UNIVERZITET U SARAJEVU

FAKULTET ZA SAOBRAAJ I KOMUNIKACIJE

ODSJEK: Saobraaj
SMJER: Zrakoplovni
PREDMET: Primjenjena elektronika

OSNOVNA KOLA POJAALA I KLASE POJAALA

-seminarski rad-

STUDENT:
Mujezinovi Kemal

MENTOR:
R.prof.dr. Izudin Kapetanovi

Sarajevo, decembar 2011. godine

Sadraj
Sadraj .................................................................................................................. 2
Uvod....................................................................................................................... 3
Osnovna kola pojaala............................................................................................ 4
Bipolarno pojaalo............................................................................................... 4
FET pojaalo........................................................................................................ 4
Klase rada pojaala................................................................................................ 5
A Klasa................................................................................................................ 5
B Klasa................................................................................................................ 6
AB Klasa.............................................................................................................. 7
C Klasa................................................................................................................ 8
D Klasa................................................................................................................ 8
Poreenje klasa pojaanja................................................................................... 9
Zakljuak.............................................................................................................. 10
Literatura.............................................................................................................. 11

Uvod
Pojaalo je elektroniki sklop ija je osnovna zadaa da pojaa jainu elektrinog signala.
Premda se u svakodnevnom ivotu pod pojmom pojaala preteno podrazumijevaju pojaala
koja slue reprodukciji zvunog frekvencijskog podruja, visokofrekventna pojaala dijelom
su brojnih elektronskih ureaja koji su osnova prijenosa tona, slike ili drugih informacija.
Pojaala koja slue reprodukciji signala ujnog, tonfrekvencijskog, podruja moemo
podijeliti na niskofrekventna pretpojaala ija je zadaa da uz to nii um naponski pojaaju
tonski signal iz mikrofona, magnetske zvunice gramofona ili tonske glave magnetofona u
elektrini signal podobnih karakteristika za pobudu pretpojaala s tonskim korektorima ili
niskofrekventnog pojaala snage koje na kraju elektroakustikog lanca reprodukcije treba
pobuditi zvunik na reprodukciju zvuka. Pojaala mogu biti izvedena kao pojaala s
pojaanjem analognog elektrinog signala uz ugradnju elektronskih cijevi, bipolarnih ili
unipolarnih tranzistora te razliitih integriranih krugova. Pojaala, meutim, mogu biti
izvedena i kao digitalni ureaji gdje se elektrini signal procesira u digitalnom obliku.
Openito, pojaala moraju koristiti aktivne komponente, kao to su tranzistori ili integralna
kola. Jednostavan transformator izmjenine elektrine struje moe poveati postojeu struju
ili napon ako se ulazna i izlazna impedancija razlikuju. Ali ne moe proizvesti izlazni signal
koji ima vie snage od ulaznog signala, niti moe poveati struju ili napon ako su ulazna i
izlazna impedancija iste.

Osnovna kola pojaala

Bipolarno pojaalo
Ulazni signal prolazi kroz kondenzator u bazu. Otpornici pruaju prednapon. U ovom
pojaalu, kondenzatori moraju imati dovoljno velike vrijednosti da omogue da izmjenini
elektrini signal proe s lakoom. Ali ne bi trebali biti puno vei od minimuma potrebnog za
tu svrhu. Idealna vrijednost ovisi o frekvenciji pojaala i o ulaznoj i izlaznoj impedanciji.
Vrijednost otpornika ovisi o ulaznoj i izlaznoj impedanciji.

Slika 1. Bipolarno pojaalo

FET1 pojaalo
to se tie vrijednosti kondenzatora, ista pravila vrijede i ovdje, kao i kod bipolarnog
tranzistora. JFET2 ima visoku ulaznu impedanciju, a time i vrijednost ulaznog kondenzatora
moe biti relativno mala. Ako je ureaj MOSFET 3, ulazna impedancija je iznimno visoka, a
ulazni kapacitet moe biti vrlo mali, ponekad manji od 1 pikofarad (pF).

FET (eng. Field-Effect Tranzistor): tranzistor s efektom polja

JFET (eng. Junction-Gate Field-Effect Transistor): spojni FET
3
MOSFET (eng. Metal-Oxide-Semiconductor Field-Effect Transistor): metal-oksidnipoluvodi tranzistor sa efektom polja
2

Slika 2. FET pojaalo

Klase rada pojaala

Aktivni elektronski elemeti kao to su elektronska cijev, bipolarni ili unipolarni tranzistor ne
mogu kao takvi sami obavljati funkciju pojaanja elektrinog signala, ve im je u tu svrhu
potrebno postaviti odgovarajue istosmjerne napone i struje u tzv. radnu taku. Radna taka
blie odreuje dinamike karakteristike sklopa, a uz njezin poloaj na izlaznoj karakteristici
aktivnog elementa povezan je i pojam klase u kojoj djeluje elektronski sklop.
Osnovne klase pojaanja su A,B, AB i C klasa. Ove klase razlikuje kvalitet reprodukcije i
potronja energije.

