Baruthane Şiirleri

EYH GALBN BARUTHANE RLER
POEMS OF SHEIKH GALIP ON GUNPOWDER FACTORY

Dr. Fatih USLUER
*

zet
Nizam- Cedd reformlaryla Osmanl Tarihinin yeniliki
padisahlarndan biri olan III. Selimin baruthaneleri slah ve Istanbulda
yeni baruthane insa ettirmesine dnemin gl sairi Seyh Galip , bir
baruthanenin bahesine yaptrlan kasra da bir tarih dsrmstr. Bu siirler,
Seyh Galibin dnemin aktalitesini yakndan takip ettiginin ve ilgi
alanlarnn baruthaneleri de kapsayacak sekilde genis bir yelpazeye
yayldgnn gstergesidir. Bugne kadar zerinde dsnlmemis ve tarihsel
bilgiler erevesinde degerlendirilmemis bu siirler hakknda yaptgmz bu
alsmayla, bu siirlerin bahsettigi baruthaneleri tespit ve siirleri daha iyi
anlama hedeflenmistir.
Anahtar Kelimeler: III. Selim, Seyh Galip, Bakrky Baruthanesi,
Azadl Baruthanesi, Srr-bd kasr.

Abstract
Concerning the construction of gunpowder factory and the
improvement and restoration of the old one in Istanbul by Selim III who is
one of the innovator sultans of Ottoman history, by his Nizam- Cedid (The
New Order) reforms, famous poet Sheikh Galib rhymed three poems and
one concerning a palace built in a gunpowder factory. They are a kind of
poems which are called tarih and whose sum of numerical value of each
letter of the last verse gives us the date in which they were built or restored.
It can be concluded from these poetries that Sheikh Galib was following the
operations of his time and interested in the different areas like gunpowder
factories. It is aimed in this paper to determine which poem concerns which
gunpowder factory and the palace in the garden of which factory is
constructed, and also to understand better the poems.
Key Words: Selim III, Sheikh Galip, Bakrky gunpowder factory,
Azadl gunpowder factory, palace of Srr-bd

*
TOBB Ekonomi ve Teknoloji niversitesi - Ankara fusluer@gmail.com

Uluslararas Sosyal Aratrmalar Dergisi
The Journal Of International Social Research
Volume 1/3 Spring 2008

eyh Galibin Baruthane iirleri 412
III. Selim dnemi reform hareketlerinden en nemlisini baruthanelerin
slah olusturmaktadr. Top ve kullanm yaygnlasan diger atesli silahlarn etkin bir
sekilde kullanmnda barutun tartslmaz bir nemi vardr. Bu gerekten hareketle
III. Selim, baruthanelerin slahna, kaliteli ve ok miktarda barut elde edilmesine
zel bir nem vermistir. karms oldugu Nizamnameler ile de bununla ilgili bir
dizi kararlar almstr.
III. Selim zamannda, Istanbul dsnda, Gelibolu, Selanik, Bagdat, Izmir,
Msr, Temesvar ve Borda bu isimlerle anlan baruthaneler, Istanbulda ise
Bakrky Baruthanesi bulunmaktayd. Bunlardan Bakrky Baruthanesi, diger
ismiyle Baruthane-i mire veya Istanbul Baruthanesi (Glen 2006: 28), Sehremini
Baruthanesinde 1698 tarihinde kan yangndan sonra kurulmustur (Glen 2006:
6).
Istanbulda su kuvvetinden yararlanlarak alstrlan ilk baruthane
Kgthane Baruthanesidir (etin 2001: 84). Bakrky Baruthanesi kurulurken de su
gcnden yararlanlmak istenmis, su kenarlarnn mesire yerleri olmasndan dolay,
sehir dsndaki Bakrky seilmis ve Yedikule Civarnda Marmara Denizi
kenarndaki Iskender elebi Bahesi denen yerde insa edilmesi uygun
bulunmustur. Bahenin kenarnda kk bir dere bulunmas, bu dere vastasyla
baruthanenin ihtiya duyacag mhimmat ve diger malzemelerin deniz yoluyla
teminindeki kolaylklar dikkate alnmstr. (Glen 2006: 30). Ancak buradaki su,
arklar dndrmeye yeterli olmadgndan baruthane hayvan gc ile isletilmistir
(Glen 2006: 220). 1698 ylnda baslayan Bakrky Baruthanesinin insaat, 1700
ylnda bitmistir (etin 2001: 23). 1700 tarihinde retime basladktan sonra diger
baruthaneler arasnda zel bir yer edinen Bakrky Baruthanesi, etkinligini yitirene
kadar Baruthane-i Amire unvann korumustur (Glen 2006: XI).
III. Selim dneminde, Istanbul Baruthanesi (Bakrky Baruthanesi) baz
restorasyonlar geirmistir. 1793 senesi Temmuzunda baruthanenin baz blmleri
yenilenmistir. Bu tarihte yeni icat olarak tabir edilen bir tr perdahthane, srg ve
arklar hizmete girmistir. Ilaveten 3 byk kazan ve frn yenilenmis, 16 adet ark
ve kule bakmdan geirilmis, 7 odal yeni bir bina yaplms ve tm bu islem iin
13. 510 gurus 15 para harcanmstr (Glen 2006: 240). Istanbul Baruthanesinin
binas, Nisan 1794te Baruthaneler Nazr olarak grevlendirilen Mehmet Serif
Efendi tarafndan (Islam ansiklopedisi, s. 95) tamir edilmistir (Glen 2006: 37).
Cami, padisah kasr ve daha birok bina yaptrlarak buras byk bir tesis haline
getirilmistir (Islam ansiklopedisi, s. 95).
Mehmet Ragp Efendi de 1221/1806 senesinde baruthanede genis apl bir
tamir faaliyeti gereklestirmistir. Baruthanenin gvenligi iin yeni istihkmlar,
tabya, cebehane ve kslalar yaptrmstr (Glen 2006: 38).
Ancak Istanbul Baruthanesindeki en nemli yenilik, baruthanenin alsma
sistemiyle ilgili olan alsmalardr. Ilk olarak baruthane arklarnn


