ODIGITRIJA FILERMSKA

Na osnovu usmenog naloga v.d. direktorke Uprave za zatitu kulturnih dobara , Snjeane Simovi, proizilog iz zakljuaka slubene zabiljeke br. 03 256 od 19.04. 2012, sa sastanka Lidije Ljesar - pomonika ministra kulture, prof. Pavla Pejovia - direktora Narodnog muzeja Crne Gore, Snjeane Simovi v.d. direktora Uprave za zatitu kulturnih dobara i Milice Marti samostalnog savjetnika I za muzejsku djelatnost u Ministarstvu kulture, uprilienog u Ministarstvu kulture, povodom mogueg iznoenja ikone Bogorodice Filermose iz Crne Gore, radi njene prezentacije u muzeju Kremlja u Moskvi - Rusija, struni tim Uprave u sastavu: Dobrila Vlahovi samostalni savjetnik I i Zdravko Gagovi savjetnik I, sa predstavnicima Narodnog muzeja Crne Gore, Pavlom uriiem - rukovodiocem konzervatorske slube Muzeja, Lidijom Zekovi, istoriarem umjetnosti muzejskim savjetnikom, Anom Kapii, istoriarem umjetnosti direktorom Muzeja kralja Nikole, dr Aleksandrom ilikovom - istoriarem umjetnosti, i Aleksandrom Saom Berkuljanom, kao snimateljem, dana 24.04.2012. godine u prostorijama Narodnog muzeja, izvrio je uvid u stanje ikone Bogorodice, kulturnog dobra zatienog rjeenjem Uprave br. UP/I 04- 204 od 25.04.2012. godine. Struni tim nije sainio izvjetaj o pregledu ikone, pa je ovaj tekst samo moj lini stav.

Zdravko Gagovi

Page 2

ODIGITRIJA FILERMSKA
IZMEU PREDANJA I STVARNOSTI Dugo putovanje izmeu predanja i stvarnosti, ikona Bogorodice Filermske zavrila je u Plavoj kapeli na Cetinju. A prema predanju, ikonu je 46. godine rukodjelisao - jevanelista Luka, po zanimanju ljekar, a slikar po hobiju i to prvi hrianski ikonopisac, ija se ikona Bogorodice sa Hristom smatra vera icon, i shodno tome namee kao pralik i obaveza buduim slikarima za njeno vjerno reprodukovanje. Naredna tri vijeka ikona je provela u Antiohiji Siriskoj, rodnom gradu jevaneliste Luke, a u molitvenom domu nazoreja koji su svoj ivot posvetili monakom podvigu. U vrijeme vladavine Konstantina Velikog, koji je nakon prikupljanja vetastvenih dokaza o zemaljskom ivotu Isusa Hrista i Svetih Apostola, te doivljenog mistinog iskustva, kada je prije bitke kod Milvijskog mosta 317. godine na nebu vidio Labarum - , Hristov monogram , sastavljen od prva dva slova Hristovog imena na grkom i natpis ( ovim pobjeuj ), nakon ega se otvoreno opredijelio za hriansku vjeru. Poslije toga ikona Bogorodice je iz Antiohije vraena u Jerusalim.

Sl. 2: Konstantin Veliki i Labarum - Hristov Monogram

Zdravko Gagovi

Page 3

ODIGITRIJA FILERMSKA
U Jerusalimu ikona ostaje do poetka V vijeka kada su je, u vrijeme vladavine Teodosija mlaeg, njegova sestra Pulherija i supruga carica Evdoksija, revnosne i mudre hrianke, u svom obilasku hramova pronale i odnijele u Carigrad.

Sl. . 3: Carigrad u doba Iraklija

Tu je postavljena u hramu Vlaherna, sagraenom u njenu ast, gdje je provela nekoliko vjekova stiui slavu svojom udotvornom moi.

Sl. 3: Hram Vlaherna u Carigradu

Zdravko Gagovi

Page 4

ODIGITRIJA FILERMSKA

U vrijeme cara Iraklija 626. godine, Vizantiju su napali Persijanci i Avari. Iraklije je u to vrijeme bio u nekom vojnom pohodu, pa je Carigrad bio bez zatite, opsjednut i sa mora i sa kopna. Patrijarh Sergije bodrio je i krijepio duh naroda, molei se Bogu i Bogomajci za pomo. Narod Carigrada je zajedno sa Patrijarhom bio na svenonom bdeni ju u hramu Vlaherna, molei Presvetu Bogorodicu da ih zatiti. Narednog dana krenuli su u litiju po zidinama grada, nosei nerukotvoreni lik Hrista, ikonu Bogorodice i asni krst Gospodnji. Na kraju, Patrijarh je potopio u vode zaliva rizu Presvete Bogorodice. Njihove molbe su usliene, podiglo se veliko nevrijeme i potopilo osvajake brodove i spasilo grad od razaranja. uvala je Presveta Bogorodica grad i od saracena u vrijeme Konstantina Pogonata, Lava Isavrijanca i Mihajla III. U vrijeme ikonoborake jeresi, u hramu Vlaherna su poskidane sve ikone i crkva oslikana prizorima ivotina i ptica. udotvornu ikonu Presvete Bogorodice hriani su sakrili od ikonoboraca. Kada je potovanje ikona ponovo vaspostavljeno, vraena je u hram Vlaherna.

Sl. 4: Ulazak krstaa u Carigrad (Eugne Ferdinand Victor Delacroix, 1840)

Zdravko Gagovi

Page 5

ODIGITRIJA FILERMSKA
U XI vijeku za Carigrad nastupaju teka vremena. Teritorije Vizantije sve ee napadaju Turci selduci i konano osvajaju Jerusalim i Svetu zemlju. Vizantijski car Aleksije I Komnin biva prinuen da trai pomo od pape Urbana II. Na crkvenom saboru u Klermonu donesena je odluka o otpoinjanju rata protiv Turaka. Krst protiv polumjeseca. Papin poziv dovodi do masovnih migracija iz zapadne Evrope na istok i osvajanja novih teritorija. Na put za Jerusalim su otili plemii, seljaci i vaskolika sirotinja. Kopnom i morem. U julu 1099. godine osloboen je Jerusalim i time je postignut zvanini cilj prvog krstakog rata. Na temeljima vojnog uspjeha stvorene su prve krstake drave, a u samom Jerusalimu su formirani prvi viteki redovi zasnovani, na humanim ciljevima, kao to je zatita hodoasnika i lijeenje ranjenika na hrianskoj tradiciji. No kako su se krstaki ciljevi vremenom pretvorili u svoju suprotnost - osvajanje teritorija, ovi redovi su dobili jasno vojno obiljeje sa ciljem borbe protiv neprijatelja hrianstva: muslimana, jeretika, pagana... Sveti rat se vodio bijesom vjere. Tako se etvrti krstaki rat pretvorio u okupaciju Vizantije, a Carigrad ruen i opljakan. Opljakane su i crkve, manastiri odneene Crkvene utvari, ikone, svete moti, drevni rukopisi, knjige... Meu opljakanim svetinjama bila je i ikona Presvete Bogorodice. Nju su vitezovi reda Sv. Jovana odnijeli u Palestinu. Proglasili su je svojom zatitnicom. Ovaj viteki red se esto naziva Vitezovi Hospitalci, jer su svoje djelovanje poeli kao bolnica osnovana 1080. godine u Jerusalimu da bi se starala o siromanim i bolesnim hodoasnicima u Svetoj zemlji. Nakon osvajanja Jerusalima 1099. godine, u Prvom krstakom ratu hospitalci su postali vjerski vojni viteki red sa ciljem odbrane Svete zemlje. Zvanino su priznati 15. februara 1113. godine papinom bulom. Nakon pada Jerusalima 1187. godine, vitezovi sele za Kipar i kasnije Rodos. Sa sobom su odnijeli i ikonu Presvete Bogorodice, svoje zatitnice. Na Rodosu, tanije na teri toriji drevne naseobine Filermo, nedaleko od grada Rodosa prijestonice ostrva, podigli su hram u njenu ast. Ikona je ubudue nosila ime po toj naseobini Bogorodica Filermska1. I na Rodosu je Presveta Bogorodica nastavila da ini uda, kako na kopnu, tako i na moru, a crkva postaje sveto mjesto svih pobonih na Istoku. udesna ikona je svojim blagim osmijehom zamjenjivala oaj ljudi s nadom. Jaanjem Turske imperije, nakon otvaranja puta do Ugarske i Austrije, Sulejmanu Velianstvenom je bio neophodan nadzor pomorskog puta do Egipta, kako bi imao punu kontrolu nad trgovinom Venecije i enove u istonom Sredozemlju. Ostrvo Rodos, zbog blizine Maloj Aziji i Levantu bilo je mnogogodinja boljka osmanskih interesa. U ljeto

Kod nas je uobiajen naziv Bogorodica Filermosa, pa je pod tim nazivom i zatiena kao kulturno dobro. Ovaj naziv, udna simbioza crnogorskog i italijanskog jezika je nepravilna. Ako uz naziv ikone Bogorodice, Odigitrije ili drugi, sufiks uz Filermo ne moe biti sa, ve ska, pa je pravilan naziv Filermska.

