakyjxpmjk. Ykpty tuuk ja nmuutunk, m jam ja n jyatyk yukyk uuky, yukyk witsy ja tattuuyy ku ja tts pyty. Yktanaxy may ja yuutjk m ja moojk, ja miny pnka pn t tnkm tnyuw, kukten y miny jayaamkten y myj jiikyxyaty, mjkk ja majy ojts tajottt kuk ja mjk yuu Iipyxyukpt Ayuujk 59 ojts yity, ojts mjkamypy yamtyky y moojk, wnetsk ja kojkpijy, ja tstsxyky mt tamaamukt ja jitsyunk jts jaten ja kaaky tyiitsy. Jamts nayten kojpkxm ykpty tuuk ja mj xoj, mti jam axjpjkp, m jam ja awjtsjtn ykamty ykpktsy ja et-njx: _wnen yktayy yktanx, kti ttsaatsy tayooj, kti ts xykktay, xykuwajpyxy, xyktimy xykyky_. Jamts pn ka pn tyapytkjy jts yiin waan ja xkn yukyk tmtky, uk kyiin kwaan yuk ykukjy. Jatents ja kojpkpatp jyaak yty, jyaak pattkkt, mmijy ja xptuu yktanaxy, jts ja jy jam wykmetsy wykjty mutsk jyunkjotp mti yktejp: Tuttajm, jakten y kojpk tykween tyajwyeenajtypy. Jamts mupt ja jy yukpookxmt yuktsnaamyt nayten, pn s jyottkyty kyajottkyty, yuk kjpxt yuk matykt ja xkn ykkonnajkjy kyiin kwaan. Jaten jyaty ku ja namay jy ejxm ja kutunktjkt jamten yuknayawijyxyt, wnets ntuknx jyaak patjkkyojt jatukkojpkween, kyjpxt myatykt, nyejtn nxyon. Nmp wynt jap Mijxykyetsypy, jatenk y tumt, ku jam jytt m tjt: Tkptk, jamtsk tukejxkt tukpktkt eepxmatkk ja wntskiiny, ja xatsy pniiky, wnen nyyty tyuuyty, jatenk nyakyuamtyt. La palabra de las veinte divinidades 60 IIpyxyupt ja wyntskpajt Kuttunkjxp, tskupjkp, pojm, yootsm, yiin waan ja ujtsunk, ja miiyunk, ja tseen. May ja tutkpjk, ja tsey pyjk, ja uul ku ja jy tukmtn ja pyktky, ja tejpyxy mti ja tutk ja tsapnaw, tsapakiixy t yktapakajtuutt. Jam ja poop, ja xk, ja yjk, ja tspts pjk. Janytsy jamn yaw jytt myent, ja poj, ja wtsuk, ja anw, mten ja tyuuntjk jam tmtatt. Nay jam m nja jy tmment tmkputt ja pyktky, ja wntskn, ja kaaky, ja n. Jam waan kujy ja tun ts, tstkyn, jxm yw jeexy ja tky t ykyeepy, smkten t jyanytsy ett ja majytyjk, tkyjxpn ja jy, pyookxt tsynt, jyapykxt, jyapytyt. Jts jamjw teetypyojm, jam ja ts t yknwpety nnyapejk, janytsy mayn jam juunjaty ja pktky, ja moojk, ja meeny, ja juuky, ja pijy, ja tseen, ja ser jam tskjxp t ykpktky, jatentsn ja jam ykyxy; ja kojpkptp ja kuayuujkt, ja kukjpxp tpktkt tejxkt ja n ja pk, ja way, ja xatsy pniiky, ja peep komp. Jam nyijkyxy tkk jumjtn ku ja Yukpt t tpojtsjkt tuuk ja pujx cruz, ka y ijty jam tee. Mjtunkupjk, mj tunjy mj kojpkjy yten ja kutunk ja kukjp, ja jy myent kyputt jts ykamty ykpktsy mti ja jy tyajujkyajtypy: ja moojkunk, xjkunk, ja kafwe, ja meeny, ja kn, ja niiy, ja jyujk, ja tsakk, ja jatsyu, ja joon ja tutk; ja tunkpk, ja jn ja pujx, ykkuamtey, ja nyuuy ntuny, ja wijjtn kejyjtn jts y Iipyxyukpt Ayuujk 61 pt ja xpjkn uk m nyaxy tykk, maay ja wnmny, may ja myn tjn, pn tii jatyn ja jy yajotajtypy tyajujkyajtypy, tyanaxwiinyajtypy. Ja kjxpts ja tutk ja tsey, ja tsapnaw tsapakiixy, ja naw ja tuttk, jatents jam ja tun- kojpk tatswnkuookt m jam tuuk ja kipy jpy ja pootpajt. Jatentsn ja jy jam nyakyuwiinyt ku tsyoonjkt tsyoontkt ku ja amajtskjtn ykpty ykijxy, ja jy nyakyuamtyt nyakyupktsyt, kku tpty ja jemy xyw jemy pyo, ja jemy jumjt poop jumjt. Nayten ja kutunktjk nxem nym tkuamty ja pyujx kyjp, ja yuunk yunjk jts y jts tsuj ja x ja jumjt tpttt tejxtt, tyuuntt pyktt mt ja mykunjx mykukjpt, kyaett ja ayoon wnmny. Jam nyten ja pyookxpajt ja kojpk, tum tstun, m ja kojpkptp tmpookxt ja jyotmay, tsynt ku ja nayawejx, ku ja wntskiiny ykpty ykijxy, ja natyukmtow ti jaty jatuuk ja jatuuk jyotmayajtypy, jatits ku ja kojpk jyatsyk pty yatsyk ijxy, jts jam ja pkn, ja kaaky wnjx, ja takknyunk, ja xkn, ja juukyunk, yuk ykkonjxn, ja jy kyayty, yuukt, kyjpxt xyeekt, mytykt ja mj ja mutsk. Tumjaten ja kojpkptpt yats tnt japyty japykyxy jts ja jyotmay tumjaten nyatyukmtyt, tsynt pyoojkxt ku ja tun ja kojpk, ja et ja njx, ja IIpyxyukpt, jawyeen t twntskt. Jantsy tkjtsptsten ja kyn ja uujkn nayten, jam ja japykyxyty pn apiky kukjpjtmtp, mj may ja La palabra de las veinte divinidades 62 pyktky jam nayten tmenjkxt tmjtt, mtiits kyaatyp tyojkxtp, tyimy jatsyk nptsmtp, jts jamy nayten tatsyk kkojt ja tuttuuty, ja tseytyuuty, ja tsutsyuunk, y ytyjk tyxyjk tykykyojt ja kyaaky ja tyojkx jaats nayten nmj nmay ykptp ykejxp. Jaten ja tuknmt, jaten ja Pntkupjkpt. Jam ja jy myajatky kyamajatky, nay IIpyxyukptk atsyk ptp atsyk ejxp y ja njkxk jam kyaats naxy mj kojpkkjxp, jamtskten ja mutsk tunw mutsk kojpkw, mti knjx kkkjp ykijxyjtp yknjwp, mutsk iipyxyukpk jaat, janytsy jetentsten jam Epytsykyjxp tmatt tuuk ja kyojp, ja myutsk iipyxyukpt. Ojtskten ja kojpk nyatyanpptyt tii jatuuk jantuuk wyntanp. Ku ja kojpkptp nyjkxt jytt jam, pn Mjtxyjotpamypy t yawtejtt, ku jam tunkupjkp wykputt jam mytuuk ja kojpk, kujyujk kutsakkjk ja, m mupt ja wyntskiiny tpktktt, jajk yijxypy nyajwp wnen ja jyujk ykamty ykpktsy, (nay ja ykxtejp Sn Antuununk kyojpk), jam ja jyujk ttsk, ja wyj, ja pyjk, yatsyk yxy mti ja jy t tykky tyktaxy ku ja xyw taaejx jts ja tsuutsy mj may tsyky, uk tuuk ja jy ja jyyujk tsyakk tamty tpktsy kuyxy, jam s ka s jyaty, yayoonptt, wnets ja tskk tatun naxy, tkuwwiny tkuxtsy matsk tkk ja paktsek kipy mti pakxeeny kuxeeny tyimy kyaxkp, jam pnka pn ja Iipyxyukpt Ayuujk 63 mts kemy tyimy ykym jts ja jyujk jap yknakemy uk yktsnawpy, jatents kiixy ktky ja jy kyutytt. Jam ja kojpkptp pn tuuky, pn majtsk tkk ja jyotmay, wnets jyaak yknyy ja mjtuntjk m jam yats puuy yats kapyxy nmj nmay ku ja mj wntskkiiny jam ykmnijkyxy ykmjty m y IIpyxyukpt ja myjtuntjk, jam mj tskojpkjxp. Janytsy kujyujk, kutsakk, kuxjk kumoojkk, kuuunk kumyk, y IIpyxyukpt, p jamxk ja kojpk m mupt tuuk ja jy tjmyetsy tjpyty ja pun ja kaxkn, ku ja uunk ja my, ja uunk tk ykkuamty ykkupjktsy. Naytentsk ja tsejxk ja xuutsy, ykakojnaxy, jatskn ja tptaty m ja pijy myaxuunk yeeptsptsimy, ku ja ty- jkiiny pn