PIERRE BOURDIEUNN ALAN KAVRAMI ZERNE

Cihad zsz

1. Bourdieunn Metodu: Dnmsellik Bourdieunn dnmsel (reflexive) sosyolojisinin nemli zelliklerinden birisi yap ve eyleyici arasndaki diyalektik srece odaklanmas ve bu odaklanma srecinde aratrmacnn kendisine de incelenen nesnenin/olgunun bir parasym gibi bakmasn tlemesidir. Aratrmac bu sayede inceledii nesnenin/olgunun hangi tarihsel artlar altnda ve hangi karlkl etkilerle iinde bulunduu duruma ulatn grebilecek ve kendisinin de hangi noktadan olaya yaklatn kendi tarihsel, kltrel ve toplumsal arka plann hesaba katarak rahatlkla grebilecektir. Yaplan aratrmann sonularnn shhati asndan bu geri dnl sre nemli bir metodolojik alm salamaktadr. Szn ettiimiz bu dnmselliin temellerini Bourdieunn yaam yksnde grmek ok da zor deildir. Ald felsefe eitiminin zerine yaad Cezayir deneyimi ve bu deneyim srasnda yapt grmeler, ald notlar ve ektii fotoraflar kendi metodolojik erevesinin de olumasn salamtr. Bu ereve o kadar i ie gemi bir haldedir ki tek tek tanmlanmaya balandnda dnmsel sosyolojinin kavramlarndan hibiri bir dierinden bamsz ele alnamaz. lerinden birisi tek bana ele alnmaya alldnda, dier kavramlar olmadan ok da ilevsel olmad rahatlkla grlebilecektir. Bu yzden Bourdieu her zaman alan, habitus, doxa, illusio, sermaye gibi kavramlar hep bir arada zikrederek tanmlama yoluna gitmektedir. Bourdieunn ou eserinde ayn rneklerle tekrar tekrar tanmlad bu kavramlar nceden oluturulup sonradan ierii doldurulmaya allan kavramlar deil, Bourdieunn saha deneyimleri srasnda ahit olduu durumlar karsnda oluturulan, kendi deyiiyle Bourdieuya kendilerini dayatan kavramlardr. Kavramlarn ayn rneklerle tekrar tekrar tanmlanmasn ise Bourdieu basit bir totoloji olarak deil, olas bir eksiklik riskine kar hatrlatma abas olarak dnr. nk okuyucu ya da dinleyicinin sz edilen her eyi bildiini veya o konuya dair bir nbilgisi olduunu varsaymak da dnmsel sosyolojinin mesafeli durduu yaklamlardandr. Bu almada alan kavram tm bu balamdan koparlmadan tanmlanmaya allacaktr. zerine odaklandmz kavram olan alana dair betimlemeler srasnda bu kavramn dier kavramlarla olan ilikilerine de mmkn olduunca deinilecektir. 1

