T.C.

KLS 7 ARALIK NVERSTES FEN BLMLER ENSTTS

YKSEK LSANS TEZ

KUANTUM PSEUDODOT YAPILARINDA ELEKTRON FONON ETKLEM

Mzeyyen LOULLARI

FZK ANABLM DALI

Danman: Yrd. Do. Dr. Abdurahman ETN

KLS 2011

Her hakk sakldr

TEZ ONAYI Yrd. Do. Dr. Abdurahman ETN danmanlnda, Mzeyyen LOULLARI tarafndan hazrlanan Kuantum Pseudodot Yaplarnda Elektron Fonon Etkileimi adl tez almas 16/02/2011 tarihinde aadaki jri tarafndan . Kilis 7 Aralk niversitesi Fen Bilimleri Enstits Fizik Anabilim Dalnda YKSEK LSANS TEZ olarak kabul edilmitir.

Jri yeleri Bakan

Unvan, Ad Soyad (Kurumu) Prof. Dr. Abdulkadir Yldz

(Kilis 7 Aralk niv. Fen -Edeb. Fak. Fizik ABD)

mza

ye

Do. Dr. smail Hakk KARAHAN

(Mustafa Kemal niv. Fen -Edeb. Fak. Fizik ABD)

ye

Yrd. Do. Dr. Abdurahman ETN

(Kilis 7 Aralk niv. Fen -Edeb. Fak. Fizik ABD)

Bu tezin kabul, Fen Bilimleri Enstits Ynetim Kurulunun //2011 tarih ve ./. sayl karar ile onaylanmtr.

Tez No: .

Do. Dr. Ahmet AKIR Enstit Mdr

ii

ZET
Yksek Lisans Tezi KUANTUM PSEUDODOT YAPILARINDA ELEKTRON FONON ETKLEM Mzeyyen LOULLARI Kilis 7 Aralk niversitesi Fen Bilimleri Enstits Fizik Anabilim Dal Danman: Yrd. Do. Dr. Abdurahman ETN Yl: 2011 Sayfa: 29

Bu tez almasnda, yapsnda hem dot hem de antido t potansiyeli bulunan 2-boyutlu pseudoharmonik potansiyel ile oluturulan quantum pseudodot yapsnn enerji seviyeleri zerinde elektron-boyuna optik fonon etkileiminin, Aharonov-Bohm alannn ve dardan uygulanan kuvvetli manyetik alann etkisi varyasyon metodu kullanlarak incelendi. Enerji seviyeleri hesaplanrken kuantum pseudodot yapsnda elektron-fonon etkileiminin katksn hesaplamak iin Frhlich Polaron Hamiltonyeni kullanld. Yaplan hesap sonucunda bir enerji deeri bulundu . Bu deer varyasyon parametrelerine gre minimize edildi ve bulunan enerji deerleri uygun limitlerde literatrdeki sonularla karlatrld. Son olarak bulunan enerji deerleri baz polar kristaller (AgCl ve ZnSe) iin nmerik olarak analiz edildi. Anahtar Kelimeler: Elektron Fonon Etkileimi, Frhlich Polaron Hamiltoniyeni, Nanoyaplar, Polaron, Pseudodot.

ABSTRACT
Master of Science Thesis

ELECTRON-PHONON INTERACTION ON THE QUANTUM PSEUDODOT STRUCTURES

Mzeyyen LOULLARI

Kilis 7 Aralk University Graduate School of Natural and Applied Sciences Department of Physics Supervisor: Assist. Prof. Dr. Abdurahman ETN

Year: 2011

Page: 29

In the present thesis, electron-longitudinal optical phonon interaction on the energy spectrum of quantum pseudodot structure created by 2-Dimensional pseudoharmonic potential both including harmonic dot and antidot potantials in the presence of a strong magnetic field together with an Aharonov-Bohm flux field by using a method of variation were investigated. The Frclich Polarons Hamiltonian is defined for electronphonon interaction on the quantum pseudodot structure when calculating the energy spectrums. An energy value was found as result of the account. This energy value was minimized by variation of parameters and energy values were compared with results obtained from the appropriate limits in the literature. Finally, energy levels for some polar crystals (AgCl and ZnSe) were analyzed numerically. Key Words: Electron Phonon Interaction, Frclich Polarons Hamiltonian,

Nanostructures, Polaron, Pseudodot.

ii

TEEKKR
almalarmda bilgi ve tecrbelerini benimle paylaan, karlatm btn problem ve zorluklarda her trl olumlu ynlendirmeleriyle yardmlarn esirgemeyen deerli danman hocam sayn Yrd. Do. Dr. Abdurahman etine en iten teekkrlerimi sunarm. Ayrca hayatmn her safhasnda maddi ve manevi desteklerini, tm yardmlarn eksik etmeyen aileme sonsuz teekkr ederim.