kuuunk pn kumy, ja naap kojp, ja jyn ja tsyejxk yukykwntskny. Jatenk ojts tyktsoontkt: Tkkk ja suun Tktsten ja pyty Jatentsk ja ty jkiiny ykwnxuuxy ku ja mutsk kyaxiiky. Jatnamyty ts ojts nyktsoontky y xuxk, kook, jtk jts ja kjp jaten ywt yatst p tyaxontktpx y. La palabra de las veinte divinidades 64 Nta mj jwp ts ja majytyjk ku ts t xukijxy xukpty mti ja mymentp mykpujtp. Wan ja unktjk tejxkpt jts tykjuytt, tyktuuytyt mtija majy tyuntp wynmaatyp. Jamts ja moojk ja nykojpkm, ja Tsaajxmt yt kojpk jam y Yukpt yetjotp, mk jam ja moojk ykamty ykpktsy, jamk tuuk ja tsny tejxyity mti ykmpy tuuk ja wyntskiiny, ja jyoon ja tyutk. Jatentsten pn tii tuuk ja tuuk yamtpy pyktskypy, tum jamk y kojpk ykamtowt. Janytsy jotmaykymk t jyaak ity y tsnyn, ku ja amajtskjy tsyoonjkt tsyoontkt: Tsoonjktpnmk yamajtsktt, mjkk ja ayoon ja wnmny, kapk ja tapyjtn, kaap tee ti tykpattp tyaxjpattp, kten ja moojk, ja xjk ja tse, nukok akx jotkx natyijy yatunt, nm ntsutsoyk ja xoonn. Ja nyyjy natyijy jyamtuny, ja jyujk mt ja ajuy ja akajpyxy tjatunkaty, ja pujxjmt jy tja mtuny, p tumtekyjmxk t yity, jts jam ijty Pakm ja pktky ykajuy, jyatsyk patsmjiiky jts jaten kjp kjp ykmnijkyxy, yktky ykyaky. Ojtsk nayten jyanijkyxy, mten jap tyany xyam ja mj kjp, ja Estds Unids, naytkten Iipyxyukpt Ayuujk 65 may majy jap mytunt jam nyjxkojn tukiipyxy jumjtn. Jaajtk mjk ja yuu. P jaten tamtsk ja ykjujkyjtp, ja et ja njx jten, ja txyjk maapy tjpk, tii ja yuunk yunjk tyukjkxp tyukaapy. Ktk ojts jaten nyayakumwy, namajtsktamk ja kojpk tijxy, kjajk twntsnte ja tajujkyjt, janytsy tsujk tijxy, jamk ja pyutsp, ja pyoopp, ja tsjptsp, ja tsuunkp, mayk ja moojkpjk ykxon t yknkemumpety jamtsk ja juujy nayten. xatsk yk tj: _Mtiipts metsn mja tsjkypy? Nmp tuuk, majyk, _ y meeny uk y moojk?_ wnetsk ja txyjk tatsy _ njatumtskypy tsy_. Jatntsk nyajmyetsy kuk jam kytky Tsuutsyukp nko ujtstamk ja nyxuy p ja juukyxtamk jap ojts takon, jakn meeny, jts yxmukjotp ja moojk awts tmyy, ktik ojts mykkts, wnetsk jaten awtsaa jyaak majatjky. xatsk jateny nywejn jamk tymykytkn Kutyjkjupm. Jatentskten ojts ja tsynyn kanmajw jyanytsy tykatsy mt ja myatsow. Ktk ja moojk ja xjk ojts ykxon yity. Jaayptskten ja tsynyn ja tyanyn tjanytsy myjw mt ja tun ja kojpk, janytsy tyumypyk jten mayjtn, yyakypy ja tajujkyjtn. Y Yukpt kukjpt, mj y jam xyntunt, abril po, tats wntskt ja Tsaajxmt, tats wnxuuxt, tats mt kayty tmt uukt jaten ja tun ja kojpk, janytsy jam, nayten ja La palabra de las veinte divinidades 66 tsaptjkunk m ja tkjtm Guadalup mti ja nweempt kjp nyttanaapy, jts nayten jam ja teety tats tuny ja mis. Tyuntpyaamts, ja kojpk ja wntskiiny tmoot tkaxt. Y IIpyxyukpt mytajtypy ja mjtuntjk, jamn ja jy may nyjkxt, jamts yatsyk amtookxtaakyixy, ja tajujkyjt, ja yjtn, mjkjtn. Jaten tuuk ja pmatyky, jamk tuuk ja mijxy ojts yats mtuny mkten tsynt ja anw, wtsuk, majynytk ijty. Yny tyuuk wyinaty t tukpiky, tuuk ja mijxy, niyapetyunknk, mtunpkten ja nyijkyxy jam xkatsp. Jamtsk wynaty pyety mjtunjotp, jam mjkojpkkjxp, jam IIpyxyukpk. Kukjam jam wynaty nyaxy mjk txw tuuk ja et: Tstky, janytsy kixykytkyts ja awnx kyaxiiky jam tskjxp, jy tyekyn, jyujk tekyn. Jamkten ojts typ wykpookxt ja jyujk. Jaamypytsk tuuk ja n, jamk wynaty nyapyujy ja majytyxyunk, jatentsk ja mijxy y tsuj tmkajpyxy. _Jam tkamjten mja wetpujy? _Ym uunk_, yatsoojpejt ja majy. Ojts mt kyajpyxy myatyky, xatsk yktiy _Mmts uunkten mnijkyxy?_, wnets ja mijxy tukmaty, _ymts ts tkamj nijkyxy mtump, jam tejt xkatsp_, nmpk. _Aj, jam mnjkxky_. _Jam tkamj nijkyxy_. _Ku mkapkyxy, pookxkoj_ ojts pykyxy xky, ja mijxyunk jaten tskijxy, xamten wyetpujatiitsy ja tykamj. Iipyxyukpt Ayuujk 67 _Jamts uunkn tunk?_ Tutkyk ja majy tpiy tkny. _P sts tkamj, jatsn nja ats ejxamypy, p jamten. Jaten wynnt ja jy jamkn tunk, tsow jawk ja jy jam myjuy_ ja mijxy yatsy. _j, smts uunk, p wantn jam, jaakkutn jakam_. Wtsk ja majy ja njx kjp tnmaty. _Jakam tkamj, p katsn ntejn nmajatkt japom wxjkp, jatents nja ketkny. _Jaten uunk?_ , pn mjamtunmta mets?_ _Jatents tkmej_ _Jk ja mteetyamj y kyaity, jap ts j tump nja tsky, m ntsn, wnets jeexy ja mteetyamj xputkk_, nmpk ja majyunk. _Ukwan, tkamj!_. _Neek yy mtuunt, wnkon y kaap jyakam, jakam jam mten mnjkxwnky_ P ts tkamj p janytsy kaxtsn nijxy ykxon y tuu_, p katsn tyimy tsykmy. Ojts mmijy tpawnmay, xatsk yatsoojmpijty. _Tsutsomts tkamj ntejnt, tii wantejnt, ja tii ntejnt, yp!, y ntnt!, pn jamts tunk xmt, yts ja ntuunt_. Nmpk ja mijxy. _Mets uunkten, pn mtsoonmp, ka y tyiij, mupt ja mteetyamj jap xawijxy_, jatenk tnjm ja yp, _ ntimtsjkypy tsn ja kaap tsn ja katsky_ _Pookx, pookxkoj, awejxkoj mets, wan tukwejpujapt_ _y tkamj, xym pookxkjy. Pn jaay ja tunk, tii La palabra de las veinte divinidades 68 kutsn nukoo jakam njatsy nyjkxt!_ _Jakammts uunk ja_ Xy, ojtsten wyetpujkixy ja majtyxy jts tejxmujkjy tpjkmujkjy ja wyet ja nym, xats ojts tmtny, m nja tyjk jap ja majty. _Tiix, jmmp uunk_ nmpk ja majy. Jap tamkten tsynt, m ja tsween tsjx, ja mjtsnk, kaapn jyateen sm ja jtyjk. xatsk tyukmaty: _Ktm uunknet mtsk mjw, xapnet j uk kyooknt, kaap ja s tyunt_. Jii, nukoo maytamk jap ja k ja jyujk jap ykxon tuktsween tuktsjoojt. xatsk kyuwwy: _Nx, ktii mtsk, yx tsn ntsn yx tsn njujkyaty_ _y tkmj_ ja mijxy tatsy. Kitk tjmyetsy atsuuky ja tykamj: _li, t tamts uunk ja nyuknantsm tyany jap wetpujtjkjtypy, ktii xunt ja mayjt, njkx atskony!