Zdravko Gagovi

Page 6

ODIGITRIJA FILERMSKA

Sl.5: Ostrvo Rodos

Sl. 6: Hram Presvete Bogorice na brdu Filermo

Zdravko Gagovi

Page 7

ODIGITRIJA FILERMSKA

1522, koristei prednost mornarice koju je naslijedio od svog oca, Sulejman je poslao armadu od oko 400 brodova dok je lino vodio vojsku od 100.000 ljudi preko Male Azije na drugi kraj otoka. Svega nekoliko hiljada vitezova Svetog Jovana, uspjeno je odoljevalo mjesecima pred naletima turske vojske. Nakon opsade duge pet mjeseci sa brutalnim posljedicama, Rodos je kapitulirao 1522. godine i Sulejman je dozvolio Vitezovima Rodosa da odu sa ostrva i osnuju novu bazu na Malti. Kad je mala flota Vitezova naputala Rodos meu rairenim jedrima umjesto zastava Reda viorila se samo jedna zastava sa predstavom Bogorodice i natpisom : Afflictis spes mea rebus U mojoj nevolji ti si moja nada.

Sl. 7: Zauzimane Rodosa i Sulejman Velianstveni

Malta je u to vrijeme bila u vazalnom odnosu prema panskoj vicekraljevini Sisiliji, to Suvereni red Svetog Jovana Jerusalimskog od Rodosa nije prihvatao, pa poelo njegovo lutanje preko Krita, Sicilije, do Viterba u Italiji gdje Jovanovci borave od 1524 1527.
Zdravko Gagovi Page 8

ODIGITRIJA FILERMSKA

Sl. 8: Mapa Rodosa u vrijeme osvajanja Sulejmana Velianstvenog ( Mapu je izradio Piri Reis, Otomanski admiral, geograf i kartograf)

Zdravko Gagovi

Page 9

ODIGITRIJA FILERMSKA

Sl. 9: Mapa Malte Piri Reis Otomanski admiral, geograf i kartograf

Zdravko Gagovi

Page 10

ODIGITRIJA FILERMSKA
Konano, 1530. godine, car Svetog Rimskog carstva Karlo V, seli ih na Maltu. Sulejman Velianstveni u svom posljednjem pohodu napada i ovo ostrvo 1565. godine. Masivnoj invaziji i opsadi 8000 turskih vojnika suprostavilo se 700 vitezova. Nakon pobjede nad Turcima vitezovi su sagradili i udvrdili grad koji je po imenu velikog majstora vitekog reda anu de la Valeti nazvan La Valeta ili jednostavno Valeta. Papa Pije V i panski kralj Filip II su iskovali ordenje sa natpisom Malteki vitez, i od tada je ovaj naziv u upotrebi.

Sl. 10: Opsada Malte, crte Antonia Lafreria iz 1565. godine

Iz zahvalnost prema svojoj spasiteljki, udotvorna ikona Bogorodice Filermske je ukraena srebrom, i 1571. godine smjetena u crkvu Sv. Marije od pobjede, a od 1578. godine u novosagraeni hram posveen Sv. Jovanu Krstitelju. Dva vijeka njenog boravka na Malti (1530 1798) ostavila su brojna svjedoanstva o darovima, zavjetanjima i udesnim dogaajima. No 1798. godine, u svom pohodu na Egipat Napoleon I osvaja Maltu. Malteki vitezovi bivaju prinueni da preu o Rim, a ubrzo su dragocjenosti ikona Bogorodice Filermske i relikvije: desnica Sv. Jovana Krstitelja i estica asnog Krsta Gospodnjeg odneseni u Rusiju na uvanje Ruskom caru Pavlu I. Car Pavle I je dragocjenosti primio u Gatinu sa velikom pompom i proglasio sebe Velikim majstorom maltekog reda.

Zdravko Gagovi

Page 11

ODIGITRIJA FILERMSKA

Sl. 11-13: La Valeta ( 1 crkva Sv. Marije od pobjede; 2 crkva Sv. Jovana Krstitelja), an de la Valeta i crkva Sv. Jovana

Zdravko Gagovi

Page 12

ODIGITRIJA FILERMSKA

Sl.14: La Valeta, crkva Sv. Jovana Krstitelja-kapela Bogorodice Filermske

Zdravko Gagovi

Page 13

ODIGITRIJA FILERMSKA

Sl. 15 i 16: Gatin, oficijelna carska rezidencija Pavla I i grb grada nakon 1799.

Zdravko Gagovi

Page 14

ODIGITRIJA FILERMSKA

Sl. 17: Ruski car Pavle I sa insignijama Velikog majstora maltekog reda

Zdravko Gagovi

Page 15

ODIGITRIJA FILERMSKA

Sl. 18: Grb Rusije sa Maltekim krstom - nakon 1799. godine,

Koliki znaaj je imperator Pavle I pridavao ovoj tituli govore i podaci da je promijenio Ruski grb: uklonjeni su znaci ordena Sv. Andreja Prvozvanog, pod tit sa Sv. orem na grudima orla, smjeten je srebrni Malteki krst krunisan krunom magistra Maltekog reda. Za sami in predstavljanja Relikvija i ikone Presvete Bogorodice izabran je 12. oktobar 1799. godine, dan vjenanja imperatoraove erke Jelene Pavlovne i vojvode od Macklenburg Schwerina. Na elu procesije poslije svetenstva kretala se koija sa svitom Giulia Renata de Litta Visconti Aresea, poasnog ambasadora maltekog reda na dvoru u San t Peterburgu. On je nosio, poloenu na skarletni jastuk, zlatnu krinju sa desnicom Sv. Jovana Krstitelja. Nakon Litte ili su pomonici koji su nosili ikonu Bogorodice Filermske i esticu asnog Krsta. Kada je povorka prila dvoru, pred nju je izaao sam car, prihvatio krinju sa desnicom Sv. Jovana Krstitelja i uz pjevanje tropara prethodnika odnio je u dvorsku crkvu i odloio na za to pripremljeno mjesto. Po zavretku sveanosti ikona je iz Gatina prenesena u Sankt Peterburg. Poslije smrti cara Pavla I, 1801. godine procesije se vie nijesu odravale u Gatinu sve do 1852. godine, kada je po liturgijskom kalendaru u Menologu ac 12. oktobar posveen Relikvijama sa Malte i ikoni Presvete Bogorodice. Ona je u Menologu oznaena kao Odigitrija Filermska ( Putevoditeljka Filermska ).
Zdravko Gagovi Page 16

ODIGITRIJA FILERMSKA
Od tada je ikona stalno smjetena u novosagraenoj katedrali Sv. Pavla u Gatinu. Procesije su se redovno odravale od katedrale do dvora. Dolaskom na vlast, sin Pavla I - Aleksandar preuzima titulu Velikog majstora a potom i Zatitnika Jerusalimskog reda Sv. Jovana. I ako je Malteki red 1803. godine konsolidovao svoje djelovanje, prvo u Kataniji a potom Rimu, te izabrao novog Velikog majstora, tri svetinje su ostale u Rusiji, jer je car smatrao da je njihovo predavanje Pavlu I bilo lini in i da one pripadaju carskoj porodici. Istina, Aleksandar je iz grba Rusije uklonio Malteke simbole. I eljom cara Nikolaja II, ac za 1900. godinu ubraja 12. oktobar u praznik posveen Odigitriji Filermskoj. Te, 1900. godine, dobijamo i prve podatke o izgledu i dimenzijama ikone, koje je objavio Guy Somni Picernadi u knjizi Itinerarie d'un Chevalier de S. Jean de Jerusaleme, 1900. Prema njegovim podacima dimenzije ikone su 44x36 cm. U knjizi je i prva poznata fotografija ikone sa izuzetno itljivim likom.