413 Dr. Fatih USLUER
alstrlmasnda su gcnden yararlanlan bir sisteme geilmek istenmistir. Su
debisini artrmak iin yaplacak kanal ve bentlerin maliyeti 111.820 gurus olarak
tespit edilmistir. Ancak bu dsnce Azadl Baruthanesinin kurulmasyla
uygulamaya geirilememistir (Glen 2006: 223).
Mevcut sistemi yenilemek amacyla Fransadan getirtilen barut ustas
Franesko, 1212/1797 senesinde, biri at, digeri rzgr ile dndrlen iki ark
yapmstr. Sultan Selim bu alsmalardan ok memnun kalms ve daha iyi
alsmalar yaplmas temennisinde bulunmustur (Glen 2006: 223).
Bununla birlikte Birol etin, Franeskonun yaptg arklarn deneme
esnasnda dnmedigini ve zorlandgnda da krldgn belirtmistir. Bunun zerine
bu grev, Arakel Dadyan adl bir degirmen ustasna verilmistir. Arakel, bu arklar
onarms ve 1210/1795 tarihinde senelik iki bin kantar barut imalat yaplabilecek
bir duruma ulasmstr (etin 2001: 25, 119).
1

Istanbul Baruthanesi iin yaplan bu alsmalardan baska, barut retimini
daha da artrmak iin su gcyle alsan yeni bir baruthane insas dsnlmstr.
Bu erevede Kkekmecede Azadl Deresi uygun grlmstr. Azadl
Baruthanesinin 1794 tarihinde yaplmaya baslandg ve 1796 ylnda tamamlandg
belirtilmistir (Glen 2006: 241). Her ne kadar, Azadl Baruthanesinin kurulusuna
1798 ylnda baslandg ve 1800 ylnda tamamlandg da belirtilmesine ve bu
konuda herhangi bir kesinlik bulunmadg sylenmesine (etin 2001: 26) ragmen,
III. Selimin srktibi Ahmed Efendi 14 Ekim 1796 (11 Rebil-ahir 1211)
tarihinde, bu baruthanenin iki seneye yakn bir zamanda tamamlandgn
sylemistir (Ahmed Efendi 1993: 232). Dolaysyla, Azadl Baruthanesinin
insasnn birka ayda tamamlandg ve retime 1794 ylnda baslandg bilgisi
(Agoston 2006: 213) geregi yanstmamaktadr.
Su gcnden yararlanlarak retim yapan bu baruthanedeki 200 tokmakl
ark, Arakel Dadyan tarafndan tasarlanmstr (etin 2001: 129). Azadl
Baruthanesinin faaliyete gemesi zerine Selanik ve Gelibolu baruthaneleri
kapatlarak bu baruthanelerin gelirleri ve malzemeleri Azadl Baruthanesine
aktarlmstr (Glen 2006: 14, 241).
III. Selim dnemine kadar barut, uygun sartlarda muhafaza edilemediginde
veya uzun sre bekletildiginde kullanlamaz duruma gelmekteydi. Ilk olarak Azadl
Baruthanesinde kurulan yeni havuz ve flar kullanlarak yaplan birok
denemeden sonra, bozuk barutun gherilesinin karlarak yeniden isleme
sokulmas ve geri dnsm saglanmstr (etin 2001: 99-100).