_ _ tkamj nats koont_ _xajp kyon pujpajtjupajpy_. Ja mijxy ojts jap jyty jatkoojk nwntujpy, kak m tejxpty, k tja xjy tja xjy, xatsk atsuujky tuuk ja tsnyunk jawaan tkatyimy tyaxjpety, ja putstuktujk tamk, kitk ojts ykxon tsyk, tiiknet tyumypy, ojts kanmajw pyujtmpity, jyaa jtkojm m ja majy. _Tkamj, kaats jap tii, p tsnyts jap konpy, kaats ja myuknantsmunk tee_, ja tsjk yattspk. Iipyxyukpt Ayuujk 69 Jotkukk yatsy ja tykamj, p jaxtamkten ja tyijpy, jatamkten ja nyantsmajtypy, janytsy nantsmpjkunknk ja tsnyunk jyanytsy kyaxjkm: poopkon, putskon, tsjptskon, yjkon. Ja tykmj, nmpk ja: _Uunk jajten, jatsnten nyuknantsmajtypy, kaap ja tsyny, kitii nukoo mtsk, kaap ja tsyuutsy, mkujupjtypy xykayyt, ayypnet ja , jaay xjxt_. Jatentsk jatkoojk ojts tnwnpity, ojts jap jyaajtkojm nakiipy, nayjaptamk kyon, xatsk ojts tjanytsy tyuny jaten, ojtsk jyanytsy yayy kyujupjotp. Ojtskten tmjty. _x tkmj t natspty_. _, t uunk, ymtsten_, yktaxontkpk ja mijxy. _ jatenxntsn nuukunk ntsky_nmpk ja majy. Kootskyojnptsten, p jtsxtijy yknjm: _Nx mpookxn jts mkaaty_. xatsk ojts: kyaaky yaux ykmy, ojts tseytyojkx ykmy. Mayk jap ja kaaky tojkx, ykxon ja jiikyxy jap. Kum jakn ja jy pnn ja myyp, ku ja tmjtt tmment, ja majytyxtamkten yaapjkjiikypy yxjiikypy. xatsk jaten ja tsuu ja my myajtsny. _Pookxkoj, mkoj. Jam ja mteetyamj wytett, jamn ja t jyuptkt aptkm, jtpnet ja. Kitmn mtsk kunet ja jytttt_ Kaatsk jyotkujkaty ja mijxy, wnetsk typyjty, tyimy mykojpk natyijy. Waan yijty, ja anw ykxoon jyanyapyjt pyuut La palabra de las veinte divinidades 70 myoott, ykxoon jyanytsy wynnt, janytsy puup tspxp jytnt nyaxktknt, jap tkjtypy _p ja majy yyxtamk jten jtp_ ja mymajy tmkajpyxy: _Y njtn_, _yten_, nmp ja majytyxy, _men mkayty men mauxt xym ja kaaky ja tojkx_, _yten_ jaten ja majyy yatsy, xats tyktiy: _pnts ym kooknaapy_, _xym ja mjaapykx t jyty_, _pnmtsy_, _mtump jyk wtejtookp, jamy tsyny kjpjotp, jam xaamkjxp _, _jam?_, _jam, mtumpk y nyijkyxy_ __, _tts j njm, kti nja mtump xtsky, p tumpts xijy mtsjkypy. Jats ts t ntukmaty_ nmpk ja majtyxyunk. _, yten yten. Yktsojkp ym, tump tym amtykp_ _p jaamts ntijypy, pats t nyktany_ _yten, wan tuk pookxkjy, ja japom tyunkpt_ _jaten_. Kyaayaptt, nwnen ja tyumptjk mt jyjty. xamn ja mijxy kyon, mp ja jam natyijy. Xaa, kymjapom xyiijtykn, xa ojts pytiiky ja mijxy, tkajpxpkx ja tyeetyamj: _t teetyamj mjty_ nymaapyk. Iipyxyukpt Ayuujk 71 _T uunk, yamtam t mpkyxy_ _xymts ty npkyxy, tts y ntkamj xnjm ku y tump y tsky, janytsy jaa nja tunk xmt? _, jap tunk, tunk jyjt_ Majykten ykxon, majyppok. Amjk ykxon tyan. _yten, titsn nuktump_. xatsk yktaaneejmy. _Ka tyimy tyii. Y px, y ujtsjatsyu, y tsek, y y jy nukoo, tukmtsnt, tuktsumnt, tyookt tyktkyt, yten mykpktsmp, jam xja xykjkxwtett, m y jy ja yujtsmoojk nukoo t tykwntkny, moojk jam t tykookn. Ka y jy y moojk, y jiikyxy tykwtsy tii y tykjt tyktsy, wan y tjkxjkn. Kyajtsjkypyxten ku yten ttuny, tykky tyktky ja tyujujkyjt. Mejxyetpm y mjyujkunk, nyjtpxnet ja myoojk ja, jetsnet y tmtstt tykooktt jaten y yattst jytt. _ Ooj _ jakujk jotkujkk ja mijxy yatsoon. Jaten tukxw xynjxy, katn tii jya tuujn, ja jyujk jaten ojts tykwtity, jatents jyapomjty, wyxjkpjty, njxp njxpn ja xw ja po. Xy, jatukpiky ojts ttanwpy ja ujts, ja myoojk, kitik jam ojts tuumts yukkpiky; ja mjyn tymukxky tymuknaky. Jam ojts ykxon tsyk, ojtsn nyakyumaky ja mjyujkejxp. Ja jyujk tyuny tja wojpmujkn tja ejxmujkn, tyktsoon, ja tyeetyamj tammatyjky, mpjkpk ja, oojpk: _ Jya tsojktp, jya kaawyntp, j ywunk, tseunk, ja xjkoo mts ykxon tkaejxyett, tkaykwtst y La palabra de las veinte divinidades 72 myoojk y xyjk, _ wan tnijkyxy, s ntuunnt, ttsnten tyknijkyxy, ktii xjayooj. Nmpk ja majy tkjpxmkk ja yap jatkoojk. Jatentsk, tjaa yktsoonkojm. Jatuuk jam ojts ykpjkkojm, t tamkten ja mjy tejxnt mten ja tpkt. Ja majy wynkojm: _kaap uunk, kym jaa yt, jamy najwt. Kmts y moojk jaten ttunt, tkawpewt, tkaykwtst. _Matstuut, tten nyijkyxy, y ukptttp, nukoo kumn y jya tkujuyty, p kux nukoo tjkxt ttsuutst. Jats tukejxtt s yukjttt_ Patskten y pappy jaten jytt, jaty kyuwnk ja uk tpiky, ja tsuutsp pyty. Jakxptskten ku ja tkakujuyty, kukn jatiiny ja jy nyatyaakonyt, nmj ja kujuuny. Patskn ja kujyujk y pappy pytyt twntsktt ja kujyujk. Ja majy yjy janytsy yk janytsy tsujk ja myatyky, ykxonk ja kyjpxwijy, maapy tjptsk nayten ku ja moojkyuup, ja pappy, ja tunp pjkp, ja tyajujkyjt tjatsokt, jyakaawynt jya uuknt. Kats tpatunt ja wntskn. Jatentsk nyiimx ja tyeetyamj, _ mwntskpten wnjwpten ja mpktkyunk ku myuut mtuunt ykxonten xwyuut xwntuunt, kuts xkaawynt xuuknt, wyntskiinyunk xmoot xkaxt, jaten uunk y, matstkpy tontkpy ja pktky kuten ka xmjpktkny. Ojtsn ja mijxy jam tsyn, tuuk po majtsk po wnets ojts nyakyjpxptsmny: Iipyxyukpt Ayuujk 73 _ P njkxnp tetyamj_ _ timts uunk, tiiten mnnjkxamypy, ti ym mkakaapy mkaukp?, ja y jeexy mjaak tunkjy mjaaktsnaakyjy_ mkn nja pyutkky, p jamxk may ja tunk. _ka tetyamj, jotkujk nja nayjwy, ja nnjx nkjp njkx nejxamypy nptamypy_ Ojts tsyoon, nyjkxn. Xy, jaten jykuknmnyy, _ jaten uunk, ktim moojk xyk jt xyktsy, ykxonten mnatyamtsokkt ja mjujkyjtn, mja tsnyn mtanyn_ Kukten ja mijyxy jam ojts tsyn tyan, aptk jten ja kyn ja uujkn, jam ja miiky ja pnuuky, ja n ja pk, jam xjkwnjxy, ja niiy wynjxy, ja yw kaaky, ja takkny, wan tsapk tsuutsy, tseytsyuutsy, tseytyuuty; aejx aptkten ka tii kya ity, pn ti jatyten ykkaapy ykxtojkx, yktanaxwiinyaty. P ja majyxtamkten ja yktawntsktp yktawnjwtp. P mjwntsn, p mjwntjxtamkten jaat, jaaten mjkoonkt, pn yijxypy jyakyejpypy y nxwiiny y njxkijyxy, jatamten yejxkijxypy kyookijxypy, m ja nawyntsk kanawyntsk ykmy kyykmy. Ja kojpktamk jten. Ja jaten jyn nankyejxyp. Iipyxyukpt Ayuujk 75 Kojpkjxp Pn jpymyny tsoom jam jynjotp tykjotp, jaatsn jam jawyeen tanaakyojtp, jts jaten nyapyjtyt ja kojpkptpt, m ja jemyxyw ja jemypyo tpty ku ja jemy jumjt, janysty may jy jam nanymujpajttp, ja nayawejx pn jawyeen tnjxtp tpktkt ja wntskn. Nyaxy ja nakyjpxpookx, _makepyt teety, makepyt tk_. Ja jy nyamykajpyxyt nyamxiikyt, ja nayktw naykamtow wnets ja jtsy ja utsy, uk tt ja nn pn wenk pujx wenk kjp, majtsk w, majtsk ayuujk. Ku ja kojpkptp pn jtpnm, jam tijxy pykyxy ja jpykyxy japyty wnets nayten ja nakyjpxpookx: ym (teety) npookxt, _t meets jtsy, t m teety t meets ts mnaxy?