Mzeyyen LOULLARI Kilis, ubat 2011

iii

NDEKLER

ZET ......................................................................................................................................... i ABSTRACT ................................................................................................................................. ii TEEKKR ................................................................................................................................ iii NDEKLER ........................................................................................................................ iv SMGELER VE KISALTMALAR DZN............................................................................................ v EKLLER DZN................................................................................................................. vii 1. 2. GR............................................................................................................................... 1 FRHLCH POLARON HAMLTONYEN .................................................................... 3

2.1. FRHLCH POLARON HAMLTONYENN IKARILMASI ....................................... 6 3. 4. 5. PSEUDO-HARMONK KUANTUM NOKTASINDA POLARON ETKLER ................ 9 SONU VE TARTIMA ................................................................................................16 KAYNAKLAR ...............................................................................................................28

ZGEM...............................................................................................................................29

iv

SMGELER VE KISALTMALAR DZN

Simgeler :Fonon yaratma operatr :Fonon yok etme operatr c :Ik hz :Manyetik vektr potansiyeli :Lee-Low-Pines niter dnm e k :Elektron yk :Dalga vektr :Laguerre Polinomlar :Planck sabiti :Boyuna optik fonon frekans :Siklotron frekans H :Sistemin toplam Hamiltoniyeni :Elektronik Hamiltoniyeni :Fonon Hamiltoniyeni :Etkileim Hamiltoniyeni m :Magnetik kuantum says :Elektronun etkin ktlesi n N V :Temel kuantum says :Normalizasyon katsays :2-Boyutlu kristalin yzey alan :Elektronun potansiyel enerjisi :AB aksnn manyetik ak kuantumuna oran :Elektron-fonon etkileim sabiti v

:Varyasyon parametresi :Gama fonksiyonu :Dalga fonksiyonu :Hi fononun olmad fonon taban durumu vektr :Varyasyonel durum vektr

Ksaltmalar AB 2B 2BPHP KN KPD LO LLP STM AgCl NaCl ZnSe fcc :Aharonov-Bohm :2-Boyutlu :2-Boyutlu Pseudoharmonik Potansiyel :Kuantum Noktas :Kuantum Pseudodot :Boyuna Optik :Lee-Low-Pines :Scaning Tunneling Microscope :Gm Klorr :Sodyum Klorr :inko Selenr :Yzey Merkezli Kbik

vi

EKLLER DZN ekil 2. 1 NaCl iyonik kats ve bir elektronun bu rgde oluturduu deiimin ematik gsterimi ....................................................................................................................... 3 ekil 2. 2 NaCl iyonik katsndaki bir elektronun rgde oluturduu deiimin ematik gsterimi ....................................................................................................................... 4 ekil 2. 3 Elektron ile elektronun etrafnda oluan fonon bulutu ................................... 4 ekil 3. 1 Yapsnda hem dot hem de antido t potansiyeli bulunan 2-boyutlu pseudoharmonik potansiyel (2BPHP) ile oluturulan quantum pseudo dot (KPD) potansiyeli9 ekil 4.1 Manyetik kuantum saysnn fonksiyonu olarak biriminde alnarak elektron-fonon etkilemesi ve AB alannn yokluunda ve Landau Enerji Dzeyleri srasyla kesikli ve srekli izgi ile gsterilmitir...18 ekil 4.2 ve deerlerinde AgCl iin manyetik alan nin fonksiyonu olarak enerji deerleri kesikli izgiler elektron-fonon etkilemesinin yokluunda kesiksiz izgiler elektron-fonon etkilemesinin varlnda izilmitir.....19 ekil 4.3 ve deerlerinde AgCl iin manyetik alan nin fonksiyonu olarak enerji deerleri kesikli izgiler elektron-fonon etkilemesinin yokluunda kesiksiz izgiler elektron-fonon etkilemesinin varlnda izilmitir.20 ekil 4.4 ve deerlerinde AgCl iin manyetik alan nin fonksiyonu olarak enerji deerleri kesikli izgiler elektron-fonon etkilemesinin yokluunda kesiksiz izgiler elektron-fonon etkilemesinin varlnda izilmitir.21 ekil 4.5 ve deerlerinde AgCl iin manyetik alan nin fonksiyonu olarak enerji deerleri, kesikli izgiler elektron-fonon etkilemesinin yokluunda kesiksiz izgiler elektron-fonon etkilemesinin varlnda izilmitir.22 ekil 4.6 ZnSe kristalinde ve deerleri alnarak enerji manyetik alan nin fonksiyonu olarak gsterilmitir, kesikli izgiler elektron-fonon etkilemesinin yokluunda srekli izgiler elektron-fonon etkilemesinin varlnda biriminde izilmitir.23 ekil 4.7 ZnSe iin ve deerleri alnarak enerji manyetik alan nin fonksiyonu olarak gsterilmitir, kesikli izgiler elektron-fonon etkilemesinin yokluunda srekli izgiler elektron-fonon etkilemesinin varlnda biriminde izilmitir.24 ekil 4.8 ZnSe iin m=5 ve deerleri alnarak enerji manyetik alan nin fonksiyonu olarak gsterilmitir, kesikli izgiler elek tron-fonon etkilemesinin yokluunda srekli izgiler elektron-fonon etkilemesinin varlnda biriminde izilmitir.25

vii

ekil 4.9 ZnSe iin m=4 ve deerleri alnarak enerji manyetik alan nin fonksiyonu olarak gsterilmitir, kesikli izgiler elektron-fonon etkilemesinin yokluunda srekli izgiler elektron-fonon etkilemesinin varlnda biriminde izilmitir.26

