2

Zbignjev Beinski
VELIKI PROMAAJ: ro!enje i kraj komunizma u XX vijeku


3
Edicija VizArt
Preveo: Boro Pekovi!
Recenzent: dr Neboja Vu"ini!































4

Zbignjev BEINSKI






VELIKI
PROMAAJ


RO!ENJE I KRAJ KOMUNIZMA
U XX VIJEKU



preveo sa engleskog
Boro Pekovi!
















VizArt
Podgorica
2001


5



Naslov originala:
Zbigniew Brzezinski
Grand failure: the birth and death of communism in twentieth century
Izdava":
Scribners&Sons, New-York, 1989


6









Za g#u Emili Bene



7


8









SADRAJ


Napomena aut ora i i zrazi zahval nost i 10

Uvod 11

I VELIKI PROMAAJ 18
1 Naslje"e lenjinizma 21
2 Slom staljinizma 24
3 Stagniraju#i staljinizam 31
4 Paradoks reforme 36

II SOVJETSKI RASKOL 42
5 Od vizije do revizionizma 46
6 Deset pokret a$ki h si l a raskol a 52
7 Razvoj i l i r aspad komuni zma 70

III ODBACI VANJ E ORGANA 7 5
8 I de ol o ko pr e s a "i va nj e i pr e obl i kova nj e 79
9 Samoos l obo"enj e pol j s kog dr u t va 84
10 Od d r u t v e n e s o l i d a r n o s t i d o p o l i t i $ k o g p l u r a l i z ma 8 7
11 Nast upaj u#i r egi onal ni nemi r 93
12 Uan$enje imperije 100

IV KOME RCI J AL NI KOMUNI Z AM 1 0 3
13 Dva kineska pokuaja trojnih reformi 107
14 Pol i t i $ki sukob i nast anak r ef or me 111
15 Re f or ms ka s t r a t e gi j a i i d e o l o k a f l e k s i bi l n o s t 115
16 Prava kulturna revol ucija 122

V DI SKREDI TOVANA PRAKSA 1 2 9
17 Od r e v o l u c i o n a r n e Ko mi n t e r n e d o g o d i n j e g z a s j e d a n j a 1 3 3


9
18 I r e l e va nt nos t pol i t i ke u r az vi j e nom s vi j et u 138
19 Dr u t v e n o - e k o n o ms k i n e u s p j e h u z e ml j a ma u r a z v o j u 1 4 4
20 Gl obal na i deol oka dezi nt egr aci j a 153

VI AGONI J A KOMUNI ZMA 1 56
21 Opta kriza 159
22 Istorijsko svjedo$anstvo 162
23 Izgledi za budu#nost 167
24 Post-komunizam 172

Dodatak: Tabele 177





10


NAPOMENA AUTORA
I IZRAZI ZAHVALNOSTI


Ova knjiga je zavrena avgusta 1988. godine. S obzirom na ubrzanje istorijskog raspada
komunizma, vjerovatno je da #e se zbiti dalji vani doga"aji prije nego ona dopre do $italaca.
Vaskrsavanje nacionalizma u Isto$noj Evropi i unutar Sovjetskog Saveza postavlja osobeni
razvojni izazov pred komunisti$ki sistem kakav smo znali. Uprkos svemu, vjerujem da #e
istorijska gra"a obra"ena u njoj izdrati probu vremena i pruiti $itaocima korisno oru"e za
razumijevanje onoga to se doga"a unutar sve uskomjeanijeg Komunisti$kog svijeta.
Ona predstavlja, u izvjesnom pogledu, povratak na neka pitanja koja sam postavio prije
gotovo trideset godina u svojoj knjizi Sovjetski blok: jedinstvo i sukob. U ovoj knjizi tvrdio sam -
tada nasuprot vladuju#em shvatanju - da su snage sukoba po$ele sve vie da se afirmiu nad
elementima jedinstva u svijetu kojim su dominirali Sovjeti. Gotovo deceniju kasnije, u djelu
naslovljenom Izme!u dva doba, naveo sam da Sjedinjene Drave uranjaju u novo tehnotronsko
doba a da #e Sovjetski Savez zaostati, ideoloki i sistemski zaglibljen u industrijskoj fazi svog
razvoja. Ova teza je i tada bila predmet polemike. U ovoj knjizi predvi"am mogu#u smrt
komunizma - unutar istorijski sagledivog perioda - kao to je ovaj vijek to po$eo da spoznaje.
U ovom nastojanju sam koristio pomo# nekoliko klju$nih saradnika. Kao i u slu$aju moje
dvije posljednje knjige, moj izvrni asistent, g"a Trudi Verner mi je - umjenim upravljanjem
mojim poslovima i dovo"enjem u red razli$itih zahtjeva moga vremena - omogu#ila da se
usredsredim na dovrenje ove knjige. G. Martin Strmecki, moj saradnik-istraiva$, upravljao je
pomo#nim istraivanjima i postigao neprocjenjiv doprinos u procjeni i redigovanju mojih nacrta.
Oboma dugujem veliku zahvalnost, to sa zadovoljstvom priznajem. Martinu je uz to pomagalo
vie saradnika (Sisilia Pulido, Sindi Arends, Bet Smit i Kortni Nemirov), pa se i njima
zahvaljujem.
G. Robert Stjuart iz Skribnerza me je hrabrio u ovom poduhvatu, vjeto redigovao ovu knjigu
i pomogao mi da uobli$im njenu kona$nu organizacionu strukturu. G"a Liona ekter, moj agent,
povezala me je sa Skribnerovima i s njima vrlo vjeto pregovarala, to je omogu#ilo objavljivanje
ove knjige.
Kona$no, dugujem jo dva posebna izraza zahvalnosti. Kao i uvijek, moj najbolji i naje#i
kriti$ar je bila moja ena, Muka. to je jo vanije, ona me je hrabrila da napiem ovu knjigu - a
moje pisanje je bilo olakano mojim preobra#enjem u korisnika Mekintoa, to je najednom
spisateljsku muku pretvorilo u tehnoloki divnu pustolovinu.