_, pn s ja jy, myajy, myutsk, jaten ja nankyktw. Ja nawyntsk kjpxk jaten njxp, kax ten ja jy jawyeen pykyxy, ykmnjxkojpten ja jotmay jam tuuntjkm, kuten ja jy kyanamay uk ka pn. Nmj nmay, nuunk nunk jam ja njxk, yknakajtuuty ja pktky, jts jam ykmnaxy tuntjkwemp, jats ja nawynkejpx jawyeen, xats ja et nxwiinyt, ja konktjk, ja konkanw, konkwtsuk, ya yoots ja poj, ykmkjpxt, _wnen ts ym nminy ym njty; ja mpktky ja mwntskiiny ts ym nejxky ts ym npktky, mts pyuuy mts kyakkapyxy, p wnenk ijty tja pty, meets mmatoop mkuppkp_ xats La palabra de las veinte divinidades 76 tutky tpktky tejxky jam tuntjkwemp _tuuk ja mwntskiiny, ja mtseen ja mpijy, ja mjuuky, ja mn ja mpk, xy nejxky ja mkaaky ja mtojkx, ja mxatsy ja mpniiky, ja mjoon ja mtutk_ ja seer ykkunky, ja tuttuuts ykapujy yjk jten poop nxwiinyt, ykkony ykkonpt tuukjaty ja pktky nayten smten jam jnjotp tkjotp t yuknxktky, xats yknwijy ja xatsy ja pniiky mti tumtanmatsyow m ja yeepxp ja myaktkkp. Jaj kjp m ja tseytyuuty mayamypy ykpktky ku mj ja jotmay, jts jam mutsk kojpkkjxp ja ats njkxk, ykpktky eepxn, eepxmaktkkn, ykaputuuty, ja tsey yktawnkjpxpety amajtskjaty ja tsaptutk, ja pom tyy, ja seer ykkunky, jatents ja tsey twnkutx ja poop tuuty. Jam IIpyxyukp, ykkuejxktkkjxp jatuuk ntuuk ja tun ja kojpk, wts jam kyaxiiky Taxujtskojpk mti y Npmt jaten xymtyp: Kojpkxeeny, ja Tsaajxmt, ja Kuppoopmt, ja Tsmt, ja Nokpt kayk najwp, nmp wynt pn jam t wytett xypt, jam Katemk, janytsy jammk ja mj n ja mj kojkpk. Ku ten janytsy wjtsjiiky, janytsy kaxkpxten ja pooptsujxt kojpk jam jakaam nyatyjj. Pn nmtp kuk jam nayten kyaxiiky ja mj mejy, p s, jaayp yw jaten y ayuujk yy ku ja Grink ojts yuktsnaamyt y xaamkijyxy, wnets tijy ojts kawnk oojk pyattkkt jam, jts jam ttaejxt takkowt ja pujx, ja tyumpaj myjtspajt. Janytsy tseen joojt jam, ku ja pootet tsujxet jamten ja Iipyxyukpt Ayuujk 77 tsappyky ykxon kyxkt. Jam mjkojkxjp, tumtsjoojt, tum tsween, p jatenamypy ja ujts jam ka y yity. Y kipytsyeen, t y mjk ja majytyjk tyktunptt, jaten tjmyatst kuk y ijty mj jj mj tkx, tum ykten amuum, ku ja mj xw ja mutsk xw, uk kutskten ja jemy yy t tykatsoojmpity ja jyamyt ja mytsow, wnetsk ja tsyenjxy tuktsimy tmjty jts nyatyakunkyt, jyemy yy jyemy tyxt yuukt kyayty, jayp jayok. Nay mjktsk ja majtyjk y ojts nyatyakupkyt ojtsk tjaajottt, ku ja mytsep ojts twntsowt, jatentsk mt ja yoots, ja poj, ja anw, nyapyjkt jts ja mytsep jateny tyktkty. La palabra de las veinte divinidades 78 Ja nw Ja mj tutknw, mj katsymyx, y ja xk nw, yjk nw ja yktamyojxp jts twnkuook ja IIpyxyukpt. Jawyeen yktawnkjpxpety mpt t yknwnmay ja jotmay, mti ykamtoop ykpktsoop. Yetskten mjk wyntanaapy, mj kukjpyxyk y, jts yten ja mj wntsn ja mj konk mt kyajpyxy myatyky ja kjxp y pyjk ja kjxp y nyiijpy, kyukajpyxyaty m ja jy ka jyty m ja konk anw ja jyw ja xyejy, jatents ja kojpkptp twnjw twntsk ja njx ja et, ja tunw kojpkw, ja ykjujkyjtp. Nkaxiiky ja kujotmay ja wyntskiiny tyknxktky ku ja jnjok, ja kwett yknky, tyappj tyajokk jam kojpk kjxp. Ku yapt ja wntskn m jam tunw kojpkw, ja ykjujkyjtp ja jyoon ja tyutk yk taawntsk. xats pyookxt tsynte. Jam kumaapy pn ntuuk ja ntuuk tyakumaapy ja pk, ja tsjpts, ja juuky, jamn ja wnkiipy ntuuk nmajtsk, ykkonwakyxy ja kaaky ja takkny, jatentsn ja kojpk yatsyk mt kay mt uuky. Ja jy yatskaamyukt yatsukmukt, yats japytyt yats japykyxyt nxm nym, jaten sm t nyapyjtyt ja kojpkptp jatents nyawnkuxkyt, jts nyatyukmatyt tiikjpx jam iipyxyukp ja jjtk. Jatents tuuk ja majjtp tpktky ja w ayuujk. Jaten tuuk ja majy pn ja kutunkaty pyattjktp pyatwjktp jts tkjpxpkyxy ja mykuuktjk: Iipyxyukpt Ayuujk 79 Meets uunk unkt, mkutunktjkt, pn y t njjtynt t nmiinynt, ku ja jotmay nmtjtynt, ku ja et ja xw najotjtynt, jts ja ykjujkyjtp ja awtsjtn namtynt npktsynt jts ykkuamtoowt ja uunk unk pn y t kyament kyakputt. Ti kay ku xa atm, nanykkjpxuujtynt mt ja uunk ja unkt, ja pujx ja kjpt, yt jyapomtt nyk kujjtjkn nykutkxjkn jets yt ja uujkn ja kyn, y tsuj, nyknjxntt, ja pujx ja kjp nwntskaantt. Yt ja peep komp. Yt ja pjktkyunk, mti atm t ntanpktjkaant, ku yt ja txyjk jaten t tunt tpkt. May ja pktky t yy; kyuppkp, myatopts yt ja et-nxwiinyt, ja tunw ja kojpkw, kiti yt nyttanyt tyekytyanyt ja txyjkt, ts ja jn ts ja tuujts, ts ja kaaky ts ja tojkx ttont tmtst; wnen nayten ymkxt jyotkxt, tkammt tkamett. Uk wnents atm nnxynt ntjknt m jaty ja tunk, wants yt tptynt tuuk ja nunk pkunk mti t nmmiinynt nmjtynt, wnen xym t npktjkynt ja nwntskiiny jts nkuamtynt npktsynt, ku atm nayten ejtn xonn ja wnmny ntukkiiy npntntt. xymts yt ja majy tijxy tnjw, tuuk ja xmaapy, jts atm yt nayten ntajotkujkjtnt ku yt ja tunw nats tappjtynt nats taijxynt yt ja peep ja komp. Dismakypyt, wan tpjtynt tuuk ja n tuuk ja pk. La palabra de las veinte divinidades 80 xats nxem nyam yatsojmpett: _ Dismakyepy teety_. Ku jam ja wenk mkojpkptp, tumjaten ja nakyjpxpoox, namyoj nakyjpx, jamtsten kuwn ntuuk pn ptjtp yatsoojmpett ja ayuujk, jts jaten jypts ja wnmny. Ejxmten ja kutunktjk, mpt ja neamukk ja w ayuujk ykatsoojmpity: _ ym teety nptt tuuk ja n tuuk ja pk_ jts keja ykkuamty ku ja yjtn tsujjtn tpttt tejxtt, ja kunjx ja kuet ykmjy jaten ja wyntskiiny tkk yktamtky ja n ja pk. Ku t jaten yktawnkjpxpety, xats ja jy nyawynkijpyxy wnets yktappaxiitsy ja pk jts yktappantsy ja kaaky mti jamy tjkjotp t ykniiwynjxy mt ja tkknyunk. Ykjpkon ja juuky mti mt ja wnxatsy nyaxy tkk ijty tptaty wyakyxy. Jatentsn ja kojpkptp jam yats kjpxt yats matykt, yats xeekt yats jokt, yats kutytt. Ku jaten jam t yatsyk mt tsn ja kojpk, wnets ja jy jatkoojk yuknayejxmujknyt, nyawyinkijpyxyt jts jaten ja n tuu ykkuamty, xats jaten ja tsoonk, ja jn tjk yknyyn, xamn pn jatukpiky jyatmt, wnpity atijy jten ja kojpkptp, pyattkt, kytkt. Iipyxyukpt