viii

1. GR Son yllarda elektronik ve optoelektronik alannda 10-100 uzunluk aralnda ultra

kk sistemlerin mmkn uygulamalarn ieren ok sayda alma vardr. Boyutlar bu uzunluk aralnda olan sistemler genellikle nanoyaplar olarak isimlendirilir. Bu yeterince kk sistemlerde kuantum mekanik etkiler ok byk nem kazanmaktadr. Onlarn yeni aletler yapmnda potansiyel kullanmndan baka temel fizik bak asndan da olduka ilgi ekicidir. Kk boyutlardaki materyal retimindeki son gelimeler, elektron ve x-n ile andrma teknikleri ve STM (Scaning Tunneling Microscope) ile tek atomlar hareket ettirme becerisiyle molekler sentezdeki son gelimelerin birletirilmesi molekler boyutta yeni aletler yapmann yolunu amtr. Bunlara ilave olarak buckyball, gzenekli silikon tpler, karbon nanotpler (Iijima, 1991) ve biyolojik yaplar gibi doal olarak oluan birok nanoyap vardr. Tm bu saylanlardan dolay nanoyaplara olan ilgi mhendislik, kimya , malzeme bilimi, molekler biyoloji ve fizik alannda yaylmtr (Johnson, 1995). Kathal fizii ve youn madde fiziinin aktif alma alanlarndan biri olan nanoyaplar fizii 1970lerin banda kefedilen ve elektronik hareketin iki boyuta kstland kuantum kuyusu (Esaki, et al., 1970) olarak isimlendirilen yaplarn kefinden beri zerinde youn bir ekilde allmaktadr. Kuantum kuyusuna ek olarak elektronik hareketin tek boyuta kstland kuantum teli zerinde almalar da giderek artan younlukta devam ekmektedir. Elektronik hareketin hi serbest ynnn olmad ve boyutta da kstland yaplar kuantum noktas (KN) ismini alr ve bu yaplarn gerek doal gerek yapay olarak farkna varldndan beri zerinde yaplan almalar artan younlukta devam etmektedir. Teorik ve deneysel olarak iki farkl kolda yrtlen bu almalarn saysnda gn getike artma olmas bu yaplara olan ilginin gn getike arttn gsterir. Gerek kuantum kuyusu gerek kuantum te li ve gerekse kuantum noktalarnda farkl isimlendirmeler vardr. Bu isimlendirmeler elektronlar hapsetme yntemine gre farkl olmaktadr. rnein elektronlar manyetik yolla hapsederek oluturulan kuantum noktalar manyetik kuantum noktalar (Schwartz, et al., 2003; Cheng, 2009), harmonik bir potansiyel ile oluturulanlar harmonik kuantum noktalar,

pseodoharmonik potansiyel ile hapsederek oluturulanlar pseododot olarak adlandrlr (etin, 2008), yapsnda hem kuantum dot potansiyeli hem de antidot potansiyeli bulunanlar manyetik antidot olarak adlandrlr (Reijniers, et al., 1999). Teorik olarak yrtlen almalarn byk bir ksm band yaps hesaplamalar, transport zellikler ve polaron etkileri (etin, 2009; Kandemir, et al., 2002) zerinde younlamaktadr. Drt blmden olumu bu tez almasnda, ikinci blmde Frhlich Polaron Hamiltonyeni matematiksel bants verilmitir. nc blmde, yapsnda hem dot hem de antidot potansiyeli bulunan 2-boyutlu pseudoharmonik potansiyel (2BPHP) ile oluturulan quantum pseudodot (KPD) yapsnn enerji seviyeleri zerinde elektronfonon etkileiminin, Aharonov-Bohm (AB) alannn ve dardan uygulanan kuvvetli manyetik alann etkileri varyasyon metodu kullanlarak incelendi. Enerji seviyeleri hesaplanrken KPD yapsnda elektron-fonon etkileiminin katksn hesaplamak iin Frhlich Polaron Hamiltonyeni kullanld. Yaplan hesap sonucunda bir enerji deeri bulunmu, bu deer varyasyon parametrelerine gre minimize edilmi ve bulunan enerji deerleri uygun limitlerde literatrdeki sonularla karlatrlmtr. Son blm olan sonu ve tartma konusunda ise, bulunan ener ji deerleri baz polar kristaller iin nmerik olarak analiz edilmitir.