Alann tanmna dair temel alnan metin ise Bourdieunn kendi rencisi olan Loic Wacquantla yapt grmelerin derlendii ve Bourdieu sosyolojisine gidi yollarn daha belirgin hale getirmeye alan Dnmsel Bir Antropoloji in Cevaplar isimli kitabn ilgili blmdr. Alanlarn Mant balkl bu blmde Bourdieu ve Wacquant soru cevap eklinde alann tanmna, ilevlerine, snrlarna, dinamiklerine, nasl incelenmesi gerektiine ve farkl kuramlardaki karlklarna dair belirlemeler yapmaktadrlar. Bu belirlemelerden yola karak Bourdieunn kuramna dair kaleme alnm farkl almalara ve Bourdieunn dier baz almalarna da bavurularak alan kavramnn tanmlanmasna allacaktr. 2. Temel Kavramlar ve Oyun Metaforu Bourdieunn alann tanmlanmasn kolaylatrmak iin verdii en bilindik rneklerden birisi oyun rneidir. Bourdieuye gre alan her ne kadar oyundan farkl olarak bilinli bir yaratmn rn veya baz kurall dzenlilikler btn olmasa da kavramlarn anlalabilmesi iin iyi bir rnektir. Bu rnek zerinden alanla ilikilendirilen dier kavramlara da deinilmektedir. Buna gre oyunun oynand yer alandr ve oyuncular oyuna dahil olmak iin baz karlara sahiptirler. Bu karlar illusio kavram karlar ve oyunun oynanmaya deer bulunmas ve kurallarn (yani doxann) sorgulanmamas olarak tanmlanr. Oyuna dahil olmak demek onu oynanmaya deer bulmak demektir ve oyuna dahil olarak bu deer sorgulanmadan alann yerleik dzeni tannm ve benimsenmi olur (Bourdieu, 2006b: 405). Her oyuncu oyunda kullanlmak zere elinde baz kozlar bulundurur ve bu kozlar da Bourdieunn sermaye kavram karlar. Ekonomik (maddi kaynaklar), kltrel (zellikle eitim yoluyla edinilmi olan kltrel kodlar), toplumsal (ilikiler a) olmak zere temel sermaye tipi vardr ve bu sermayeler iinde bulunduklar artlara gre farkl nemlere sahip olabilirler. Bu nem durumuna gre sermaye tiplerinin pratikteki yansmas ve/veya toplam olarak adlandrabileceimiz simgesel sermaye oluur ve nihayetinde drt farkl tr (3+1) olarak dnebileceimiz bu sermayeler btn oyuncularn ellerindeki kozlar olarak ilev grrler. Her koz farkl oyunlarda farkl ilevlere sahiptir, yani her sermaye tipi farkl alanlarda farkl ilevler grebilir. Bu noktada tekrar etmek gerekirse; alan kavram oyunun (ya da sosyolojik anlamda mcadelenin) srd yerdir. Bireyler ellerinde bulundurduklar sermaye, sorgulamadan kabul ettikleri kurallar (doxa) ve oyunun sonunda elde edeceklerine inandklar karlar (illusio) dorultusunda kendilerini sonuca gtrecek baz yollara zaman ierisinde aina olmaya balarlar. Nasl sonuca gidileceine dair sahip olunan bu davran kalplar karlalan durumlar karsnda bireylerin ortak bir yatknlklar btn oluturmasna yol 2

aar. Bourdieu bu yatknlklar btnne habitus adn verir (Bourdieu ve Wacquant, 2003: 8283). Bourdieu habitus ve alan arasndaki ilikiyi ontolojik bir su ortakl olarak tanmlar nk aralarnda iki ynl bir iliki olduunu varsayar. Alan habitusu yaplandrma eilimindeyken, habitus da alana dair algy yaplandrma eilimindedir. Kendi ifadeleriyle habitus; bilinlilik gerektirmeyen bir bilme biiminin, planl olmayan bir niyetliliin/ynelmiliin, kiinin aka ifade etmeden de gelecee ynelmesini mmkn klan dnyadaki dzenliliklere pratik hakimiyetin bir ilkesidir 1 (Bourdieu, 2007: 48). 3. Alan Kavramnn Tanmlanmas ve ncelenmesi Alan kavram sosyolojik zmleme anlamnda ele alnrsa alann toplumsal konumlar arasndaki bantlarn bir bilekesi olduu grlr. Buradaki bant nesnel olarak bireylerden bamsz varolan gerekliktir ve alandan alana farkllk gsterir. Ekonomik alanda duygusallktan uzak, i ve ie dair nitelikler nemliyken sanat alannda ekonomik karn sorguland bir yap mevcuttur ve bu durum bantlarn btnne bakldnda alanlar arasnda farkllklar olduunu gzler nne serer (Bourdieu ve Wacquant, 2003: 81). Peki alann snrlar nasl izilir? Bu soruya Bourdieu net bir cevap veremeyeceini belirtir. nk ona gre her alanda snrn nitelii kendi mant ierisinde tanmlanr. Bu snrlar genelde bakalarn dlama zerine kurulur ve formel olmayan bir aidiyet tanm dayatrlar:
rnein X ya da Ynin, algladmz ekliyle alann temel yasasnda yazl gereklere uygun bir sosyolog olmadn ya da gerek bir sosyolog olmadn sylediimizde yaptmz budur. u ya da bu uzmanlk ve aidiyet ltleri dayatma ve kabul ettirme abalar, konjonktre gre baarl ya da baarsz olabilir. u halde, alann snrlar, ancak ampirik bir aratrmayla belirlenebilir. Alanlar her zaman, sylenmemi ya da kurumlamam giri engelleri ierseler de, bunlar ok nadiren hukuksal snrlar (rnein numerus clausus 2) biimini alr (Bourdieu ve Wacquant, 2003: 85 ve Bourdieu, 2006b: 347-348).

