NTE I TREV

Trev Soldan trev, sadan trev Trev kurallar Ters fonksiyonun trevi Bileke fonksiyonun trevi Parametrik fonksiyonlarda trev Kapal fonksiyonun trevi Ardk trevler Trigonometrik fonksiyonlarn trevi Ters trigonometrik fonksiyonlarn trevi Loraritma ve stel fonksiyonlarn trevi Trevin limit sorularna uygulan L Hospital kural 1. dereceden alnan trevin geometrik yorumu. (teetin eimi, normalin denklemi) Trevin fiziksel anlam (Hz ivme) zel tanml fonksiyonlarn trevi Trevin uygulamalar kinci trevin geometrik anlam Maksimum ve minumum problemleri Fonksiyonlarda asimptot bulma Grafik izimleri rnekler

MATEMATK 6

BU BLMN AMALARI

Bu blm altnzda (bitirdiinizde); * Trevin tanmn ve gsteriliini renecek, * Bir noktada trev almay renecek, * Sadan ve soldan trevleri kavrayacak, * Trev kurallarn kavrayp, rnek zecek, * Ters ve kapal fonksiyonlarn trevlerini almay renecek, * Bileke fonksiyonun trevini almay renecek, * Parametrik fonksiyonlarda trev almay renecek * Ardk trev almay renecek, * Trigonometrik fonksiyonlarn trevlerini almay renecek, * Ters trigonometrik fonksiyonlarn trevlerini almay renecek, * Logaritma ve stel fonksiyonlarn trevlerini almay renecek, * L Hospital kuraln kavrayp limit problemlerinde 0 , belirsizliindeki durumlar 0 iin trevi kullanacak, * Teetin eimini ve normalin denklemini trev yardmyla bulmay renecek, * Hz ve ivme problemlerinde trevden yararlanmay renecek, * zel tanml fonksiyonlarn trevlerini almay renecek, * Her trevlenebilen fonksiyon srekli mi yoksa aksi de doru mu sorularnn cevabn bulacak, * Ekstremum deerin ne olduunu renecek, fonksiyonlarn ekstremum deerini bulacak, * Fonksiyonun yerel maksimum veyerel minimum noktalar bulmay renecek, * Rolle ve ortalama deer teoreminin trevde ne ie yaradn renip, bu teoremler sayesinde ilgili sorular zmeyi renecek, * kinci trevin geometrik anlamn kavrayacak, niin ikinci trev gerekli sorusunun cevabn bulacak, * Maximum ve minimum problemleri iin trevin gerekliliini anlayacak, * Fonksiyonlarn asimptotlarn bulmay renecek, * eitli fonksiyonlarn grafik izimlerini yapabileceksiniz.

* * * * * *

BU BLM NASIL ALIMALIYIZ?

Trev konusundan nce, fonksiyon, limit ve sreklilik konularn iyi reniniz. Tanmlar dikkatli okuyunuz. Verilen formlleri ezberleyiniz. Ezberlediiniz formllere ynelik rnekler znz. zlen rnekleri yazarak alnz. Sonra kendiniz zmeyi deneyiniz. zemezseniz mutlaka hatanz bulunuz, tekrar zmeye alnz. Blm sonundaki deerlendirme sorularn aratrarak znz.

MATEMATK 6

NTE I. TREV

a, b R olmak zere, f: a,b R fonksiyonunda; x 0 (a,b) ve f(x) - f x lim x - x 0 R ise bu limite, f fonksiyonunun x 0 noktasndaki x x 0 0 trevi denir ve df x 0 ya da f x 0 ile gsterilir. dx f (x) - f x0 dr. Dier bir ifade ile, yleyse, f x0 = lim xx0 x - x0 h R - 0 olmak zere, x = x0 + h yazlrsa lim xx0 f (x) - f x0 f x0 + h - f x0 = lim x - x0 h0 h f x0 + h - f (x0) h olur. olduundan,

f x0 = lim h0

rnek: f: R R, f(x) = x2 fonksiyonunun x0 noktasndaki trevini, trev tanmn kullanarak bulunuz.

zm

f(x) = x2 f(x0) = x2 0 f (x0) = lim xx0 f(x) - f(x0) x - x0 2 x - x0 x + x0 x - x2 0 =lim =x lim xx0 x - x0 x0 x - x0 =lim (x + x0) = 2x0 olur. xx0

Trevi

dy , y , f ( x ) gibi ifadelerden biriyle gsterece iz . dx

MATEMATK 6

SOLDAN TREV, SADAN TREV f(x) - f(x0) x - x0 R limitine, x x0

f : A R fonksiyonunda x0 A olmak zere lim

f fonksiyonun x0 noktasndaki soldan trevi denir ve bu trev f (x0) ile gsterilir. f(x) - f(x0) x - x0 R limitine, f fonksiyonun x0 noktasndaki sadan x x+ 0 lim trevi denir ve bu treve f (x+ 0 ) ile gsterilir.

Bir fonksiyonun, x0 noktasnda trevli olabilmesi iin, x0 noktasndaki sadan ve soldan trevleri eit olmas gerekir.

rnek: f : RR, f(x) = |x-3| fonksiyonun x0 = 3 noktasndaki sadan ve soldan trevini, trev tanmn kullanarak bulunuz. zm :f (3-) = lim x 3

f(x) - f(3-) |x - 3| - 0 -(x - 3) = lim = = -1 x-3 x-3 x-3 x 3 f(x) - f(3+) |x - 3| - 0 (x - 3) = lim + = =1 + x-3 x-3 x-3 x 3

f (3+) = lim +
x 3

f(x) fonksiyonunun x0 = 3 noktasnda limiti yoktur. Limiti olmayan fonksiyonun trevi de olmayacandan x0 = 3 noktasnda trevi yoktur.

TREV KURALLARI f ve g trevlenebilen iki fonksiyon olsun.

1. C R, f( x ) = C

ise

f ( x ) = 0 yani, sabitin trevi her zaman sfrdr.

rnek : Aadaki fonksiyonlarn trevlerini bulunuz. a) f(x) = 3 b) f(x) = -5 c) f(x) = 1 2

MATEMATK 6

zm a) f(x) = 0 b) f(x) = 0 c) f(x) = 0 2) f(x) = xn , n R f(x) = n . xn-1 olsun.

olarak yazlr.

rnek : a) f(x) = x2 b) f(x) = x c) f(x) = 1 x3 3 zm a) f(x) = 2 . x2-1 = 2x1 = 2x b) f(x) = x = x2

1 1 f(x) = 1 x2 - 1 = 1 x- 2 = 1 2 2 2x c) f(x) = 1 . 3x3-1 = x2 3 1

arpmn Trevi 3) (f . g) = f. g + g f rnek : Aadaki fonksiyonlarn trevini bulunuz. a) f(x) = 2x . (x2 + 1) b) f(x) = x2 . (1 - x3)

MATEMATK 6

zm a) f(x) = (2x)(x2 + 1) + (2x) . (x2 + 1) = 2. (x2 + 1) + 2x . (2x) =2x2 + 2 + 4x2 = 6x2 + 2 b) f(x) = (x2) . (1 - x3) + (x2) . (1 - x3) = (2x) . (1 - x3) + x2 ( -3x2) =2x - 2x4 - 3x4 = 2x - 5x4

4) (fn)= n . fn-1 . f rnek : Aadaki fonksiyonlarn trevini bulunuz. a) f(x) = (2x -1)3 b) f(x) = (x2 - 2x)5 zm a) f(x) = 3 . (2x -1)3-1 . (2x -1) = 3 (2x -1)2 . (2) = 6 (2x-1)2 b) f(x) = 5 . (x2 - 2x)4 . (x2 - 2x) = 5 . (x2 - 2x)4 . (2x - 2)

Bu tip sorularda renciler parantez iinin trevini almay unutuyorlar, dikkat ediniz.

5) (f + g)= f + g (f - g)= f - g rnek : Aadaki fonksiyonlarn trevini bulunuz. a) f(x) = 2x3 - 4x2 + 5 b) f(x) = x3 - 1 x2 - 3x 2

MATEMATK 6

zm a) f(x) = 6x2 - 8x b) f(x) = 3x2 - 1 . 2x - 3 = 3x2 - x - 3 2

Blmn Trevi
= f . g - f . g 6) f g g2

( g 0)

rnek : Aadaki fonksiyonlarn trevini bulunuz. a) f(x) = x - 1 2x + 1

2 b) f(x) = x - 1 2x + 3

zm a) f (x) = =

(x - 1) . (2x + 1) - (x - 1). (2x + 1) (2x + 1) 2 1. (2x + 1) - (x - 1) . (2) 3 = 2x + 1 - 2x2+ 2 = 2 (2x + 1) (2x + 1) (2x + 1) 2 (x2 - 1) (2x + 3) - (x2 - 1) . (2x + 3) (2x + 3) 2

b) f(x) = =

2 2+2 2 2x (2x + 3) - (x2 - 1) (2) 2 = 4x + 6x - 2x = 2x + 6x + 2 2 (2x + 3) (2x + 3) (2x + 3) 2

7)

f =

f
n

n. f f ( f = 2 f

n-1

(Forml a) (Forml b)

rnek : Aadaki fonksiyonlarn trevini bulunuz. a) f(x) = x b) f(x) = x3 c) f(x) = 3 (x2 - 1)

MATEMATK 6

zm : a) I. yol

1 x1 -1 1 = 1 a) f(x) = x = x1 = 1 x- 1 2 = 2 2 = 1 2 2 2x2 2 x II. yol forml b den x = 1 2. x 2 x

a) f(x) = x f(x) =

b) I. yol b) f(x) = x3 = x3 2 3x -1 f (x) = 3 x3 = 3 x1 2 2 = 2 2 2

II. yol

forml b den
2 (x3) = 3x = 3x = 3 x 2 2x x 2x 2 x3

b) f(x) = c) I. yol

c) f(x) = 3 (x2 - 1) = (x2 - 1) 3

1 2 f(x) = 1 (x2 - 1) 3 - 1 (x2 - 1) = 1 (x2 - 1) - 3 (2x) = 3 2x 3 3 3. (x2 - 1)2

II. yol n = 3 forml a dan, f (x) = (x2 - 1) = 3 2x 2 3-1 3. (x - 1) 3. (x2 - 1)2

3

Yukardaki forml a ve b ayn ifadelerdir. Forml b, forml a nn zel hlidir. Ancak renciye tavsiyemiz formlsz trev alma yoludur.

MATEMATK 6

TERS FONKSYONUN TREV

A R, B R

f: AB fonksiyonu bire bir rten olsun. f fonksiyonu x0A noktasnda

-1:

trevli ve f (x0) 0 ise, f y0 noktasnda trevlidir ve (f-1) (y0) = eklinde gsterilir. 1 f (x0)

BA fonksiyonuda x0n f altndaki grnts olan

f (x0) 0

Yukardaki tanmdan anlalaca zere, tanm ve deer kmesindeki belirli aralklara gre fonksiyonun tersi mevcut olur.

rnek : f:R ( -4, +) f(x) = y = x2 - 4 fonksiyonu veriliyor. (f-1) (x) nedir?

zm : I. yol : Fonksiyon 1:1 ve rten olduundan nce tersini alalm, sonra da ifadeyi trevleyelim. Yani; y = x2 - 4 x = y2 - 4 x + 4 = y2 x + 4 = y = f -1(x) f -1(x) = x + 4 f -1(x) = (x + 4)2
1

olduundan trevi,

-1

= 1 (x + 4) 2 . (x + 4) 2 1 = 2 x+4

II. yol : Yukardaki formle gre; f -1 (y0) = y = x2 - 4 x= y+4 1 f (x0) olduundan,

1 f -1 (y) = 1 = 2x 2 y + 4 f -1 (x) = 1 2 x+4 olur.