Ayuujk 81 Ja kujn kutjk Ja tunaypyt ja kojkptpt xamnten ja wytett, ku jatuuk ja kujotmay mti kujn kutjk, ja txyjky uk mt ja mykuuktjk, jaats ja tsyeen ja pyijy yats ejxkmp pyktkmp jam tsaptkjotp. Tyimy tyktsy ku ja namay jyy, ku ja kutunktjk, nxem nym ja kjpxjkn ja nuukxjkn, ja tsyeen ja pyijy tats yoxt, uk tuuk ja mis tats ptt. xamten ja txyjkt, jnjotp tkjotp tyunt pykt, kyjpxt myatykmt, ja kaaky ja tojkx tykyt tykptt jts ja kyn ja ujkn nxem nym nyaxy ku ja tunaypy kojpkaypy wynpett, kytkt. Mj xw ja jemyjumjt, jats ja ayuujkjy mj kajaa tkuamty ku tuuk ja: tunk, ja xpjkn, ja mtuunn, ja tky ja yaky, ja tuu ja km, ja jyujk ja tsakk, ja xw ja jumjt, pn mj ykaejx ykapt ja xw ja jotmay pn s ja majatk ja kpk, jats nemj nmay ja putjkp, ja japyty japykyxy uk ja xuxp wojp, ja mis tuuk ykkujuy ykkuyxy. Tekk xwtsten ja uujken ja pjkn tyn kukten tyimy kyapyxy m kyaatsyuu, kyujjy jts ja mtsy ttaapt. Kutsk mutsk ja jotmay nyiin nwaankjy, tukujn tukktjk nyjxkjy ja xw ja jotmay, ja pknunk yk konjxkjy uk ja mtsy ykkay kymjapom pn s ja majatk, jaten ku ja jy ja mook tpty, tkujuy tkukajpyxy. Kuwntsten ja joon ja tutk, yiin waan ja xatsy pniiky, jatsn ja jy jamy La palabra de las veinte divinidades 82 yats wtejtkjy m ja mutsk tun mutsk kojpk. Uk ja tseen ja pijy yatsk kunky tuktsenkujuy tsaptkjotp, yats ykyxy ja yw, ja mook, ja nyuuy ja ntuny. Jats jatuuk ja mj xw mj jotmay, mti ja pujx kjp pyatypy yijxypy, ku ja mj xw tpty ejxm ja kutunkaty ja xyw ja jyumjt, ja kptnaty uk ja tsuxyeety tsuxkaty, ja xptp, pn pjktp uktp, yamajtskt, may jyy may japykyxy, mj kpk, mjk tunk, m ja p xuxp kyatkyaty. Tnp ytp xw, njkxkopn wxujkxwn ku ykaejx ykapt. Ja awnkujk jotmay, ku ja kojpkptp jytt jnjotp tkjotp tkykt ja pyktaky mti t tatsyk tunt, ja tsym ja kyatsy, ja pujx, ja tutkky, ja kojpk pijy tkykt jts ja putjkp, ja yy ja txy nxem nym ja pijy nyatyapptyt, ykkuamtowt ja kujotmay. Ku ja kaaky, ja axjk uk ja aux t yapt, wnets ja kumaapy tuuk, ja txyjk, ja tk, ja ts, ja ppy, ja kp, ja putjkp, taejx, tjeepy, tatam ja pkn, tjjy mt ja jitsy, jaats yktakumaapy ntuuk ja ntuuk wnen ja putjkp jam pyookxt tsynt xam ja miiky, ja tojkx kyapt, ja jy kyjpxt myatykt. xamn ja mutsk unk tsyapxekt tsyapyxt kyuytt, xap ja majytyjk ja wntskiiny tykmjnxt. Jamts ja wnkiipy, ja kuxw kujotmay, tuuk ja ytyjk ja teety, ja mjk, tsukmjk uk ja jiy, ja txyjk, ja nx, tsuknx, ja ppy; ja napyutkk nyaxy, pn tyanikiiyp atsok ja uujkiiny tmatsy jts anjyamypy Iipyxyukpt Ayuujk 83 tyikawtity ja pkn mti ja pkaejxp t tanppty. Jatents kyaatsyuuj mytuktsuuj mytukux, ja kojpkn kojpkkaaky ykkonaxy, ykpty ykijxy. Ja w ayuujk ja majyjtp tptky, ku ja mykuuktjk jaten mt tsyn pykyxy, tuuk ja pyutjkp yamkxt jyotkxt ku ja jn ja n tont tmtst, xemym ja nakyjpxpookx. yatsojpity jatuuk ja mkuuktjk, pn ja n ja pk yktawntsktp tjaakpukkjpx ja majy ja yayuujk. Exts jaten nxem nym tum japyty japykyxy tynt jts ntuuk ntuuk ja pkn yktkktemy ja et ja njx jaten ja wyntskiiny ykmjy ykkexy, uk ykjujkyjtp pn ykamtoop ykpjktsoop ja maakxujkn, ja tapyjtn ja putjkn. M ja jy, ja japyty japykyxy t yxkt jamtpten y tuktuujtsunk ja xkn, jam ja tyeny mt ja juukyunk mti ykkonp yjkpjkp tutky ku xam ykaejx ja kaaky ja tojkx, kyjpxt myatykt. Tpty ku ja jy pyknuukt, ykkutemy ja majtsk oojk, jts jaten tykk kapyxy. Wnetnmts ja kaaky ja tojkx ykejxky ykpktky, jts ja kyn ja uujkn nxem nyam jamj ja mutsk ykpty ykijxy. Ja miikyunk n n ja txyjk tawjt jam kkjotp, naxexyjotp, naxexy-ul-jotp, jts ja tutk tsuutsyunk t ykajp ykakon texyjotp, meti jpy jpy ja kujotmay t tyknaxktkt jnjjty tkjjty jts mt ja knunk ja niiyunk, exats ykxon mjjy yakejy jokx jokx, akujk jotkujk. Jatentsten ja ja kojpkkaaky ja kojpkn myjnaxy, ja kyn ja ujkn xytsuu. La palabra de las veinte divinidades 84 Ja kyn uujkn Ja kujn kutjk, ja txyjkt, pn ja kaaky ja tojkx tyunkjtp jam jnjotp tkjotp, taejxte taptt ja kyn ja uujkn. Ja jn ja tuuts ttont tmtst, tykyt tykptt ja niiyiitsy, ja tojkx ja miiky, ja n ja pk ja wnxatsy, ja tsjpts, y nyajwtp pn tii jaty tsojkp jts ja kaaky ja tojkx ykxon jjktsym, tmtsm jaym, xukn, tykyt tykptt. Ku ja kojpkptp jam ja IIpyxyukpt tptt tejxt, y txyjk janytsy nekkm y tyumt pyjkmt, nxiiky taxky jyanytsy kyjpxt myatykt tutky ja xkn, uk jamts tuuk majtsk ja n ja pk ja tmpunk uk ja leem tsappojx, tsaptsiiky, arroz n t tytyunt, tkont tpkt mti ja kujotmay t tanpktk. Ku ja ytyjk jap tsyaatsy pyutkk, kamtank ja ytyjk nyajwy, m ja txyjk tyunt pykt, ykxonn ja yytyjk ja jya tnpiky, yktaxiiky. Tjmyatst tkjpxt tmatykt jatuuk ja xw, s jaty jytt kyupatt, ku jaten ja tunmujkn, ku ja mujkn mkyn tptt tejxt. Pats jaten tjmytst, yanamt yakapt: Ka mupt ja txyjk nyatyaxjt ja ky, pn t tuuk yktakuwn ja miiky takont awnyjtypy, twjt ja miiky, jajkten wyntanp, kak tuknx kyiiy ja miiky, pntpk ja ku ja nyatyxjyt. Iipyxyukpt Ayuujk 85 Watojtpk y pkn ku ja kujotmay ka tamytt ja xw ja jotmay, ku tskym tyimy jaak jottkyty, nyamytatyt, m nja xw jotmay tpty, patskten kuwn tkk maktxkxwn, ykamyaty. Jats pyupk ja tuujts ku ja kujn kutjk kyayaty kya tsujaty ym jyotp. Jaten tuuk ja jemytyxy jyjty, tyimy tyjk xtsmpk ja nny tyuujts, jts janytsy tsojk s tunym tjaa ukejxn. xatsk ja tykxakyxy nymy: _tsapwets uunk tsapwets uunk_ ja nanyk ja jyaajp jeexy tyatsapwijtsypy jtsn ja kyaxtst, ja jemy tyxy tjxjiiky ja yxmuk, kyatsjttijtypyknt amajw ja nany tyuujts. Jatentsten tatsyk xwt ja txyjk, ka yw tyimy wyantejt, ja xux, ja tuuj, ja monts, ja jn, ja jok. Mj kuty mj kuwnmnyty ku ja moojk ttont tmatst, ja pitsy tykkt, tjamt, tmkt tnaat tkojt jamn ja kytskiinyty, txtst tpneekt, tamotst ja wowy, txkukt tykttst, tmkt, tmaat tjty, tyktst, tyktmtst, tykjayt, tpijyt txuukyt ja kaaky ja tojkx, ja n ja pk. Mti japytyp japykyxyp, mti ten yktawntsktp ja mj ja mutsk. Jatentsten kyujjtky