Alan ileten ve zamanla dntren dinamikler de yine alann zgl mant erevesinde anlalabilmektedir. Bu dinamik, kar karya gelen farkl kuvvetler arasndaki
Alternatif bir tanm verecek olursak, habitus; bir konumun ikin ve bantsal zelliklerini btnleik bir hayat tarznda, yani insanlar, mekanlar ve pratiklerle ilgili btnleik bir tercih dizisini dile getiren can verici ve birletirici kkendir (Bourdieu, 2006a: 21). 2 Bir grup insann bir grevde ya da bir meslekte yer almalarnn belli bir sayyla snrlanmas. Eski kullanmyla Yahudi rencilerin saysnn snrl tutulmas anlamna gelirdi (ilgili eserin evirmen notu).
1

mesafeye gre oluur ve eyleyiciler stratejilerini alandaki konumlarna ve kendi alan alglarna gre dzenlerler. Bu stratejilerin oluturulduu, korunduu veya dnt yer bizzat alandr (Bourdieu ve Wacquant, 2003: 86-87). Dnm gerektiinde ve farkl davranlar gereklilik halini aldnda, baka alanlar veya alann iinde bulunduu farkl durumlar iin sra d grlen davranlar sradan davranlar olarak kabul grmeye balar (Bourdieu, 2006b: 341). Dnmn farkl bir rnei de alana yeni giren eyleyicilerin alanda daha nceden bulunanlar arkaplana iterek tutum ve alglar zamanla dnme uratmas rneidir (Bourdieu, 2006b: 358-359). Burada Bourdieunn dnmsel sosyolojisinin bir yansmas grlmektedir. Alan hem ierdikleri hem de onu oluturan dinamikler balamnda ele alnmakta, ayn ekilde dinamikler de hem onlar kapsayan alan hem de oluturduklar alan balamnda deerlendirilmektedirler. nk alan hem simgesel mekanizmalar tarafndan dardan snrlandrlan hem de eyleyiciler tarafndan zerinde mcadele edilen iki boyutlu bir yapdr (Gker, 2007: 545). Szn ettiimiz snrlar ve dinamik kuvvetler anlamnda u tanm vermek yerinde olacaktr; her alan, nihai snrlar alann iindeki mcadelelerin konusu olan dinamik snrlardan oluan potansiyel ak bir oyun mekan oluturur (Bourdieu ve Wacquant, 2003: 89). Yeni alternatifler domas yoluyla yeni bir alann oluumu ise 3 evrede gerekleir. Sanatn Kurallar (2006b) eserinde Bourdieunn yaznsal alan zerinden rneini verdii bu 3 evre srasyla iinde bulunulan alana direni gstermekle aklanan zerkliin kazanlmas, iki cepheli bir atmann domasyla aklanan ikici yapnn ortaya kmas ve son olarak kendine has bir sermayeyle yeni alann olumas eklinde aklanan simgesel sermayenin olumas evreleridir. Bourdieu alan kavramyla ilgili tanmlamalar yaparken sistem ya da aygt kuramclarna da baz eletiriler getirir. Althusserci anlamda aygt ya da Luhmannc anlamda sistem algs baz amalara ulamaya programlanm bir cehennem makinas tahayyl eder. Bourdieuya gre bu dnce eletirellii engelleyen bir yap arzeder. nk aygt ya da sistem olarak adlandrlan tm gereklikler, farkl konumlar iin srekli mcadele halinde bulunan eyleyicileri ve kurumlar ilerinde barndrrlar. Bu mcadeleleri es geen bir anlay o alann tarihini de gz ard etmi olur (Bourdieu ve Wacquant, 2003: 87-88). Alann incelenmesinde tarihinin gz ard edilmesi dnmsel sosyoloji asndan sorunlu bir durum tekil eder. Bourdieu alan incelerken nelere dikkat edilebileceine dair temel urak belirlemektedir. Bunlardan ilki alann konumunun iktidar alanna gre zmlenmesi 4