MATEMATK 6

BLEKE FONKSYONUN TREV y = f(u) u = g(x) olduunu kabul edelim. y = f [g(x)] = (fog) (x) olarak sylenir. (fog) (x) fonksiyonun trevi (fog) (x) = f [g(x)] . g(x) eklinde hesaplanr.

rnek : f, g : R R f(x) = x2 + 5, g(x) = 3x - 5 ise (fog) (x) deerini bulalm.

zm : I. yol : (fog)(x) = f [g(x)] . g(x) =(2x) o [3x - 5] . 3 =2(3x - 5) . 3 =(6x - 10) . 3 = 18x - 30

II. yol : Fonksiyonun bilekesi alnr, sonra trevlenir. (fog) (x) = f [g(x)] = (3x-5)2 + 5 = 9x2 - 30x + 30 (fog) (x) = 18x - 30

PARAMETRK FONKSYONLARDA TREV t parametre (deiken) olmak zere, parametrik fonksiyonlardan birinci trev dy dy dy dt ise = dt = . dx dx dt dx dt

x = f(t )

ve

y = g(t)

10

MATEMATK 6

Parametrik fonksiyonlarn ikinci mertebeden trevi ise y = f(x) fonksiyonu, y = f(t) ve x = g(t) eklinde x ve y parametrik fonksiyonlarla ifade edildiinde her zaman y yi x trnden ifade edemediimizden, art arda trev alma yntemini uygulayamayz. Bu durumda aadaki kural kullanrz. y dy = z= t dx xt
d2y dz = z t = dx x dx2 t

diyelim

rnek : x = t ise y = t - t2 zm : y nin x e gre trevi direkt olarak alnamaz. nk, x t ye bal; y de t ye baldr. dy (t - t 2) dy = dt = = 1 - 2t = 2 t (1 - 2t) = 2x (1 - 2x2) dx dx 1 ( t ) dt 2 t dy =? dx

dir.

rnek : y = t 2 + 1 ve x = t 2 + 2t iin

d2y deerini bulalm. dx2

zm :

dy = 2t = z olsun. dx 2t+2 2 . (2t+2) - 2t . (2) 2t 2 2t+2 2 d y z t 2t+2 = = = = 4 3 2 2 2t+2 dx 2t+2 x t +2t

t

11

MATEMATK 6

KAPALI FONKSYONUN TREV F(x,y) = 0 eklindeki bantlara kapal fonksiyon denir. Trevi hesaplanrken birka yola bavurulabilir. Bunlar; 1) Eer, y yalnz braklabiliniyorsa, trev alnr. 2) F(x,y)=0 bantsnda her terimi x e ve y ye gre hesaplanarak y=

dy dx

bulunur.

3) y = -F x formlnden yararlanlr. Burada F x, F(x,y) bantsnn x'e gre trevi F y (y sabit) F y, F(x,y) bantsnn y ye gre trevi (x sabit) rnek : x2y3 + 3xy - 2x + y - 5 = 0 bants ile verilen fonksiyonun trevini bulalm.

zm F(x,y) = x2y3 + 3xy - 2x + y - 5 =0 F x =2y3x + 3y - 2 (x e gre trev, y sabit) F y =3x2y2 + 3x + 1 (y ye gre trev, x sabit) Buna gre, y=-F F
x y

=-

2y3x + 3y - 2 3x2y2 + 3x + 1

olarak bulunur. dy bulunuz. dx

rnek : x3y2 - xy3 - 5x + 1 = 0 kapal ifadesinde zm : 3x2y2 + 2x3y . y - y3 - 3xy2y - 5 = 0 2x3yy - 3xy2y = -3x2y2 + y3 + 5 y(2x3y - 3xy2) = -3x2y2 + y3 + 5 y = -3x2y2 + y3 + 5 2x3y - 3xy2 y - F x ile bu rnek zlebilir. F y

y =

12

MATEMATK 6

x3y2 y ye gre trevi alndnda 2x3yy oluyor. Ancak, x3y2, xe gre trevi alndnda 3x2y2 oluyor. x yazlmyor.

Kapal ifadelerde trev alnrken, rnein; xy = 0 y + xy = 0 xy = -y -y y = dir. x

ARDIIK TREVLER f: AR, xy = f(x) fonksiyonunun 1. mertebeden trevi y = f (x) = df(x) dx df(x) d2f(x) = d 2 dx dx dx

2. mertebeden trevi y = f (x) = ya da y =

dy d2y = d 2 dx dx dx y = f (x) =
2 d3f(x) d d f(x) = dx dx2 dx3

nc mertebeden trevi n. mertebeden trevi

y(n) = f(n) (x) =

n-1 dn f(x) d d f(x) = dxn dx dxn-1

d dy demek, nce y nin x e gre trevi al, bulunan sonucuda x e gre trevle. dx dx

rnek : f: R -{0} R f(x) = 1 x fonksiyonunun drdnc mertebeden trevi

13

MATEMATK 6

zm f(x) = x-1 f (x) = -x-2 f(x) = 2x-3 f(x) =-6x-4 f v(x) = 24x-5 = 24 x5

TRGONOMETRK FONKSYONLARIN TREV 1) y = Sin f(x) rnek : y = Sin x2 ise ise y = f(x) . Cos f(x) y = 2x Cos x2

2) y = Cos f(x) rnek : y = Cos (2x2 -1)

ise ise

y = -f(x) Sin f(x) y = -(2x2 - 1) Cos (2x2 -1) = -4x . Cos (2x2 -1)

3) y = tan f(x)

ise

y = f(x) . [1 + tan2 f(x)] = f(x) Sec2 f(x) y = 6x [1 + tan2 3x2] = 6x Sec2 3x2

rnek : y = tan 3x2 ise

4) y = Cot f(x) rnek : y = Cot (3x4 -1)

ise ise

y = -f(x) . [1 + Cot2 f(x)]= -f(x) . Cosec2 f(x) y = -(3x4 -1) Cosec2 (3x4 -1) = -12x3 Cosec2 (3x4 - 1)

5) y = [Sin f(x)]n

ise

y = n . [Sin f(x)]n-1 . [Sin f(x)]

rnek : y = Sin2 3x ise y= ? y = Sin2 3x = (Sin 3x)2 y= 2 Sin 3x . (Sin 3x) = 2 Sin 3x . 3 Cos 3x = 3 . 2 Sin 3x . Cos 3x = 3 Sin 6x olduundan,

14

MATEMATK 6

6) y = [Cos f(x)]n

ise

y = n [Cos f(x)]n-1. [Cos f(x)]

rnek : y = Cos3 x2 ise y = (Cos x2)3 ise y= 3 . (Cos x2)3-1 . (Cos x2) = 3 (Cos x2)2 . (-2x Sin x2) = -6x Cos2 x2 . Sin x2

7) y = [tan f(x)]n

ise

y = n [tan f(x)]n-1 . [tan f(x)] y = 3 tan2 2x . (tan 2x) = (3 tan2 2x) . 2 Sec2 2x = 6 tan2 2x . Sec2 2x

rnek : y = tan3 2x ise

8) y = [Cot f(x)]n

ise

y = n . [Cot f(x)]n-1 . [Cot f(x)]

rnek : y = Cot4 x2 ise y = [Cot x2]4 = 4 . [Cot x2]3 . [Cot x2] = 4 . [Cot x2]3 . [-2x Cosec2 x2] = -8x Cot3 x2 . Cosec2 x2

TERS TRGONOMETRK FONKSYONLARIN TREV

1) y=Arcsinx Fonksiyonu Arcsin f(x) = Sin-1 f(x) dir. y = Arcsin x x = Sin y (Arcsin x) = Arcsin f(x) = 1 1 - x2 f (x) 1 - f(x) 2 ise dy =? dx - y 2 2 -1 x 1

genel olarak,

rnek : y = Arcsin x2 dy = 2x dx 1 - x4

15

MATEMATK 6

2) y= Arccosx Fonksiyonu Arccos f(x) = Cos-1 f(x) y = Arccos x x = Cos y 0 y , -1 x 1 (Arccos x) = Arccos f(x) = 1 genel olarak, 1 - x2 -f (x) 1 - f(x) 2 rnek : y=Arccos (3x+1) ise dy = dx -3 1-(3x+1) 2 dy =? dx

3) y=Arctanx Fonksiyonu Arc tan f(x) = tan-1 f(x) y = Arc tan f(x) x = tan y - < y < , - < x < 2 2 (Arc tan x) = 1 2 genel olarak, 1+x f (x) Arc tan f(x) = 1 + f(x) 2 rnek : y = Arc tan (2x3 -1) ise dy =? dx

(2x3 - 1) dy 6x2 = = dx 1 + (2x3 - 1)2 1 + (2x3 - 1)2

4) y=Arccotx Fonksiyonu Arccot f(x) = Cot-1 f(x) y = Arccot f(x) x = Cot y 0 < y < , - < x < + (Arccot x) = -1 genel olarak, 1 + x2 -f (x) Arccot f(x) = 1 + f(x) 2

16

MATEMATK 6

y=Sec f(x) ve y=Cosec f(x) fonksiyonlarn trevleri, blme kuralndan kartlr. Sec f(x) = 1 Cos f(x) ve Cosec f(x) = 1 olduundan Sin f(x)

rnein : y = Sec x (1) Cos x - 1 . (Cos x) y= 1 y = Cos x (Cos x)2 = 0 . Cos x - 1 (-Sin x) = Sin x Cos 2x Cos 2x dy =? dx

rnek : y = Arccot x

ise

- 1 -( x) dy -1 = = 2x = dx 1 + ( x) 2 1 + x (2 x) . (1 + x)

LOGARTMA VE STEL FONKSYONLARIN TREV y = Logex = lnx x = e y dir.

n (1 + 1 n N+ olmak zere, xlim + n ) = e = 2,7182...

dir.

1) ln f(x) =

f (x) f(x) dy 1 = dx x dy (x2) 2x 2 ise = 2 = 2 =x dx x x

rnek : y = (lnx) ise y = lnx2

2) a R+ ve a 1 olmak zere f (x) loga f(x) = 1 . lna f(x) rnek : y = log3x2 ise (x2) dy 2x = 2 = 1 . = 2 dx ln 3 x ln 3 xln 3 x2 dy =? dx

rnek : y = log5(Sin x2) ise zm :

2 1 . (Sin x ) = 2x Cos x2 = 2x . Cot x2 ln 5 ln 5 . Sin x2 ln 5 Sin x2

17

MATEMATK 6

sl fonksiyonlarn trevi 1) e f(x) = f ( x ) e f(x) rnek : y = e Sin x ise dy =? dx

dy = (Sin x) e Sin x = Cos x . e Sin x dx 2) a R+ ve a1 olmak zere,

a f(x ) = f ( x ) . a f(x ) L n a rnek : y = 23x zm :

2

ise

dy =? dx

2 dy = (3x2) . 23x . Ln 2 dx 2 = 6x . 23x . Ln 2

3) f( x ) > 0 ve y = f ( x ) dy = y . g ( x ) . L n f( x ) dx rnek : y = xCos x ise

g(x )

ise,

y = ?

zm : y = xCos x . Cos x . Ln x = xCos x -Sin x . Ln x + 1 x (Cos x)

18

MATEMATK 6

imdiye kadar trev alma kurallarn rendik. Aadaki tabloda ilgili trev alma kural ve rnekleri verilmitir. nceleyiniz. SORU
f(x) = 30 ise f (x) = ? f(x) = x 2 ise f (x)=?

LGL FORML
f (x) = C, C R ise f (x) = 0 f(x) = x n ise f (x) = nx n-1 f (x) = 0 f (x) = 2x

ZM

f(x) =x .Cos x ise f (x)=? f(x) = u . v ise f (x) = u . v + uv f(x) = x Sin x f(x) = u ise f (x) = u v - uv v u2

f (x) = (x) Cos x + (x) (Cos x) = Cos x - x Sin x f (x) = (x) Sin x - x . (Sin x) Sin2x Sin x x Cos x = 2 Sin x

f(x) = x 2, g(x) = x-1 ise (gof) (x) = ? dy x = t, y = t 2-1, =? dx

(gof) (x) = g f(x) . f (x) dy dy dt = dx dx dt Kapal fonksiyonun trevine bak.

(gof) (x) = 2x dy 2t = = 2t = 2x dx 1

x 2y + y2 + 2x = 0 dy =? dx y = x 4 ise yv(x) =? y = Sin (Cos x) ise y = ? y = Cos (ln x) ise y = ? y = tan 5x ise y = ? y = Cot 5x 2 ise y = ?
y = arc Sin (Cos x) ise y = ?