Zbignjev Beinski
Nordern Harbor, Mejn
31. avgust 1988. godine




11


U V O D


Ovo je knjiga o zavrnoj krizi komunizma. Ona opisuje i analizira postepeno propadanje i
produbljivanje agonije kako njegovog sistema tako i njegovog u$enja. Ona zaklju$uje da #e u
narednom stolje#u nepovratni istorijski zalazak komunizma u$initi i njegovu praksu i njegovo
u$enje potpuno nebitnim za ljudski rod. Napreduju#i jedino tamo gdje odustaje od svoje sutine,
a ipak formalno zadravaju#i neka od svojih spoljnih obiljeja, komunizam #e biti upam#en kao
najneobi$nije politi$ko i intelektualno zastranjenje dvadesetog vijeka.
Sadraj knjige je iznesen u est djelova. U prvom se dokazuje da je klju$ za istorijsku
tragediju komunizma politi$ki i drutveno-ekonomski promaaj sovjetskog sistema. U drugom se
dublje istrauju aktuelni sovjetski pokuaji da se reformie i revitalizuje taj sistem i zaklju$uje da
je uspjeh manje vjerovatan nego nastavak unutranjeg propadanja ili metea. U tre#em se
istrauju drutvene i politi$ke posljedice nametanja komunizma Isto$noj Evropi i dokazuje da je
ta oblast, predvo"ena samoosloba"anjem poljskog drutva, zapo$ela proces odbacivanja svojih
od Sovjeta nametnutih komunisti$kih sistema. U $etvrtom se istrauje kinesko iskustvo sa
komunizmom vlastite izrade i zaklju$uje da su izgledi na uspjeh onoliko ve#i koliko njene vo"e
odustaju od ustanovljenih u$enja. Peti dio rasvjetljava ideoloko i politi$ko opadanje
me"unarodne privla$nosti Komunizma. U estom i zavrnom dijelu otvorenije se razmatra
zavrna agonija komunizma i vjerovatna pojava post-komunizma.
Komunisti$ka dominacija tokom najve#eg dijela istorije dvadesetog vijeka bila je duboko
ukorijenjena u njenoj ulozi prikladne grandiozne simplifikacije. Lociraju#i izvore svih zala u
instituciji privatne svojine, on je pretpostavio da #e ukidanje svojine omogu#iti postizanje istinske
pravde i savrenstva ljudske prirode. Ovo obe#anje je osvojilo povjerenje i podstaklo nade stotina
miliona ljudi. Ono je psiholoki tako dobro pristajalo osje#anjima upravo probu"enih politi$kih
masa. U tom smislu postoje neke sli$nosti sa privla$no#u velikih religija, od kojih je svaka
obezbje"ivala najspretnije objanjenje smisla ljudskog ivota. Upravo su sveukupnost i
istovremena jednostavnost ti koji su bili tako o$aravaju#i, tako uvjerljiv i tako $vrst putokaz za
pregornu akciju.
Kao i velike religije, komunisti$ko u$enje je nudilo vie slojeva analize, idu#i od
najjednostavnijih objanjenja do prili$no sloenih filozofskih pojmova. Polupismene ljude je bilo
dovoljno nau$iti da je $itav ivot odre"en klasnom borbom i da #e komunisti$ko drutvo ostvariti
dravu drutvenog blagostanja. Sa psiholokog stanovita potla$enih ljudi poseban razlog
zadovoljstva bilo je brutalno nasilje protiv neprijatelja naroda, koji su u prethodnom sistemu
raspolagali velikim materijalnim bogatsvom, a sada su sa uivanjem poniavani, ugnjetavani i
unitavani.
Ali komunizam nije bio samo strastveni odgovor na duboko doivljena nespokojstva ili samo
umiljenu vjeru koju je podstakla klasna mrnja. On je tako"e bio i lako razumljiv sistem
miljenja koji prividno obezbje"uje jedinstven uvid u budu#nost, kao i u prolost. On je
zadovoljavao udnju novoopismenjenih segmenata drutva za dubljim razumijevanjem svijeta
koji ga okruuje. Tako se, duhovno profinjenijim ljudima, $inilo da marksisti$ka teorija
obezbje"uje klju$ za razumijevanje ljudske istorije, analiti$ko oru"e za procjenu dinamike
drutvenih i politi$kih promjena, sloeno tuma$enje ekonomskog ivota i $itav niz uvida u
drutvene pobude. %inilo se da je koncept istorijske dijalektike bio vrlo korisno sredstvo za