2. FRHLCH POLARON HAMLTONYEN Polar bir kristaldeki elektronun kendinden daha ar olan iyon merkezlerini srkleme abasndan dolay, elektron ve onun oluturduu gerilme alan p olaron olarak bilinir. Polaronun daha iyi anlalabilmesi iin ideal iyonik yada yar-iletken kristallerin, iletim bandnda bulunan yava bir elektronun, rg iinde oluturaca etkiyi incelemeye alalm. rnein, fcc (face centered cubic) yapya sahip olan NaCl iyonik katsn ele alnrsa, ekil 2.1de grld gibi yap ierisindeki serbest bir elektronun yapaca deiim incelenebilir.

ekil 2. 1 NaCl iyonik kats ve bir elektronun bu rgde oluturduu deiimin ema tik gsterimi

Aadaki ekil 2.2den de grlecei gibi elektron, pozitif ykleri kendine doru ekip, negatif ykleri iteceinden, rgde bir bozulmaya (distortion) neden olacaktr. Oluan bu bozulma, elektronla birlikte hareket eder ve elektronun evresinde olur. Dolaysyla, elektronla birlikte hareket eden iyon deil, bozulmadr.

ekil 2. 2 NaCl iyonik katsndaki bir elektronun rgde oluturduu deiimin ematik gsterimi

Dolaysyla polaron, rgde hareket eden elekt ronla, bu elektronun etrafnda oluturduu bozulmann (distortion) bir toplamdr.

Elektron + Bozulma (Distortion) = Polaron Elektronun etrafnda meydana getirdii bozulma, elektron etrafnda fonon bulutu olarak grlr.

ekil 2. 3 Elektron ile elektronun etrafnda oluan fonon bulutu

Bu durumda polaronu; plak elektronun, fonon tarafndan evrelenmesiyle olumu elektron olarak da dnebiliriz.

Elektron + Fonon Bulutu = Polaron

Elektron-fonon etkilemesi kuvvetli ise potansiyel kuyusu byk olur. Bu durumda polaron kktr. Elektron-fonon etkilemesi zayf ise; potansiyel kuyusu derin olmaz. Elektronun etrafnda oluturaca tahribat kk olacandan dolay polaron byktr (Yanar, 2008). Burada elektronun oluturduu gerilme alanndan kaynaklanan elektron-fonon etkileim hamiltonienin karlmas verilecektir.

2.1.

FRHLCH POLARON HAMLTONYENN IKARILMASI

Katlarn band modelinde, bir katdaki elektronlar tek elektron durumlarn igal eden paracms yaplar olup Bloch fonksiyonlar ile temsil edilirler. rgnn titreim durumlar k dalga vektrl ve dispersiyon (datmal) bantl fononlar ile karekterize edilir. Tek bir elektron ve rgden oluan sistem iin pertrbe olmam Hamiltoniyen

ile verilir. Elektron-iyon etkileimini de hesaba katmak iin elektronun sadece boyuna optik fononlarla etkiletii olursa, ikinci kuantumlanm notasyonda etkileim Hamiltoniyeni

in belirlenmesinde dikkate alnacak

olarak yazlr (Taylor 1970). Bu denklemde V(rdenge konumundan oluturduu potansiyel ve olan iyonun varsaylr ise kadar yerdeitirmi

), denge konumu

olan ve bu

numaral iyonun r konumunda

bu potansiyelin Fourier dnmdr. Denge konumu

yer deitirmesinin ok kk olduunu yani

olarak yazlabilir. Burada etkileim Hamiltoniyeni

yer deitirmesinin Fourier dnmdr. Bylece

(2.1.4) eklini alr. Denklem (2.1.4)n ilk teriminde kullanm ile ters rg vektrnn

ekline dnr. Bu ifade, rgnn rg vektrnn tam katlar kadar telemesini ifade eder ve bu terimin katks alnmayacaktr. Bu durumda

olur. Denklem (2.1.6)daki Hamiltoniyenin fonon ksm igal says temsilinde yazarak ve kullanarak

bulunur. Denklem (2.1.7)nn ilk teriminde kullanarak, ayrca ilk toplamda

ve ikinci teriminde yazar ve toplamn snr dzenlenerek

elde edilir. Sabitler dzenlendiinde son ifade

formuna indirgenir. Burada sabitler iin

kullanlmtr

ve bu ifade elektron-fonon etkileme genlii olarak bilinir. Bu son ifadede elektron-fonon balam sabiti ve yarapdr. Ayrca dir. Sonu olarak toplam Hamiltoniyen polaron

yksek frekans (durgun) dielektrik sabiti olmak zere

olarak yazlr. Bu denklem Frhlich polaron Hamiltoniyeni olarak bilinir (Frhlich 1954).

3. PSEUDO-HARMONK KUANTUM NOKTASINDA POLARON ETKLER Yapsnda hem dot hem de antidot potansiyeli bulunan 2-boyutlu pseudoharmonik potansiyel (2BPHP) ile olut urulan quantum pseudodot (KPD) potansiyeli ekil 3.1de gsterilmitir.

ekil 3. 1 Yapsnda hem dot hem de antidot potansiyeli bulunan 2 -boyutlu pseudoharmonik potansiyel (2BPHP) ile oluturulan quantum pseudodot (KPD) potansiyeli

Manyetik alan ve AB alannn varlnda, yapsnda hem dot hem de antidot potansiyeli bulunduran 2BPHP ile hapsedilmi ve iinde bulunduu kristalin LO fononlaryla etkileen bir elektron sisteminin Hamiltonyeni (3.1) olarak yazlr. Burada , ve srasyla elektron, fonon ve elektron-fonon

etkileim hamiltonyenini gsterir. Elektronik Hamiltonyen, 2BPHP ve manyetik alan ile AB alannn varlndan dolay

(3.2) eklinde yazlr. Buradaki vektr potansiyel manyetik alandan kaynaklanan vektr potansiyel yapsnda olup uygulanan eklinde tanmlanr,

eklinde tanmlanan vektr potansiyel pseudodot iine yerletirilmi bir selenoid tarafndan oluturulan AB aks potansiyellerin bileenleri silindirik koordinatlarda eklinde tanmlanr. Fonon Hamiltonyeni tarafndan oluturulur. Bu vektr ve

dr. Burada

enerjili ve

dalga vektrl fonon yaratma (yok etme)

operatrdr. Elektron ile fonon arasndaki etkilemeden kaynaklanan etkileim Hamiltonyeni

olup

burada

elektron-fonon etkileme elektron-fonon etkileim sabiti ve V 2-boyutlu kristalin yzey alandr.

genliidir.