2xy+x 2y +2yy +2 = 0 2xy+2 y=x 2 + 2y y = 4x 3 y = 12x 2 y = 24x yv = 24

n. mertebeden treve bak y = Sin f(x) ise y = f (x) . Cos f(x) y = Cos f(x) ise y = -f (x) Sin f(x) g(x) y = ln g(x) ise y = g(x) y = tan f(x) ise y =f (x). Sec2f(x)

y = (Cos x) Cos (Cos x) = -Sin x . Cos (Cos x) y = -(lnx) Sin lnx = - 1 Sin (lnx) x y = 5 Sec2 5x

y = Cot f(x) ise y = -f (x)Cosec2f(x) y = -10x Cosec2 5x 2 y = arc Sin f (x) ise y = f (x) 1- f(x) -f (x) 1- f(x) y =
2

(Cos x) 1-Cos2x

-Sin x 1-Cos2x -1 x 1-( Ln x)

2

y = arc Cos (ln x)

y =arc Cos f(x) ise y =

y =

-(Ln x) 1-( Ln x) 1 1+4x 2 1 1+9x 2

2

y = arc tan 2x y = arc Cot 3x

y =

1 1+ f(x)

y =

y = -

1 1+ f(x)

y = -

19

MATEMATK 6

SORU
y = ln (x 2 + 2) ise y = ? y = log 3 x 2 ise y = ?

LGL FORML
y = ln f(x) ise y = f (x) f(x) y =

ZM
(x 2+2) = 2x x 2+2 x 2+2

f (x) y = log a f(x) ise y = 1 . ln a f(x) y = ef(x) ise y = f (x) ef(x) a R + ve a 1 olmak zere y = af(x) ise y = f (x) . af(x) . Lna y = f(x) > 0 ise y = f(x) y = y . g(x) . Ln f(x)
g(x)

y = 1 . 2x = 1 2 = 2 Ln 3 x 2 Ln 3 x x Ln 3 y = (Sin x + Cos x) eSin x + Cos x = (Cos x - Sin x) eSin x + Cos x y = (x 2 + 3x) . 2x +3x . ln2 2 = (2x + 3) . 2x +3x . ln2 y = x Sin x . Sin x . Lnx = x Sin x . Cos x Lnx + 1 Sin x x
2

y = eSin x + Cos x ise y = ? y = 2x +3x ise y = ?

2

y = x Sin x ise y = ?

TREVN LMT SORULARINA UYGULANMASI L HOSPTAL KURALI Eer lim xx0 lim xx0 f(x) limitinde 0 ya da belirsizlii varsa, g(x) 0 olur.

f (x) f(x) = lim xx0 g(x) g(x)

Limit hesaplanrken ya da 0 sonucu bulunursa pay ve paydann trevi alnr. Eer yine 0 ya da 0 sonucu bulunursa yine pay ve paydann trevi alnr. Sonu bir reel say kana 0 dek ilem devam ettirilir.

x2 - 1 = ? rnek : lim x1 x - 1
2 zm : 1 - 1 = 0 belirsiz. O hlde, pay ve paydann trevini alalm. 1-1 0 lim 2x = lim 2x = 2 . 1 = 2 x1 1 x1

20

MATEMATK 6

Cos x = ? rnek : x lim 1 - Sin x 2 Cos 2 = 0 = 0 belirsiz. Pay ve paydann trevini alalm. Yani, zm : 1 - Sin 1 - 1 0 2 Sin (Cos x) -Sin x Sin x 2 = Tan = = lim = lim = lim x (1 - Sin x) x -Cos x x Cos x Cos 2 2 2 2 2 ex - 1 = ? rnek : xlim + x2 zm : e -2 1 = belirsiz. Pay ve paydann trevini alalm. x + lim e = e = Yine pay ve paydann trevini alalm. x+ 2x 2 . e x = e = + = + lim x 2 2 2

BRNC DERECEDEN ALINAN TREVN GEOMETRK YORUMU Bir Fonksiyon Grafiinin Bir Noktasndaki Teetinin Eimi f: [a, b] R fonksiyonu, x0 (a,b) olmak zere x0 noktasnda trevlenebilir fonksiyon ise; f fonksiyonun grafiinin (x0,f(x0)) noktasndaki teetinin eimi, mt = f(x0) olarak hesaplanr. Teetin denklemi ise, y - f(x0) = f (x0) . (x-x0) olur.

Teete (x0, f(x0)) noktasnda dik olan doruya, f fonksiyonun grafiinin (x0, f(x0)) noktasndaki normali denir. yleyse (x0, f(x0)) noktasndaki normalin eimi, MN = 1 f (x0)

olarak hesaplanr. Normalin denklemi ise, y-f(x0) = olur. 1 (x - x0) f (x0)

21

MATEMATK 6

rnek : 8y = x3 - 12x + 16 erisinin (0, 2) noktasndaki teet ve normal denklemlerin bulunuz. Bu erinin hangi noktasnda teetinin eimi 9 ye eittir. Hangi noktadaki 2 teet x eksenine paraleldir?
3 dy 3x2 - 12 zm : y = x - 12x + 16 olduundan eim, = 8 8 dx 2 O hlde, x = 0 iin teetin eimi, 3 . 0 - 12 = - 3 dir. 8 2

y - f(x0) = f(x0) (x - x0) y - 2 = - 3 (x - 0) 2 y-2=-3 x 2 2y + 3x = 4 bulunur. Normal, teete dik olduundan, MN = 1 idi. O hlde, f(x0)

0, 2 x0 f(x0)

MN = - 1 = 2 -3 3 2 Normalin denklemi; y - f(x0) = 1 (x - x0) olduundan, f(x0)

y - 2 = 2 . (x - 0) buradan 3 2x - 3y + 6 = 0 denklemi bulunur. 3x2 - 12 = 9 olduu zaman, 8 2 6x2 - 24 = 72 6x2 = 96 x2 = 16 x = 4 olur.

22

MATEMATK 6

Bu deerleri 8y = x3 - 12x + 16 denkleminde yerine koyalm. x = -4 iin 8y = (-4)3 - 12(-4) + 16 8y = -64 + 48 + 16 y = 0, x = 4 iin (-4, 0)

8y = (4)3 - 12(4) + 16 8y = 64 - 48 + 16 8y = 32 y = 4, (4,4)

O hlde, (-4, 0) ve (4, 4) noktalarnda eim 9 dir. 2 Eim sfr olduu yani, 3x2 - 12 = 0 olduu zaman x = 2 dir. O hlde, x = 2 olduu zaman x eksenine paralel olacaktr. Bu x = 2 deerlerini 8y = x3 - 12x + 16 denkleminde yerine koyarsak, x = -2 iin 8y = (-2)3 - 12(-2) + 16 8y = -8 + 24 + 16 8y = 32 y=4 x = 2 iin 8y = (2)3 - 12(2) + 16 8y = 8 - 24 + 16 y=0 O hlde, (2, 0) ve (-2, 4 ) noktalarnda teet x eksenine paraleldir.

rnek : f(x) = x2 + kx + 8 fonksiyonun erisine, apsisi x = -1 olan noktasndan izilen teet, x ekseni ile pozitif ynde 135 lik a yaptna gre k =?

23

MATEMATK 6

zm : x = -1 noktasndaki teetin eimi f(-1) dir. f(x) = x2 + kx + 8 f(x) = 2x + k f(-1) = -2 + k (I)

izilen teet, x ekseni ile pozitif ynde 135 lik a yapyorsa m = Tan 135, Tan 135 = -1 olduundan m = -1. Bu deeri (I) de yerine yazarsak; m = -2 + k -1 = -2 + k k = 1 olarak bulunur.

rnek : f(x) = x3 + kx2 + x fonksiyon erisinin, apsisi x = 1 olan noktasndaki teetin denklemi y + x + 2 = 0 olduuna gre k nedir?

zm : f(x) = x3 + kx2 + x f(x) = 3x2 + 2kx + 1 f(1) = 3 + 2k + 1 Bulunan bir deer, f(x) fonksiyonunda x = 1 noktasndan izilen teetin eimidir. Yani, f(1) = m = 4 + 2k Bu teetin denklemi y + x + 2 = 0 y = -x - 2 (eim y = ax + b eim m = a)

O hlde eim -1 = m olduundan, f(1) = m = 4 + 2k = -1 2k = -5 k = -5 2 olarak bulunur.

24

MATEMATK 6

TREVN FZKSEL ANLAMI Bir hareketlinin gittii yol s = f(t) denklemi ile belli olduuna gre a) Hareketlinin t anndaki hz Vt = ds = f(t) dt b) Hareketlinin t anndaki ivmesi a t = dv = v(t) = f(t) olur. dt s = 1 t 2 - t olan hareketlinin harekete balad andan 2 6 sa-niye sonraki hzn ve ivmesini bulunuz. (Bu denklemde uzunluk metre, zaman rnek : Hareket denklemi saniye ile veriliyor.) zm Hz, vmesi, v(t) = f(t) = t - 1 v(6) = 6 - 1 = 5 m/sn at = f(t) = 1 f(6) = 1 m/sn2 rnek : a R olmak zere, yol-zaman denklemi s(t)=2at3 olan bir hareketlinin harekete baladktan sonra 2 saniye sonraki hz 24 m/sn olduuna gre bu hareketlinin 6. saniyedeki ald ivmeyi bulalm. zm : s (t) = 6 at 2 s (2) = 24a = 24 a=1

ivme = s(t) = 12 at =12 . 1 . 6 =72 m/sn 2

ZEL TANIMLI FONKSYONLARIN TREV 1) Paral Fonksiyonlarn Trevi f(x) = g(x), x < a h(x) , x a ise ise f(x) = g(x), x < a h(x) , x a ise ise

Ancak bu fonksiyonlarn x = x0 noktasndan trevli olabilmesi iin sadan ve soldan trevlerinin eit olmas gerekir.

25

MATEMATK 6

3x2 - 1, rnek : f (x) = 1 x,

x < 2 ise x 2 ise

x = 2 noktasndaki trevini bulunuz. zm : x < 2 iin f(x) = 6x yleyse, f(2-) = 6 . 2 = 12 x 2 iin f (x) = - 12 yleyse, f (2+) = - 1 x 4 1 12 4 olduundan, x = 2 noktasnda fonksiyonun trevi yoktur.

2) Mutlak Deer Fonksiyonu Mutlak deer fonksiyonun trevi alnrken mutlak deerin tanmna dikkat edilir. Yani; f(x) = f(x) , f(x) 0 -f (x) , f(x) < 0 ise ise

rnek : f(x) = | x2 - 6x + 5 | ise f(4) = ? , f(10) = ?, f(1) = ?

zm 1. yol : nce fonksiyonu paral fonksiyon hline getirelim.

x2 - 6x + 5 = 0 (x - 5) (x - 1) = 0 x=5, x=1

x x2 - 6x + 5

- +

1 0 -

5 0

+ +

x2 - 6x + 5 , x 1 ise f(x) = -x2 + 6x - 5 , 1 < x < 5 ise ise x2 - 6x + 5 , x 5

26

MATEMATK 6

Bu durumda, 2x - 6 , x 1 f (x) = -2x + 6 , 1 < x < 5 2x - 6 , x 5 f(4) = -2 . 4 + 6 = -2 f(10) = 2 . 10 - 6 = 14 x = 1 noktas kritik nokta olduundan, f (1-) = 2 . 1 - 6 = -4 f (1+) = -2 . (1) + 6 = 4 II. yol : x = 1 noktasnda trev yok. ise ise ise

y= f ( x )

trevi f(x) f(x)

y = f (x) . Bu durumda,

f (x) = (x2-6x+5) . f (x) = (2x-6) .

x2-6x+5 x2-6x+5

x2-6x+5 x2-6x+5 olduundan

rnein x=4 iin x2-6x+5 < 0

x2-6x+5 = - x2-6x+5 dolaysyla x2-6x+5 = -1 x2-6x+5 f (4) = (2.4-6) . (-1) = -2 x2-6x+5 = (x-5) (x-1) olduundan x=1 ve x=5 noktalara kritik nokta. O hlde bu noktalarda trev yok.

27

MATEMATK 6

Tam Ksm Fonksiyonun Trevi Eer, x deeri tam ksmn iini tamsay yapmyorsa trev vardr ve trevi sfrdr.

rnek : f(x) = [|3x |]

f(2) = ?

f 1 = ? 2

zm : f(2) = [|3 . 2|] = 6

trevi yoktur.

f 1 = [| 3 . 1 |]= [| 3 |] trev vardr. 2 2 2 f(x) = 0 f 1 =0 2

aret Fonksiyonun Trevi aret fonksiyonun iini sfr yapan x deerleri iin trev yoktur. x deeri iaret fonksiyonun iini sfr yapmyorsa trevi vardr ve trevi sfrdr. rnek : f(x) = Sgn (2x + 1) 2.1 +1=20 2 f (x) = 0 ise f 1 2

TREVN UYGULAMALARI

Trevlenebilirlik ve Sreklilik Teorem : f : [a,b] R fonksiyonu x0 (a,b) (f(x0) R), f fonksiyonu x0 noktasnda sreklidir. Bu teoremin kart doru deildir. noktasnda trevlenebilir ise

rnek : f(x) = |x-1| fonksiyonu x = 1 noktasnda srekli midir? Trevli midir?