12
hvatanje u kotac s protivrje$nostima zbilje. U isto vrijeme, naglasak stavljen na politi$ku akciju
da se podri spasonosna revolucija, sveobuhvatnu dravnu kontrolu da bi se postiglo planirano
pravedno drutvo, upu#ivan je posebno intelektualcima eljnim akcije, prividno zasnovane na
razumu.
Komunizam se tako obra#ao i priprostim i kultivisanim ljudima na isti na$in. Svakom od njih
je pruao osje#aj usmjerenosti, zadovoljavaju#e objanjenje i moralno opravdanje. %inio je da
najednom njegovi poklonici osje#aju da su pravedni, besprekorni i samosvjesni. Nita nije
preputao slu$aju. On se izdavao istovremeno i za filozofiju i za nauku. Na bilo kom li$nom
nivou duhovne usavrenosti, ili njenog pomanjkanja, on je obezbje"ivao odgovaraju#i putokaz,
istorijsku utjehu i - iznad svega - pretjeranu simplifikaciju onoga to moe da se postigne kroz
neposrednu politi$ku akciju.
Uz to, kombinuju#i strast i razum, komunisti$ka doktrina je bila u stanju da presudno uti$e na
dva glavna izvora ljudskog ponaanja. Politi$ka strast moe da bude pretvorena u ogromnu
politi$ku mo#. Razum je privu$en idejom o drutvenom upravljanju, a drutveno upravljanje je
polazna ta$ka za mobilizaciju politi$kog uticaja. Zajedno, oni su stvorili stranu koncentraciju
dravne mo#i koja je postala najo$itija karakteristika komunizma.
Dvadeseti vijek tako postaje vijek Drave. To je u velikoj mjeri bio neo$ekivan razvoj. Zaista,
niko od javnih autoriteta nije predvi"ao da #e gledita koja je iznio njema$ko-jevrejski emigrant
bibliotekar, a koja je na prelazu u novi vijek tako oduevljeno prihvatio opskurni ruski politi$ki
pamfletist, postati u$enje koje je zadivilo stolje#e. Ni u Americi ni u Evropi nijesu pomiljali da
postoje izgledi za bilo kakvu ozbiljnu prijetnju prirodi postoje#eg sistema. Filozofska sidrita
postoje#eg stanja su uglavnom smatrana za $vrsta, pa $ak i neizmjenjiva.
Kao to se moglo o$ekivati, 1. januar 1900. je svuda bio do$ekan poplavom predvi"anja u
vezi s izgledima posljednjeg stolje#a drugog milenijuma. Prirodno, predvi"anja su bila arolika.
Sve u svemu, preovla"uju#i ton koji se $uo povodom smjene vjekova, u vode#im $asopisima i
me"u zapadnim dravnicima, bio je pun samohvale. Zadovoljstvo postoje#im stanjem, gotovo
opojno veli$anje zbog sveopteg napretka i - u slu$aju Amerike - uvjerljivog o$ekivanja rastu#e
ekonomske i politi$ke mo#i, sve je proimalo. Njujork tajms je, u svom Poslovnom pregledu od
1. januara 1900, objavio da je ostvaren napredak u svakoj grani industrije u Sjedinjenim
Dravama. Zemljoradnici su doivjeli neuobi$ajen uspjeh, kao i radnici u rudnicima, mlinovima i
radionicama. Svoju dijagnozu je zaklju$io izjavom da se u Americi, moe o$ekivati
neograni$en prosperitet u vremenu koje je pred nama, $ine#i nas vode#om nacijom u svijetu.
Otprilike ista tema je preovla"ivala u izjavama predsjednika Vilijema Mekinlija, 3. decembra
1900, i Teodora Ruzvelta, 2. decembra 1902, na proslavi dravnog ujedinjenja. Ali Ruzvelt je
primijetio i da postoje brojni problemi s kojima moramo da se suo$imo na po$etku dvadesetog
vijeka - ozbiljni problemi napolju i jo ozbiljniji kod ku#e. Tako"e, neprestano je ponavljao da
nikada ranije na narod nije ivio u tako velikom blagostanju kao sada... Naravno, kako su
okolnosti bile naklonjene rastu mnogo $ega to je bilo dobro, tako su pogodovale i rastu onoga
to je bilo zlo... Zla su stvarnost i neka od njih nam prijete, ali ona nijesu iznikla iz bijede i
dekadencije, ve# iz napretka.
Takva raspoloenja su odzvanjala po novinskim uvodnicima. Vjera u demokratiju i
povjerenje u Ameriku su poistovje#ivani. Nortameriken rivju se, u $lanku naslovljenom Misao
vodilja Dvadesetog vijeka, usredsrijedila na pitanje budu#nosti demokratije i samouvjereno
tvrdila: Moramo slijediti Ameriku, i samo Ameriku... To je pitanje $iji zna$aj, za budu#nost
$ovje$anstva, ne moe biti preuveli$an. Moda je to korisno za demokratiju. I moda presudno!
Voington post je 1. januara 1900. pozdravio novo stolje#e trijumfalnom reafirmacijom ameri$ke