A Klasa
U A klasi su svojevremeno, u starijim radio prijemnicima radila i pojaala s elektronskim
cijevima, gdje je izlazna elektronska cijev preko izlaznog transformatora pobuivala
dinamiki zvunik na reprodukciju. Danas rad u A klasi karakteristian je prije svega za sve
vrste pretpojaala, oscilatora i slinih elektronskih sklopova, gdje sklop na svom izlazu treba
dati obje poluperiode izmjeninog elektrinog signala i gdje je radno podruje aktivnog
elementa ogranieno s jedne strane naponom ispravljaa, a s druge podrujem zasienja
aktivnog elektronskog elementa. Za pojaala A klase karakteristino je da i u odsustvu
elektrinog signala kroz pojaalo tee istosmjerna elektrina struja

gdje je

koja je jednaka:

napon ispravljaa, a R radni otpor u izlaznom krugu aktivnog elektronskog

elementa. Pojaalo snage u A klasi ima jednak utroak elektrine energije, nezavisno od
prisustva elektrinog signala na njegovu ulazu, odnosno izlazu. Faktor iskoritenja u idealnim
uvjetima iznosi 25% i dat je omjerom korisne snage na zvuniku u odnosu na potroenu snagu
uzetu iz ispravljaa. U realnim uvjetima neto je manji od 25% to ovisi o izlaznim
karakteristikama aktivnog elektronskog elementa. Pojaala koja rade u A klasi se puno
zagrijavaju i problem predstavlja odvoenje topline sa izlaznih elemenata. Ova pojaala se
mogu prepoznati po velikim hladnjacima.

Slika 3. Radni pravac i nain rada u A klasi

B Klasa
Kako bi se smanjio utroak elektrine energije u odsustvu elektrinog signala i poveao faktor
iskoritenja, izvode se protutaktna (push-pull) pojaala u B klasi, gdje jedan aktivni
elektronski element u izlaznom krugu sklopa proputa na optereenje jednu poluperiodu
elektrinog signala (npr. pozitivnu), a drugi aktivni elektronski element proputa drugu
poluperiodu elektrinog signala (negativnu). U odsustvu pobudnog napona na ulazu pojaala
kroz aktivne izlazne elektronske elemente uope ne tee istosmjerna struja. U idealnim
uvjetima faktor iskoritenja pojaala snage u B klasi je oko 78,5%. Meutim, u stvarnim
okolnostima faktor iskoritenja je neto manji i ovisan je neposredno o izlaznim
karakteristikama aktivnih elektronskih elemenata. Nedostatak izlaznih pojaala u B klasi je
to ona, kada se koriste za reprodukciju govora i glazbe, imaju manje ili vie zamjetno tzv.
prijelazno izoblienje koje se javlja naroito kod pojaala s bipolarnim tranzistorima, gdje je
ono posljedica specifine ulazne

karakteristike. Navedeni nedostatak uklanja se na

nain da se i u odsustvu pobudnog signala kroz izlazne tranzistore proputa odreena

istosmjerna struja te govorimo o izlaznim pojaalima u AB klasi.

Slika 4. Radni pravac i nain rada u B klasi

Slika 5. Push-pull (protutaktna) veza dva tranzirstora u izlasnom stepenu

AB Klasa
Izlazna pojaala koja rade u AB klasi takoer se iskljuivo izvode kao protutaktna pojaala
gdje valja napomenuti da u izlaznom kolu mogu postojati i vie simetrinih parova aktivnih
elektronskih elemenata, to naravno vrijedi i za B klasu. U odsustvu elektrinog pobudnog
signala kroz izlazne aktivne elektronske elemente tee, dakle, neka odreena istosmjerna
struja mirovanja koja odreuje faktor iskoritenja pojaala. Navedena struja moe biti vrlo
mala, niti 0,5% maksimalne izlazne struje koju pojaalo treba predati optereenju te pojaalo
moe raditi praktiki na rubu B klase. Pomicanjem radne take koja odgovara veoj
istosmjernoj struji mirovanja izlazni stupanj radi u sve linearnijem podruju, no istovremeno
mu opada faktor iskoritenja te u drugoj krajnosti se pojaalo u AB klasi pribliava reimu
rada pojaala u A klasi. Na taj nain u stvarnim prilikama se faktor iskoritenja pojaala snage
u AB klasi kree u realnim uvjetima od kojih 70% do 25%. Izvan tih granica sklop praktiki
postaje izlazno pojaalo u B, odnosno A klasi.