1
Franeskonun 1797 senesinde tamamladg ancak alsmayan arklarn, 1795 senesinde Arakel tarafndan
onarlmas konusunda Birol etin ve Zafer Glenin aktardg bilgiler arasnda bir eliski bulunmaktadr. Bununla
ilgili daha kapsaml bir arastrma yaplmas zaruridir. Ancak biz Ruznameden, III. Selimin 30 Temmuz 1795de
Bakrky Baruthanesini denetledigini ve Arakelin yaptg ark izledigini biliyoruz.


Yaplan tm bu teknik yenilik ve restorasyon faaliyetlerinden sonra
Istanbuldaki, Bakrky ve Azadl baruthaneleri, fabrikasyon usulne yakn bir
barut retimi gereklestirmislerdir (etin 2001: 85). zellikle Azadl Baruthanesi,
1794 sonrasnda, barut imalinde ilk sray almstr (Glen 2006: 283).
Osmanl Devletinin barut ihtiyacn karslama konusunda elde edilen bu
basarlarda III. Selimin ok nemli bir pay vardr. Srkatip Ahmed Efendi
tarafndan tutulan Ruznameden takip edebildigimiz kadaryla III. Selim,
Istanbuldaki Bakrky ve Azadl baruthanelerini yirmiye yakn teftis ve ziyaret
etmistir.
Ruzname, III. Selimin baruthanelere verdigi nemi gstermenin yan sra,
baruthaneler hakknda da nemli bilgileri iermektedir. Buradan takip edilebildigi
kadaryla III. Selim, 20 Ekim 1792 (4 Rebilevvel 1207) tarihinde Istanbul
Baruthanesi taraflarnda bulundugunda, baruthaneye gitmis ve barutun imalini
izlemistir (Ahmed Efendi 1993: 102). 22 Eyll 1793 (15 Safer 1208)te Bakrky
Baruthanesinin yeniden yaplmakta olan perdahthanesini izlemis ve alsanlara
ihsanda bulunmustur (Ahmed Efendi 1993: 142), 15 Kasm 1793 (10 Rebilahir
1208) ve 28 Mart 1794 (25 Saban 1208)te de baruthaneye giderek tamir olan
yerleri izlemistir (Ahmed Efendi 1993: 149, 162).
12 Mays 1794 (11 Sevval 1208) tarihinde de, Bakrky Baruthanesinde
eskileri tamamen yklarak yeniden yaplmaya baslanlan arklar ve yapm
tamamlanan sergi, kalhane ve perdahthaneleri tek tek denetlemis ve bas-muhasebe
Serif Efendiye gerekli uyarlarda bulunmustur (Ahmed Efendi 1993: 165). 15
Haziran 1794 (16 Zil-kade 1208)de yeni yaplan Azadl Baruthanesinden
dolay Baruthane-i Atka denilen Bakrky Baruthanesinde yeniden yaplan
arklar izlemis ve nazr Serif Efendiye baz tavsiyelerde bulunmustur (Ahmed
Efendi 1993: 169).
10 Eyll 1794 (14 Safer 1209)de yeniden yaplms olan arklar izlemis
ve alsanlara ihsanda bulunmustur (Ahmed Efendi 1993: 176).
3 Kasm 1794 (8 Rebilahir 1209) baruthaneyi gezmis, 8 ubat 1795 (18
Receb 1209) ve 28 Nisan 1795 (8 Sevval 1209)te yaplmakta olan arklar izlemis
ve 30 Temmuz 1795 (13 Muharrem 1210)de Arakelin icad ettigi ark izlemis ve
alsanlara ihsanda bulunmus (Ahmed Efendi 1993: 196) 7 Mays 1796 (29 Sevval
1210)de de bu yeni arklar tek tek denetlemistir (Ahmed Efendi 1993: 217).
30 Ekim 1797 (9 Cemaziyel-evvel 1212) tarihli notta Bakrky
Baruthanesinin, Iskender elebi Bagesi Baruthanesi diye anldgn gryoruz.
Bu tarihte de III. Selim buraya ugrayp, bir mddet istirahat etmistir (Ahmed
Efendi 1993: 263).