Sl. 19: Prva objavljena fotografija iz 1894 godine, objavljena u knjizi - Sommi Picenardi, Itinraire d'un chevalier de Saint-Jean de Jerusalem, Lille, 1900, str. 217

Zdravko Gagovi

Page 17

ODIGITRIJA FILERMSKA

Za vrijeme boravka u Rusiji napravljene su dvije kopije ikone Odigitrije Filermske: jedna za vrijeme Nikole I, 1852. godine koja je bila stalno postavljena u katedrali u Gatinu, i druga koju je kasnije, Vlada Rusije poklonila Rodosu i koja se od 1925. godine, nakon prve italijanske okupacije ovog ostrva nalazi u crkvi Sv. Marije od anela u Asiziju.

Sl. 19: Ruska kopija Odigitrije Filermske u crkvi Sv. Marije od anela u Asiziju sa rizom i prije i nakon restauracije na Rodosu

Poetak 20. vijeka donosi Rusiji nemire. Nezadovoljstvo naroda, elja buroazije za liberalnim reformama i boljevika za revolucionarnim promjenama teko su uzdrmale carstvo. Imperator Nikolaj II, privatnim brigama odvojen od politike nije bio sposoban srediti prilike u zemlji. Nakon abdikacije imperatora Nikolaja II i carevia Alekseja, presto je pripadao imperatorovom bratu velikom knezu Mihailu. Veliki knez je 2. marta 1917. godine odloio preuzimanje vlasti do konane odluke Osnivake skuptine o obliku dravnog ureenju. Dana 1. septembra 1917. godine, jo prije saziva Osnivake skuptine, predednik Privremene vlade Aleksandar Kerenski proglasio je republiku. Naredne godine likvidirano je itavo potomstvo imperatora Aleksandra III. Prema nasljednom pravu, pravo na prijesto pripalo je drugom sinu imperatora Aleksandra II velikog kneza Vladimira Aleksandrovia. Njegov najstariji sin Kiril Vladimirovi se 1922. godine proglasio za uvara prijestola, a manifestim od 31. avgusta 1924. godine proglasio se za sveruskog imperatora u izgnanstvu.

Pad carstva zatekao je relikvije i ikonu u Gatinu, odakle su preneseni u Moskvu gdje im se gubi trag. No, 6. januara 1919. godine dragocjenosti su u Sankt Petroburgu, odakle su prenesene na poklonjenje narodu u Gatin. Iz Gatina ih je 13. oktobra grof Pavel Ivanovi Ignjatijev odnio u Estoniju, u Ravel.

Zdravko Gagovi

Page 18

ODIGITRIJA FILERMSKA

Sl. 20: Posljednj put u Rusiji, relikvije su 6. Januara 1919. godine, bile izloene u dvorcu u Sankt Peterburgu

Nakon Ravela, dragocjenosti su tajno preneene u Kopenhagen gdje su predate carici udovici Mariji Fedorovnoj. Po njenoj smrti, cariine keri knjeginje Ksenija i Olga predale su relikvije i ikonu Mitropolitu Kijevsko Galickom Antoniju Hrapovickom, prededniku Svetog Arhijerejskog Sinoda Ruske Pravoslavne Crkve u izgnanstvu, koji je ikonu odnio u Njemaku, u pravoslavni hram u Berlinu. Velika ekonomska kriza i globalni ekonomski krah 1928. godine, novi poredak i uspon Hitlera i njegove Nacionalsocijalistike njemake radnike partije u Njemakoj natjerali su episkopa Tihona da ikonu Odigitrije Filermske zajedno sa drugim svetinjama odnese u Jugoslaviju u kojoj je bio veliki broj izbjeglog ruskog plemstva.

Zdravko Gagovi

Page 19

ODIGITRIJA FILERMSKA

Sl. 21: Kiril Vladimirovi sveruski imperator u izgnanstvu i Mitropolit Kijevsko Galicki Antonije Hrapovicki, predednik Svetog Arhijerejskog Sinoda Ruske Pravoslavne Crkve u izgnanstvu

Sl. 22: Crkva na Dedinju u kojoj su od 1932 do 1941. godine izloene relikvije i ikona

Zdravko Gagovi

Page 20

ODIGITRIJA FILERMSKA
Ikona Odigitrija Filermska i relikvije su u oktobru 1929. godine prenijete u Jugoslaviju i date na uvanje kralju Aleksandru. O predaji relikvija i ikone 16./29. 1932. godine u Kraljevskom dvoru u Beogradu, sainjen je Akt o primopredaji u prisustvu V. tradmana, delegata za zatitu interesa ruske emigracije u Kraljevini Jugoslaviji, dvorskog protojereja Mihajla Popovia i efa kancelarije Svetog Sinoda Ruske pravoslavne crkve u izgnanstvu grofa G. Grabe. Akt svjedoi da je Mitropolit Kijevsko Galicki Antonije, predednik Svetog Arhijerejskog Sinoda Ruske pravoslavne crkve u inostranstvu predao na uvanje relikvije i ikonu, a da ih je u ime njegovog velianstva kralja Aleksandra I, primio ministar kraljevskog dvora B. Jevti. U aktu se navodi iscrpan istorijat relikvija i ikone. Na kraju se konstatuje da u sluaju osloboenja Rusije od vlade komunista i vraanja slobode Ruskoj Pravoslavnoj Istono Katolieskoj crkvi, gore navedene Sv. Relikvije, u saglasnosti sa Poglavarom DOMA ROMANOVIH, imaju biti predate poglavaru imenovane Crkve, a pre toga one mogu biti, po elji NEGOVOG VELIANSTVA KRALJA, vraene Mitropolitu Kijevsko Galickom Gospodinu Antoniju ili zakonitom njegovom nasledniku u zvanju Poglavara Ruske Pravoslavne Crkve u inostranstvu. Aktu je priloena kvalitetna fotografija koja svjedoi o izgledu i stanju ikone. Relikvije i ikona su od tada do 1941. uvane u crkvi na Dedinju.

Sl. 23: Fotografija ikone Bogorodice u Bijelom dvoru Beograd, 1932. godine i prilikom otkrivanja ikone i dvije relikvije u Ostrogu 1953. godine

Aprila 1941. godine, pred bjekstvo kralja Petra II Karaorevia za London, relikvije, Ikona Odigitrije i druge dragocjenosti su predate patrijarhu Gavrilu Doiu u manastir
Zdravko Gagovi Page 21

ODIGITRIJA FILERMSKA

Svetog Vasilija Ostrokog, gdje su uvane do 18. septembra 1952. godine. Dragocjenosti su tada naene od organa unutranjih poslova i smjetene u dravni trezor. Relikvije: ruka Svetog Jovana Krstitelja i estica asnog Krsta su 20. Januara 1978. predati na uvanje, odravanje i upotrebu Mitropoliji crnogorsko primorskoj, a Narodnom muzeju Crne Gore na Cetinju, 25. januara 1978. godine, takoe na uvanje, odravanje i upotrebu - jedna stara Ikona, lik Bogorodice, dosta nejasan, okovan zlatom i ukraen dragim kamenjem. Jedan kamen nedostaje2. kako pie u zapisniku o prijemu ikone Odigitrije Filermske. Sastavni dio ovog dokumenta je ekspertiza uraena od strane profesora Ljudevita Baria, poznatog Hrvatskog mineraloroga. Ikona Odigitrije Filermske nalazi se danas u Narodnom muzeju na Cetinju, u blindiranom i klimatizovanom prostoru, u sreditu omanje sale Plave kapele, posebno dizajnirane za njeno uvanje. U muzejskoj postavci slikarstvo ikone je slabo uoljivo, kad se posmatra sa predviene udaljenosti, to zbog neprozirnog tamnog homogenog sloja, to zbog stakla koje je titi. Slikani dio je teko uoljiv i zbog injenice da zlatni okov upija svetlost, inei lik jo tamnijim. Da bi se slikani dio bolje uoio, potrebno je ikonu gledati pod pogodnim uglom.

Sl. 24 : Ambijent Plave kapele u Narodnom muzeju Crne Gore na Cetinju

Sama ikona je prekrivena svetim okovom ( rizom - prema ruskoj terminologiji ) od zlata i dragog kamenja, kojim je ruski car Pavle I ukrasio nakon njenog dolaska u Rusiju 1799. godine. Lik Bogorodice vidljiv je kroz otvor na okovu, koji je ogranien na lice i vrat. Lik zauzima sredite okova. Na unutranjem dijelu okova, na ravnoj povrini
2

Na fotografijama koje prate primopredaju, a koje je snimila Vjerska komisija 20. Januara 1978, vidi se da nedustaju dva kamena: jedan rubin i veliki cenralni safir.