13
misije u njenim prekomorskim imperijalnim posjedima, dodaju#i radosno, oni su nai, a svaka
pri$a o anti-ekspanzionizmu je nitavna poput klepetanja svraka.
Na evropskom kontinentu, raspoloenje je bilo jednako uvjerljivo, pogled na budu#nost
jednako povoljan. U Velikoj Britaniji, saoptenje koje je dao London tajms (poeljevi ta$nije
dobrodolicu novom stolje#u, 1. januara 1901. godine) odisalo je optimisti$kim ovinizmom:
Imamo razloga da vjerujemo da #e Engleska sa svojim sinovima iza#i kao pobjednik iz
iskuenja na kraju Dvadesetog kao i na kraju Devetnaestog vijeka i da #e, u vremenu koje
nastupa, ujedinjeni kao Carski narod, ivjeti i napredovati da budu branik dobrobiti $ovjeka.
Ozbiljnije su procjene, me"utim, usredsre"ene na dugoro$nu prijetnju britanskom primatu koju
predstavlja nadprosje$na ameri$ka industrijska sposobnost, iznesene u Njujork tajmsu 31.
decembra 1900, navode#i gorepomenute londonske novine koje izraavaju zabrinutost to je
beskorisno prikrivati $injenicu da je Velika Britanija nadmaena.
U Francuskoj i Njema$koj, kulturni i nacionalni optimizam su bili tako"e glavne teme dana.
Vjera u neminovnost demokratije proimala je glavnu poruku $asopisa urnal de deba, koji je 5.
januara 1901. izjavio: Danas tre#ina svih ljudskih bi#a uiva prava priznata i garantovana
zakonom. Istoga dana, nau$na obe#anja $ak i u carstvu politike dominirala su u komentaru
Figaro-a, da #e nauka nau$iti $ovjeka toleranciji, zorno mu prikazuju#i njegove vlastite greke.
U Njema$koj, moda zbog njenog geostrateki centralnog poloaja u Evropi, tampa je
isticala kontinuitet sukoba i preokupiranost rastu#om njema$kom mo#i u me"unarodnoj politici.
Berlinske dnevne novine, Taglihe rundau, 1. januara 1900. su objavile: Za Britance #e biti
zdrava pouka kada budu shvatili da su se zavrila ranjiva vremena popustljivosti. Onda #emo se
mi druk$ije suo$iti s Engleskom, budu#i vie uvaavani. Jedino su socijaldemokratske novine,
Forverc, nadojene ideolokim tonom, pozdravile Novu Godinu i novi vijek s ponovnim
uvjeravanjem u neizbjenu propast kapitalizma, ali uz napomenu da svi mi znamo da likvidacija
modernog buroaskog drutva ne#e nastupiti tako brzo kao to su klasno svjesni proletarijat ili
$ak najistaknutiji mislioci socijalizma mislili prije jedne generacije.
Bilo kakvo zanimanje za ideoloka pitanja ili sistemska na$ela je o$ito nedostajalo u tim
vizijama budu#nosti namijenjenim masovnoj potronji. Jedino je u Francuskoj i Njema$koj, gdje
su socijalisti ve# bili prisutni u parlamentarnim institucijama, socijalizam bio ozbiljnije shvatan,
ali je $ak i tu, na nivou javne rasprave, bilo kakva mogu#nost ideolokog prevrata, da ne
pominjemo ideoloki sukob, bila odba$ena. Preovla"uju#e miljenje je, naprotiv, lijepo izrazio
pariski komentator Figaro-a koji je pozdravio novi vijek predskazanjem da #e to biti vijek
razuma prije nego strasti: Ono to #e nam dvadeseti vijek vjerovatno donijeti bi#e prodor nauke
u drutveni i privatni ivot, koja #e nam odrediti pravila ponaanja. A to #e biti divan prizor, $iji
bih po$etak volio da doivim. Nadajmo se da #e devetnaesti vijek, koji nas je iznjedrio, odnijeti
sa sobom u ambis vjekova idiotsku mrnju, glupa uzajamna optuivanja i luda$ke klevete koje su
ojadile njegove posljednje dane i koje su nedostojne razumnih ljudi.
Ipak, kako se pokazalo, boljim dijelom dvadesetog vijeka ne samo da su dominirale ideoloke
strasti, ve#, jo odre"enije, strast preruena u nau$ni um, to jest komunizam. Zaista, sredinom
stolje#a, komunizam je uspio da zavlada najve#im svjetskim kontinentom, od rijeke Elbe do
poluostrva Kam$atke i angaja, ovladavi ivotima vie od milijardu ljudi. U Zapadnoj Evropi,
komunisti$ke partije su sticale mo#. U Latinskoj Americi, komunisti$ki ferment se stapao s anti-
ameri$kim nacionalizmom. Me"u intelektualcima u zapadnom svijetu, i u anti-kolonijalisti$kim
pokretima, marksizam je bio i moda i u usponu.
Drava je, zauzdavi politi$ku mo# i upotrijebivi nova raspoloiva oru"a drutvenog
upravljanja koja je omogu#io nalet industrijalizma, sada postala glavno arite drutvenog ivota,
drutvene pokornosti i li$ne odanosti. Mada se razvijao irom svijeta, u najakutnijem obliku se