(3.1) deki Hamiltonyen iin varyasyonel durum vektr (3.5) eklinde tanmlanrsa, ve normalizasyon katsays

olarak alnr (etin, 2008). Denk.(3.5)de Lee-Low-Pines niter dnm ve durumu vektrdr. Burada hi fononun olmad fonon taban ve varyasyon parametresidir.

(3.3)teki fonon hamiltonyeni ve (3.4)teki etkileim hamiltonyeni zerinde Lee-LowPines niter dnmnn etkisini bulmak iin, nce zerine uygulanrsa (fonon yok etme operatr)

10

elde edilir. Ayn ilem

(fonon yaratma operatr) zerine uygulanrsa

elde edilir. Burada U, Lee-Low-Pines niter dnmdr. (3.1)deki toplam hamiltonyen iin Lee-Low-Pines niter dnm uygulanrsa

elde edilir. Enerji ifadesi

olarak yazlr. Elektronik enerji ifadesi ise,

olarak bulunur. Enerji ifadesinin a gre minimize edilmesiyle , deeri

olarak bulunur. Ve enerji ifadesinin

ya gre minimize edilmesi

11

ile de

olarak bulunur.

ve

iin bulunan bu deerlerin (3.7)de yerine yazlmasyla enerji

olarak bulunur. Burada ifadesi daha ak olarak yazlrsa

ve

dir.

(3.12) olarak yazlan basit bir ilemle

ekline indirgenir.

ifadesi seriye alp ile

ifadesi yeniden yazlrsa

olarak yazlr. Denk. (3.13)te iin deiken deiimi yaplrsa

integralini alabilmek

Bulunan bu deer denklem (3.13)de yerine yazlrsa

12

eklinde

iin genel bir ifade elde edilir. ki boyut iin tanmlanan

ifadesi Denk. (3.11)in sa tarafnda yerine yazlr ve evrilirse

zerinden olan toplam integrale

eklinde elde edilen bu ifadede (3.17)de

deikenine bal olduundan Denk. (3.15) ve

eklinde bir deiken deiimi yaplrsa Denk. (3.15)deki

ekline dnr. Denk. (3.18)in Denk.( 3.17)de yerine yazlmas ile

bulunur ki bu Denk. (3.19) ifadesinin Denk. (3.11) enerji ifadesinde yerine yazlmas gereklidir. Bu ilemler sonucunda enerji ifadesi

13

olarak elde edilir. eklinde varyasyon parametresi yeniden tanmlanlrsa, (3.20)deki enerji ifadesi aadaki gibi yazlabilir.

Bulunan bu enerji ifadesinde

ksaltmas yaplmtr. Bu enerji

ifadesi uygun limitlerde literatrdeki sonularla karlatrlmasnda yarar vardr. Bu karlatrmay yapmak zere ilk olarak olmad durumda enerji yani elektron-fonon etkilemesinin

olarak yazlr. Denk. (3.22) varyasyon parametresi ye gre minimize edilirse

varyasyon parametresi yazlrsa dier tarafna geirirsek

olarak bulunur. Bu deer Denk. olarak bulunur.

de yerine deerini eitliin

bulunur ki, bu deer

14

etin (etin, 2008) tarafndan daha nce bulunan AB alan, kuvvetli manyetik alan ve 2BPHP varlnda bir elektrona ait enerji deeridir. Denk. (3.21)de ve iin yani elektron-fonon etkilemesi ve pseudodot ve olur ve enerji ifadesi

potansiyellerinin olmad durumda

olarak yazlr. Bu enerji ifadesi varyasyon parametresine gre minimize edilirse

varyasyon parametresi bulunur, bulunan bu Denklem da yerine yazlrsa enerji iin

olarak

eklinde bir ifade bulunur. Gerekli sadeletirmelerden sonra enerji ifadesi daha yaln bir ekilde

olarak yazlabilir. iin, yani AB alannn olmad durumda enerji,

Landau enerji seviyelerine indirgenir.