Zdravko Gagovi

Page 22

ODIGITRIJA FILERMSKA

vidljiva je odeda Bogorodice do ramena, a na glavi je tijara oreol, iz koje izlaze osam zraka u emajlu, koji ine krst, simbol maltekog reda. Dimenzije ikone zajedno sa okovom su 50,4 cm visine i 39,7 cm irine. Debljina je 5 cm. Jedine podatke o dimenzijama ikone koje nalazimo u ranijoj literaturi, objavio je Guy Somni Picernadi u knjizi Itinerarie d'un Chevalier de S. Jean de Jerusaleme, 1900. Prema njegovim podacima dimenzije ikone su 44x36 cm. U knjizi je i prva poznata fotografija ikone sa izuzetno itljivim likom. Skidanjem okova moe se konstatovati da je on formiran iz nekoliko elemenata: okvira (rama) i ploe ( koveg na ruskom) na kojoj su u reljfu uraeni djelovi odjee i tijare oreola. Bogati zlatni ram okova, fine izrade, formiran je iz tri trake: prva kojia ini vanjsku borduru je stilizovani, veoma sloeni trodjelni cvijetni vijenac; druga traka predstavlja red stilizovanih pupoljaka tulipana u reljefu, usmjerenih prema sreditu sa medaljonima - predstavama zastava i oruja Maltekog reda; trea, spoljanja traka formirana je takoe od pupoljaka tulipana. Na etiri ugla rama, smjeteni su krilati heruvimi u punom reljefu - motiv koji esto nalazimo kod ruskih zlatara sa kraja XVIII i poetkom XIX vijeka prilikom izrade okova ikona. Na poleini okova, na donjoj kraoj strani, nalaze se utisnuta etiri iga: prvi na kojem je orao i godina 1799, trebao bi da oznai radionicu i godinu izrade; drugi sa neitljivim inicijalima mogao bi biti oznaka majstora zlatara; na treem je utisnut broj 84; etvrti, takoe nedovoljno itljiv mogao bi biti ig kontrole.

Sl. 25: igovi na okovu ikone

Zdravko Gagovi

Page 23

ODIGITRIJA FILERMSKA

Sl. 26: Sastavni djelovi Odigitrije Filermske

Zdravko Gagovi

Page 24

ODIGITRIJA FILERMSKA

Sl. 27: Preek ikone

Zdravko Gagovi

Page 25

ODIGITRIJA FILERMSKA
Na ploi okova napravljenoj od zlata, formiran je otvor koji omoguava da se vidi lik djelovi lica i vrata. Na ploi su aplicirani djelovi odede, ukraeni brilijantima i safirima, i tijare oreola, formirane u obliku potkovice. Ukraena je neprekidnim nizom brilianata koji se smanjuju prema krajevima, i cvjetovima formiranim od rubina. Iz oreola izlaze osam kraka koji u bijelom emajlu formiraju krst simbol Maltekog reda. Oko lika Bogorodice u sredinjem dijelu dijademe nalaze se motivi simetrino postavljeni, s lijeva na desno i to: briliant; etiri pupoljka sainjena od veeg centralnog brilianta i manjih brilianata; osam cvjetova koje ini grupa od jednog veeg i tri manja dijamanta; Naizmjenino sa ovim cvjetovima postavljeni su devet velikih rubina, sa briliantom u korijenu cvijeta (nedostaje prvi rubin s lijeve strane, a postoji briliant u korijenu cvijeta. U aktu sainjenom 29. aprila 1932. godine, prilikom predaje na uvanje ikone i drugih relikvija, od strane Mitropolita Kijevsko Galickog, predsjednika Svetog Arhijerejskog Sinoda Ruske Pravoslavne Crkve u inostranstvu, predstavniku kralja Aleksandra, vidljivo je da je taj rubin nedostajao i prilikom primopredaje ikone, to je potkrijepljeno i fotografijom ). etiri pupoljka od brilianata; briliant. Posmatrajui djelove okova ikone izraenog u Rusiji 1799, moe se zakljuiti da predstava tijare, ili oreola nije sretna simbioza ova dva simbola, ni u proporciji ni u asimetrinosti. U zvaninom aktu predaje ikone predstavniku jugoslovenskog kralja 1932. godine, govori se iskljuivo o oreolu. Iz tijare oreola, u vidu osam zraka u bijelom emajlu, izlazi krst, simbol Maltekog reda. Izbor oreola tipa tijare - krune mogao je potei od samog majstora koji je radio okov, u cilju proirenja slikane predstave Bogorodice, ali je mogao biti uzrokovan hitnou samog Cara, da ovu dragocjenu relikviju iznese u javnost, u izuzetno bogatom zlatnom okovu, optoenom dijamantima i dragim kamenjem, sa dobro vidljivim maltekim krstom, simbolom Suverenog maltekog vojnog reda, za ijeg se Velikog Majstora, sam proglasio. To bi moglo objasniti dragocjenost izrade samog okova, ali i nedostatak harmonije u njegovoj koncepciji. Neobian je i nedostatak maforiona koji je uvijek prisutan u marijanskoj ikonografiji, pa i kad je predstavljen samo Bogorodiin lik. Na donjem dijelu okova predstavljena je odeda ukraena ispod vrata bogatom trakom, sa unutranje strane definisanom neprekidnom niskom brilijanata, sa etiri velika safira optoena brilijantima i tri velika brilijanta izmeu njih. O nizu brilijanata koji ine spoljani rub trake, postavljeno je sedam velikih safira u formi kapi, okaenih o brilijantu. Danas na okovu nedostaje najvei safir, koji je bio smjeten u sredinjem dijelu odede. Ostao je samo brilijant o kojem je bio okaen (Nedostajui safir je bio prisutan prilikom potpisivanju Akta o preuzimanju, 1932. godine u Beogradu, to se vidi i na fotografiji koja taj

Zdravko Gagovi

Page 26

ODIGITRIJA FILERMSKA
in prati. Safir je vidljiv i na filmskom materijalu koji prati otkrivanje relikvija u Ostrogu 1953. godine). Dekoracija odede zavrava sa dvije okomite trake brilijanata, koje izlaze iz trake oko vrata, sa donje strane. Uklanjanem okova, vidljivo je da je da je izmeu njega i slikanog sloja poloen crni, deblji papir, runo obojen, namijenjen da zatiti ikonu od samog okova. Papir je na vie mjesta perforiran u saglasju sa mjestima za arafe kojim su na koveg aplicirani ukrasi: odjea, nakit, osmokraki krst, tijara-oreol...). Uklanjanem crnog kartona, pojavljuje se itava ikona. Sama ikona se sastoji iz tri segmenta: sami lik Bogorodice oslikan je na platnu, koje je aplicirano na drveni nosa, na kojem je alla prima, oslikan njen ogrta. Drveni nosa ikone, nepravilnog oblika, utisnut je u drugu drvenu tablu, izdubljenu u sredini prema formi nosaa same ikone, na nain da je obuhvati. Na ovu drvenu tablu, sa njene zadnje strane postavljen je jo jedan drveni nosa, prilagoen veliini okova. Na poleini ovog nosaa, nalijepljen je sloj papira, koji je u svakom sluaju kasnija inter vencija. Na ovaj nain koncipirana ikona sainjena je iz tri sloja. Drvene table oigledno smrekove nijesu oslikane i po svemu sudei proizvod su vremena, kada je izraen okov u Rusiji, znai iz 1799. godine. Jedna tabla ima dimenziju ikone ( ukljuujui ram), znai - 50,4 x 39,7cm, dok druga tabla ima dimenziju unutranje ploe okova. Lik Bogorodice naslikan je na platnu: niti potke platna se sijeku ortgonalno, platno je izrezano precizno, prema odreenom obliku; na ivicama platna nema oteenja bilo koje vrste; platno prati oblik glave i vrata; platno je ire za marginu u odnosu na lik i otvor na okovu i nalijepljeno je na drvenu podlogu, nepravilnog oblika.