28

MATEMATK 6

zm : f(x) = |x - 1| =

x-1,

x 1 ise

-x + 1 , x < 1 ise

x1+ x1

lim (x - 1) = 0 lim f(x) = f(1)

x1

lim- (-x + 1) = 0 f(1) = 1 - 1 = 0

olduundan sreklidir.

Ancak, x = 1 noktasnda trevli deildir. nk, +1 , x 1 ise -1 , x < 1 ise x = 1 kritik nokta olduu iin, f (1+) = +1 f (1-) = -1 f (1+) f (1-)

f (x) =

O hlde, x = x0 noktasnda srekli fonksiyon x = x0 noktasnda trevlenemeyebilir.

Sonu : f:[a,b] R fonksiyonu x0 (a,b) noktasnda sreksiz ise f fonksiyonu x0 noktasnda trevlenemez.

f : [a, b] R bir fonksiyonu srekliyse, [a, b] aralnda fonksiyonun ald maksimum ve minimum deerlere fonksiyonun ekstremum deerleri denir. Teorem : f:[a,b] R fonksiyonu srekli ve her x (a,b) iin trevi olan bir fonksiyon olsun. a) Eer her x (a,b) iin f(x) 0 ise f fonksiyonu monoton azalan, f(x) < 0 ise azalan fonksiyondur. b) Eer her x (a,b) iin f(x) 0 ise f fonksiyonu monoton artan, f(x) > 0 ise artan fonksiyondur.

29

MATEMATK 6

rnek : 1- f(x) = 2x - 3 fonksiyonunun [0, 2] aralndaki ekstremum deerlerini inceleyiniz. f(x) = 2 dir. f(x) > 0 fonksiyon artandr. min f(x)= f(0) = 2 . 0 - 3 = -3 dr. max f(x)= f(2) = 2 . 2 - 3 = 1 dir.

2. f(x) = (x - 1)2 - 1 fonksiyonunun [0, 4] aralnda ekstremum deerlerini hesaplaynz. f(x) = 2(x - 1) fonksiyonu [0, 1) aralnda azalan (1, 4] aralnda artandr. f(1) = (1 - 1)2 - 1 = -1 dir. f(4) = (4 - 1)2 - 1 = 8 dir. Yerel Maksimum, Yerel Minimum f(x) in [0,4] aralndaki minimum deeridir. f(x) in [0,4] aralndaki maksimum deeridir.

f(x) fonksiyonu bir (x1 - , x1 + ) aral iinde en kk deerini x1 noktasnda alyorsa fonksiyonun x1 noktasnda yerel minimumu vardr. En byk deerini x1 noktasnda alyorsa fonksiyonun x1 noktasnda yerel maksimumu vardr. Yerel minimum veya maksimumun varl iin bir > 0 saysnn bulunmas yeterlidir.

Bir fonksiyonun yerel maksimum ve yerel minimum noktalarna fonksiyonun ektremum noktalar denir.

30

MATEMATK 6

Teorem : f: a,b R fonksiyonu srekli ve her x (a,b) iin trevi olan bir fonksiyon olsun. Eer x0 (a,b) noktas f fonksiyonunun bir yerel ektremum noktas ise f(x0)=0 rnek 1: f(x) = -x2 + 8x - 15 fonksiyonunun [0, 7] aralnda srekli ve trevli olduu biliniyor. Fonksiyonun maksimum ve minimum deerlerini bulunuz. f(x) = -x2 + 8x - 15 = - (x-4)2 + 1

Max f(4) = 1 dir. Min f(0) = -15 dir.

ekilde x = 4 noktasnda bir maksimuma sahip olduundan f(x) = -2x + 8 f(4) = -2 . 4 + 8 = -8 + 8 = 0 dr. rnek 2: f(x) = 2x + 1 fonksiyonu [2, 3] aralnda srekli, (2, 3) aralnda trevlidir. Fakat fonksiyon bu aralk iinde hibir noktada trevi sfr deildir. nk (2, 3) aralnda fonksiyon ekstremuma sahip deildir. Teorem : (Rolle Teoremi) f(x), [a, b] de srekli, (a, b) de trevli bir fonksiyon olsun. f(a) = f(b) ise, bu fonksiyonun trevi (a, b) aralnda en az bir x1 noktasnda sfr deerini alr. rnek : f(x) = x2 + 4x + 3 olsun. x1 (-5, 1) iin f(x1) = 0 Rolle teoremini kullanarak gsterelim.

31

MATEMATK 6

zm : f(-5) = (-5)2 + 4(-5) + 3 = 8; f(1) = 12 + 4 . 1 + 3 = 8 olduundan x (-5,1) iin f(x1) = 0 olur.

f(x) = 2x + 4 = 0 x = -2 (-5, 1) ve f(-2) = -2 . 2 + 4 = 0 dr.

rnek : f(x) = x - [| x |] fonksiyonuna [3, 4] aralnda Rolle Teoremi kullanlamadn gsterelim. zm : f(3) = 3 - [| (3) |] = 3 - 3 = 0, f(4) = 4 - [ (4) ] = 4 - 4 = 0 Fonksiyon (3, 4) te trevlidir. Fakat fonksiyon (3, 4) te srekli olmasna ramen [3, 4] de srekli deildir. lim- f(x) =lim- x - [| 4 |] = lim- (x - 3) = 1
x4 x4 x4 x4+

lim f(x) =lim+ x - [| 4 |] = lim+ (x - 4) = 0

x4 x4

Fonksiyon x = 4 noktasnda srekli deildir. Fonksiyona bu aralkta Rolle Teoremi uygulanamaz.

Teorem : (Ortalama Deer Teoremi) f(x) fonksiyonu [a, b] de srekli ve (a, b) de trevli ise x1 (a, b) iin f (x1) = f(b) - f(a) b-a dr.

rnek : 1- y = 2x2 - 3x - 7 fonksiyonunda [2,4] aralnda ortalama deer teoremini uygulayalm.

32

MATEMATK 6

zm : f(x) fonksiyonu (-, ) aralnda srekli ve trevlidir. f(2) = 2 . 22 - 3 . 2 - 7 = -5 f(4) = 2 . 42 - 3 . 4 - 7 = 13 f(4) - f(2) 13 + 5 18 f(x1) = = = =9 4-2 2 2 f(x1) = 4x - 3 = 9 ise 4x = 12 x = 3 tr. 3 (2, 4) olur. rnek : 2- f(x) = Sin (x) + 1 x 2 teoremini uygulaynz.

fonksiyonuna [-3, 2] aralnda ortalama deer

f(a) = f(-3) = Sin (-3) + -3 = -Sin 3 - 3 = 0 - 3 = - 3 2 2 2 2 2 f(b) = f(2) = Sin (2) + = 0 + 1 = 1 2 1+3 f(b) - f(a) f(2) - f(-3) 2 =5 x1 =1 f (x0) = = = 5 b-a 2 - (-3) 2 5 2 f (x0) = Cos x + 1 = 1 Cos x = 0 2 2 Cos + k = Cos x x = + k x = 1 + k 2 2 2 k = -3, -2, -1, 0, 1 x2 = 1 - 2 = - 3 , x3 = 1 - 1 = - 1 , x1 = 1 - 3 = - 5 , 2 2 2 2 2 2 x5 = 1 + 1 = 3 deerleri elde edilir. 2 2 x4 = 1 + 0 = 1 , 2 2

x1, x2, x3, x4 ,x5 (-3, 2) aralnda ortalama deer teoremini salayan be tane nokta vardr.

Ortalama Deer Teoreminin Geometrik Anlam f(x) in iki noktas A ( a, f(a)) ve B(b, f(b)) olsun. f(b) - f(a) , AB dorusunun eimidir. x1 (a, b) iin b-a f(b) - f(a) f (x1) = demek, f(x) erisine A ile B arasndaki en az bir x1 noktab-a sndan AB ye paralel bir teet izilebilir.

33

MATEMATK 6

rnek : f(x) = 9 - x2 yarm emberinde A(0, 3), B ( 3, 0) verilsin. Eri zerindeki bir noktadan AB dorusuna paralel bir teet izmek mmkn mdr? yleyse, teetin denklemini yaznz.

f(x) = 9 - x2 y2 + x2 = 9

AB dorusuna paralel teetin deme noktasnn apsisi (0, 3) aralnda ortalama deerini ald noktadr. f(x) fonksiyonu [0, 3] de srekli ve (0, 3) de trevli olduundan Ortalama Deer Teoremini uygulayabiliriz.

34

MATEMATK 6

f(3) = 0 ve f(0) = 3 f(3) - f(0) 0 - 3 = = - 1 f (x) = -2x - x = -1 2 3-0 3-0 2 9-x 9 - x2 9 - x2 = x 9 - x2 = x2 2x2 = 9 x2 = 9 x = 3 2 2 - 3 (0, 3) 3 (0, 3) x0 = 3 y0 = 3 dir. izilen teetin eimi 2 2 2 2 AB dorusunun eimine eit olup m = -1 dir. f (x) = y - y0 = m (x - x0) y - 3 2 = -1 x - 3 2 y = -x + 3 2 bulunur. 2 2 RNEKLER rnek 1- y = e(x-3)
2

fonksiyonuna (2, 4) da Rolle Teoremini uygulaynz.

zm : f(x) fonksiyonu [2, 4] aralnda srekli, (2, 4) aralnda trevlidir. f(2) = e (2-3)2 = e (-1)2= e 1 = e f(2) = f(4) olduundan Rolle Teoremi gereklenir. f(4) = e (4-3)2 = e (1)2= e 1 = e f (x) = 2(x - 3) . e (x-3)2 = 0 (e (x-3)2= 0 olamaz) , 2(x - 3) = 0 x = 3 (2, 4) iin f (3) = 0 dr. rnek : 2- f(x) = x2 + 7x + 3 fonksiyonuna (1, 7) aralnda Ortalama Deer Teoremini uygulaynz. zm : f(1) = 12 + 7 . 1 + 3 = 11 f(7) = 72 + 7 . 7 + 3 = 101 f (x) = f(7) - f(1) 101 - 11 90 = = = 15 7-1 6 6 f (x) = 2x + 7 = 15 2x = 8 x = 4 (1, 7) iin

rnek : 3- f(x) = x3 + 6x fonksiyonuna (2, 4) aralnda Ortalama Deer Teoremini uygulaynz. zm : f(2) = 23 + 6 . 2 = 8 + 12 = 20 f(4) = 43 + 6 . 4 = 64 + 24 = 88 f (x) = f(4) - f(2) 88 - 20 = = 34 4-2 2

35

MATEMATK 6

f (x) = 3x2 + 6 = 34 3x2 = 28 x2 = 28 3 x1 = 2 7 (2, 4) , x2 = -2 7 (2, 4) dr. x=2 7 =2 7, 3 3 3 3

rnek : 4- f(x) = ax2 + bx + c fonksiyonunun (p, q) aralnda Ortalama Deer p+q olduunu gsteriniz. Teoremini salayan x deerinin x = 2 zm : f(p) = ap2 + bp + c f(q) = aq2 + bq + c f (x) = f(q) - f(p) a(q2 - p2) + b(q - p) = a(q + p) + b q-p q-p = q+p f (x) = 2ax + b = a (q + p) + b x = bulunur. 2

KNC TREVN GEOMETRK ANLAMI

f: [a, b] R fonksiyonu srekli, trevi olan bir fonksiyon olsun. Eer fonksiyonun grafii zerinde alnan her hangi iki noktay birletiren kiri daima grafiin zerinde kalyorsa, f fonksiyonuna yukar bkey veya konveks eer kiri daima grafiin altnda kalyorsa f fonksiyonuna aa bkey veya konkav denir.

ekilde f fonksiyonu (a, c) aralnda yukar bkey (c, b) aralnda aa bkeydir.

36

MATEMATK 6

a) f(x0) = 0 ve f(x0) < 0 ise f fonksiyonu x0 noktasnda f(x0) yerel maksimum deerini alr. b) f(x0) = 0 ve f(x0) > 0 ise f fonksiyonu x0 noktasnda f(x0) yerel minimum deerini alr.