3 ubat 1799 (27 Saban 1213)te, havann iyi olmasndan istifadeyle
baruthaneye gitmis, baruthane nazr Serif Efendiye tenbihlerde bulunmus ve
barutun kal ve perdahtn tek tek kontrol etmistir (Ahmed Efendi 1993: 297).
1 Kasm 1800 (13 Cemaziyelahir 1215)te baruthane nazr Aziz
Efendinin hazrladg yemegi yedikten sonra baruthanenin perdahthanelerini
denetlemistir (Ahmed Efendi 1993: 340). 26 Ekim 1801 (18 Cemaziyelahir
1216)de baruthaneyi ve yeni yaplms arklar denetlemistir (Ahmed Efendi 1993:
361).
21 Ekim 1802 (23 Cemaziyelahir 1217)te baruthanenin arklarn,
perdahthaneyi izleyip denetlemis ve baruthaneler nazr Saml Ragb Efendiye
gerekli tavsiyelerde bulunmustur (Ahmed Efendi 1993: 386).
Buradaki notlardan anlasldgna gre, 22 Eyll 1793 (15 Safer 1208)de
Bakrky Baruthanesinin perdahthanesi insa edilmektedir, 12 Mays 1794 (11
Sevval 1208)da sergi, kalhane ve perdahthanelerin yapm tamamlanmstr. Ayn
tarihte arklarn yapm devam etmektedir. 15 Haziran 1794 (16 Zil-kade
1208)de arklarn yapm devam etmektedir. 10 Eyll 1794 (14 Safer 1209)de ve
8 ubat 1795 (18 Receb 1209)de arklar yaplmaya devam ediyor. 30 Temmuz
1795 (13 Muharrem 1210)de Arakelin icad ettigi ark izlenmis, 7 Mays 1796
(29 Sevval 1210)de de bu yeni arklar tek tek denetlemistir (Ahmed Efendi 1993:
217). Diger tarihlerde de denetlemeleri devam etmistir.
III. Selim, Kkekmecenin kuzeyinde, Azadlda bulunan Azadl
Baruthanesine de uzaklgna ragmen, bir dizi ziyaret ve teftislerde bulunmustur. 15
Haziran 1794 (16 Zil-kade 1208) tarihinde ekmece Glnn bitiminde yer
alan Azadl karyesinde, zerinde yeni bir baruthane yapmaya karar verilen
degirmen suyunun kaynagna giderek, arklar dndrmeye yeterli olup olmadgn
incelemistir (Ahmed Efendi 1993: 169). 12 Ekim 1794 (17 Rebilevvel 1209)de
yeniden yaplmakta olan baruthaneyi izlemistir (Ahmed Efendi 1993: 178).
14 Ekim 1796 (11 Rebil-ahir 1211)de buuk saatte Azadl
Baruthanesine giden III. Selim, arsas sahiplerinden satn alnarak ve tm
masraflar Darbhane-i Amireden karslanarak iki seneye yakn bir zamanda,
insaat ve tm levazmat tamamlanan ve barut retmeye baslayan Azadl
Baruthanesini teftis etmistir. Bu ziyaretinde, Arakelin yaptg yzer tokmakl iki
arkn alsmasn izlemis, Arakel ve ogullarna ve tm alsanlarna ihsanlarda
bulunmustur. arkn atsna kms, suyun geldigi havuzu ve arka aksn,
perdahthane, kalhane ve tm yerleri tek tek denetlemis ve tamamlanmasndan
dolay Allaha hamd etmis, Cami ve kasr da ziyaret etmistir (Ahmed Efendi 1993:
232-233).
XVIII. yzyl sairlerinden Galata Mevlevihanesi postnisini Seyh Galibin,
mevlevi muhibbi III. Selim ve yaptg reformlarla yakndan ilgilendigi ve onlar
destekledigi bilinmektedir. Seyh Galib, sair ve mevlevi seyhi kimligiyle III. Selim


reformlarnn yannda yer alms ve onu desteklemistir. Bu baglamda Seyh Galib,
baruthanelerin restorasyon ve insasyla ilgili , baruthane iinde yaplan kasrla
ilgili bir tarih dsrmstr. Bu siirlerin baslklar ve gsterdikleri tarihleri su
sekilde listeleyebiliriz :
Baruthne mceddeden bin ve ins olunup hitmnda sylenen tarihdir (1209)
(Oku 1993: I/257-258)
Baruthne hakknda sylenen tarh-i digerdir ki takdm-i hk-i py olundu (1210)
(Oku 1993: I/259-260)
Tarih-i diger baruthne (1210) (Oku 1993: II/938)
Baruthnenin derununda mceddeden bina olunan kasr- hmayuna tarihdir (1207)
(Oku 1993: I/261-263)
Grldg gibi burada baruthaneler iin iki tane 1210, bir tane de 1209
tarihi vardr. Baruthane iinde yeniden insa edilen kasr da 1207 tarihini
tasmaktadr. Baruthaneler hakknda elimizde bulunan tarihsel bilgilerden
hareketle, bu siirlerden hangisinin, hangi baruthane iin yazldgn ve szkonusu
kasrn hangi baruthane iinde yer aldgn cevaplandrmak gerekmektedir.
Baruthane iinde bina olunan kasr 1207 tarihinde yaplmstr:
Dedim bu misra-i bercesteyi tri| in Glib
Mbrek bd bu kasr-i bulendi sh-i Islma (1207) (Oku 1993: 263)