Vizuelnim pregledom mogu se uoiti sljedee karakteristike ikone: na dijelu koji je bio u otvoru okova, boja je zatamnjena, glatka i sjajna, ali itljiva, dok je u dijelu koji je bio pokriven okovom, bojeni sloj sivo plaviast, bez sjaja, djelimino otpao. Na dijelu ikone koji odgovara otvoru na okovu nije mogue golim okom uoiti postojanje podloge (pripremni sloj od gipsa i veziva), ali posmatranjem pod uveanjem, na mjestima gdje je bojeni sloj otpao, mogue je uoiti njene bjeliaste tragove. Takoe je mogue uoiti sloj materije neto vee granulacije. Posebno je uoljiv na desnom obrazu Bogorodice i podruju vrata, kao i ispod desnog oka. Vjerovatno su u pitanju intervencije na oteenjima bojenog sloja, no bez odgovarajue analize nije mogue odrediti njihovu prirodu.

Zdravko Gagovi

Page 27

ODIGITRIJA FILERMSKA

Posmatranje golim okom, osim konstatacije da postoje oteenja bojenog sloja i vjerovatno platna, posebno na desnom obrazu, ne mogu se dati precizni podaci. No i golim okom je uoljivo oteenje na desnom obrazu, veliine 2x1 cm, koje je po svemu sudei tretirano nekim lakom ( olifa ?), koji nije mogao u potpunosti sakriti potku platna. Druga oteenja bojenog sloja, takoe na desnom obrazu, ali smjetena neto nie s vjerovatnije su kasnije nastala, jer nijesu tretirana lakom ili ime drugim, jer se platnena podloga u potpunosti vidi. Lik Bogorodice, je taman, sme, gotovo monohroman, sa izuzetkom crvenila na usnama. Do promjene u boji moglo je doi zbog oksidacije zatitnog laka ( Ikone se lakiraju radi zatite od mehanikog oteena, uticaja vlage i kiseonika. Ikone su se u prolosti lakirale najee olifom zgusnutim lanenim uljem sa dodatkom ilibara (tzv. jantarov kalafonij), minijuma i jara. Olifa se dobijala ili dugim izlaganjem ulja visokoj temperaturi u pei ili izlaganjem suncu ljeti. ilibar, sastavni dio olife daje joj smee crvenu ili tamnosmeu boju, vrstinu filma i sjaj. Olifa ima karakteristiku da vremenom tamni i taj proces je ireverzibilan ). Na bojenom sloju dijela ikone koji se nalazio ispod okova, vidljiva su brojna oteenja, sivo - plaviastog kolorita. Na ovim djelovima jasno se vidi podloga oker boje. Na osnovu vidljivih podataka nije mogue utvrditi tehniku oslikavanja ikone. Evidentno je da je prolaskom kroz vrijeme bila predmetom brojnih intervencija, to i ne udi, jer u ranijim periodima, ikone nijesu vrednovane prema svojoj umjetnikoj vrijednosti, ve su iskljuivo posmatrane kao crkvene utvari, znai u slubi kulta, pa se nije ustruavalo da se na njima intervenie u smislu retua, mijenjajui ih, restaurirajui ili skraujui, inei ih prihvatljivijim vjernima. Znai nije rijetkost da stare ikone, pa i one u enkaustici, trpe izmjene u temperi ili ulju, mijenjajui tako i originalni izgled. Iz tog razloga, nemogue je utvrditi tehniku izrade bez odgovarajuih fiziko - hemijskih istraivanja. U sutini, tehnika upotrijebljena za oslikavanje lika, ima elemente koji se srijeu na paleovizantijskim ikonama posebno ikonama izraenim u enkaustici na kojima se esto lik slika na platnu, a manje vani djelovi na drvenom nosau. No bez adekvatnih analiza upotrijebljenih materijala, ovo je samo pretpostavka zasnovana na injenici da postoje ikone iz ranih perioda realizovane u slinoj granulaciji3. Dio ikone van lika Bogorodice, znai i van dijela na platnu, oslikan je na drvetu. Taj drveni fragment, nepravilnog oblika, ima dimenzije: 37 x 28 x 2 cm. Radi se o jedinstvenom komadu dobijenom radijalnim rezanjem stabla, kompaktnih vlakana. Posmatrajui drveni nosa, moe se zakljuiti da je u dobrom stanju, bez crvotoine i
3

Giovannella Berte Ferraris di Celle, Il volto della Madona del Filermo , Palombi Editori, Roma 2009: navodi primjere velike ikone Madona di S.Maria in Trastevere (VI-VIII v.) na kojoj je lik na platnu, u enkaustici, nalijepljen na drveni nosa . Isti sluaj je sa ikonom volto Santo di Edessa ( VI vijek u enkaustici ili temperi gdje je lik oslikan na platnu apliciran na drveni nosa, takoe oslikan.

Zdravko Gagovi

Page 28

ODIGITRIJA FILERMSKA

drugih oteenja, osim aktivne vertikalne pukotine u gornjem desnom dijelu, duine gotovo do sredita ikone. Evidentno je da je ovaj fragment drveta pripadao ikoni veih dimenzija. U nekom ranijem vremenu originalna ikona je rezana, sa est ili sedam rezova, na nain da je donja ivica ravna, a gornji dio zaobljen na grub i nepravilan nain, vodei rauna jedino da se sauva lik Bogorodice. Ne moe se pretpostavit da li je pritom sauvan nagib lika, ili je on podreen buduem okovu. U svakom sluaju, vidljivo tkanje platna upuuje da je ono rotirano za cca 150, tj. - prema nagibu otvora u okovu. Na dijelu ikone van Bogorodiinog lika vidljiva je podloga bijele boje, posebno na brojnim oteenjima. Iz sauvanih djelova ovog slikarstva mogu se uoiti nabori vela i ostaci ogrtaa. Ispod bojenog sloja realizovanog alla prima moe se primijetiti jo jedan tanak sloj podloge oker boje postavljen direktno na drveni nosa. Ovaj sloj je vidljiv na mjestima gdje je bojeni sloj otpao, posebno u dijelu koji tee paralelno sa lijevim obrazom i sputa se pored vrata i lijevog ramena. itav postupak uvida u stanje ikone Bogorodice Filermske 24.04.2012. godine, praen je foto - dokumentacijom. Dokumentacija nije dostavljena Upravi za zatitu kulturnih dobara. Nakon uvida u stanje ikone, konstatovana je potreba za daljim konzervatorskim ispitivanima nedestruktivnim metodama, znai istraivanjima koja su ve poodavno u konzervatorskoj praksi postala rutina, i koriste se preliminarno u razumijevanju umjetnikog djela, njegovog stanja, promjena koje je prolaskom kroz vrijeme pretrpjelo upotrebom tehnika koje koriste i registruju zraenja koja se razlikuju od onih vidljivih ljudskom oku. Kako opremu za ova ispitivanja ne posjeduje ni Narodni muzej Crne Gore ni Centar za konzervaciju i arheologiju na Cetinju, kao ni druge institucije u Crnoj Gori, koje se bave zatitom kulturnih dobara, angaovani su mr Jovan Panti, konzervator i Veljko Ili, snimatelj iz Narodnog muzeja u Beogradu. Dana 27.04. 2012. godine, u prisustvu istog strunog tima iz Narodnog muzeja Crne Gore i Uprave za zatitu kulturnih dobara, izvrena su sva potrebna snimanja: difuzno - lice i poleina, opti plan i detalji; bono svijetlo - opti plan i detalji oteenja; IR - opti plan i detalji sa tri filtera; UV - opti plan i detalji. Isti dan je u bolnici Danilo I izvreno snimanje X zracima i nainjena tri radiograma: jedan dozom 43 kV 5.00m AS, i dva dozom 40 kV 4.00 m AS. Pored snimanja izvrena je provjera i mjerenje parametara uslova u kojima se ikona Bogorodice Filermske uva, te mjerenje fizikih karakteristika, koje su se mogle izmjeriti, kao to su dimenzije, teina, relativna vlanost unutar tkiva drvenog nosaa i drugo.
Zdravko Gagovi Page 29