14
javio prvo u Sovjetskom Savezu, u dravi apsolutne mo#i posve#ene, ironi$no, konceptu
kona$nog odumiranja drave.
Pojava komunizma kao glavne politi$ke manifestacije dvadesetog vijeka mora se razmatrati
skupa s usponom faizma i nacizma. Komunizam, faizam i nacizam su zapravo bili generi$ki
srodni, istorijski povezani i politi$ki potpuno sli$ni. Oni su bili odgovori na traume industrijskog
doba, na pojavu miliona lumpenproletera, industrijskih radnika prve generacije, na nepravde
ranog kapitalizma i na novi snaan osje#aj klasne mrnje nastao u tim uslovima. Prvi svjetski rat
je doveo do propasti postoje#ih vrijednosti i politi$kog poretka u carskoj Rusiji i carskoj
Njema$koj. On je isto tako stvorio otre drutvene tenzije i u novoindustrijalizovanoj Italiji. Sve
je to dovelo do nastanka pokreta koji su emituju#i poruke drutvene mrnje zaogrnute konceptom
socijalne pravde proglasili organizovano dravno nasilje za instrument drutvenog oslobo"enja.
Divovski rat koji se kasnije vodio izme"u Hitlerove nacisti$ke Njema$ke i Staljinove
sovjetske Rusije u$inio je da mnogi zaborave da je borba izme"u njih bila bratoubila$ki rat
izme"u dva pramena iste vjere. Dakako, jedan je sebe proglasio za neopozivog protivnika
marksizma i zagovarao besprimjernu rasnu mrnju; a drugi je sebe vidio kao jedini istinski
izdanak marksizma u primjeni ne$uvene klasne mrnje. Ali su oba uzdigla Dravu do najvieg
organa drutvenog uticaja, oba su se sluila brutalnim terorom kao sredstvom stroge drutvene
pokornosti i oba su se upustila u masovna ubistva nevi"ena u ljudskoj istoriji. Oba su isto tako
organizovala svoj drutveni nadzor sli$nim sredstvima, od omladinskih grupa i susjeda-
potkaziva$a do centralizovanih i potpuno cenzurisanih sredstava javnog informisanja. I, kona$no,
oba su tvrdila da grade svemo#ne socijalisti$ke drave.
Vano je ovdje napomenuti da je Hitler pomno prou$avao politi$ku praksu koju su uveli i
Lenjin i Musolini. Ova dva $ovjeka su bila njegove prete$e, naro$ito u pogledu upotrebe novih
sredstava komunikacija u podsticanju a nakon toga i mobilisanju upravo probu"enih politi$kih
masa. Ali, sva trojica su bili pioniri u potrazi za totalnom mo#i, izuzetno vjeti u spajanju
eksploatacije politi$kih strasti sa disciplinovanom politi$kom organizacijom. Na$in na koji su se
domogli vlasti bio je polazna ta$ka za njeno dalje vrenje - i tako je novi tip politi$kog poretka
prerastao u totalitarnu dravu.
Filozofski gledano, i Lenjin i Hitler su bili zastupnici ideologija kojima je traen socijalni
ininjering najireg opsega, pripisuju#i sebi ulogu arbitara istine, a pot$injavaju#i drutvo
ideolokom moralu, jednom zasnovanom na klasnoj borbi a drugom na rasnoj nadmo#i, to je
opravdavalo svaku akciju koja je unapre"ivala njihovu izabranu istorijsku misiju. Hitler je
paljivo prou$avao boljevi$ki koncept militarizovane vode#e partije i lenjinisti$ki koncept
takti$kog prilago"avanja u slubi krajnje strateke pobjede, kako u osvajanju vlasti tako i u
preoblikovanju drutva. U pogledu institucija, Hitler je od Lenjina nau$io kako da izgradi dravu
zasnovanu na teroru, skupa s razra"enim aparatom tajne policije, da se oslanja na koncept grupne
krivice u odmjeravanju pravde i da orkestrira montirane procese.
Uz to, kako je vrijeme prolazilo, svaka strana je usvajala glavne teme onog drugog, pa $ak i
simbole. Za vrijeme Drugog svjetskog rata, Staljin je sve vie davao legitimitet svojoj novoj
vladaju#oj klasi kroz nacionalisti$ke parole, pretenciozne uniforme $ak i za svoje civilne
birokrate, a oduevljenim ambicijama da postane Velika sila veoma je podsje#ao na nacisti$ku
praksu. Hitler je povremeno primje#ivao da je, mada je bio zvijer, sovjetski diktator bio barem
zvijer velikog formata, gotovo genije prema kom $ovjek mora da osje#a bezrezervno
potovanje, te da #e kroz jo deset do petnaest godina na vlasti on od Sovjetskog Saveza
napraviti najve#u silu na svijetu. Poslije neuspjelog dravnog udara protiv Hitlera 1944.
godine, nacisti$ki reim je pravdao istrebljenje njema$ke aristokratije jezikom klasne mrnje
identi$nim s onim u Sovjetskom Savezu. Hitler je $ak ispoljavao patoloku zavist prema Staljinu