Ilk olarak, 1207 tarihinde mceddeden bina olunan bu kasrn, insas bu
tarihden sonra tamamlanms olan Azadl Baruthanesinin bahesinde insa edilmis
olmas ihtimalini degerlendirelim. Baruthanenin insa alsmalarn denetlemek iin,
III. Selimin baruthanenin bahesine bir kasr yaptrms olmas ihtimal dahilindedir
ancak, Srkatip Ahmed Efendinin ruznamesinde, III. Selimin Azadl
Baruthanesinin insa yerine ilk ziyaretinin (16 Zil-kade 1208) 15 Haziran 1794
tarihinde gereklestigini gryoruz. Hatta bu ziyaretinde, zerinde baruthane
insasna karar verilen Azadl deresinin, degirmeni evirmek iin yeterli debisi olup
olmadgn teftis ettigi sylenmistir (Ahmed Efendi 1993: 169). Dolaysyla, insas
iin ilk teftisin 1794 (1208) tarihinde yapldg Azadl Baruthanesinin bahesinde
1207 ylnda bir kasr yaplms olmas uzak bir ihtimal gibi gzkmektedir. Diger
taraftan III. Selimin, bu ziyaretinden sonra, bir Bostan Kasrnda istirahat ettigi
sylenmistir (Ahmed Efendi 1993: 169) ki eger Seyh Galibin 1207 tarihini
dsrdg Srr-bd (Server-bd) kasr Azadlda yaplms olsayd, orada
dinlenmesi daha makul olacakt. Bu bilgilerden hareketle, sz konusu kasrn,
Bakrky Baruthanesi (Baruthane-i Amire)nin bahesinde insa edilmis oldugunu
rahatlkla syleyebiliriz.


Naci Oku, Sleymaniye Ktphanesi, Halet Efendi, no : 657deki
nshada, kasr hakkndaki bu tarihin basnda, Server-bd-nm kasr- hmyun
tarihidir yazdgn belirtmistir (Oku 1993: I/261). Buradaki server-bd ( ,-
-'-') terkibinin, srr-bd seklinde okunmas da mmkndr ki siirin 17.
beytinde
2
srr-bd terkibinin kullanlmas ve kasrn ismine bir telmihte
bulunulmus olmas bu ihtimali glendirmektedir.
Bakrky Baruthanesinin, her ne kadar debisi arklar dndrmeye
yetmese de, Bakrky deresi zerinde kuruldugu, tarih kitaplarnda
zikredilmektedir (bkz. Glen 2006: 30). Srr-bd kasrnn da bu derenin yannda
kuruldugu Galibin su beyitlerinden anlaslmaktadr:
nden aglayan cubre bezetmek res dsmez
Elinde siri icr-yi tesnim eylese |me

Bu cubr-i saI b-i hayt-i rusensidir
Ne bezer Zinde-rud-i IsIahni-ves siyeh-|me (Oku 1993: I/262)

Ayrca, Iskender elebi Bahesi diye anlan yerde insa edilmis olan
Bakrky Baruthanesinin ve Srr-bd kasrnn evresinin iekler ve
yesilliklerle kapl oldugunu su beyitlerden anlyoruz:
Degildir psteler etrIini d`im tavI eyler
Sipihrin beyt-i mamuri brnms sebz-i hirma

Harir-i reng-i gldr cme-i ransi guy kim
Nukus-i lal gunden dnd bir mh-i gl-endme

Yerin Behzd-i Iikret glemen naks etmis amm kim
Karisdirmis bahr-i |uld-ves gzi encme

Hcum-i nazre-i hasretlerinden |s nighni
Der bmi dner eskuIe vermis na|l-i bdme (Oku 1993: 261-262)

Baruthaneler hakknda dsrlms adet tarihe gelirsek, syledigimiz
gibi, bunlardan iki tanesi 1210, biri de 1209 tarihini vermektedir. Baruthne