ODIGITRIJA FILERMSKA

Nakon izvrenih snimanja, mr Jovan Panti je sainio veoma kvalitetan izvjetaj i uz snimljeni materijal, predao Narodnom muzeju 28.04. 2012. godine. Upravi je taj materjal dostupan od 14.05. 2012.godine. injenica je da su rezultati prezentirani u Izvjetaju oekivani nakon prvog uvida u strukturu ikone, kako po pitanju materijala od kojih je ikona sainjena, stepena ugroenosti, te predloga mjera za uvanje. Kvalitet tog izvjetaja je rezultirao donoenjem odluke da ikonu Bogorodice Filermske ne treba izmjetati iz dosta stabilnih uslova u Plavoj kapeli to je, imajui u vidu njenu sadanju krhku strukturu sasvim opravdano. Dok se izvjetaj bavio konzervatorskom problematikom on je dobar, no na kraju ulaskom u teoloka tumaenja ulazi u zonu pekulacije, pa je i konani zakljuak: Relikvije se ne tretiraju i ne diraju one same sebe uvaju i nije do sada zabeleen nikada bilo kakav konzervatorski tretman na njima - u sukobu sa injenicama, pa i samim istraivanjima - samim inom istraivanja i konano zatite. Kvazi teoloki pristup, tenja da se podvue otra granica izmeu duhovnog i materijalnog, sprijeio je konzervatora da - do kraja proita rezultate konzervatorskih istraivanja. Zakljuak 1. Ikona Bogorodice Filermske nije relikvija. Etimoloki, relikvija ili moti (reliquiae lat. ostaci) oznaava posmrtne ostatke svetaca u obliku netaknutih tijela ili barem kostiju, koje u hrianstvu predstavljaju objekat vjerskog potovanja. Posebnu formu relikvija predstavljaju dodirne relikvije, odnosno predmeti line imovine svetitelja, odnosno predmeti sa kojima je svetitelj doao ili navodno doao u dodir, kao npr. djelovi odjee i slino. Mnogi hriani smatraju da su relikvije moti izvor Boanske energije. Crkva ikonu Bogorodice Filermske ne smatra relikvijom. Ikona Bogorodice Filermske je sveta utvar, sakralni predmet koji je zbog svojih umjetnikih, istorijskih, duhovnih, religioznih i na kraju - moralnih vrijednosti, Crna Gora proglasila za kulturno dobro od nacionalnog znaaja. To upravo znai da se prema ovom znaajnom kulturnom dobru mora ponaati u skladu sa Zakonom o zatiti kulturnih dobara, podzakonskim aktima iz njega proizilim, meunarodnim konvencijama i dokumentima, te konzervatorskim principima, tj. upravljati njime na etikim principima. To znai da konzervatorsko odluivanj e mora biti zasnovano na adekvatnom znanju i istraivanju, gdje su izvodljive opcije istraene, a izabrane opravdane. Znai nijesu omeene duhovnim, politikim, moralnim, religioznim ili laikim vjerovanjem. Ikona Bogorodice Filermske nije samo kulturno dobro Crne Gore. Njen, po svemu sudei, dugi prolazak kroz vrijeme, stvorio je predanja i vjerovanja da je nastala kao pralik svim kasnijim predstavama Bogorodice rukom jevaneliste Luke. Drugo vjerovanje poistovjeuje je sa ikonom Bogorodice Odigitrije zatitnicom Carigrada smjetenom tada u hramu Vlaherna. Za Kiprane Bogorodica Filermska

Zdravko Gagovi

Page 30

ODIGITRIJA FILERMSKA
je bila i uvijek e biti duhovno nasljee Kipra. Od 1395. godine, kada je sa Jovanovcima dospjela na Rodos, kao Bogorodica zatitnica svih Grka, boravi do 1523. godine, uglavnom na teritoriji drevne naseobine Filermos, po kojoj je dobila ime. Od 1523. je u Mesini, Viterbu i Nici i konano, 1530. godine dospijeva na Maltu. O znaaju Bogorodice Filermske za Suvereni jerusalimski, rodoski i malteki vojni hospitalni red svetog Jovana, poznatiji kao Malteki red, govori inenica da je lik i naziv ove ikone, kao simbol zatitnice Reda, Malta zatitila kao trademark. Znai, Bogorodica Filermska je registrovani zatitni znak za korienje za vjerske organizacije usluga, odnosno, promovisanja interesa rimokatolikog reda zajednice u vlasnitvu Suverenog vojnog reda Sv. Jovana Jerusalemskog od Rodosa i Malte. Puna registracija se odnosi na ime, igove, slike i drugo i vai na teritoriji Evropske Unije, Sjedinjenih Amerikih Drava i Rusije. 2. Uvidom u relevantnu literaturu, vizuelnim pregledom strukture i stanja ikone, te konano uvidom u rezultate nedestruktivni istraivanja fotografije, prezentirane u Izvjetaju, mogu se izvesti sledei zakljuci: Ikona Bogorodice Filermske oslikana je na drvenom nosau, tvrdog, gustog tkiva. Po svemu sudei pretpostavka iz Izvjetaja da se radi o drvetu divlje kruke (Pyrus piraster) je tana, imajui u vidu tvrdou, boju i izgled godova, istina vidljivih samo na hrbatu, jer je na poleini ikone nalijepljen sloj papira, vjerovatno ljepilom na bazi bagremove smole (Gummi arabicum). Drveni nosa je nepravilnog oblika to je uzrokovano naknadnim rezanjem, po svemu sudei u vrijeme postavljanja okova u Moskvi. Tada su njene dimenzije formirane na 37 x 28 x 2 cm. Aktivnu pukotinu na drvenom nosau ikone, koja se kree od gornjeg desnog dijela do samog sredita, neophodno je to prije imobilizirati. Na drveni nosa, u dijelu gdje je oslikan lik Bogorodice, kao podloga slikarstvu aplicirano je runo tkano platno konoplje (Cannabis sativa L). Da je rije o evropskoj konoplji upuuje otrina platna i pored finoe tkanja, dvostrukog prepleta potke i osnove od cca 15 x 15 na 1 cm2.4 Platno, nekada aplicirano, oigledno s tutkalom kao vezivom, danas je obodom i sredinjim dijelom, posebno na dijelu gdje je oslikan nos Bogorodice, odvojeno od drvenog nosaa to je posebno vidljivo na dramatinim snimcima pod bonim svijetlom. Ovo je uzrokovano, to odvajanjem donjeg dijela platna, u predjelu vrata Bogorodice, u svrhu perforiranja drvenog nosaa i stvaranja prostora za leita dragulja na leima okova 1799. godine, to uticajem vlage za vrijeme njenog lutanja od 1919. do 1951. godine. Vezivna svojstva tutkala pod uticajem poveane vlanosti, trajno se gube. Treba uzeti u obzir da, kao i svaki tekstil, platno slike tokom vremena postaje suvo, krhko i slabo. Struktura ikone ukazuje da su njeni djelovi (drveni nosa i aplicirano platno) nastali jednovremeno, te da je i tada, u vrijeme oslikavanja, bila namijenjena za postavljanje okova. Naime, na platnu, paljivo oslikani lik Bogorodice, sa karakteristinim definicijama osvijetljenih djelova tankim paralelnim linijama i alla prima oslikani dio maforiona poivaju na jednakom, tankom sloju podloge grunda. Moe se zakljuiti da su i jedan i drugi segment naslikani temperom.

Ovo se moe jednostavno dokazati hemijskim pretragama - jer se evropska konoplja, bez obzira na starost, odlikuje veoma niskim nivoom glavnog opojnog sredstva THC-a ( obino ispod 0.3%)

Zdravko Gagovi

Page 31

ODIGITRIJA FILERMSKA
Ikona je veoma oteena velikim brojem rupa od eksera, koje su uzrokovane postojanjm okova i u nekom ranijem vremenu. Ne iskljuuje se ni mogunost da su rupe od postavljanja ex voto ploica na to upuuje njihov broj (preko 130). Skoncetrisane su na donji dio ikone, mada teku i po obodu Bogorodiinog lika. Lik Bogorodice, znai onaj dio ikone vidljiv kroz otvor na okovu, vjerovatno u vrijeme njenog boravka u Rusiji djelimino je preslikan, po svemu sudei u enkaustici. Ovo preslikavanje je izmijenilo likovnost Bogorodiinog lika, skrivajui stilske odrednice slikarstva. Na to je uticala i oksidacija olife kojom je lik zatien nakon preslikavanja, stvarajui tamnosmei, gotovo monohroman film, koji je oteao stilsko hronoloku analizu i, ini mi se, odveo je u pogrenom pravcu. Stvarni lik Bogorodice Filermske i njegove stilske karakteristike, vidljiv je na snimcima dobijenim upotrebom tehnika koje koriste i registruju zraenja koja se razlikuju od onih vidljivih ljudskom oku. Lik, je posebno dobro vidljivna radiogramima i na UV snimcima. Za ilustraciju ove tvrdnje, koristim UV snimak IMG_378 , osloboen plavog svijetla radi lake itljivosti. Korienjem snimaka koje je sainio G-din Veljko Ili, te radiograma iz bolnice Danilo I, njihovom kvalitetnom analizom, mogue je sainiti pouzdaniju stilsko hronoloku analizu, opis stanja ikone, kao i odrediti uslove njenog uvanja.