Erinin konvekslikten konkavla veya konkavlktan konvekslie getii noktaya dnm noktas denir.

Erilik konvekslikten konkavla gemektedir. x=x1 D.N. dr.

Erilik konkavlktan konvekslie gemektedir. x=x2 D.N. dr.

kinci trevin pozitif olduu aralkta f(x) in grafiinde erilik yukarya doru veya konvekstir. kinci trevin negatif olduu aralkta f(x) in grafiinde erilik aaya doru veya konkavdr.

Konveks

Konkav

37

MATEMATK 6

rnekler : 1- y = (x - 2)2 + 3 fonksiyonunun x = 2 noktasnda minimum deerini aldn gsteriniz. zm : y = 2(x - 2); y = 0 2(x - 2) = 0 x = 2 f(x) = 2 > 0 olduundan yerel minimum vardr.

2- f(x) = x2 + 2x - 2 fonksiyonunun x = -1 de maksimum veya minimumunun bulunup, bulunmadn aratrnz. zm : f = 2x + 2; f (x) = 0 2x + 2 = 0 x = -1 f(x) = 2 > 0 olduundan yerel minimum vardr.

3- f(x) = -(x - 2)4 fonksiyonunun x = 2 de dnm noktasnn bulunup bulunmadn aratrnz. zm : f(x) = -4 (x - 2)3 ; f(x) = 0 -4 (x - 2)3 = 0 x = 2,

f(x) = -12(x - 2) f(2) = -12 (2 - 2) = 0 f(x) in x = 2 de dnm noktas vardr.

4- f(x) = x3 - 7x2 - 3x + 2 fonksiyonunun konkav ve konveks olduu blgeleri bulunuz. zm : f(x) = 3x2 - 14x - 3 f(x) = 6x - 14 f(x) = 0 6x - 14 = 0 x = 7 3

x f(x)

- Konkav

7 3

+ +
Konveks

0
D.N.

38

MATEMATK 6

5- f(x) = x3 + 3x2 - 1 fonksiyonunun ekstremum noktalarn bulunuz. zm : f(x) = 3x2 + 6x ; f(x) = 0 3x2 + 6x = 0 3x(x + 2) = 0 x1 = 0, x2 = -2 f(0) = -1, f(-2) = (-2)3 + 3 (-2)2 - 1 = -8 + 12 - 1 = -9 + 12 = 3 f (x) = 6x + 6 f (0) = 6 . 0 + 6 = 6 > 0 olduundan x=0 da minimum deerini alr. f (-2) = 6 . (-2) + 6 = -12 + 6 = -6 < 0 olduundan x=-2 de maksimum deerini alr.

x y y

- + -

-2 0
3 max.

0 0
-1 min.

+ + +

6- f(x) = x3 + 6x2 - 4 fonksiyonunun eksrtemum noktalarn maksimum ve mini-mum deerini bulunuz. zm : f(x) = 3x2 + 12x; f(x) = 0 3x(x + 4) = 0 x1 = 0, x2 = -4 y1 = -4, y2 = 28 f(x) = 6x + 12 f(0) = 12 > 0 olduundan x=0 da minimum deerini alr. f(-4) = -12 < 0 olduundan x=-4 te maksimum deerini alr.

x y y

- + -

-4 28 max.

0 +
-4 min.

39

MATEMATK 6

MAKSMUM VE MNMUM PROBLEMLERNE AT RNEKLER

rnekler : 1- arpmlar 1 olan pozitif iki saynn toplamnn minimum olmas iin bu iki say ne olmaldr? zm : Saylara x, z dersek x.z=1 y=x+z x.z=11 x = z dir. dir.

1 y=x+1 x olur. y = 1 - x2 dir.

y = 0 x2 - 1 = 0 x2 = 1 x1 = 1, x1 = -1 saylar pozitif olacandan x = 1 dir. x . z = 1 den z = 1 dir. y = x + z y = 1 + 1 = 2 olarak bulunur.

2 y= x -1 ise y = 2 x = 1 iin y = 2 = 2 > 0 x2 x3 13

olduundan minimum olur.

2- Toplamlar iki ve arpmlar maksimum olan pozitif iki sayy bulunuz. zm : Saylar: x ve z olsun. x + z = 2 ve y = z . x maksimum olmaldr. z = 2 - x y = x(2 - x) = -x2 + 2x y= -2x + 2 -2(x - 1) = 0 x = 1 dir. x + z = 2 z = 1 dir. y = 1 . 1 = 1 bulunur. y = -2 < 0 dr. x = 1 iin maksimumu vardr.

40

MATEMATK 6

3- x2 + y2 = 4 emberi iine bir dikdrtgen yerletirilmek isteniyor. Dikdrtgenin evresinin maksimum olmas iin dikdrtgenin kenar uzunluklar ne olmaldr? zm :

emberde byle bir dikdrtgenin kegenleri merkezden geer.

x2 + y2 = r2 r2 = 4 r = 2 dir. DAB dik geninde Pisagor Teoremi x2 + y2 = 42 x2 + y2 = 16 evresi : z = 2(x + y) dir. y = 16 - x2 olur. 2x z = 0 16 - x2

z = 2 x + 16 - x2 z = 2 -

2x = 2 x = 16 - x2 16 - x2 = x2 2x2 = 16 x2 = 8 2 16 - x x = 2 2 y = 16 - 8 = 8 = 2 2 dir.

Maksimum evre : z = 2(x + y) = 2 2 + 2 2 2 = 8 2 dir.

4- |AB| = |AC| olan bir gende |BC| = a dr. A kesinden a kenarna indirilen dikme 4a dr. Bu genin iine bir dikdrtgen yerletiriliyor. Bu dikdrtgenin alannn maksimum olmas iin kenarlar ne olmaldr, a cinsinden bulunuz.

41

MATEMATK 6

zm :

|AB| = |AC|, |BC| = a ve |AH| = 4a Dikdrtgenin kenar uzunluklarna x ve y diyelim. AGK ~ ABH dir. x 2 = 4a - y x = a - y a 4a 4 2 y y2 S = x . y = a - . y = ay 4 4 y2 y S = ay ds = S (y) = a - 1 . 2 . y = a 4 dy 4 2 ds = 0 y = 2a ve x = a - 2a = a - a = a dy 4 2 2 a y = 2a, x = olmaldr. 2 S(y) = - 1 < 0 olduundan x = a , y = 2a iin S alan maksimum olur. 2 2 5- Yarap 4 olan kre iine yerletirilen maksimum hacimli dnel silindirin hacmini bulunuz.

zm :

42

MATEMATK 6

|AH| = y, x2 + y2 = 16 dr.

|OH| = x olsun. OAH dik geninde Pisagor bantsndan

Silindirin hacmi : V = y2 . (2x) V = . (16 - x2) . 2x V = 16 . 2x - 2 x3 V = 32 x - 2 x3 V(x) = 32 - 6 x2 = 0 x2 = 32 = 16 x = 4 3 3 6 3 - 4 3 alnmaz x = 4 3 tr. y2 = 16 - 16 = 32 y = 4 2 3 3 3 3 3 y = 4 . 2 dr. 3 V = . 32 . 2 . 4 3 = 256 3 3 9 3 bulunur.

4 V(x) = -12 x V 4 3 = - 12 . . 4 3 = -16 3 < 0 3 31

olduundan hacim maksimum olur. FONKSYONLARDA ASMPTOT BULMA

y=f(x) fonksiyonunun grafii zerindeki deiken bir p(x,y) noktas alalm. Eer, erinin en az bir kolu sonsuza uzanyorsa ve p noktasnn d dorusuna veya c erisine olan uzakl sfra yaklayorsa, alnan d dorusuna veya c erisine, y=f(x) fonksiyonun asimptotu denir. Aadaki ekillerde yukardaki tanm ak olarak grlmektedir.

d dorusu y=f(x)in doru asimptotudur

c erisi y=f(x) erisinin eri asimptotudur

43

MATEMATK 6

Dey Asimptotun Bulunmas p(x) eklindeki rasyonel fonksiyonlarda, Q(x)=0 denkleminin x=a kk iin Q(x) p(a)0 oluyorsa, denklemi x=a olan doruya bu fonksiyonun dey asimtotu denir. y= rnek : f(x)=2x+1 fonksiyonunun dey asimptotunu bulalm. x-1 zm : x - 1 = 0 x = 1, 2 . 1 +1 = 3 0 olduundan x = 1 dorusu dey asimptotdur.

Yatay Asimptotun Bulunmas

y =f( x ) fonksiyonu iin , lim f ( x )= b R veya lim f ( x )= b R ise ,

x + x -

denklemi y =b olan doruya , y=f( x ) fonksiyonun yatay asimptotu denir .

2 rnek : f(x) = 5x2 +4x-1 fonksiyonunun yatay asimptotunu bulalm. 3x +2x+1

zm : lim 5x2+4x-1 = 5 3 x+ 3x2+2x+1

2 lim 5x2 +4x-1 = 5 3 x- 3x +2x+1

o hlde y=5 olan doru f(x) fonksiyonun yatay asimptotudur. 3 rnek : f(x) = x +1 fonksiyonun yatay asimptotunun olup olmadn aratralm. 3x-1 zm :
2 lim x +1 = + R x+ 3x-1 2 lim x +1 = - R x- 3x-1 2

f(x) fonksiyonunun yatay asimptotu yoktur.

44

MATEMATK 6

Eik ve Eri Asimptotlarn Bulunmas Bir y = f(x) fonksiyonu iin lim f(x) =
x

oluyorsa, fonksiyonun eik veya eri

asimptotu vardr. Rasyonel fonksiyonlarda eik veya eri asimptotu bulmak iin pay paydaya blnr. Bulunan blm, fonksiyonun eik veya eri asimptotudur. Eer, blm birinci dereceden polinom fonksiyonu ise eik, en az ikinci dereceden polinom fonksiyonu ise eri asimptotudur.
2 rnek : f(x) = x +3x-2 fonksiyonunun eik asimptotunu bulalm. x+1

zm :
2 lim x +3x-2 = x x+1

x2 + 3x - 2 + x2 + x - - +2x - 2 + -2 - 2x + -4

x+1 x+2

x2+3x-2 = x+2 - 4 x+1 x+1

Burada, g(x) = x+2 birinci dereceden olduu iin g(x) eik asimptotdur.

2 3 rnek : f(x) = x +3x -5 fonksiyonunun eik ya da eri asimptotunun var olup x+1 olmadn belirleyiniz.

45

MATEMATK 6 2 3 zm : lim x +3x -5 = x+1 x

x3 + 3x2 - 5
2 + x3 + -x -2x2 - 5

x+1 x2+2x

x3+3x2-5 = x2 +2x - 2x+5 x+1 x+1

+ 2x2 + - 2x --2x -5 Burada g(x) = x2+2x ikinci dereceden olduu iin g(x) eri asimptot vardr.

rnekler : 1- f(x) = x - 2 fonksiyonunun asimptotlarn bulunuz. x-3 a) lim f(x) = lim x- 2 = 1 x x x - 3 yatay asimptotdur.

b) x - 3 = 0 x = 3 dey asimptotdur. (x - 2) 3 fonksiyonunun asimptotlarn bulunuz. x-1 (x - 2) 3 = x-1

2- f(x) =

a) y = lim f(x) = lim x x

yatay asimptotu yoktur.

b) x - 1 = 0 x = 1 dey asimptotdur. c) (x - 2) x-1

3

= x2 - 5x + 7 - 1 y = x2 - 5x + 7 fonksiyonun eri asimptotudur. x-1

46

MATEMATK 6

GRAFK ZMLER Bir fonksiyonun grafiini izerken yaplacak ilemler: 1. Fonksiyonun tanm aral bulunur. 2. xlim f(x) hesaplanr. 3. Varsa asimptotlar bulunur. 4. Varsa eksenlerin kestii noktalar bulunur. 5. Ekstremum noktalar bulunur. 6. Bulunan deerler bir tabloda gsterilir. 7. Tablodan yararlanlarak grafik izilir.