15
koji je doveo Lenjinizam do njegovih logi$nih konsekvenci. %esto sam gorko alio, govorio je,
to nijesam pro$istio svoj oficirski sastav onako kako je to u$inio Staljin.
U stvari, nije pretjerano re#i da je Hitler bio onoliko lenjinist koliko je Staljin bio nacista.
Generi$ki i istorijski, ova dvojica totalita-risti$kih vo"a su bili uzajamno srodni. Oba tiranina su
pravdala nametanje potpunog nadzora od strane drave javno proklamovanim ciljem obnove
drutva od vrha do dna, dre#i se dogmatske ali ina$e nejasne predstave novog utopijskog
poretka. Ta obnova je trebalo da bude postignuta neposrednom primjenom dravne sile, krenjem
tradicionalnih drutvenih formi i eliminisanjem svakog ispoljavanja drutvene spontanosti.
Totalitarizam je tako postao sinonim za stopostotnu dravnu vlast.
Drugi svjetski rat je okon$an porazom jednog od glavnih pobornika veli$anja upravo Drave
kao vrhovnog agensa istorije, ali i ogromnim irenjem uticaja i mo#i komunizma. Komunisti$ki
sistem, ograni$en od 1917. godine na bolji dio nekadanje Caristi$ke Rusije, sada se dramati$no
proirio. Srednja Evropa je postala de facto sovjetsko podru$je do 1947. godine. Kina je u
po$etku proglasila odanost sovjetskom modelu poslije komunisti$ke pobjede 1949, a
komunisti$ki reimi su se javili u pola Koreje 1945. i u pola Vijetnama 1954. godine. U prvoj
deceniji poslije Drugog svjetskog rata, vie od milijardu ljudi je ivjelo pod komunisti$kim
sistemima. Gotovo $itava Evroazija je postala komunisti$ka, a samo su dalekoisto$ne i
dalekozapadne periferije bile pod ameri$kom kontrolom. %inilo se da komunizam napreduje,
moda samo privremeno zaustavljan ubrizgavanjem novca i vojne sile SAD u velike djelove
svijeta.
Jo je vanije bilo posredno irenje sutine komunisti$ke ideje. U posljednje $etiri decenije,
gotovo svuda u svijetu je potpuno preovladala tendencija oslanjanja na dravu kako bi se
savladale privredne ili drutvene neda#e. Bez sumnje, u drutvima sa ustaljenim demokratskim
tradicijama, ulagani su osobiti napori da se sprije$i pretjerana i nepoeljna koncentracija politi$ke
mo#i. Sloboda izbora je o$uvana otvorenim politi$kim nadmetanjem i ustavnim jemstvima. Ipak,
$ak i u veoma demokratski razvijenim drutvima je postalo preovla"uju#e stanovite da je
dravni uticaj najbolji na$in da se osigura ekonomski napredak i drutvena pravda.
Ne bi se moglo re#i da su demokratski socijalizam, ili drava socijalne brige, bile podmukle
manifestacije irenja komunizma. Zaista, oba su $esto predstavljala najefikasnija sredstva za
suzbijanje privla$nosti komunisti$ke doktrine i stvaranje demokratske alternative komunisti$kom
modelu. Ali uzdanje u dravu kao glavni instrument drutvenog oslobo"enja posredno je uzdizao
status sovjetskog sistema kao najizrazitijeg primjera drutvene promjene planirane i vo"ene od
strane drave.
Neizbjeno, ta tendencija je doprinijela da mnotvo novostvorenih post-kolonijalnih drava u
po$etku prihvati razli$ite varijante dravnog socijalizma. To je tako"e osnailo po$etnu sklonost
mnogih od njih da trae u sovjetskom iskustvu inspiraciju i primjer koji bi podraavali. Tokom
pedesetih i ezdesetih godina, ve#i dio Tre#eg svijeta je nekriti$ki odobravao sovjetski model kao
onaj koji osigurava najbolji i najbri put u moderno i pravedno drutvo. Sovjetske vo"e su, na
svojim putovanjima van zemlje, uivale u nekriti$kom dodvoravanju i obilatom dijeljenju savjeta
kako najbolje da se usvoji sovjetski put u socijalizam.
I u naprednom svijetu ta ista duhovna tendencija je bila veoma popularna. Kao to je Pol
Holander iznio u svojoj knjizi Politi"ki hodo"asnici, mnogi zapadni intelektualci koji su putovali
u Sovjetski Savez tokom dvadesetih i tridesetih godina u velikoj mjeri su povjerovali u pretjeranu
simplifikaciju koju je nudio komunizam. Lajon Foj$vanger, njema$ki romanopisac, pisao je,
Osjetio sam neodoljivu simpatiju prema eksperimentu pravljenja temelja divovske drave
isklju$ivo na razumu. Poput mnogih aktivista vjerski vo"a, ameri$ki kveker Henri Hodkin je
prihvatio kolektivisti$ku retoriku sovjetskog reima, izjavljuju#i, Kada pogledamo veliki ruski