15

4. SONU VE TARTIMA Yapsnda hem dot hem de antidot potansiyeli bulunan 2 -boyutlu pseudoharmonik potansiyel (2BPHP) ile oluturulan quantum pseudodot (KPD) yapsnn enerji seviyeleri zerinde elektron-fonon etkileiminin, Aharonov-Bohm (AB) alannn ve dardan uygulanan kuvvetli manyetik alann etkisini aratrmak iin Denk. (3.21)i ele almak gereklidir. iin analitik sonu bulmak zordur ama durumu kullanlrsa enerji iin analitik bir sonu bulunabilir. Denk. (3.21)te, zel durumu ele alnrsa, bu durumda enerji ifadesi

(4.1) ekline indirgenir. nn Denk (3.18) den hesaplanp, Denk (4.1)de yerine zel durumu kullanlrsa

yazlmas gereklidir. Denk (3.18)de

(4.2) eklinde elde edilecek ifade de kullanlr ve geriye kalan integrali iin

sonucu kullanlr ve sonsuz toplam yap lrsa

(4.3)

olarak bulunur, burada

hypergeometrik fonksiyondur. Bu sonu

Denk. (4.1)de yerine yazlr ve Denk. (4.1)in son terimindeki integral alnrsa enerji iin

eklinde bir sonu bulu nur. Denk. (4.4)de kullanlan

ksaltmasnn ak ifadesi

eklindedir. Denk. (4.4) enerji ifadenin

16

varyasyon parametresine gre minimize edilmesi gereklidir. Eer Denk. (4.4) varyasyon parametresine gre minimize edilirse

(4.5) drdnc dereceden bir denklem bulunur. Bu denklem tam olarak zlebilir ama bu denklemi yararldr. Bu limitte enerji olduu limit durumda deerlendirmek olarak bulunur, bu ifade Denk. (4.4)de yerine yazlrsa,

(4.6) olarak bulunur. Bu enerji ifadesini analiz etme ye balamadan nce

ve

durumunu analiz ederek Fock-Darwin ve Bogachek-Landman enerji durumlarn analiz etmekte yarar vardr. Eer Denk. (4.6)daki enerji ifadesinde elektron-fonon etkilemesinin olmad durum yani durum yani enerji (4.7) eklini alr ki bu ifade dot ve antidot potansiyelinin olmad durumda Bogachek Landman (Bogachek, at al., 1995) enerji seviyeleridir. Bu enerji ifadesi AharonovBohm alannn olmad yani yani durumda yazlrsa (4.8) Landau enerji seviyelerini elde ederiz. yazarsak ve pseudo harmonik potansiyelin olmad ifadelerine indirgenir, bylece

17

ekil 4.1 Manyetik kuantum saysnn fonksiyonu olarak alnarak elektron-fonon etkilemesi ve AB alannn yokluunda Dzeyleri srasyla kesikli ve srekli izgi ile gsterilmitir ekil 4.1de Landau enerji seviyelerine ekilde aka grnmektedir ki byk

biriminde ve Landau Enerji

alnarak dzeltmeler yaplmtr. (negatif ve pozitif) deerlerinde Landau

enerji seviyeleri ile dzeltilmi enerji seviyeleri yaklak rtmektedir. Kk (negatif ve pozitif) deerlerinde fark almaktadr. Ayrca Pseudodot potansiyelinin varl (yani ) negatif deerlerindeki enerjideki katll ortadan kaldrmaktadr.

18

Denk. (4.4) enerji ifadesi gm klorr (AgCl) iin nmerik olarak analiz edecek olursa, burada AgCl iin , nmerik deerleri kullanlacaktr.

ekil 4.2 ve deerlerinde AgCl iin manyetik alan nin fonksiyonu olarak enerji deerleri kesikli izgiler elektron-fonon etkilemesinin yokluunda kesiksiz izgiler elektron-fonon etkilemesinin varlnda izilmitir ekil 4.2de AgCl iin ve artlarnda elektron-fonon etkilemesinin

olduu ve olmad durum iin izilmitir. ekilden aka grlmektedir ki elektronfonon etkilemesinin varl (srekli izgiler) enerji seviyesini daha aa seviyelere ekmekte, manyetik alann kk olduu durumda bu fark daha fazla olmaktadr. Manyetik alann artmas enerjinin artmasna sebep olmakta ama manyetik alann ynnn deimesi enerji seviyeleri zerinde bir deiiklie sebep olmaktadr.

19

ekil 4.3 ve deerlerinde AgCl iin manyetik alan nin fonksiyonu olarak enerji deerleri kesikli izgiler elektron-fonon etkilemesinin yokluunda kesiksiz izgiler elektron-fonon etkilemesinin varlnda izilmitir ekil 4.3de AgCl iin ve artlarnda elektron-fonon etkilemesinin deeridir, nn

olduu ve olmad durum iin izilmitir. ekil 4.2 ve ekil 4.3 karlatrldnda aka grnmektedir nemli olan enerji ifadesindeki hangi deerleri ald ok nemli deildir. veya

20

ekil 4.4 ve deerlerinde AgCl iin manyetik alan nin fonksiyonu olarak enerji deerleri kesikli izgiler elektron-fonon etkilemesinin yokluunda kesiksiz izgiler elektron-fonon etkilemesinin varlnda izilmitir ekil 4.4de AgCl iin deerlerinin veya almaktadr. ve artlarnda elektron-fonon etkilemesinin

olduu ve olmad durum iin izilmitir. ekilden aka grnmektedir ki deerinin artmas ekilde ki simetriyi daha da bozmakta manyetik alann yn deitirmesi durumunda enerji seviyeleri arasndaki fark daha da