Polinom Fonksiyonlarn Grafii rnekler: 1 - y = x4 - 2x2 + 1 fonksiyonunun deiimini inceleyiniz, grafiini iziniz.

zm 1) Fonksiyon (- , + ) tanmldr. (nk polinom fonksiyondur.) 2) lim f(x) = + dur. x 3) Asimptot yoktur. 4) x = 0 iin y = 1 y = 0 iin x4 - 2x2 + 1 = 0 (x2 - 1)2 = 0 x2 - 1 = 0 x2 = 1 x = 1 5) y = 4x3 - 4x 4x3 - 4x = 0 x(4x2 - 4) = 0 x1 = 0 ve 4x2 - 4 = 0 x2 = 1 x2 = 1, x3 = -1 dir. imdi 2. trevi alp, sfra eitleyelim.

47

MATEMATK 6

6) x y y - + -1 0 0
min.

0 + + 0 1
max.

1 0 0
min.

+ + +

Tablonun Okunmas : Fonksiyon (- ,+) blgesinden gelerek (-1,0) noktasn urar ve (0,1) noktasna ular. Buradan (1,0) noktasndan kvrlarak ( , ) doru ilerler. Grafik;

2- y = x3 + 2x2 - x - 2 fonksiyonunun deiimini inceleyiniz. Grafiini iziniz. zm 1) Fonksiyon (-, +) aralnda tanmldr. 2) lim f(x) = dur. x 3) Asimptot yoktur. 4) x = 0 iin y = -2 y = 0 iin x3 + 2x2 - x - 2 = 0 x2 (x + 2) - (x + 2) = 0 (x + 2) (x2 - 1) = 0 x1 = -2, x2 = -1 x3 = 1

48

MATEMATK 6

5)

y = 3x2 + 4x - 1 y = 0 iin 3x2 + 4x - 1 = 0 x1,2 = -4 16 + 4 . 3 -4 2 7 -2 7 x1 = -2 - 7 , x2 = -2 + 7 = = 6 6 3 3 3 y2 = f(x2) = f -2 + 7 = k2 3

y1 = f(x1) = -2 - 7 = k1, 3

6) x y y - + - + 0 -2 + -2- 7 3 0 k1 0 -1 0 -2 -

-2+ 7 3 0 k2 +

1 + 0

Tablonun Okunmas : (- ,-) dan balayan fonksiyon (-2,0) noktasndan geer ve -2- 7 , k1 noktasnda maksimum deerini aldktan sonra (-1,0) noktasna urar. 3 Fonksiyon (0,-2) noktalarna uradktan sonra -2+ 7 , k2 noktasnda 3 minimum deerini alr ve (1,0) noktasna urayarak ( , ) ynne doru ilerler.

7)

49

MATEMATK 6

rrasyonel Fonksiyonlarn Grafii y = ax2 + bx + c biimindeki bir fonksiyonun grafii izilirken aadaki durumlar dikkate alnmaldr. a) ax2 + bx + c 0 eitsizliinin zm blgesi fonksiyonun tanm kmesidir. b) a > 0 ise y= + a x + b eik asimptot 2a a < 0 ise eik asimtot yok. c) y = 0 dan yerel ekstremum noktalar bulunur.

rnekler : 1- y = x2 - 3x+ 2 fonksiyonunun grafiini izelim. 1) x2 - 3x 0 x(x - 3) 0 x(x - 3) = 0 x1 = 0, x2 = 3

x x x-3 x(x-3) 0

- +

0 0 + fonksiyon tanmsz

3 + 0 + +

Tanm kmesi :(- , 0] [3, ) dur.

2) lim x

x2 - 3x+ 2 = xlim x

1- 3 x + 2 =

3) y = ax2 bx + c formundaki bir fonksiyonun asimptotu y = x b formundadr. 2a y = x2 - 3x+ 2 y = x - 3 + 2 2 y1 = x - 3 + 2 = x + 1 2 2 y2 = - x - 3 + 2 = - x + 7 2 2

dorular fonksiyonun eik asimptotlardr.

50

MATEMATK 6

4) x = 0 iin y = 2 y = 0 iin f(0) = 2; f(3) = 2 dir.

5) f (x) = y =

2x - 3 f(x) = 0 2x - 3 = 0 x = 3 2 2 2 . x - 3x

tanm blgeleri dnda kalr. x > 3 iin f(x) > 0 dr. x = 0 ve x = 3 iin f(x) tanmszdr.

6)

x y y

- + +

0 0 2
TANIMSIZ

3 0 2 +

Tablonun Okunmas : Fonksiyon (0,3) aralnda tanmsz. x=- dan balayarak y=+ doru (- ,0] aralnda eri izerek ilerler. x=+ dan balayarak y=+ doru (3,+ ) aralnda eri izerek ilerler. Bu arada y= -x + 7 ve y= x + 1 asimptotlarn dikkate almak gerekir. 2 2 7)

51

MATEMATK 6

2- y = -x2 + 4x - 3 fonksiyonunun deiimini inceleyiniz, grafiini iziniz. 1 - (x - 2)2 = -(x-3) . (x-1)

zm : 1) y = -x2 + 4x - 3 = x1 = 1, x -(x - 3) x-1 f(x) x2 = 3 - + -

1 - (x - 2)2 0 1 - (x - 2)2 = 0 (x - 2)2 = 1 x - 2 = 1

1 + 0 + +

3 0 +

fonksiyon tanmsz

fonksiyon tanmsz

1x3 Tanm aral : [1, 3] dr. 2) Tanm blgesi snrl olduundan lim f(x) x hesaplanamaz.

3) Tanm blgesi snrl olduundan asimptot yoktur. (a < 0 olduundan) 4) x = 1 iin y = 0 dr. x = 3 iin y = 0 dr. x = 2 iin y = 1 dir. 5) f (x) = -2x + 4 f (x) = 0 -2x +4 =0 x =2 dir. (x=2 iin y=1 dir) 2 - x2 + 4x - 3 - 1 + 0 2 0 1 0 3 + -

6)

y + y +

52

MATEMATK 6

Tablonun Okunmas : x=1 ve x=3 dorular arasnda snrldr. nk tanm kmesi, 1 x 3 idi. x=2 iin y=1 noktas erinin maksimum noktasdr.

7)

TANIMSIZ

TANIMSIZ

Rasyonel Fonksiyonlarn Grafikleri

1- y = x - 2 fonksiyonunun grafiini iziniz. x+1 x+10 1) x + 1 = 0 x = 1 dir. f : (- , -1) ( -1, + ) R x -1 Tanm kmesi : R - -1 (- , -1) (-1, + )

x - 2 = 1 dir. Yani y = 1 dorusu yatay asimptotdur. f(x) = xlim 2) y = xlim x + 1 3) x = -1 de dey asimptot vardr. (Dey asimtot payday sfr yapan deer) 4) x = 0 iin y = -2 y = 0 iin x = 2 dir. 5) y = 0= x-2 x-2=0 x=2 x+1

1 . (x + 1) - 1 . (x - 2) = 3 2>0 (x + 1)2 (x+1)

53

MATEMATK 6

6)

x y y

- + 1 +

-1

0 + -2 +

2 + 0

0
-

2- y =

(x - 1) (x - 2) fonksiyonunun deiimini inceleyiniz, grafiini iziniz. x-3 Tanm kmesi : R - {3}

1) x - 3 = 0 x = 3 de fonksiyon tanmszdr. 2) Asimptotlar:

(x - 1) (x - 2) = x-3 (x - 1) (x - 2) x2 - 3x + 2 y= = = x + 2 y = x dorusu eik asimptotdur. x-3 x-3 x-3

x

lim f(x)= xlim

Tabloda gsterilmez. x2 - 3x + 2 x-3 x x2 3x 2 x - 3 = 0 x = 3 dorusu dey asimptotdur. 3) x = 0 iin y = - 2 3 y = 0 iin x1 = 1, x2 = 2 dir.

54

MATEMATK 6

4) y =

1 . (x - 2) + (x - 1) (x - 3) - 1 . ( x - 1) (x - 2) x2 - 6x + 7 = ; y = 0 (x-3) 2 (x-3) 2 3 2 = 3 2 x1 = 3 + 2, x2 = 3 - 2 1

x2 - 6x + 7 = 0 x1, 2 = y1 6, y2 0,2

5) x y y - + - - 2 3 0 + 0 1 + 3- 2 0 0,2
max.

2 0 -

3 - +

3 + 2 + 0 6
min.

6)

3- y =

(x - 2)3 fonksiyonunun deiimini inceleyiniz, grafiini iziniz. x-1

1) x - 1 = 0 x = 1 de fonksiyon tanmszdr. f : R - {1} R 2) lim f(x) = lim

x

(x - 2)3 = x x - 1

55

MATEMATK 6

3) x - 1 = 0 x = 1 de dey asimptot vardr. x3 - 6x2 + 12x - 8 x-1 3 x-1 x - 6x2 + 12x - 8 2 3 3 x 5x + 7 - x x + Eri asimptot -5x2 + 12x 2 5x 5x 7x - 8 + 7x -7 -1 3 (x - 2) = x2 - 5x + 7 - 1 y = x2 - 5x + 7 eri asimptotdur. x-1 x-1 y = (x - 5 ) 2 + 3 parabol eridir. 2 4

4) x = 0 iin y = 8 y = 0 iin (x - 2)3 = 0 x = 2 dir. 3(x - 2)2 . (x - 1) - 1 . (x - 2)3 y = 0 iin (x - 2)2 3(x - 1) - (x - 2) 2 (x-1)

5) y =

(x - 2)2 (2x - 1) = 0 (x - 2)2 = 0 x1 = 2, x2 = 1 , 2 2 x-2 . (2x-1) y= y1 = 0, y2 = 27 , 4 x-1 2

6) x y y - + 8 0 1 2

1 + + 0 0 - +

2 0 0 0
D.N.

+ + +

0
27 4 min.

56

MATEMATK 6

Tablonun Okunmas : x=- , y=+ balayan fonksiyon (0,8) noktasna urayarak 1 , 27 noktasnda minimum deeri aldktan sonra (1-,+ ) doru ilerler. Sonra 2 4 fonksiyon (1+,- ) dan gelerek (2,0) dnm noktasndan kvrlarak ( , ) doru ilerler.
2 Bu arada tabloda olmayan x=1 dey asimptodu ve y= x - 5 + 3 eri asimptodu 2 4 grafikte unutmamak gerekir.

7)

4 4- y = x fonksiyonunun deiimini inceleyiniz, grafiini iziniz. 2 x -1

zm 1) x2 - 1 = 0 x = 1 x1 = 1, x2 = -1 dir. f : R - -1, 1 R x4 = 2) xlim f(x) = xlim x2 - 1 3) x1 = 1, x2 = -1 de dey asimptotu vardr. 1 4) x = 0 iin y = 0 dr. y = 0 iin x = 0 dr. x4 2 x -1 = x2 + 1 + 1 x2 y = x2 + 1 fonksiyonunun eri asimptotudur.

57

MATEMATK 6

y = 5)

4x3 . (x2 - 1) - 2x . x4 4x5 - 4x3 - 2x5 2x3 (x2 - 2) = = (x2 - 1) 2 (x2 - 1) 2 (x2 - 1) 2 y1 = 0 , y2 = 4, y3 = 4

y = 0 2x3 (x2 - 2) = 0 x1 = 0 , x2 = 2, x3 = - 2

6) x y y - +

- 2 -1 0 4 + - 0 0 + + 0 0 0 - 1 0 0 + -

2 + 0 4 + +

7)

2x fonksiyonunun deiimini inceleyiniz, grafiini iziniz. 5- y = 2 x -1

zm 1) x2 - 1 = 0 x2 = 1 x1 = 1, x2 = -1 noktalarnda fonksiyon tanmszdr. f : R -{1, -1} R

58

MATEMATK 6

2) y = lim f(x) = lim 2x = 0 dr. x - ekseni yatay asimptotttur. x x x2 - 1 x2 - 1 = 0 x1 = 1, x2 = -1 de dey asimptot vardr. 3) x = 0 y = 0 ve y = 0 iin x = 0 dr. 2(x2 - 1) - 4x2 -2x2 - 2 -2(x2 + 1) = = (x2 - 1) 2 (x2 - 1) 2 (x2 - 1) 2

4) y =

y = 0 -2(x2 + 1) = 0 x2 + 1 = 0 x2 = -1 Reel kk yoktur. y < 0 dr. 5) x y y - 0 - -1 0 0 + 0 0 - 1 0 0 + 0 +

6)

59

MATEMATK 6

Trigonometrik Fonksiyonlarn Grafikleri Trigonometrik fonksiyonlarn grafikleri izilirken aadaki durumlar dikkate alnr: a) nce periyod bulunur. Periyod geniliinde bir aralkta deiim incelenip grafik izilir. br periyod geniliinde ardk aralklarla ilk izilen grafik tekrarlanr. b) Fonksiyon kesirli ise dey asimtot bulunur. c) Eksenleri kestii noktalar bulunur. d) Trev alnr. Yerel ekstramum noktalar hesaplanr. e) Deiim tablosu yaplarak grafik izilir.