2
Ferahlarla cihni eylesn Mevl srur-bd
SaIdan gayri bir sz gelmesn devrinde aklme


mceddeden bin ve ins olunup hitmnda sylenen tarihdir (Oku 1993: I/257)
baslgyla yazlan ve 1209 tarihini gsteren siirin Bakrky Baruthanesi iin
yazldgn syleyebiliriz. Zira, Azadl Baruthanesinin yapm 1209 tarihinde halen
devam etmekteydi. Daha nce belirttigimiz gibi Bakrky Baruthanesi restore,
Azadl Baruthanesi de yeni olarak insa edilmistir. Bu siirde, baruthanenin tanzim
ve tecdidi iin III. Selimin genis ihsanlarda bulundugu sylenmistir ki, buradan
da sz konusu baruthanenin Bakrky Baruthanesi oldugunu syleyebiliriz:
Ihtimm-i tmla yapdi bu Bruthneyi
Eyleyp tanzim tecdidine ihsn-i amim

Yine ayn sekilde, bu siirin tarihinin zikredildigi son msrandaki gen-
s tabiri, baruthanenin, yeni insa edilmis degil de, restore edilmis olduguna isaret
etmektedir ki bu da elimizdeki siirin, Bakrky Baruthanesi hakknda oldugu tezini
desteklemektedir:
Misra-i tri|ini gevher gibi Glib dedim
Yapdi gen-s bu Brut-|neyi Sultn Selim

Bakrky baruthanesi hakknda yazlms bu siire baktgmzda, Seyh
Galibin barut retimi ve baruthane ile ilgili baz gndermelerde bulundugunu
grmekteyiz. rnegin,
Dikkat olsa bu tedrik hven-i endisede
Eylemekdir st|n-i dsmeni azm-i remim
beytinde, Dikkat edilse grlecektir ki bu tedarigin maksad, dsmann
kemiklerini endise havannda rms, unufak olmus hale getirmektir demistir.
Burada Seyh Galib ksaca, baruthanede retilecek (kaliteli) barut sayesinde
dsmann alt edilecegini sylemistir. Bunun yannda beyitteki havan kelimesi,
barut retimi ile dogrudan ilgili bir kelimedir. Bilindigi gibi barut retiminde
kullanlan gherile, odun kmr ve kkrt ayr ayr kaplarda hamur haline
getirilip bir havuzda birlestirilir ve degirmen tas seklindeki agr bloklarla bir havuz
veya tekne ierisinde ark tarafndan dndrlerek ezilirdi (Glen 2006: 219).
Kalp haline getirilmis gherile ve kkrt, karsm yaplacag zaman, istenilen
byklkte ezmek iin de, tas ve mermerden imal edilen havanlar kullanlmaktayd
(etin 2001: 92). Bilindigi gibi barutun kalitesi, bu ezerek karstrma isleminin
uzunluguna bagldr, bu islem ne kadar uzun srerse, barutun kalitesi de o derece
yksek olmaktadr. Barut, bu islemde ezilerek pide haline geldiginden tekrar
havanda tokmaklarla krlarak ufalanrd (Glen 2006: 219). Barut retiminin
birok asamasnda kullanlan havanlar, etkin kullanmyla, barutun kalitesini de


belirleyen en temel etkenlerden biridir. Dolaysyla beyitte geen, dsmann
kemiklerini un ufak eden havann, dolayl olarak, barutu ezen ve kaliteli barut elde
ederek dsman hezimete ugratacak olan baruthane havanna gnderme yaptgn
syleyebiliriz.
Bu beyitten bir sonraki beyitte Galib syle demektedir:
Breka`llh menzil-i akssina idrkinn
Kim medr-i Iikrine peyvestedir ar|-i kavim

Galib burada, III. Selimin idrakinin ok uzak menzilleri kapsadg, yani ok ileri
grsl oldugunu belirtmektedir. Bununla birlikte menzil-i aksa terkibi, yaplan
bu baruthane sayesinde elde edilecek kaliteli barutla uzak menzilli atslarn
gereklesecegini de akla getirmektedir. Diger taraftan ayn beyitteki medr-
fikrine peyvestedir arh- kavm tabiri de, yani III. Selimin fikir eksenini takip
eden dzgn ark da, baruthanelerin en temel islemlerinden olan ezme ve dvme
islemlerinde kullanlan arklar hatrlatmaktadr. Kavm, kelimesinin ayn zamanda
kvam ile ayn kkten olmas ve barutun bilesenlerinin karstrlmasndaki
kvamn da arklarla saglanmas bu noktada manidardr.
SarI-i cehd etmekdedr n kim cihd esbbina
Byle lzimdir makm-i emr-i ikdme mukim