21

ekil 4.5 ve deerlerinde AgCl iin manyetik alan nin fonksiyonu olarak enerji deerleri, kesikli izgiler elektron-fonon etkilemesinin yokluunda kesiksiz izgiler elektron-fonon etkilemesinin varlnda izilmitir ekil 4.5de AgCl iin ve deerlerinde elektron-fonon etkilemesinin deerinin nemli olduu,

olduu ve olmad durum iin izilmitir. Burada yine benzer ekilde, ekil 4.4 ve ekil 4.5 karlatrlrsa, enerji ifadesindeki veya nn hangi deerleri ald ok nemli olmad grnmektedir. gsteren negatif deerinin

artmas enerjide bir artmaya sebep olmakta ama manyetik alann yn deitirmesini deerlerinde ayn eyi sylemek mmkn grnmemektedir.

Gm klorr (AgCl) iin yaptmz tartmay, gerek karlatrma gerekse dier polar kristallerde de geerli olup olmadn grmek asndan baka bir kristal iinde yapmak yararldr. Bu tartmay yapmak iin bir baka polar kristal olan inko selenr (ZnSe) iin nmerik sonular irdelenecektir. ZnSe polar kristaline zel deerler olan deerleri kullanlacak ve enerji nmerik olarak analiz edilecektir. lk olarak ZnSe kristalinde ve alnarak, enerji deerleri manyetik alann nin fonksiyonu olarak ve , nn eitli deerleri iin

eitli deerleri iin hesaplanr ve enerji manyet ik alan izilirse, ekil 6daki sonular elde edilir.

22

ekil 4.6de grld gibi manyetik alann artmas enerji deerlerinde bir artmaya sebep olmaktadr, elektron-fonon etkilemesinin yokluundaki enerjileri gsteren kesikli izgilerle varlndaki enerji dzeylerini gsteren srekli izgiler karlatrldnda, elektron fonon etkilemesinin varl enerji dzeylerini aa ekmekte ve elektron-fonon etkilemesinin elektronik enerji seviyelerinde bir azalmaya sebep olduu anlalmaktadr.

ekil 4.6 ZnSe kristalinde ve deerleri alnarak enerji manyetik alan nin fonksiyonu olarak gsterilmitir, kesikli izgiler elektron-fonon etkilemesinin yokluunda srekli izgiler elektron-fonon etkilemesinin varlnda biriminde izilmitir Farkl kristallerin ayn durumlarna kar gelen ekil 4.2 ve ekil 4.6 karlatrldnda daha byk elektron-fonon etkileim sabitine sahip olan AgCl kristalinin (ekil 4.2) enerji seviyelerinin kk manyetik alanda daha dk enerji seviyelerine sahip olmasna ramen daha byk manyetik alanda ZnSe kristaline (ekil 4.6) gre daha byk enerjilerde olmaktadr.

23

ekil 4.7 ZnSe iin ve deerleri alnarak enerji manyetik alan nin fonksiyonu olarak gsterilmitir, kesikli izgiler elektron-fonon etkilemesinin yokluunda srekli izgiler elektron-fonon etkilemesinin varlnda biriminde izilmitir

ekil 4.7de ZnSe iin

ve

artlarnda elektron-fonon etkilemesinin deeridir,

olduu ve olmad durum iin izilmitir. ekil 4.6 ve ekil 4.7 karlatrldnda aka grnmektedir ki, nemli olan enerji ifadesindeki nn hangi deerleri ald ok nemli deildir. Yukardaki aklamadan, farkl kristallerin ayn durumuna karlk gelen ekil 4.3 ve ekil 4.7 karlatrldnda deerlendirmenin AgCl kristali (ekil 4.2) ve ZnSe kristalinin (ekil 4.6) yorumuyla ayn olduu grlr.

24

ekil 4.8 ZnSe iin m=5 ve deerleri alnarak enerji manyetik alan nin fonksiyonu olarak gsterilmitir, kesikli izgiler elektron-fonon etkilemesinin yokluunda srekli izgiler elektron-fonon etkilemesinin varlnda biriminde izilmitir ekil 4.8de aka grlmektedir ki deerinin veya deerinin artmas ekildeki

simetriyi iyice bozmakta, manyetik alann yn deitirmesi durumunda enerji seviyeleri arasndaki fark daha da almaktadr. Ayrca manyetik alann artmas enerji deerlerinde bir artmaya sebep olmaktadr, elektron-fonon etkilemesinin yokluundaki enerjileri gsteren kesikli izgilerle varlndaki enerji dzeylerini gsteren srekli izgiler karlatrldnda, elektron fonon etkilemesinin varl enerji dzeylerini aa ekmekte ve elektron-fonon etkilemesinin elektronik enerji seviyelerinde bir azalmaya sebep olduu anlalmaktadr. Farkl kristallerin ayn durumlarna kar gelen ekil 4.4 ve ekil 4.8 karlatrldnda daha byk elektron-fonon etkileim sabitine sahip olan AgCl kristalinin (ekil 4.4) enerji seviyelerinin kk manyetik alanda daha byk enerji seviyelerine sahip olmakta ve elektron-fonon etkilemesinin yokluu (kesikli izgiler) enerji seviyesini daha yukar seviyelere ekmektedir. Daha byk manyetik alanda ise ZnSe kristali (ekil 4.8) daha byk enerjilerde olmaktadr. Ayrca ZnSenin (ekil 4.8) grafik simetrisinin olduka bozulduu grlmektedir.