Trigonometrik denklemlerin zm kmelerini bulmay renmeden grafik izmeye gemeyin.

1- y = 1 + Cos 2x in grafiini iziniz. 1) Cos 2x in periyodu 2 = 2 O hlde, 0, aralnda grafiini izmek yeterlidir.

2) Aralk snrl olduu iin asimptot hesaplanmaz. 3) Eksenler kestii noktalar. x = 0 iin f(0) = 1 + Cos 2 . 0 = 1 + 1 = 2 x = iin f() = 1 + Cos 2 = 1 + 1 = 2 y = 0 iin 1 + Cos 2x = 0 Cos 2x = -1 Cos 2x = Cos ( + 2k) 2x = + 2k, k = 0 iin x = 2 4) f(x) = -2 Sin 2x; f(x) = 0 -2 Sin 2x = 0 Sin 2x = 0 Sin 2x = Sin (k) 2x = k ise x = k 2 k1 = 0 iin x1 = 0, k2 = 1 iin x2 = 2

, k3 = 2 iin x3 =

60

MATEMATK 6

5) x y y 0 0 2 2

+ 0 2

0 0

6)

2- y = Sin x - 1 2 Sin x + 1

fonksiyonunun grafiini iziniz.

Sin x - 1 periyodu = 2 = 2 = T1 1 2Sin x + 1 periyodu = 2 = 2 = T2 1 1) Fonksiyonun periyodu (T1, T2)ekok = 2 Grafii [0, 2] arasnda izmek yeterlidir. 2) 2 Sin x + 1 = 0 2 Sin x = -1 Sin x = - 1 = Sin ( + ) = Sin ( 7 ) 2 6 6 = x | x = 7 + 2k v x = ( - 7 ) + 2k , k z 6 6 k = 0 iin x1 = 7 6 x2 = - = 2p - = 11 6 6 6 x1 = 11 ve x2 = 7 da dey asimptot vardr. 6 6

61

MATEMATK 6

3) x = 0 iin y = -1 y = 0 iin Sin x - 1 = 0 Sin x = 1 Sin x = Sin x = dir. 2 2 x = iin y = -1 x = 2 iin y = -1 dir. 4) y = Cos x . ( 2 Sin x + 1) - 2 Cos x . (Sin x - 1) 3 Cos x = 2 (2 Sin x + 1) (2 Sin x + 1) 2 y = 0 3 Cos x = 0 Cos x = 0 Cos x = Cos + k 2 x = + k dir. 2 k1 = 0 iin x1 = , k2 = 1 iin x2 = 3 2 2 y1 = 0 , y2 = 2 dir.

O hlde ,0 ve 3 ,2 noktalarnda maksimum ve minimum vardr. 2 2 5) x y y -1 0 +

2

-1 -

7 6

3 2

11 6

0 0
max.

0 0 - +

0 2
min.

0 + 0 + -

-1

Tablonun Okunmas : (0,1) noktasndan balayan fonksiyon ,0 maksimum 2 noktasna urayarak ( ,-1) noktasndan geer ve x=7 dey asimptoduna yakla6 r. Sonra 7 , + dan balayan fonksiyon (x=7 dey asimptodun pozitif 6 6 ynnden) 3 , 2 minimum noktasndan geerek 11 , + doru yaklar. Burada 2 6 x=11 dey asimptotdur. Daha sonra 11 , - blgesinden balayan fonksiyon 6 6 x=11 , dey asimptodu da negatif ynde teet izerek (2 , -1) noktasndan 6 geerek eri izer.

62

MATEMATK 6

6)

63

MATEMATK 6

RNEKLER Trev kurallarndan yararlanarak aadaki ifadelerin tanml olduu yerlerde, trevlerini bulunuz. 1- y = x3 . x
zm : arpmn trevini hatrlayalm ve, y = (x3) x + x3 . ( x) 2 3 3 3 3 = 3x2 . x + 1 x3 = 3x x + x = 6x + x = 7x 1 2x 2x 2x 2x (2 x) (1)

2- y = (x - 1) x

zm : y= (x - 1) . ( x ) + ( x ) (x - 1)
3 3 3 = 1 . x ) + x3 - 1 = 3 x2

3 x -1 + x3 - 1 = 3 x 3 + x - 1 = 4x 3 2 2 1 3 x 3 x 3 x2 3 2 (3 x ) (1)

Not: Yukarda x
2 3- y = x - 1 1 + 2x

in trevinin

1 3 x2
3

olduunu grnz.

zm : Blmn trevini hatrlayalm ve; (x2 - 1) . (1 + 2x) - (1 + 2x) (x2 - 1) (2x) . (1 + 2x) - (2) (x2 - 1) y = = (1 + 2x) 2 (1 + 2x) 2
2 2 2 = 2x + 4x - 2x2 + 2 = 2x + 2x +2 2 (1 + 2x) (1 + 2x) 4- f(x) = x . | x | ise f(2) = ?

zm : nce verilen ifadeyi paral fonksiyon olarak yapmakta fayda var. x x = x . x, -x(x), x 0 ise x < 0 ise f (x) = 2x, -2x, x0 x<0

f(2) = 2 . 2 = 4

64

MATEMATK 6

5- f: R R, f(x) = mx3 fonksiyonun x0 = 1 noktasndaki teeti yatayla 60 lik a yaptna gre m nin deeri nedir?

zm : f(x) = mx3 f(x) = 3mx2 x0 =1 ise mt = f(1) = 3m(1)2 3 = 3m m= 3 3

Teetin eimi, mt = tan 60 = 3

6- f(x) = 1 x2 + mx fonksiyonun zerindeki x0 = -3 noktasndaki teeti OX ekseninin 2 pozitif ynyle 135 lik a yaptna gre m = ? zm : f(x) = 1 x2 + mx 2 mt = f(x) = x + m f(x0) = -3 + m -1 = -3 + m m=2

mt = Tan 135 = -Tan 45 = -1

Tan 135 = -Tan 45 niin eit oluyor. Trigonometri bilgilerinizi gzden geirin.

7- f(x) = kx3 + (k - 1) x2 + k - 2 (k R) fonksiyonunun x0 = 2 noktasndaki teeti 4x + 3y = 0 dorusuna dik olduuna gre k = ? zm : f(x) = kx3 + (k-1) x2 + k - 2 f(x) = 3kx2 + 2(k -1) x mt = f(2) = 3k (4) + 2 (k - 1) 2 mt = f(2) = 16k - 4 3 = 16k - 4 4 k = 19 64 t d : d: 4x + 3y = 0 md = -a = -4 b 3 diklik artna gre mt = 3 4 (nk md . mt = -1 idi.)

65

MATEMATK 6

8- y = x2 + 4x - 6 fonksiyonun x0 = 2 noktasndasi teetinin denklemi nedir? y = x2 + 4x - 6 y= 2x + 4 mt = 2(2) + 4 = 8

zm : x0 = 2 y0 = 22 + 4(2) - 6 y0 = 4 + 8 - 6 = 6 teet denklemi

y - y0 = mt ( x - x0) olduundan, yukarda bulunanlar yerine yazarsak, y - 6 = 8 (x - 2) y = 8x - 10

9- y = x ise y = ?

zm : y = x2 -1 y = 1 x 2 2 -3 y = -1 x 2 4 -5 y = 3 x 2 = 3 8 8 x5 10- y = 2x 1+x zm : y = ise y = ?

2(1 + x) - 1 (2x) (1 + x)2 2 = = 2 (1 + x)-2 o hlde y = 2 + 2x - 2x 2 2 (1 + x) (1 + x) y = -4 (1 + x)-2 - 1 (1 + x) y = -4 (1 + x)-3 y = +12 (1 + x)-4 (1 + x) = +12 (1 + x)-4 = 12 (1 + x)4

66

MATEMATK 6

11- y = x2 . Sin x

ise

y= ?

zm : y= (x2) Sin x + x2 (Sin x) = 2x Sin x + x2 Cos x

Yukarda arpmn trevini nasl uyguland ve Sin x in trevinin Cos x olduuna dikkat ediniz.

12- y = Sec x

ise

y = ? 0 - (-Sin x) (1) 1 1 y = = Sin x 2 = Sin x Cos x Cos x Cos x (Cos x)2 (Cos x) = Tan x . Sec x
1 Cos x yazdk. Ayrca blmn trevini kullanarak sonuca gittik.

zm : y = Sec x =

Sec x in trevini almak iin

13- y = x3 Cos x zm : y= (3x2) Cos x + (-Sin x) x3 = x2 (3 Cos x - x Sin x) 14- f(x) = Sin x ise f ( ) = ? x 2

zm : f (x) =

(Cos x) x - 1 . Sin x xCos x - Sin x = x2 x2 x = iin 2 Cos - Sin 2 2 = 0 - 1 = -4 f ( ) = 2 2 2 2 2 2 4

Cos = 0 2 Sin = 1 2

67

MATEMATK 6

15- y = Cot x, x = t

3 2

ise

dy =? dt

zm :

dy dy = . dx = dt dx dt 1 = - Cosec2x . 3 t 2 2 1 1 = - 3 Cosec2x . t 2 = -3 . x3 . Cosec2x 2 2

Yukarda deiken deitirme metodu kullanlarak trev alnmtr. nk y, x e bal, x de t ye baldr.

16- y = u,

u= Cos 3x ise

dy i bulalm. dx

dy dy . du = 1 (-Sin 3x) = -3 Sin 3x zm : = dx du dx 2 u 2u -3 Sin 3x = 2 Cos 3x

Yukarda deiken deitirme metodu kullanld.

17- x . y = (x + y)2 kapal fonksiyonu veriliyor

dy =? dx

zm : d (xy) = d (x + y)2 dx dx (1 . y + xy) = 2(x + y) (1 + y) y + xy = 2(x + y) + 2(x + y) . y xy - 2(x + y) . y = 2 (x + y) -y y(-x - 2y) = 2x + y y = 2x + y 2x + y =-x -2y x + 2y

(x e ve y ye gre trev alnyor.) (Datma ilemine dikkat edin.) (y lerin eitliin sol tarafna aldk. nk y yalnz braklmal.)

dy 2x + y =dx x + 2y

68

MATEMATK 6

18- x2y3 - 2xy2 + 6 = 0 kapal fonksiyonuna gre

dy =? dx

3 2 zm : (2xy + 3x y2 y) - 2 (1 . y2 + 2yy . x) = 0

2xy3 + 3y2x2y - 2y2 - 4xy . y = 0 (3y2x2 - 4xy) y = 2y2 - 2xy3 dy 2y2 - 2xy3 = dx 3y2x2 - 4xy

(x e ve y ye gre trevler ayr ayr alnd.) (y lere balanan ifadeleri eitliin sol tarafna alarak yalnz braktk.)

19-

2 x2 + y = 1 kapal fonksiyonuna gre dy = ? 4 3 dx

zm : 3x2 + 4y2 = 12 d (3x2) + d (4y2) = d (12) dx dy dx 6x + 8yy = 0 3x + 4yy = 0 dy - 3x = dx 4y 20- y = ln (lnx) ise dy =? dx

(Payda eitledik, iler dlar arpm yaptk.)

1 (lnx) = x = 1 zm : y = lnx xlnx lnx

(ln f(x) in trevi =

f (x) dir. f(x)

69

MATEMATK 6

21- y = log2 (5x2) ise

dy =? dx

dy (5x2) . log2e 10x 2 log e = = 2 log2e = x 2 zm : 2 dx (5x ) 5x

Log a f(x) in trevi =

f (x) e Loga dir. f(x)

2 22- y = e x ise

dy =? dx

zm :

2 dy = (x 2) e x2 = 2xex dx

e f(x) in trevi f (x) e f(x) dir.

23- y = e Cos x ise

dy =? dx

zm :

dy 2 = (Cos x2) e Cos x dx 2 = -2x Sin x2 e Cos x

2

24- y = e lnx ise y = ?