Siirin bu son iki beyitinde de Galib, III. Selimin savas gerelerine verdigi neme,
dar planda dsnldgnde baruta ve genis planda dsnldgnde Nizam- Cedid
erevesindeki tm yeniliklere, isaret etmistir diyebiliriz.
Bu noktada, 1210 tarihi dsrlms diger iki siirin ise Azadl Baruthanesi
iin yazlms oldugunu syleyebiliriz. Nitekim III. Selim, 1210 tarihli bir hatt-
hmayununda Azadl Baruthanesinin insasnn tamamlanmasndan duydugu
memnuniyeti dile getirmektetir (etin 2001: 27). Dolaysyla 1210 tarihini
kardgmz iki siir Azadl Baruthanesi iin yazlmstr diyebiliriz.
Bu siirlerden ilki 12 (Oku 1993: I/259-260), digeri de 2 (Oku 1993:
II/938) beyittir. Bu siirlerde Seyh Galib barutu, iksr-i zafer ve kimy-y nusret
seklinde tanmlams,
Brekallh himmet-i shenseh-i gerdun-penh
Zinde-sz-i mlk millet [an Selim-i Cem-siph

Gevher-i dery-yi re'y kulzm-i za||ar-i cud
Subh-i rezme Itb sm-i bezme nur-i mh
....


Fi-sebili`llh sarI edp nice nakd-i revn
Bir gaz-yi manevi kildi cenb-i pdish

ve
Breka`llh hazret-i Sultn Selim-i dd-ger
Eyledi himmetle ins byle bnyd-i latiI
beyitleriyle de III. Selimin, baruthane insas iin yaptg cmertlik ve harcamalara
atfta bulunulmustur.
Ayn zamanda Seyh Galib,
Azm edp azminde cezm edp nizm-i devlete
Etdi tertib-i mhimmtinda Iart-i iktinh

Sit-i devri ilm-i edvr-i cihd eyler srud
Farzdur bu nagme mnend-i namz-i penc-gh

Fi-sebili`llh sarI edp nice nakd-i revn
beyitleriyle de, III. Selimin savas mhimmatnn esasn, en nemli noktasn ok
iyi anladgn, bu ama iin Allah yolunda ok para harcadgn ve bunun bes vakit
namaz gibi farz ve manevi bir gaza oldugunu syleyerek, baruthane yapmnn ne
kadar nemli olduguna isaret etmistir.
Yukarda rneklendirdigimiz gibi, bu siirlerde de, baruthane ile ilgili somut
bilgiler vermistir. rnegin su beyitlerde Seyh Galib, arh kelimesiyle felegi
kasdetmis olsa da, baruthanede kullanlan ark sistemine de telmihde bulunmustur:
ar|i dndrd murdi zre Ieyyz-i ezel
Akdi su-yi rzuya cuy-i tevIik-i ilh

Kurdu ez-cmle bu Bruthneye bnyd-i nev
Kim muadildir desem gerduna yokdur istibh

[irmen-i eIlke her tolabi devrn gsterp
Ba|s eder bir gecede ber-smn nur-i siyh
Bakrky Baruthanesinden farkl olarak, Azadl Baruthanesinde ark sisteminin
su gcyle alstgn belirtmistik. Beyitteki, Allahn yardm nehrinin istek suyuna
akmasnn, su gcyle dndrlen baruthane arkna telmihde bulundugunu
syleyebiliriz. Ayn sekilde baruthaneyi anlatrken kullandg felekler harmanna


her dolab dner bir sekilde gsterip, bir gecede sumna siyah nur saar
ifadesindeki ince hayalde de, baruthanenin dnen arklar ve imal edilen baruta
(nur- siyah) telmih vardr.
Su beyitte de felegi ssleyen barut ark latif bir icad diyen Galib, Azadl
Baruthanesinde kullanlan ve Arakelin icad ettigi, suyla evrilen yzer tokmakl
iki arha (Ahmed Efendi 1993: 232) isaret etmistir kansndayz:
Oldu gevher-ps Glib smn tri|ine
ar|-i brut-i Ielek-pirye icd-i latiI

Bu alsmayla birlikte Seyh Galibin, dneminde, askeri alanda yaplan
yeniliklere ne derece duyarl oldugu ve ne kadar bilgi sahibi oldugu bir kere daha
grlmstr. Bunun yannda, bu gne kadar baruthane hakknda tarihler seklinde
geistirilmis bu siirlerin, hangi baruthaneler hakknda oldugu tespit edilmeye
alslmstr. Ayrca bu siirlerde, aklanmay bekleyen veya baruthane ve
baruthane sistemlerine isaretlerde bulunan kavramlar aklga kavusturulmus,
metinlere daha iyi nfuz etme imkan saglanmstr.