Slika 6. Radni pravac i nain rada u AB klasi

C Klasa
Za A klasu je karakteristino da teretu predaje cjelokupni elektrini signal tokom c perioda T,
dok je za B klasu karakteristino da svaki od izlaznih aktivnih elektronskih elemenata predaje
teretu elektrini signal samo tokom polovine njegovog perioda (T/2). AB klasa je na neki
nain kompromis, gdje svaki od aktivnih izlaznih elektronskih elemenata predaje teretu
elektrini signal u trajanju duem od T/2, ali kraem od punog perioda T. U svrhu poveanja
faktora iskoritenja u izlaznim stepenima visokofrekventnih ureaja (predajnici radio stanica,
radari i sl.) koristi se rad u C klasi, gdje se izlaznom oscilatornom kolu dovodi elektrini
signal koji je krai od poluperioda T/2. Na taj nain faktor iskoritenja moe biti i vei od
90% to je itekako od vanosti u izvedbi, na primjer, predajnika snage vie desetina ili stotina
kW. U takvim primjenama nije bitna linearnost prijenosa jer se C klasa koristi iskljuivo u
visokofrekventnim sklopovima gdje se oscilatornom kolu samo u odreenim vremenskim
razmacima dovodi dodatna energija kako bi se nadoknadila energija isijana antenom i
nadoknadili gubici nastali u oscilatornom kolu.

Slika 7. Radni pravac i nain rada u C klasi

D Klasa
Pojaala koja rade u D klasi rade u prekidakom nainu rada, to znai da izlazni aktivni
elektronski element radi kao elektronska sklopka, gdje je odnos vremena trajanja voenja u
odnosu na trajanje vremena nevoenja neposredno ovisan o amplitudi pobudnog napona
sustava. O takvom nainu rada govorimo i kao o pulsno-irinskoj modulaciji, gdje D klasa
ima vrlo visok faktor iskoritenja koji moe dosegnuti i 99%. Uz D klasu moemo spomenuti
i E klasu gdje aktivni elektronski elementi rade kao elektronske sklopke koje impulsno
pobuuju LC oscilatorno kolo na njegovoj karakteristinoj rezonantnoj frekvenciji.

Slika 8. Izlazni signal pojaala u D klasi

Poreenje klasa pojaanja

Uporedimo li meusobno razliite klase pojaala u odnosu na trajanje aktivnosti izlaznog
aktivnog elektronskog elementa, vidljivo je da je kod pojaala u A klasi element aktivan
tokom cijelog perioda T ulaznog, odnosno izlaznog signala, kod pojaala u B klasi samo
polovinu perioda, kod pojaala u AB klasi izmeu cijelog perioda T i polovine perioda T/2, a
u C klasi i znatno manje od polovine perioda T/2.
Posljedino, za razliku od pojaala u A klasi koje se moe izvesti i jednim aktivnim
elektronskim elementom, pojaala u B i AB klasi moraju raditi u protutaktnom reimu rada.
Kod tzv. ultralinearnih pojaala i pojaala u A klasi rade s protutaktnim izlaznim stupnjem, a
iz razloga to kod takvih sklopova nije potreban izlazni transformator.
U sluaju C klase, meutim, dovoljan je na izlazu i samo jedan aktivni elektronski sklop jer
ostatak do pune periode izlaznog signala ionako izosciluje rezonantno oscilatorno kolo.

Slika 9. Poreenje A, B, AB i C klasa pojaanja

Zakljuak
Jednostavan transformator izmjenine elektrine struje moe poveati postojeu struju ili
napon ako se ulazna i izlazna impedancija razlikuju. Ali ne moe proizvesti izlazni signal koji
ima vie snage od ulaznog signala, niti moe poveati struju ili napon ako su ulazna i izlazna
impedancija iste.
Aktivni elektronski elemeti kao to su elektronska cijev, bipolarni ili unipolarni tranzistor ne
mogu kao takvi sami obavljati funkciju pojaanja elektrinog signala, ve im je u tu svrhu
potrebno postaviti odgovarajue istosmjerne napone i struje u tzv. radnu taku. Radna taka
blie odreuje dinamike karakteristike sklopa, a uz njezin poloaj na izlaznoj karakteristici
aktivnog elementa povezan je i pojam klase u kojoj djeluje elektronski sklop.
Osnovne klase pojaanja su A,B, AB i C klasa. Ove klase razlikuje kvalitet reprodukcije i
potronja energije.
Uporedimo li meusobno razliite klase pojaala u odnosu na trajanje aktivnosti izlaznog
aktivnog elektronskog elementa, vidljivo je da je kod pojaala u A klasi element aktivan
tokom cijelog perioda T ulaznog, odnosno izlaznog signala, kod pojaala u B klasi samo
polovinu perioda, kod pojaala u AB klasi izmeu cijelog perioda T i polovine perioda T/2, a
u C klasi i znatno manje od polovine perioda T/2.

10

Literatura
1. Stan Gibilisco: Electronic Demystified, McGrow Hill Inc., 2005
2. Internet:
http://hr.wikipedia.org/wiki/Klase_rada_poja%C4%8Dala

11