2 zm : y = e lnx = (lnx2) e lnx

= 2x . x2 = 2x x2

Not : e lnx = x 2 e lnx = x 2

70

MATEMATK 6

25-

x-y = 2 fonksiyonuna zerindeki (3, 1) noktasndan izilen teet ve normalin x - 2y denklemlerini bulunuz.

zm : x0 = 3 y0 = 1

x-y =2 x - 2y x - y = 2x - 4y 3y = x y=x =1 x 3 3 dy 1 = dx 3 mt = 1 3 mt . MN = -1 olduundan MN = -3

Teetin denklemi y - y0 = mt (x - x0) y - 1 = 1 (x - 3) 3 3y - x = 0 Normalin denklemi y - y0 = MN (x - x0) y - 1 = -3 ( x - 3) y = -3x + 10

26- f(x) = -x3 + 3x + 1 fonksiyonun artan veya azalan olduu, aralklar belirtiniz; varsa ekstremum noktalarn bulunuz.

zm : f(x) = -3x2 + 3 = -3x2 + 3 = 0 -3x2 = - 3 x2 = 1 x=1 f(-1) = -(-1)3 + 3(-1) + 1 = +1 -3 + 1 = -1 f(1) = -(1)3 + 3(1) + 1 =3

x f(x) f(x)

- Azalan

-1 0 +

1 0 3

+ Azalan

-1 Artan

min.

max.

71

MATEMATK 6

2 - x fonksiyonunun artan veya azalan olduu aralklar belirtiniz; 27- f(x) = 3x + 2 varsa ekstremum noktalarn bulunuz.

Rasyonel fonksiyonlarda ekstremum noktalarn bulmak iin payday sfr yapan deer aranr.

zm : 3x + 2 = 0 x=-2 3 (-1) (3x + 2) - (3) (2 - x) -3x - 2 - 6 + 3x -8 f(x) = = = <0 2 2 (3x + 2) (3x + 2) (3x + 2)2 fonksiyon daima azalan nk, x f(x)
1 f(x) - 3 -2 3

- -

+ -1 3

f (x) < 0 dr.

0 -

28- f(x) = 8x4 - 16x2 fonksiyonun i bkeylik ynn inceleyiniz, varsa bklme noktalarn bulunuz. zm : y = 8x4 - 16x2 ise y= 32x3 - 32x y= 96x2 - 32 y= 0 dan, 96x2 -32 = 0 96x2 = 32 x2 = 32 = 1 96 3 x1 = - 1 ve x2 = 3 x y y 1 3 D.N. D.N. - +
- 1 3 1 3

+ +

72

MATEMATK 6

29- y =

1 fonksiyonun asimptotlarn bulunuz. x-1

zm : Paydas : x - 1 = 0 x = 1 dey asimptot lim y = lim

y

y x - 1

= 1 =0

Yatay asimtot 30- y =

y=0

x3 + 1 fonksiyonun asimptotlarn bulunuz. x+2

3+1 - x + + x3 2x2

zm : Paydas : x + 2 = 0 x = -2 dey asimptot

3 lim y = lim x + 1 x+2 y y

= +

7 x+2 y = x2 - 2x + 4 eri asimptot.

x3 + 1 x+2

= x2 - 2x + 4 -

-2x + 1 2x2 4x + -1 -4x + 4x + 8 -7

x+2 x2 - 2x + 4

Polinom blmesini hatrlaynz.

1 fonksiyonun asimptot denklemini bulunuz. 31- y = x + x

zm : y = x2 + 1 x Payda x = 0 dey asimptot lim y

y

y=

x2 + 1 x ____ x2 x 0 +1

y = x eik asimptot

73

MATEMATK 6

32- y = -x2 + 6x - 5 fonksiyonun grafiini iziniz.

zm : 1) Polinom eklinde fonksiyon olduundan tanm kmesi R dir. 2) lim y = - (- ) 2 = -

y -

lim y = - ( ) 2 = -
y +

3) x = 0 iin y = -5 x 4) y = 0 iin x1 = 5 x2 = 1 5) y= -2x + 6 -2x + 6 = 0 x=3 6) y y + - + -5 + 0 0 4 max. 0 - - 0 1 3 5 +

33- y = x3 - x2 + 4x fonksiyonun grafiini iziniz.

zm : 1) Tanm kmesi R 2) lim y = - (- )3 = -

y -

lim y = - ( )3 =
y +

74

MATEMATK 6

3) x = 0 iin y = 0 y = 0 iin x3 - x2 + 4x = 0 x( x2 - x + 4) = 0 x=0 x2 - x + 4 = 0 Reel kk yok

5)

x y y

- + - +

0 + 0 +

+ + +

4) y= 3x2 - 2x + 4 = 0 ise reel kk yok. 6) y= 6x - 2 = 0 ise x = 1 3

1 3

x y y -

- +

+ + +

0
D.N.

34- y = x - 1 x+1

fonksiyonun grafiini iziniz.

zm 1) Payda x + 1 = 0 x = -1

Tanm kmesi R - {-1} 2) x = -1 iin y = x = -1 dey asimptot

3) lim y =1 y=1 yatay asimtot.

y

5) y = x y y

2 >0 (x + 1)2 - + +1 -1 0 0 + - 0 + -1 1 + 0 + + +1

4) x = 0 iin y = -1 y = 0 iin x = 1

75

MATEMATK 6

35- y = 3x - 2 fonksiyonun grafiini iziniz. x-1 zm : 1) x = 1 Tanm kmesi : R-{1}

2) x = 1 dey asimptot. 3) lim y = 3 yatay asimtot.

y

4) y = 0 iin x = 2 3 x 5) y = -1 < 0 (x - 1)2 y y 6) - 3 0 2

2 3

1 0 0 + -

0 -

+3

76

MATEMATK 6 2 36- y = x - x fonksiyonun grafiini iziniz. x-2

zm 1) Payda x - 2 = 0 x = 2 Tanm kmesi R- {2}

2) x = 2 dey asimptot. 3) 4) x2 - x + x2 2x x - x2 2 lim y =

y

x-2 x+1 y = x + 1 eik asimptot.

5) x = 0 iin y = 0 = 0 -2 y = 0 iin x = 0 ve x = 1 2 x 6) y = x - 4x + 2 = 0 2 (x - 2) y x2 - 4x + 2 = 0 x1 = 2 + 2 x2 = 2 - 2 y

- + -

0 + 0

x2 0 y2

1 0 -

2 0 0 +

x1 0 y1

+ + +

77

MATEMATK 6

ZET

Trevin tanm yaplarak bir noktadaki trev ifade edildi. Sadan ve soldan trev tanmland. Trev kurallar verildi. Ters, parametrik ifadelerde trev ve kapal fonksiyonlarn trevleri verildi. Ardk trevler tantld. Trigonometrik fonksiyonlarn trevi tantld. Ters trigonometrik fonksiyonlarn trevi tantld. Logaritma ve stel fonksiyonlarn trevi tantld. LHospital kural tantld. Teetin eimi ve normalin denklemi tantld. Hz, ivme gibi ifadelerin trevle ilikisi verildi. zel tanml fonksiyonlarn trevi tantld. Trevlenebilirlik ve srekli olmas verildi. Estremum deer ifadesi tantld. Yerel maksimum ve yerel minimum noktalar akland. Rolle ve ortalama deer teoreminin tanmlar yapld, ne ie yarad rneklerle gsterildi. kinci trevin geometrik anlam verildi. kinci trev yardmyla erinin konveks ve konkav olduu aralklar bulma verildi. Maksimum ve minimum problemlerinin trev yardmyla zlmesi gsterildi. Fonksiyonlarda asimptot bulma gsterildi. Grafik izimleri gsterildi.

78

MATEMATK 6

A) -8 B) -4

DEERLENDRME TEST ( 1 )

1) f(x) = | x3 - 8 | - x2 olduuna gre f(-1)in eiti aadakilerden hangisidir? C) 2 D) 4

2) f(x) = ln (x2 -2x + 7) fonksiyonun trevi aadakilerden hangisidir? A) x2 2x - 2 2x + 7 B) x2 x-2 - 2x + 7

C) 2x - 2

D)

x2 - 2x ln (x2 - 2x)

3) f(x) = Cos x fonksiyonu ve [0, ] aral veriliyor. 2 f ( ) - f(0) artn salayan u says aadakilerden hangisidir? f (u) = 2 2 A) Arc Sin B) Arc Cos 2 2 D) Arc Sec

2 C) Arc Sin

4) x = t 3 + 3t y = t 3 - 3t A) 1 6

olursa t = 1 iin

d2y nin deeri aadakilerden hangisidir? dx2 D) 1 3

B) 1 5

C) 1 4

79

MATEMATK 6

2 5) y = x - ax - 8 fonksiyonun gsterdii erinin y eksinini 8 de kesmesi ve y=x-1 x-b dorusunu eik asimtot kabul etmesi iin a nn deeri aadakilerden hangisi olmaldr?

A) 0

B) 1

C) 2

D) 3

6) y = ax + 2 erisinin yatay ve dey asimptotlarnn kesim noktas (-2, 3) bx + c olduuna gre a c nin deeri aadakilerden hangisidir? A) 3 2 B) 2 C) 3 D) 4

7) y = 2 ve x = 3 dorularn asimptot kabul eden ve y eksenini -2 noktasnda kesen erinin denklemi aadakilerden hangisidir? A) y = 2x + 3 x+5 C) y = 2x + 6 x-3 8) y = x3 + bx2 + cx - 1 B) y = 2x + 6 x+3 D) y = x - 3 x+6 fonksiyonunda apsisi x = 1 olan nokta dnm noktasdr.

Fonksiyonun bu noktadaki teetinin eimi (+1) olduuna gre cnin deeri aadakilerden hangisidir? A)1 B) 2 C) 3 D) 4

9) f(x) = mx2 + (m + 1)x + m - 1 fonksiyonun x = -3 de bir minimumu olduuna gre 4 m katr? A) 1 B) 2 C) 3 D) 4

80

MATEMATK 6

DEERLENDRME TESTNN ZMLER (1)

3 3 1) x= -1 de x - 8 = -x + 8 f(x)= - x3 + 8 - x2

f(x) = - 3x2 +0 - 2x f(x)=-6x-2 f(-1)= -6 . (-1) -2 =+6 - 2 =4 Doru cevap D 2) f (x) = 2x - 2 x2 - 2x + 7

Doru cevap A 3) f (x) = - Sin x Cos - Cos 0 2 - 1 = - 2 -Sin u = -2 Sin u = 2 f (u) = - Sin u = = 0 2 2 2 bulunur. u = Arcsin Doru cevap C dy 2 2 dy dt = = 3t 2 - 3 = t 2 - 1 = z olsun. 4) dx dx 3t + 3 t + 1 dt dz d2y dz dt 2t (t 2 + 1) - 2t (t 2 - 1 4t = = = = dx2 dx dx 3(t 2 + 1) 3 3(t 2 + 1) 3 dt t = 1 iin Doru cevap A d2y 4.1 nin deeri = 4 3 = 4 = 1 dir. 2 2 3 dx 3(t + 1) 3 . 2 24 6

81

MATEMATK 6

5) x = 0 iin y = 8 olmaldr. Buradan b= 1 bulunur. y = x-1 dorusunu eik asimptot kabul etmesi iin
2 (x-1) + k = x - ax - 8 x-1 x-1 2 2 x -2x+1+k = x -ax-8 x-1 x-1 x2 - 2x + 1 +k = x2 - ax - 8 ise

a = 2 olmaldr.

Doru cevap C

yatay asimptot. 6) y = lim ax + 2 = a b y bx + c x = - c dey asimptottur. b a y = = 3 a = 3b b 3b 3 a c = 2b = 2 dir. x = - c = -2 c = 2b b Doru cevap A 7) y = 2x + 6 dr. x-3 x-3=0 ise x=3 lim 2x+6 = 2 x x-3 x = 0 iin y = 2 . 0 +6 = 6 0-3 -3 = -2 Doru cevap C 8) y = 3x2 + 2bx + c = m y = 6x + 2b = 0 x = - 2b = - b 1 = - b b = -3 6 3 3 m = 3 . 12 + 2 . b . 12 + c = 3 + 2b + c 1 = 3 + 2 . (-3) + c c = 4 bulunur. Doru cevap D

82

MATEMATK 6

9) f (x) = 2mx + (m + 1) = 0 x = - m + 1 - 3 = - m + 1 2m 4 2m f (x) = 2m > 0 olmaldr. 6m = 4m + 4 f (- 3 ) = 2 . 2 = 4 > 0 dr. 4 Doru cevap B 2m = 4 m = 2

83

MATEMATK 6

84