3. Posebna panja u Izvjetaju gospodina Pantia, posveena je debljem papiru, runo obojenom crnom bojom, koji se nalazi izmeu okova i ikone, i slui kao zatita bojenog sloja od okova. Naime, struni tim Uprave za zatitu kulturnih dobara i Narodnog muzeja je, prilikom pregleda ikone Bogorodice Filermske 24.04. 2012.godine, imajui saznanje da e naredno snimanje biti nakon dva dana, kao i injenicu da svako ponovno vraanje okova uzrokuje oteenja na tom papiru u vidu novih perforacija, odluio da ga vrati nakon konzervatorskih ispitivanja predvienih za 27.04.2012. Dva dana izmeu istraivanja papir je paljivo, nakon uvida u njegovo stanje, uz sve mjere predostronosti, smjeten u kasu Narodnog muzeja. Ovakav odnos prema zatitnom papiru proiziao je iz injenice da na njemu ima mnogo vie perforacija nego metalnih djelova na okovu i ostataka eksera u tkivu drvenog nosaa ikone, to upuuje na zakljuak da svako skidanje okova ikone (prema mojim saznanjima u vremenu od kada je ikona u Narodnom muzeju bilo ih je najmanje etiri), izaziva oteenja papira. Znai papir nije vraen ispod okova, ne zbog zaboravnosti tima koji je vrio uvid u stanje ili nemara, kako sugerie Izvjetaj ve u cilju njegove zatite. Papir, kao zatita strukture ikone od okova, vjerovatno je bio uzronikom znaajnih oteenja bojenog sloja koji se nalazi ispod njega. Naime u uslovima u kojima se ikona nalazila dugi vremenski period, sve do njenog smjetaja u kontrolisane uslove Narodnog muzeja, papir kao higroskopan materijal uslovljavao je dugo zadravanje vlage, koja je mogla biti uzronikom oteenja bojenog sloja. I danas, kada je ikona Bogorodice Filermske smjetena u relativno

Zdravko Gagovi

Page 32

ODIGITRIJA FILERMSKA

Sl. 27: UV IMG_378

Zdravko Gagovi

Page 33

ODIGITRIJA FILERMSKA
kontrolisane uslove, treba imati u vidu injenicu neredovnost snadbjevenosti Cetinja elektrinom energijom i vodom, to moe naruiti konstantu kontrolisanih uslova. Pored toga, neophodno je umjesto povremenog mjerenja RV i temperature, u prostor u kojem je smjetena ikona, uvesti termo-higrografe, koji u kontinuitetu ispisuju ove vrijednosti, pa je samim time njihova kontrola, i shodno tome odravanje uslova - kvalitetnije. Treba imati u vidu da stabilni uslovi RV doputaju maksimalne oscilacije: 2% dnevno, 5%neeljno ili 7% mjeseno. Celulozna vlakna (kaa) dobijena od drveta ili pamuka prirodno su kiela, to uzrokuje stalnu hemijsku aktivnost. Papiri proizvedeni iz ovakvih vlakana degradiraju se kroz vrijeme, sve dok se kielost ne neutralie. Kieli papiri ute i postaju krhki i slabi. Takvi kieli papiri ne smiju se upotrebljavati za slike, pogotovo ne za direktne kontakte sa bojenim slojem. Miljenja sam da treba razmiljati o zamjeni ovog zatitnog papira nekim drugim, inertnim materijalom, nepodlonim dejstvu vlage, koji bi se aplicirao na poleinu okova, u cilju zatite oslikanih djelova ikone. Degradaciju papira na poleini ikone detektovana je i na IR snimcima poleine, a posebno na UV snimku IMG_3778, gdje jasno vidljiv trag dejstva svjetlosti, praktino - otisak nosee reetke ikone u izlobenoj vitrini. No, imajui u vidu izmjerene vrijednosti jaine osvjetljenja od svega 5,6 Lux-a u izlobenoj vitrini i 0,06 Lux-a u samoj plavoj kapeli, koje su daleko manje od najstroijih kriterijuma za najjae konzervatorski prihvatljivo osvjetljenje od 50-100 luksa za najosjetljivije predmete, ne bih tu degradaciju pripisao samo jaini osvetljenja. U rasvjeti pokretnih kulturnih dobara postoje razliiti pristupi. Kad je u pitanju prezentacija Ikone Bogorodice Filermske, pa i rasvjeta u funkciji te prezentacije, primijenjen je dizajnerski, psiholoki pristup, to svakako ima utemeljenje u muzeolokoj praksi. Funkcionalno konzervatorski pristup je drugaiji, krui. Svako svijetlo, slabo ili jako, izaziva fotohemijske promjene, razlika je samo u stepenu. tete od izlaganja svijetlu se akomuliraju, a promjene njime izazvane su nepovratne. Ne znai to, predlaganje mraka kao idealne zatite, ve voenju rauna o kumulativnoj godinoj izloenosti svjetlosti. U aktuelnom reimu osvijetljenosti ikone Bogorodice Filermske, vrijednost na godinjem nivou (jaina svijetla x vrijeme osvijetljenosti) je vie od 49.000 lux sati. Uvoenjem tajmera, koji automatski gasi, ili senzora koji automatski pali svijetlo kada su posjetioci u plavoj kapeli, znaajno bi se smanjio broj lux sati. Pri tome treba voditi rauna da zdravo ljudsko oko moe razlikovati boje ve pri svijetlu od 50 luxa, te da posmatrau treba omuguiti puno sagledavanje estetskih vrijednosti ovog znaajnog kulturnog dobra . Kad je muzej zatvoren, ikona Bogorodice Filermske treba biti u mraku! U ovom izvjetaju ne bih posvetio toliko panje degradaciji papira na poleini ikone, taj problem bi se mogao lako rijeiti zatitom poleine
Page 34

Zdravko Gagovi

ODIGITRIJA FILERMSKA
kondicioniranom kvalitetnom silica gel ploom, koja bi napravila i mikroklimatski okvir, da nije drugih opasnosti koje svjetlost kao energija u aktuelnom dizajnu plave kapele nosi. Degradacija papira, je samo indikator problema koje ona proizvodi. Naime mali, sferno oblikovani, plavo obojeni prostor, sa svjetlosnim izvorima unutar njega, na bliskom ostojanju od ikone, pojaava , ako ne i multiplicira negativna djejstva svjetlosti. Bilo koji izvor svjetlosti da se koristi halogena rasvjeta ima termiki efekat; fluorescentna velike koliine UV zraenja, to zajedno izaziva gubitak inteziteta boje, pucanje molekularnog lanca platna, fotooksidaciju laka i veziva pigmenata, kao i druge termo - hemijske i fiziko - termike reakcije. Svjetlost u plavoj kap eli, zapravo u njenoj vitrini, bez UV filtera, odbijena o plavu sfernu povrinu (difuzna svjetlost), rasturena u tom malom prostoru, pretvara se u drugi oblik energije, prije svega toplotnu. Takva odbijena svjetlost, posebno plava i ljubiasta sa najmanjim talasnim duinama (od 380 do 495 nm), samim time i najprodornije - tete strukturi koju osvetljavaju. Problem je jo vei jer nije ugroena samo poleina ikone, znai papir na kojiem je registrovana degradacija, ve ta rasprena svjetlost malih talasnih duina naie na staklenu povrinu, kojom je zatiena vitrina, prelama se i ta disperziona svjetlost utie i na slikani sloj i druge strukture ikone. Ne treba zaboraviti ni Tindalov efekat, prema kojem se rasprena svjetlost, noena molekulima vazduha, vodene pare i praine (proizvodi klimatizacije), posebno ona manjih talasnih duina (ljubiasta, plava) jae raspruje. Vano je imati u vidu, za razliku od plave boje zidova, svijetlost koju reflektira bijela boja zidova, moe se smatrati filtriranom, jer v eina bijelih premaza za zidove apsorbuje UVzraenje. U cilju smanjenja tetnih dejstava svjetlosti, pored Izvjetajem mr Jovana Pantia preporuenih optikih vlakana, na kojima poivaju rasvjetni sistemi koji sadre nizak nivo UV I IR zraenja, mogu se koristiti i LED svjetlosne diode kao posebno prikladni svjetlosni izvori koji ne sadre ni jedno ni drugo zraenje. Izvjetaj se nije odredio prema uklanjanju zatitnog bruenog stakla ( vjerovatno od gorskog kristala ), koje je oblikom pratilo slikani dio ikone i bilo ugraeno na distanceru u zlatnu plou okova, i to je - sasvim pouzdano, bila kvalitetna zatita koja produava ivot slici. Ovo staklo je po svemu sudei uklonjeno prije desetak godina.