gerektiidir. Yani ilgili alann iktidar alanyla olan ilikisi ve onun karsndaki konumu mutlaka hesaba katlmaldr. kinci urak alandaki eyleyicilerin ya da kurumlarn konumlar arasndaki bantlarn nesnel yapsnn kurulmas gerekliliidir. nc olarak da eyleyicilerin habituslarnn zmlenmesi gerekmektedir (Bourdieu ve Wacquant, 2003: 90). Bu inceleme srecinde grlecektir ki her alanda homolojik bir benzerlik vardr. Nitelikleri ve ierikleri deise de tm alanlarda konum almalar benzerdir. Yani ezen ve ezilen, koruma ya da ykma mcadelesi, yeniden retim mekanizmalar vb. durumlar her alanda grlen (ierik asndan farkl) benzerliklerdir (Bourdieu ve Wacquant, 2003: 92). Buradan da anlalaca zere alanla ilgili evrensel olan ey tanm deil mcadeledir. nk alanlarn evrensel bir tanm olsayd mcadeleye gerek kalmazd (Corcuff, 2007: 409). Bourdieu bu noktada bireyin konumuna dair ksa bir tanmlama yapar. Buna gre birey bal bana sosyal bilimin nesnesi deildir. Kukusuz birey edilgen ve varolmayan bir yanlsama da deildir, nk alanda eyleyici konumundadr. Ancak bireylerin bak alarnn ve konum almalarnn daha iyi anlalabilmesi iin alann bilgisinden yola kmak nemli bir gerekliliktir. Yani alan ilk bakta kendi artlarn katlmclara dayatan bir yap arzeder. Alanda sz sahibi olmak iin eyleyicinin o alana ait asgari sermayeyi edinme mecburiyeti vardr (Wacquant, 2007: 63). Eyleyiciler bu srete sermaye tayclar olarak tanmlanrlar ve sermayeleri orannda alanda bir yer edinirler. Bylece sermaye dalmnn yeniden retilmesine veya bozulmasna direk etki ederler. Bu sreci inceleyecek bir aratrmac alan oluturan sermaye biimlerini ve sermaye biimlerinin konum ald alan gidi-gelili bir metotla ele almak durumundadr (Bourdieu ve Wacquant, 2003: 93-94). Alann incelenmesi ya da betimlenmesinde ne kan bir dier nokta da bir alann dier alanlarla olan ilikileridir. Bourdieu bu noktada zellikle ekonomik alan baat konuma yerletiren Marksist kuramclar eletirir ve alan kavramnn en nemli stnlnn alann snrnn ne olduu ve dier alanlarla nasl eklemlendii gibi sorular sormaya zorlamas olduunu belirtir (Bourdieu ve Wacquant, 2003: 96). Bourdieu Dnmsel Bir Antropoloji in Cevaplar syleisinin burada ele alnan ilgili blmnn sonunda bir alan olarak devlet kavramna da deinir. Devlet kavramnn hep iyice tanmlanm ve herkese kabul edilmi bir gereklik olarak, tanmlamaya ihtiya duymakszn ele alnmasn sorunlu bulan Bourdieu, Webere atfta bulunarak 3 devleti meru

Webere gre hukuk kurallarna uygun bir meru iktidar uygulama pratii modern devletin temel zelliklerinden birisidir (San, 1971: 123).