kyutxky ja xw ku ten ja may jy mynt jytt, ja xuxp ja wojp yatsyk wwt ykwetst mtn ja jujkyunk, uk ja nunk ku jaten ja xuxp ja nykutunk tnatsowt, uk ja pkn, Iipyxyukpt Ayuujk 87 ja tsapkaaky, ja tsaptsuuky ykmoot ykkaxt jawyeen ku yatsyk namtowt; uk kuts yatsyk wwt jamn ja xuxp wnypy, ja jnjok yknky ku jam jnjotp tkjotp jytt nxyuxn nwyojpn. Tyktanokt tuuk suun majtsk suun jts nyaxt, ja kaaky tojkx tptt, myjpkt ku jawn jaw ja tawwkyunk, tatsuutyunk, tappexyunk. Wnets nxem nyam ja kujotmay mt ja pyutjkptjk nyapyukkt nyapyuxjt ja n ja pk tykwkxt, matsk pat: Myetuuk ku ja wts pk yawtity meti tkk oojk ykkuttamp, wnets ja xejk miiky, ja pnuuky, ja tojkx myjnaxy. Jaten xym ku ja mj xw jatsyk pktkp ja tmn nayten. xats ykejxky jatuuk ja pkn, ja wnxatsy yawtity, netuuk netuuk yktakumay ja japyty japykyxy mt tkk ja juuky, jaay xm apjkiinyjotp yknxaj km tsky pn wnk, jtskten jaten pyijy xyuuky ja xw ja jotmay, ja mj n, mj wntskiiny ykpty ykkupiky ku ja xw kyujttky. Iipyxyukpt Ayuujk 89 Ja keetsy, ja pkn, ja wnxatsy Tuuk ja n tuuk ja pk, ja keetsy, p myp wntiixyp ykmj uukyty, yktawntsk yktawnjw ja konkwntsn, ja kuet kunjx, ja ykjujkyjtp. Ja ayuujkjy mti yamypy kojpkwiiny kojpkkijxy tsnaatyp ejxm ja tuknmt, jkykyupjkpt, puxkjxpt, tukyomt, kumukpt, yukpt, xaam, ja expytsy ja puxjyomt, tuukytt, ku ja my tpty, taxejy pyookxt, taanuukx tskytt ku tyunt, nayten tsyy ku ja mjk jn pm. Ka ja ayuujkjy tum y tnmuukytt, jam m ja wxk km, ja wxk n yktakojpktunp, ykuuky. Ku ja mutskunk t kyaxiiky jts kymatuuk ja xjkmiikyxy ykkay, jawyeen ja keetsyunk ykkonaxy ktkk w. Jam ja nyet nykm tunakm, m ja xuxyet; jamn ja pn nyijpypy jyakyejpypy, ja tstskump, ja kaatsp ja yexyejtp, pn yoojkp, pn ykwatsypy ja nytuuts nypuum ja nypuutsiiny, ykamkx ja noojkkipy, ykukon ja keetsy oojk jts jaten tsyeky ja keetsy, jamn ja tuujtsunk, tuuk awnyunk kyujxn xaapkjxp, tsapaatwp, patpots tpatkiy jam tjyakm uk jap tkjtypy, kupett uljtypy. M tpty ja et ja xw, ku ja jotmay t yktanppty, wnets ja keetsy juupy, ja keetsy wyejtsp tsyny. Jats ja pkn tyayp, mt ja tsptspk ykkukoon jap puum jtypy, jets jyaak yktakutemy jawaan ja tsujxk n, jts jam ykkexy jnpm La palabra de las veinte divinidades 90 kymatuuk, m jam matsk tkk xw t tsyeky. Jatsn ja kumaapy yapaantutypy ku ja kojpk n ykaejx mti jam tunm kojpkm ykmnkxp ja iipyxyukpt jyatsk tawntskt, ku ja kojpkn myjnaxy jam tjkjotp ku nmj nmay ja japykyxy tpt tejxt. Ja jy ykxon tyappaxuupyxy ku ja wnxatsy nyaxktky. Mti ykpktkp ja tsjpts, atsyuujr, ja kkw, moojkpx way, tuktny ykamaamuky jts ja tsyjptsjtn tpiky wnets ja txyjk ja n waan ttajjy, ja xyjtsiiny tijxy mti xjts xjtsn tyamatiitsypy, kunm yoopiky makpijyunkn, jatsn ja mxjtsptjk tyawnjaaptp tyawnjxtp tuuk tuuk ja wts pkn m jam t ykatam uujkiinyjotp, ts jotp. Jts jyapyty jyapykyxy, yktamtky ykwxky tkk oojk ku tuuk ja ykjujkyjtp, tuuk ja kuet kunjx m ja yypy kyaypy, tuuk ja kojpk, ja jn ja tjk, ja tsapjn tsaptjk. xats ja majyjtp ja yw yayuujk tkjpxky, tkjpxpkyxy ja jy, ja xuuxp wojpp, ja jpyty japykyxy, jts jaten pyijy xyuuky ja xw, akujk jotkujk ja p xuxp tyktanokt ja suun. Kuten ja pkn, ja wnxatsy, jyapyty jyapykyxy, yktawntskt ja jyty, ja mukp mkaapytjk, tynayyttsnet ja kujotmay ntuuk nmajtsk jts jamtpten kuwn tuuk majtsk ja majyjtp jaats ja yw yayuujk yiipy kyajpyxypy, ykxon yaw tyimy tyky, jatents ja ykjujkyjtp yktawnkjpxpety ja ayuujk tuuk w matsk w: Iipyxyukpt Ayuujk 91 Jam uunk xpttt jam uunk xkuppktt tuuk tyuunn tuuk pyjkn tuuk j wnmnyty jats j ykjujkyjtp tuunt mayjt jats tjaak pttt ja wynmny jats tjaak pttt ja wyijyjtn. wnits wnats yktajujkyaty yktanaxwiinyaty katyimy wnenpt ka tyimy mypt. T ja ykjujkyjtp nayten npktk pmp ja tump pmp ja tkjpxp pn wyntanaamytp kttunk, kppjk, kwnmny. xym yt tjmyatst tjpytt xymts yt ja pyijy xym yt ja syeer tpktkt tejxkt kunuukyxy tsyaptkjtypy yts tump j mayjtn yts tump ja putjkn yts tejxp yts tmatoop yts ttiyjwp tjanytsy jwp m yt tkont ja pyijy m yt tkont ja syeer mjtkp janytsytykkp. La palabra de las veinte divinidades 92 Wnen tjmyatst wnen tjpytt wnen nyxt wnen tykkt wnen yty wnen wytett m pujx m kjp yty nyxt awtstp ja ny awtstp ja tyuu . Atm ja nmkuukt ka pynjy ka wyenkjy nmkupujx nmkukjp jats y jats tsuj. yten tsujten ku tum ja ykmtaty ja wnmny ti pn japn tyump kaapten yw mti yktaayy kaap yw mti yity kyaity tum ja ten ja wnmny ykmt y ykjujkyjtptsten xmyntp y jten xkajxntp ku ten jaten ja wnmny ykpty Iipyxyukpt Ayuujk 93 jts jaay ja namykjpx jaay namyxeek nayajottt nxem nym ja uunk ja unjk. y yten nyapyeemukyt y yten nyakyonmukyt wnmny kyjxp tyunkkjxp mtiipten yt pyanjxtp pyatjktp uk tyuuntp uk kyjpxtp nakyajpyxykyuppktp m nyayanemyt m nyayakepyt m tyunk m pyjkk tkajpyxytt tayuujktt ti tyuntp ti kyjpxtp tsutso wynmatyt tsutso tyapyttt. Moojtpts ja ykjujkyjtp yk wejtp yk kajtp jten wnwejtp awejtp jten. Wnen yt tpktkt tejxkt kapy nyukooj jatentn ja ykjukyjtpunk ttsky nayten njmyajtsnt njpyjtnt La palabra de las veinte divinidades 94 jats xmynt jats xkajxnt jats ja ntajujkyjt npntnt exymts yt yten ttunt xym yt yten tkjpxt xyamts yt tpktkt tejxkt ja ny ja pyk jats tykpijy tykxuuky. Yt ja jypyty jyapykyxy tyktsn tykpkyxy tpktkt tejxkt yt m yten tpeemuky yten tkonmuky ja yp xyuxp jats tykyt jats tyktsujt jats tykwtstt yt. Kunuukyxy tyeety tsapjtypyt m yt kunuukx tsyaptkjtypy t tpktkt ja xw ja mis tkujuyty tkuyoxt Yt ja wynmny uk yaat ja ky yt ja tyeky ttp tuutktp. Uk wnen jynjjty uk wnen tykjjty uk wnents jynunk tyjkunk Iipyxyukpt Ayuujk 95 tjmyatst tjpytt tpktkt tejxkt m kyjpxtt m xyektt m jyjyttt m jyujkyttt m tyknxtt ja nxwiinyt jats ja jyn jats ja tyjk taejxt tapttt jats ttakjpxtt jats ttaxeektt. Uk m tyt ja ookp mti yt mykaaxjtp myniijpyjtp yt ts ja nokt m t tyant kukyunk ku ja mykuuk jyaak ky jyaak tky ym ja uunkteety yity kyaity jts