16
eksperiment bratstva, moe nam se u$initi da ga je neka misti$na spoznaja Isusovog puta
nadahnula. Edmund Vilson je potencirao svjetovnu dimenziju eksperimenta: U Sovjetskom
Savezu osje#ate da ste na moralnom krovu svijeta gdje svjetlost nikada zaista ne zamire.
Me"u tim intelektualcima, demokratija sovjetskog tipa je bila prihva#ena kao jednako
legitimna, ako ne i legitimnija od zapadnja$ke. Staljinov totalitarizam jedva da je i opaen, a jo
manje osu"ivan. Sidni i Beatris Veb su tvrdili da Staljin nije vladao kao despot: On nema $ak ni
sveobuhvatnu mo# koju je kongres Sjedinjenih Drava privremeno povjerio predsjedniku
Ruzveltu, ili onu koju ameri$ki ustav povjerava na $etiri godine svakom sljede#em
predsjedniku.
To bezuslovno divljenje prema sovjetskom sistemu pod Staljinom protegnulo se $ak i na
GULAG. Dr D. L. Gilin, nekadanji predsjed-nik Ameri$kog udruenja sociologa, pisao je,
Jasno je da je sistem namjerio da popravi prestupnika i da ga vrati u drutvo. Harold Laski,
britanski politi$ki ekonomista, slagao se s tim, piu#i da je otkrio u sovjetskom sistemu
insistiranje da zatvorenik mora da ivi, dok god to okolnosti doputaju, ivotom punim
samopotovanja. Dugogodi-nji komentator sovjetske politike, Moris Hindus, otiao je korak
dalje u odobravanju: Osvetoljublje, kanjavanje, mu$enje, strogost, poniavanje, nemaju mjesta
u tom sistemu. Dord Bernard o je $ak zabiljeio jedan element dobrovoljnosti u Staljinovom
sistemu radnih logora, piu#i da u Engleskoj prestupnik ulazi (u zatvor) kao obi$an $ovjek a
izlazi kao kriminalac, dok u Rusiji ulazi kao kriminalac a iza#i #e kao obi$an $ovjek, ako ga
uopte i nagovore da iza"e. Koliko sam ja mogao da shvatim, oni mogu tamo da ostanu koliko
god im je volja.
Po$etna op$injenost naporima sovjeta da izgrade novo drutvo tokom tridesetih godina,
odraavala se u tim blaenim shvatanjima, i dobila ogroman podstrek Staljinovom pobjedom nad
Hitlerom. %ak ni hladni rat to je uslijedio nije mogao da odvrati mnoge zapadne intelektualce od
njihove zanesenosti komunisti$kom obnovom drutva. Tokom pedesetih, pa $ak i u ezdesetim
godinama, na mnogim zapadnim univerzitetima, preovla"uju#e drutveno stanovite me"u
intelektualcima bilo je neka vrsta ljevi$arstva, koje je $esto ilo u prilog Sovjetskog Saveza $iji
je od strane drave vo"en drutveni eksperiment nesumnjivo bio privla$an za njih.
Uoptenije govore#i, novo pravovjerje je teilo da istakne primat politi$ki usmjerenog
drutvenog planiranja. Ponajvie kao reakcija na haos izazvan Velikom depresijom a onda i
Drugim svjetskim ratom, svijet je sada ulazio u eru u kojoj je drutveno ponaanje trebalo da
bude u sve ve#oj mjeri kanalisano politi$kim sredstvima i u kojoj se privredna aktivnost odvijala
u politi$ki planiranom smjeru. Bez obzira to su mnogi branioci novog pravovjerja bili svjesni
$injenice da se sovjetska stvarnost drasti$no razlikuje od ideala, vjerovali su da je potencijal za
ostvarenje tog ideala ugra"en u sovjetski sistem koji se tako dri puta u budu#nost.
Zbirni u$inak prividnog uspjeha sovjetskog sistema bio je da pretvori dvadeseti vijek u eru
kojom dominiraju uspon i privla$nost komunizma. Mada je Amerika tokom ovog vijeka postala
vode#a svjetska sila, a ameri$ki na$in ivota lu$io neuporedivo opipljiviju privla$nost, Amerika
je irom svijeta - nepravedno - doivljavana kao branilac starog poretka koji uzalud nastoji da
zaustavi zahuktali to$ak istorije. irenje komunizma u Srednjoj Evropi i Kini je preobrazilo
svjetsku politiku, dominiralo je intelektualnim raspravama, pa je djelovalo kao proro$anstvo
istorije.
Pa ipak, jedva sto godina poslije svog po$etka, komunizam je i$ezao. Komunisti$ka praksa i
ideje su diskreditovani, kako u komunisti$kom svijetu tako i izvan njega. Krajem osamdesetih
godina, da bi podstakle svoje zaostale privrede na ve#u produktivnost i motivisale svoje radnike
na ve#e napore, komunisti$ke vo"e Sovjetskog Saveza, Kine i Isto$noevropskih zemalja su na
godinjem skupu Ameri$kog udruenja proizvo"a$a iznijeli odlu$ne tvrdnje koje nijesu bile


17
neumjesne. Tako je predstavnik sovjetskih radnika Aleksandar Jakovljev, $lan Politbiroa tada
zaduen za marksisti$ko-lenjinisti$ko u$enje, kako izvjetava Pravda od 11. avgusta 1988,
izjavio da danas svijest o vlasnitvu mora biti na prvom mjestu, dodaju#i da usa"ivanje
osje#aja vlasnitva jeste dobra stvar, jer kada radnik ima udjela u ne$emu, onda #e pomjerati
brda; u suprotnom bi#e ravnoduan. Gotovo u isto vrijeme, poljske radnike je podsjetio
Stanislav &oek, $lan Politbiroa, da nije mogu#e da svako pobolja svoj ivotni standard u istoj
mjeri. Svakako bi morali biti povla#eni oni koji vie doprinose svojoj ekonomiji, pa bi oni
trebalo i da su bolje pla#eni. A samo nekoliko mjeseci prije toga, na najisto$nijem kraju
komunisti$kog svijeta, kineske radnike je ideoloki prosvijetlio novi $lan Politbiroa, Hu !ili, koji
je izjavio da socijalizam zahtijeva ili doputa sve to doprinosi razvoju proizvodnih snaga.
Uo$i posljednje decenije ovog vijeka, gotovo sve privrede komunisti$kog svijeta su toliko
vapile za reformama da se, zapravo, sve svelo na odbacivanje marksisti$ko-lenjinisti$kog
iskustva. Najvanije je bilo lan$ano odbacivanje osnovnih filozofskih pretpostavki komunizma.
Veli$anje drave je gotovo svuda otvorilo put povratku dostojanstva individue, ljudskih prava,
li$ne inicijative, pa $ak i privatnog preduzetnitva.
Posljedi$no bjekstvo od etatizma, davanje sve ve#eg zna$aja ljudskim pravima i zadocnjeli
povratak ekonomskom pragmatizmu predstavljaju ogroman prevrat u stavovima i temeljnoj
ivotnoj filozofiji. To je preokret koji #e po svemu sude#i imati dalekosene i dugoro$ne
posljedice. To se ve# osje#a i u politici i u ekonomiji irom svijeta. I sa sve ve#om
vjerovatno#om, to nagovjetava da od 1. januara 2000. godine, prognozeri drutvenih kretanja
komunisti$koj doktrini mogu dodijeliti - ovaj put zaista opravdano - onako malo uticaja na
budu#nost XXI vijeka, kako su - s manje opravdanja - njihovi prethodnici prognozirali 100
godina ranije.
Zavrna kriza savremenog komunizma je prema tome istorijski najdramati$nija zbog same
neo$ekivanosti njenog naleta. Pravo je vrijeme, dakle, za pitanje ta se dogodilo sa u$enjem i
praksom za koje se mislilo tokom ve#eg dijela ovog vijeka da su vjesnici budu#nosti. ta je
dovelo do razo$arenja, propasti, a naro$ito do zlo$ina koji su toliko diskreditovali ideologiju,
politi$ki pokret i drutveni eksperiment koji su isprva bili shva#eni kao nosioci privremenog
spasenja?




