Baruthne mceddeden bin ve ins olunup hitminda sylenen tarihdir Baruthne mceddeden bin ve ins olunup hitminda sylenen tarihdir Baruthne mceddeden bin ve ins olunup hitminda sylenen tarihdir Baruthne mceddeden bin ve ins olunup hitminda sylenen tarihdir
1- [an Selim-i madelet-pir o rusen re'yi kim
[k-i pyi olsa lyik srme-i esm-i hakim

2- Ihtimm-i tmla yapdi bu Bruthneyi
Eyleyp tanzim tecdidine ihsn-i amim

3- Myelendirmektedir hep pertev-i ikblini
ok mu tes|ir-i cihn eylerse bu sh-i kerim

4- Dikkat olsa bu tedrik hven-i endisede
Eylemekdir st|n-i dsmeni azm-i remim

5- Breka`llh menzil-i akssina idrkinn
Kim medr-i Iikrine peyvestedir ar|-i kavim

6- Top-i sehr-subina ol sh-i li-himmetin


Kulle-i KI zre dkmsler nisn Allh alim

7- SarI-i cehd etmekdedr n kim cihd esbbina
Byle lzimdir makm-i emr-i ikdme mukim

8- Tli'-i bl-ter olsun atdigin ursun mdm
mri bi-pyn olup eyymi olsun mstedim

9- Misra-i tri|ini gevher gibi Glib dedim
Yapdi gen-s bu Brut-|neyi Sultn Selim (1209)

Baruthne hakkinda sylenen tarh Baruthne hakkinda sylenen tarh Baruthne hakkinda sylenen tarh Baruthne hakkinda sylenen tarh- -- -i digerdir ki takdm i digerdir ki takdm i digerdir ki takdm i digerdir ki takdm- -- -i hk i hk i hk i hk- -- -i py olundu i py olundu i py olundu i py olundu

1- Brekallh himmet-i shenseh-i gerdun-penh
Zinde-sz-i mlk millet [an Selim-i Cem-siph

2- Gevher-i dery-yi re'y kulzm-i za||ar-i cud
Subh-i rezme Itb sm-i bezme nur-i mh

3- Azm edp azminde cezm edp nizm-i devlete
Etdi tertib-i mhimmtinda Iart-i iktinh

4- ar|i dndrd murdi zre Ieyyz-i ezel
Akdi su-yi rzuya cuy-i tevIik-i ilh

5- Kurdu ez-cmle bu Bruthneye bnyd-i nev
Kim muadildir desem gerduna yokdur istibh

6- [irmen-i eIlke her tolabi devrn gsterp
Ba|s eder bir gecede ber-smn nur-i siyh

7- Sit-i devri ilm-i edvr-i cihd eyler srud
Farzdur bu nagme mnend-i namz-i penc-gh

8- Fi-sebili`llh sarI edp nice nakd-i revn


9- Adi her topdan Ituht-i celile bir tarik
Oldu amm kim bu bnyd-i muazzam sh-rh

10- Hak bu kim bruta iksir-i zaIer desem sez
Iste dru`d-darb-i |lis yapdi bridir gvh

11- Kalb-i pki sI olup adsi olsun pr-gbr
Savlet grdke kr olsun adu-yi bed-nigh

12- Syledim Glib bu Brut-|neye tri|-i tm
Oldu ihy kimy-yi nusrete nev kr-gh (1210)

Tarih Tarih Tarih Tarih- -- -i diger Baruth i diger Baruth i diger Baruth i diger Baruth ne ne ne ne

1- Breka`llh hazret-i Sultn Selim-i dd-ger
Eyledi himmetle ins byle bnyd-i latiI

2- Oldu gevher-ps Glib smn tri|ine
ar|-i brut-i Ielek-pirye icd-i latiI (1210)

Kaynaka
AGOSTON Gabor. Barut, Top ve Tfek. Istanbul, Kitapyaynevi, 2006.
AHMED EFENDI, Ruzname, (III. Selimin Srkatibi Ahmed Efendi Tarafndan
Tutulan Ruzname), Haz. V. Sema Arkan. Ankara, Trk Tarih Kurumu, 1993.
ETIN Birol, Osmanl mparatorluunda Barut Sanayi ; 1700-1900. Ankara,
Kltr Bakanlg Yaynlar, 2001.
GLEN Zafer, Osmanl Devletinde Baruthane-i Amire (XVIII. Yzyl). Ankara,
Trk Tarih Kurumu, 2006.
OKU Naci, eyh Galib, Hayat, Edebi Kiilii, Eserleri, iirlerinin Umumi
Tahlili ve Divannn Tenkidli Metni I-II. Ankara, Kltr Bakanlg Yaynlar, 1993.

Baruthane Şiirleri

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Baruthane Şiirleri

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

EYH GALBN BARUTHANE RLER

POEMS OF SHEIKH GALIP ON GUNPOWDER FACTORY

You might also like