wynkujt jts wynwopt. xymts yt nyajmyetsyt xymts yt nyayjpytyt meekyxy ja anymyt meekx ja ookpt kiti ja mykuuk tamtunt tsaatsytyunt kiti tpajiijy kiti tpayxy jatkoojk ja jyn ja tyjk. La palabra de las veinte divinidades 96 M ym nyapyeemukyt nyakonmukyt m jynunk tyjkunk tkukeeky tkuky yt ja np meekxten tkuppikyten wntn tkjpxt wanten txekt. Tsynunk kyoonkunk t tumts t majtsk tyktany ja yuunk ja myy jats tawejt jats takajt mti ten yt tyunkjjpjtp. T ten yt tats yknaxy ja nxwiinyt t ten ja ykijxy t ten ja ykjw ku ten jaten t yxpikyaty, wyijyaty, kyejyaty xym ja yk ookp tamtaty xymts t tyktsny xymts t tyk yjy. Wants tkjpxt wants txekt tuuk ja mykuukunk uk tuuk ja yuunk tuuk ja myatsoow uk tuuk j yuunk uk tuuk j myy wnk yt ja yuunk tyktany y nxwiiny y naxkijyxy myatop kyuppkp tuuk ja ykpuup tuuk ja ykkaxp pn yt kuuunk pn yt kumy. Iipyxyukpt Ayuujk 97 Wejtp kajtp yt ja unkunkt wan tkjpxt wan txekt akujk jotkujk tyump ja ykjujkyjtp ja mayjtn. xym yt nyakuwnyt xym yt nyakyukajpyxyt xymts nyapyeemukyt nyakyonmukyt nwnk tyunt nwnk pykt Kitii jymjtt ktii tyeejtt kitii nyayejxmtyt kitii nyyjmytyt tyump ja ykjujkyjtp ja mayjtn jats yt nypttt jats yt tyuuptt jats ja ny jats ja tyuu yawtsttt y ytyt y nyxtt y ytyt wytettt y ku yt ja ykjujkyjtp ykwijyt ykkejyt wynmny myyt ja ykjujkyjtpunk pnten xjakyajpntp pnten xykjujkyjtntp xym ja yp ja xyuxp tpeemukt tkonmukt tsuj wynmayty tsuj t tyapytt xymts jnet yt nijxynt xymts jnet yt nnjwaant. La palabra de las veinte divinidades 98 Ee jamts meets xpt xkupkt jaypunkt ppyunkt ptt pkunk yt Dismakyepyt _Jaten ja majyjtp ja yayuujk. _Pt teety, _jaten ja kujotmay yayuujk. Jatentsn ja myajyjtp tyknax ja ayuujk, jamten ja kujotmay tputtan y ntuuk nmajtsk, jts jaten ykkjpxpookxt ja japyty japykyxyty, ja mkaapy mukpt. Wnets nayten yatsojmpity tuuk ja majy: Meets jayok, meets uunkt Tuuk w majtsk w nkjpxjmpet nkjpxtsoot. Meets mkuuktjkt, xym atm nijxynt nnjwaant mti ym yktukmattoontp. Meets jayok ym ts npt yn ts nkupkt Mti mejxktp mti mpktktp mti yt y uunk unjk tyanpktjktp, tyaaejxtp yt ja jyapyty jyapykyxy tukijxy tuknajw wnen ja jotmay ja jottkyn wnen yt tpamayty tpatjt ja tyuunn ja pyjkn jap yy jap kyay, jap s jyaty s kyupety jts ykjmyetsy ykjpyty ja ykjujkyjtp ykamty ykpktsy ja putjkn jts tnykkt jts tntukkt Iipyxyukpt Ayuujk 99 jts y jts tsuj yt nyyty tyuuyty yt ja tyuunn ja pyjknt. Uk mts apiky pyujx apiky kyjp yt tpnxt tpatkt m ja mykuuktjk jts yt tats ejxt tats najwt s ja tyunk pyjk jam tyktuuymyt s jam jyatt s jam kyupatt ntktpts tuutktpts yt ja wynmny. M tpanaxt m tpatkt, kiti jymjatt kiti tyejtt kyaet yt ja ntanaapy ja tuutanaapy. Kiti yt ja ayoon ja wnmny meekyxy yt ja ykjujkytp xym tamtowt xym tpktsowt yt ja mkjtn yt ja yjtn jts tsuj y yt, akujk jotkujk tpanaxtt tpatktt yt ja tyuunn yt ja pyjkn uk ja mykujktjk nyten kyajpyxy myatowtt kyajpyxy kyuppkktt tanamt, takapt y yt tukmatowt tsutso nyyy tyuuyy tsutsoamypy y tuunn y pjkn yt yktuny myj jawtp jyanytsyjwtpts nayten ja wenk pujx ja wenk kjp m jaty tpanxt tpatkt kiti ttampkt kiti ja myukuuktjk tyampikyt tyajotmtyt La palabra de las veinte divinidades 100 wnen ja kjpxnjxn ja xeknjxn kyaet ja namyajotmt kyaet ja namympkk kti yt atm ja nmkuuk wynmaymyt ttp ttutktp ja wyeen ja yw jets yt tmjwt tkunuukyxyjwt ja ykjujkyjtp mtiip xym tyanpktjkp. Mts ja jynunk mts ja tyjkunk nayten tkukajpyxy tkuwny kiti yt ykmatomty kiti yt ykejxmtyt m y tajt m y tatsoont ja jynunk ja tyjkunk xyamts yt tkuwnt tkukjpxt m ja xw m ja mis tamtowt mjaty tijaty yt ja pyktky tamtowt ti yktajujkyjtp y naxwiiny yt ja myeenyunk yt ja syntpunk wynpet tyktst yt ja myeenyunk yt ja syntpunk mti xym pyeeptsmtp kyonptsmtp xymten xtukpjtynt xtukijxynt ja n ja pk xym atm nijxynt nnajwaant namukk nakjpx xym yt ja nmkuuktjkt y kyatyimy myent kyatyimy jt, kyatyimy ytt kuwn tpaejxt tpamatowt ku ja p ku ja xuxp y xyuuxt wyopt, yt jynakiiyty tykakity myjwp kyunuukyxy jwp yt ja ykjujkyjtp. Iipyxyukpt Ayuujk 101 Nytents yt ja nymy ookpt, tmaakxt nayten kiti yt ja yuunk ja yunk kyuym kyuyxt m t wynpett tykyty tsntp ttantp kjpxtp xektp yt ja yuunkunk yunkunk uk yt ja yuunk ja myatsow yt ja mykuuktjkt jts y, akujk jotkujk tsyntt tyantt kiti yt ja ayoon wnmny tyimy jupyon tyimy jupts. Meekyxy yt ja ykjukyjtp, pn xyk kjpxntp pn xyk xeejkntp M njxynt m ntjkaant nxem nym kiti ntanaapy kiti tuutanaapy kiti jymjtt kiti tyejtt xyamts ts yt npt nkuppkt yt ja njuunk yt ja pkunk mti yt pyktktp yejxktp xym tykpijyt tykxuukyt myjwp kyunuukyxyjwp yt ja ykjujkyjtp, pyijyjwp xyuukyjwp nayten kyaamyj jp yukmjp mti ts ym yktawntsjkp jts yt ttunt tkupkt tpamatoot m tamtoowt tpksowt ntkpts tuutkpts ja yw yayuujk nayten La palabra de las veinte divinidades 102 m ja kjpxjkn ka nuukxjkn t tpktkt jap tsaptjkjtypy uk mts ja tunw kojpkw tats amtowt nayten ja putjkn jts ja ny ja tyuu yawtstt kiti ntanaapy tuutanaapy. Ym ts npt ymts ts nkuppkt ku npjtnt mayjtn xontjkn Glori tsapjtypyt meets mkuuk makyepyt. Ym ts jayok npt ym ts uunk npt. yatsoojmpity ja majy mt ja kujotmayty. Ptt jayp Ptt teety. Jatetsn ykxon jam tkkm, tjyjupm ykxon tyimy xyont tyimy xyuuxt ja unkt, ja mijxy ja kiixy. Jamn ja jtspt, ja kujotmayty, pn ja xywunk mt ja mykuuktjk pn t tway t twitsy, ja japyty japykyxyty, nkoyn jam ja mj ja mutsk tyawwkt tyawpkxt tyawpaaxt, ja txyjkt tkony tkonpt ja kyujuuxunk wjmpity wjatijy ja yxmuk tyimy myetsy, paaxmpity paaxatijy. Ja mutskunkmt tyimy uk tawnajmt xamten ja tyeety, ja tsykum, ja jyamy, ja yay, Iipyxyukpt Ayuujk 103 ja yjtsy tsyapwny tsyaptipyxy, tajxnm tajxnm, jamn ja pyoop kujupypy yjk kujupypy, ja kuwtsp, jatents ja xw yuk ykwajtsn janytsy y jatsy tsuj. Ku ja xuxp wojp kyanptsm, tyimy jaty kyuwnyaamts ja pujxp nyptsm ten mt ja jn mt ja poj. Jatents ja IIpyxyukpt wnmny ja nyw nyayuujk y xaamkijyxy