4. Odnos prema nekom kulturnom dobru zavisi od broja i kvaliteta podataka koje imamo o njemu. Bez njih nije mogue odredi kvalitetne konzervatorske mjere. Podaci dobijeni nedestruktivnim metodama, 27.04.2012. godine, dragocjeni su za bolje razumijevanje ikone Bogorodice Filermske, njenog stanja i promjena koje je prolaskom kroz vrijeme pretrpjela. Jednostavnim, vizuelnim pregledom, to stanje se nije moglo precizno odrediti. Dobijeni podaci su posebno vani za njenu

Zdravko Gagovi

Page 35

ODIGITRIJA FILERMSKA
identifikaciju, to je i bio prevashodni razlog istraivanja, no nijesu dovoljni za odreivanje kvalitetnih konzervatorskih mjera. Na naem jeziku, konzervirati znai i uvati, odravati i sauvati. Ali konzervirati ne znai uzeti jedan predmet, staviti ga u kasu, pa i kasu sa kontrolisanom temperaturom i vlanou sa sigurnou da smo ga stavili na bezbijedno mjesto, jer postoji neto to pripada tom predmetu ili ambijentu, to ini da se predmet prolaskom kroz vrijeme nepovratno degradira. Znai pojam konzerviratisauvati, ne podudara se sa lako prihvatljim konceptom smjetajem u kontrolisane uslove. Istina, obavezni smo kreirati ambijent i odabrati postupke koji e Bogorodici Filermskoj omoguiti uslove da due traje, no ni pravilna briga ne garantuje sigurnu zatitu i ne moe zaustaviti vrijeme i prirodno starenje materijala. Moe samo usporiti proces propadanja. Oni koji se o noj brinu duni su osigurati najbolje uslove uvanja i produiti joj ivot koliko god je to mogue. Odgovornost nas vodi u podruje etike. Neetian je onaj ko doputa da kulturno dobro propadne - ono pripada svima nama. Zato je briga o njemu i njegova zatita etika obaveza. Strunjak konzervator, voen etikim principima, mora se usprotiviti stavu da Bogorodicu Filermsku ne treba konzervirati jer ona sama sebe uva. To nije lako, ali je etino. Etika me obavezuje. Ne treba zaboraviti da konzervirati znai i uvati, odravati i sauvati. A to znai direktnu aktivnost na na kulturnom dobru s ciljem stabilizacije materijala i usporavanja njenog daljeg propadanja. S toga je neophodno ispotovati predlog konzervatorskih mjera predloen Elaboratom o utvrivanju kulturne vrijednosti pokretnog dobra ikone Bogorodice Filermose i sainjeti projekat za sprovoenje konzervator skih mjera. Za odreivanje kvalitetnih konzervatorskih mjera, posebno kod heterogenih struktura, kakva jeste struktura Bogorodice Filermske (drvo, platno, grund, bojeni sloj, papir, ostaci eksera...), potrebno je izvriti, prvenstveno fiziko hemijske pretrage s ciljem identifikacije veziva koje je korieno za oslikavanje i preslikavanje ikone. Npr. optimalni uslovi za uvanje tempere i enkaustike su razliiti. elei razmotriti problem konzervacije u termodinamikom smislu, umjetniko djelo pa i Bogorodicu Filermsku uz izvinjenje njenim potovaocim - moramo posmatrati kao sistem, ogranien svojim graninim povrinama. Sve ostalo je rekao bih, ambijent. U tim okolnostima, postoji interakcija izmeu sistema i ambijenta. Ona je u stvari definisana razmjenom materija ili jednostavnije razmjenom energije, u normalnim termikim uslovima. Ukoliko postoji razmjena i energije i materije sistem se smatra otvorenim; a ako postoji samo razmjena energije (ne i materije) sistem se smatra zatvoren. Hipoteza idealnog stanja bilo bi odsustvo bilo kakve razmjene, kada bi sistem teoretski bio izolovan. Izolovani sistemi u apsolutnom smislu ne postoje. Ikonu Bogorodice Filermske kao i bilo koji drugi predmet, karakteriu fizike osobine materijala od kojih je sainjena. Imajui ovo u vidu, posmatrajui bilo koju taku unutar sistema, odnosno ikone, i promjene unutar njene strukture, mogu se kontrolisati njegove intezivne veliine. Ukoliko ne postoje varijacije i promjene u intezivnim veliinama, sistem se smatra homogenim. Ukoliko pak

Zdravko Gagovi

Page 36

ODIGITRIJA FILERMSKA

postoje promjene u ovim veliinama, sistem se smatra heterogen. Za heterogenost uvijek postoji vie razloga. Takoe je vano uzeti u obzir da djelove nekog heterogenog sistema moe injeti jedna ili vie koomponenti, koje se u istim uslovima razliito ponaaju. Shodno tome kao uvod u problem konzervacije moemo postaviti pitanje: kada se jedan sistem nalazi u ravnotei? On se nalazi u ravnotei kada njegove intezivne veliine ostaju nepromijenjene u vremenu. Izolovan sistem - onaj u kojem ne postoji razmjena materija, ni razmjena energije sa ambijentom, smatra se sistemom u termodinamikoj ravnotei. Teko je zamisliti jedno umjetniko djelo u izolovanom sistemu! Sistem koji nije u ravnotei, nije stabilan. Drugo pitanje koje moemo i moramo postaviti: jeli mogue predvidjeti tokove sistema koji nije u ravnotei? Nije mogue posmatrati jedno umjetniko djelo kao izolovan sistem, budui da je izloeno prolasku kroz vrijeme. Kao uporite konzervacije postavlja se tree pitanje: kako se prirodno i nepovratno mijenja sistem? Principi konzervacije moraju se podudarati sa predvianjem kretanja sistema, tj. umjetnikog djela, koje nije u ravnotei. Da jeste, problem nebi postojao. Za sada, istina, ne postoje metodi za precizno vrednovanje i mjerenje intenziteta procesa degradacije, znai i objektivnog vrednovanja i predvianja svih dejstava koja nastaju promjenom uslova. I upravo zbog nedostatka takvih metoda, vrednovanje degradacija i njihovo predvianje mora se prepustiti iskustvima konzervatora. Konzervatori su meutim i tada hendikepirani jer i pored posjedovanja stanovitih iskustava i neophodnih znanja, najee ne mogu opaziti sve one brojne tanane, nevidljive neprimjetne vibracije, definisane od vaeih metoda, potrebne za prikupljanje onih podataka koji vrednuju stanje ouvanosti do kojeg se dolazi od razmjene materija izmeu ambijenta i sistema u pretpostavljenom vremenu. No i pored toga, sa sigurnou se moe tvrditi da uticaj ambijenta, posebno poveanje vlage i termikih uslova, neminovno dovodi do intenziviranja degradativnih procesa i kao krajnji uinak - razaranja tkiva ikone. Meusobna djelovanja ambijenta i sistema odvijaju se u okviru odreenih, ustaljenih veliina, te se na ovaj nain uspostavlja neka vrsta prirodne ravnotee zasnovane na stalno prisutnim, nepromijenjenim uslovima. U sofisticiranim konzervatorskim krugovima odavno postoji krilatica: ako se zna konzervirati nema potrebe za restauracijom. Dodao bih: o restauraciji kao procesu se moe govoriti samo ako je sistem mogue precizno vratiti u izvorno stanje. to se tie prirode i veliine tih promjena, ukoliko su one reverzibilne vjerovatno bi odgovarajui tretman pio poeljan. Meutim, ako bi promjene dovele do nepovratnog rezultata restauraciju ne treba pominjati.

Zdravko Gagovi

Page 37

ODIGITRIJA FILERMSKA

Sv. Marija od anela Asizi: Ruska kopija Odigitrije Filermske

Zdravko Gagovi

Page 38