25

ekil 4.9 ZnSe iin m=4 ve deerleri alnarak enerji manyetik alan nin fonksiyonu olarak gsterilmitir, kesikli izgiler elektron-fonon etkilemesinin yokluunda srekli izgiler elektron-fonon etkilemesinin varlnda biriminde izilmitir ekil 4.9da ve deerinde, manyetik alann yn deitirmesi durumunda

enerji seviyeleri arasndaki fark, ekil 4.8e gre biraz daha az olmaktadr. Ayrca manyetik alann artmas, ekil 4.8deki kadar ok olmasa da, enerji deerlerinde bir artmaya sebep olmaktadr. Elektron-fonon etkilemesinin yokluundaki enerjileri gsteren kesikli izgilerle varlndaki enerji dzeylerini gsteren srekli izgiler karlatrldnda, elektron fonon etkilemesinin hem varl ve hem yokluunda enerji dzeylerinin aa ekildii grlmektedir. Farkl kristallerin ayn durumlarna kar gelen ekil 4.5 ve ekil 4.9 karlatrldnda daha byk elektron-fonon etkileim sabitine sahip olan AgCl kristalinin (ekil 4.5) enerji seviyelerinin kk manyetik alanda daha byk enerji seviyelerine sahip olmakta ve elektron-fonon etkilemesinin yokluu (kesikli izgiler) enerji seviyesini daha yukar seviyelere ekmektedir. ZnSe kristalinde (ekil 4.8) daha byk manyetik alanda elektron-fonon etkileimin varlnda (srekli izgiler) enerji seviyeleri daha byk enerjilerde olmaktadr. Ayrca ZnSenin (ekil 4.8) grafik simetrisinin olduka

26

bozulduu ve elektron-fonon etkileiminin yokluunda enerji seviyesini aalara ektii grlmektedir.

27

5. KAYNAKLAR

Cheng, Shun-Jen. 2009. Magnetic anisotropy in symmetric magnetic colloidal quantum dots doped with few Mn2+ impurities. Physical Review B. 279, 2009, Cilt 245301. etin, A. 2008. A quantum pseudodot system with a two-dimensional pseudoharmonic potential. Physics Letters A, 372. 2008, s. 3852-3856. etin, A. 2009. Effect of electron-phonon interaction on the energy spectrum of a quantum antidot in the presence of a uniform strong magnetic field. Physica B, 404. 2009, s. 3982. Bogachek, E. N. ve Landman, U. 1995. Edge states, Aharonov-Bohm oscillations, and thermodynamic and spectral properties in a two-dimensional electron gas with an antidot. Phys. Rev. B, 1995, Cilt 52. s. 14067. Frhlich, H. 1954. Electrons in lattice fields. Adv. Phys., 1954, Vol. 3. s. 325. Esaki, L. ve Tsu, R. 1970. Superlattice and Negative Differential Conductivity in Semiconductors. IBM J. Res. Dev. 14. 1970, s. 61. Iijima, S. 1991. Helical microtubules of graphitic carbon. Nature (London) 354. 1991, s. 56-58. Johnson, N. F. 1995. Quantum dots: few-body, low-dimensional systems. Journal of Physics: Condensed Matter, 7. 1995, s. 965. Kandemir, B. S. ve etin, A. 2002. Ground-and first-exited state energies of impurity magnetopolaron in an anisotropic quantum dot. Physical Review B 65. 2002, s. 054303. Reijniers, J., Peeters, F. M. ve Matilus, A. 1999. Quantum states in a magnetic antidot. Physical Review B. 59, 1999, 2817. Schwartz, Dana, A., et al. 2003. Magnetic Quantum Dots: Synthesis, Spectroscopy, and Magnetism of Co2+- and Ni2+-Doped ZnO Nanocrystals. Journal of American Chemical Society. 125 (43), 2003, Cilt 13205. Yanar, S. 2008. Polaron oluumu. Katlarda ok elektron etkilemesi, Yksek lisans tezi. Ankara : Ankara niversitesi, 2008. 23-25.

28

ZGEM

Ad Soyad Doum Yeri

: Mzeyyen LOULLARI : Bahe

Doum Tarihi : 07.04.1977 Medeni Hali E posta Yabanc Dili : Bekar : mzcilogullari@gmail.com : ngilizce

Eitim Durumu (Okul, mezuniyet yl, ehir) Orta retim : Dzii Anadolu retmen Lisesi, 1995, Osmaniye Lisans : Balkesir nivesitesi, Necatibey Eitim Fakltesi, 2000, Balkesir

Yksek Lisans : Kilis 7 Aralk niversitesi alt Kurum/Kurumlar ve Yl: Dzii le Milli Eitim Mdrl, cretli retmenlik, 2000 -2003 Dzii zel zdem Dershanesi, Fizik retmeni, 2003-2008

29