yktuny yk jaty. La palabra de las veinte divinidades 104 Ja mtsy xats jaten jyty ja et m ypt ja xw. Kaa m ja atny ten ykxon t tywwkt, tyawnapt ja kujn kutjkt, ja kujotmayty mt ja mykuutjk. Jaten ja xw, ja muujkn mkyn yapt, kymjapom, kymatuuk, ja ytyjk ja txyjk tukejxmujknt tukpjkmukjxnt ja atuunjiiny apjkiiny, ja tumpajt, pn tii jaty t ykamty anuukyxy. Jts ja mtsy yukykkaany mti ja txyjk jyaak ukytyuntp, ja kaaky yjktsunk tyjtsmpity, n n, xamn wejkyxypyatkm t ykjnpkk, kunm tsyjptsty matskn, tkkn ja mj texy: ja mtsiiny, m jam, ja miikyxy kojpkunkn ykakkon ykanaj n n, yktajukujeepy ja niiy mti mt ja koonmeey, ja tsapjkmeey t ykytyuny y tmts, xats ykxon nytsawtity atsuuky. Ja taknyunk wyakyxy, mt yktapauuky ja tsen ja ujtsk wanm ja: ppytsyiipy, tsey, tsejjp,akxjy, xjkyunk, tsaptsiipy, musts ujts; xamn ja majy tsynt, jts ntuukn ja w ayuujk tukpktkn, t tkujuptuuty jatuuk ja tutsunk m ja xknunk mti jam tenyaapy mtsiiny pyjy, wnen ja napyutkk napyukkj t yats naxy, jts y jts tsuj ja jn ja tjk kja ykawmpetnyt. Jatentsn yukk napejkny ja tuuk oojk ja mtsy, nuunk nunk, ja mijxy ja kiixy, ja yy ja txy, ja kyn ja uujkn yapt jam kujotmay tyjkjotpt, jyaakuk pjn yukjojkn ja kwtt, kwettoon, ja pkn, ja tm n jyaak ukykkon njxn pn jap jatumts ja majtsk. Iipyxyukpt Ayuujk 105 Ballesteros, P. Leopoldo, Con dios y con el cerro , segunda edicin, Mxico 1994. Robles, Sofa y Cardoso Rafael (comps). FLORIBERTO DIAZ, UNAM, Mxico 2007. Daz, Jos Guadalupe, IIPYXYUKPT AYUUJK, La palabra de las 20 divinidades 1a. versin, indito, FONCA. Oaxaca Mxico 2002. Kuroda, Etzuko, Bajo el Zempoaltepetl: la sociedad mixe de las tierras altas y sus rituales, CIESAS-IOC Oaxaca. 1993. Mnch, Guido, Historia y Cultura de los Mixes, IIA-UNAM, Mxico 1996. Reyes, Juan C. Aportes al proceso de enseanza aprendizaje de la lectura y la escritura de la lengua ayuuk. cea-uiia, SUJ, Mxico, 2005. Servicios del Pueblo Mixe, A. C. Memoria del Diplomado sobre la Cultura y Lengua Mixe. Oaxaca, Mxico 2002. Torres, Gustavo A., El signicado ritual de la esta del 3 de mayo de Santa Mara Alotepec, Mixe; ENAH, Mxico, 1994. Nky kjpxpajt pn t yukt Cardoso-Jimnez Crisforo >> nky nyk jts 44, 52 Cardoso Vsquez Edilberto >> nky y 16 jts 44 Vsquez Vsquez Miguel ngel >> nky y 20 Gumercindo Lpez Mercedes >> nky y 52 Reyes Jos Isidro >> nky y 74 Espino Jacinto Carlos Luis >> nky y 86 Gardozo Vsquez Sara >> nky y 88 Nkjxpkyxypy ts . . . . . . . . . . . . . . . . Kukajpyxy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ayuujkjy yett tsynt . . . . . . . . . . Kamaapyk y ayuujkjty . . . . . . . . . Iipyxyukpt ayuujk . . . . . . . . . . . . . . . . . M ja iipyxyukpt . . . . . . . . . . . . . . Ojtsk tsyeptunt y kojpk . . . . . . . . Ja kukjpxp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ja xw jamyt . . . . . . . . . . . . . . . . Ja kojpkptk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ja tsapnw . . . . . . . . . . . . . . . . . . Kojpkptpt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ja iipyxyukpt ja ny tyuu . . . . . . Ja tsmtsiixy . . . . . . . . . . . . . . . . . Iipyxyupt ja wyntskpajt . . . . . . . Kojpkjxp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 11 15 21 27 30 32 36 39 41 45 51 56 58 60 75 Ti myt yt nky 78 81 84 89 104 105 Ja nw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ja kujn kutjk . . . . . . . . . . . . . . . . . Ja kyn uujkn . . . . . . . . . . . . . . . Ja keetsy, ja pkn, ja wnxatsy . . Ja mtsy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Nky kjpxpajt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Tuuk mny ja mjk eepx t kyjy y nky (La impresin de este libro consta de 700 ejemplares). Jts jam y nky t pytyimy Carteles Editores P.G.O. Coln 605, Centro, Oaxaca. Y lttr mti ti yktajy tiktjtsy yt nky, y t tyuny mti xywajtypy Fontin jts Linotype Centennial. NEWMP, WJKWMP. La oralidad serpentea al Zempoaltepetl en Iipyxyukpt Ayuujk, la palabra de las veinte divinidades. Narra la cosmovisin, la espiritualidad y el tejido de la historia con vivencias del Pueblo Indgena Mixe. Refleja la identidad cultural, prcticas y ofrecimientos ceremoniales a las montaas que hacemos en nuestras comunidades, relatos hechos por abuelas-abuelos que se entrelazan con la escritura de variantes de la Lengua Ayuujk, integrando imgenes simblicas. Un pensamiento comunica que siendo hermanos las montaas Ayuujk en algn tiempo y espacio se encontraron, platicaron, hubo desacuerdos y enfrentamientos ideolgicos. La palabra los volvi a unir y decidieron sobre el trabajo y respeto en la correlacin existencial tierra-cosmos. Las montaas se escucharon. Lograron dialogar y acordaron espacios simblicos. La boca de nuestra Madre Tierra, habla de que trascendern estos acuerdos entre las hijas-hijos de las montaas, para practicar el dilogo, la vida en armona con la madre naturaleza y el florecimiento de nuestra cultura. As los hijos de las montaas trabajan, intentando juntar con la oralidad la cuenta de los soles y las lunas que sus madres-padres montaas acordaron para develar tiempos de trabajo y de reposo, de ofrendas para la vida, de ofrendas para el paso al otro lugar. Las narraciones son festivas y a su vez conflictivas. Llevadas a la realidad actual, el camino de la palabra de las veinte divinidades puede fortalecernos como hermanas-hermanos ofrecindonos vida junto con las montaas, o bien debilitarnos, condenando a las montaas a desaparecer. En este trabajo, el autor dialoga con escritura mixe; como uno de los caminos complementarios nos invita a investigar y a escribir sobre los saberes y conocimientos que atesoran madre-padre, abuelos-abuelas, sobre los significados de Iipyxyukpt, pensamiento que es sustento para trascender como Pueblo Ayuujk. David Pacheco