simgesel iddetin 4 tekelini ele geirmeyi amalayan mcadelelerin cereyan ettii iktidar alanlar btn olarak tanmlar (Bourdieu ve Wacquant, 2003: 98 ve 101). Bourdieunn alan kavram bu almann banda sz edilen dnmsel metodun saysz nemli rneklerinden birisidir ve hem tanmlanmas hem de incelenip tespit edilmesinin yegane yolu yine bu dnmsel metottan geer. Bu anlamda Bourdieunn kuram btnlkl bir yap arzetmektedir. Bu kavramsal ereveyle Bourdieu salt yapy ve salt bireyi (ya da eyleyiciyi) ele alan ve bu yolla her iki etkenden birisini edilgen konuma yerletiren makro ve mikro kuramlardan nemli bir kopu sergiler. Bireyin zgrleimi ve adaletin temini iin sosyologlara nemli bir misyon ykleyen Bourdieu onlara kullanl bir metot sunma abasndadr. nk ona gre sosyologlar grlmesi istenmeyen gereklere dikkat eken aktivistlerdir ve bunu yapabilmenin yolu da incelenen olgu veya nesnenin iinde bulunduu tarihsel, kltrel, ekonomik ve toplumsal tm dzeylerde ele alnmasndan gemektedir. zelde alan kavram, genelde ise dnmsel sosyoloji bu olgu veya nesnelerin konumlaryla ilgili olarak elverili bir inceleme imkan temin etmektedir.

Kaynaka BOURDIEU, Pierre (2006a) Pratik Nedenler, ev. Hlya Uur Tanrver, Hil Yayn, stanbul BOURDIEU, Pierre (2006b) Sanatn Kurallar: Yaznsal Alann Oluumu ve Yaps, ev. N. Kamil Sevil, Yap Kredi Yaynlar, stanbul BOURDIEU, Pierre (2007) Viva La Crise!: Sosyal Bilimde Heterodoksi in, Ocak ve Zanaat: Pierre Bourdieu Derlemesi, Der. Gney ein vd., letiim Yaynlar, stanbul BOURDIEU, Pierre & WACQUANT, Loic J. D. (2003) Dnmsel Bir Antropoloji in Cevaplar, ev. N. kten, letiim Yaynlar, stanbul CALHOUN, Craig (2007) Bourdieu Sosyolojisinin Ana Hatlar, Ocak ve Zanaat: Pierre Bourdieu Derlemesi, Der. Gney ein vd., letiim Yaynlar, stanbul CORCUFF, Philippe (2007) Habitustan Hareketle: Kolektife Meydan Okuyan Tekil, Ocak ve Zanaat: Pierre Bourdieu Derlemesi, ev. A. Zeki nal, Der. Gney ein vd., letiim Yaynlar, stanbul GKER, Emrah (2007) Ekonomik ndirgemeci mi Dediniz?, Ocak ve Zanaat: Pierre Bourdieu Derlemesi, Der. Gney ein vd., letiim Yaynlar, stanbul
Bourdieunn nemli kavramlarndan olan simgesel iddet ksaca insanlarn silah gcnden deil, aksine (yanl-)anlamann gcnden zarar grmeleri veya engellenmeleri (Calhoun, 2007: 119) yani iddetin grnmez ve kibar bir formu olarak tanmlanabilir (Trk, 2007: 613).

SAN, Cokun (1971) Max Weberde Hukukun ve Meru Otoritenin Sosyolojik Analizi, Ankara ktisadi ve Ticari limler Akademisi Yaynlar No: 47, Ankara TRK, Bahadr (2007) Bourdieu ve Sylem Tartmalar, Ocak ve Zanaat: Pierre Bourdieu Derlemesi, Der. Gney ein vd., letiim Yaynlar, stanbul WACQUANT, Loic J. D. (2007) Pierre Bourdieu: Hayat, Eserleri ve Entelektel Geliimi, Ocak ve Zanaat: Pierre Bourdieu Derlemesi, ev. mit Tatlcan, Der. Gney ein vd., letiim Yaynlar, stanbul