18
DIO I

VELIKI PROMAAJ




19


20









Razlog ubrzanja agonije komunizma jeste slom sovjetskog iskustva. Zaista, kako se
pribliavamo kraju Dvadesetog vijeka izgleda nevjerovatno da je sovjetski model nekada bio
smatran tako privla-$nim i vrijednim podraavanja. To je mjera koliko je sovjetskom iskustvu
pao ugled u svjetskim okvirima. Pa ipak, jednom, ne tako davno, sovjetski model je bio radosno
pozdravljen, divili su mu se i $ak ga oponaali. Umjesno je, stoga, zapitati se ta je funkcionisalo
pogreno i zato?
Kada govorimo o sovjetskom brodolomu, uputno je pogledati sasvim kratko istorijski put koji
je preao marksisti$ki eksperiment u Rusiji. Bio je to neobi$an razvoj, transplantacija jedne u
sutini zapadno-evropske doktrine, smiljene u javnoj $itaonici Britanskog muzeja od strane
emigranta - njema$ko-jevrejskog intelektualca, u kvaziorijentalnu despotsku tradiciju udaljenog
evroazijskog carstva, sa ruskim revolucionarnim pamfletistom u ulozi hirurga istorije.
Do ruske Revolucije, medutim, marksizam nije bio vie samo pedantna bibliote$ka teorija. To
je ve# bio zna$ajan evropski drutveno-politi$ki pokret, koji je igrao vanu ulogu u vie
zapadnoevropskih zemalja i imao definisan politi$ki profil. To je bio nesumnjivo profil broj jedan
u$esnika u drutvenim deavanjima. Rije$i socijal-demokratija - koje su bile samoodre"enje
skoro svih marksista toga doba - simbolizovale su pripadnost tom relativno mladom
socijalisti$kom pokretu. Socijalizam, a od tada i marksizam, bili su prema tome smatrani na
Zapadu kao uglavnom demokratski po duhu.
Bez sumnje, za vrijeme Prvog svjetskog rata, jedan manji marksisti$ki ogranak je aktivno
propagirao koncept nasilne revolucije, za kojom bi uslijedilo nametanje diktature proletarijata.
Oni koji su strahovali od uspona socijalizma u bilo kom obliku strijepili su zbog krvavih sje#anja
na Parisku komunu 1871. godine. Rije$ komunist za mnoge je ve# ozna$avao suprotnost u odnosu
na demokratu. Pad Carstva izazivao je razli$ite reakcije na Zapadu, od oduevljenja punog nade
za demokratiju do stranih predvi"anja o komunisti$koj diktaturi.



21
Glava 1

NASLJE!E LENJINIZMA


Ono to se dogodilo u Rusiji poslije Boljevi$ke revolucije, nije bilo iznena"uju#e za paljive
$itaoce Vladimira Ilji$a Lenjina. Boljevi$ki vo"a sve radikalnije frakcije ruskih marksista nije se
dvoumio oko svojih namjera. Iz pamfleta u pamflet i iz govora u govor, gomilao je prezir prema
onim sljedbenicima marksizma koji su odobravali demokratske procese. On je bio potpuno jasan
u svom stavu da Rusija jo nije bila zrela za socijalisti$ku demokratiju i da #e socijalizam u Rusiji
biti izgra"en odozgo, odnosno kroz diktaturu proletarijata.
Ta diktatura #e, naime, biti proleterska samo po imenu. Po Lenjinu, nova vladaju#a klasa
politi$ki nije bila nita zrelija za vladavinu nego to je Rusija istorijski bila zrela za socijalizam.
Novoj diktaturi je prema tome bio potreban odlu$an i istorijski svjesan posrednik da djeluje u
korist proletarijata. Upravo zbog zaostalosti Rusije, ni drutvo, niti relativno malobrojna
industrijska radni$ka klasa, nijesu izgledali spremni za socijalizam. Istoriju je zbog toga morala
da ubrza organizovana vode#a partija predanih revolucionara koji su ta$no znali to je zadatak
istorije i ko su bili ljudi spremni da budu njen samodosu"eni $uvar. Lenjinov koncept vode#e
partije bio je njegov kreativni odgovor na doktrinarnu dilemu o nespremnosti Rusije i njenog
proletarijata za marksisti$ku revoluciju.
Lenjinov doprinos i njegova li$na rijeenost u kovanju disciplino-vane organizacije
profesionalnih revolucionara bila je odlu$uju#a u oblikovanju politi$kog karaktera prve drave
koja je ikada dola pod vlast pokreta predanog na$elima socijalizma. Nema svrhe ovdje
raspravljati je li njegov poduhvat bio doktrinarno valjan pa prema tome ni da li je umjesno
dovoditi ime socijalizma u vezu s Lenjinom i njegovim sljedbenicima. Za one duboko predane
demokratskom soci-jalizmu, svaka takva veza je anatema. Ali stav koji bi trebalo ovdje zabiljeiti
jeste da su Lenjin i njegovi sljedbenici smatrali sebe marksistima, da su sebe vidjeli kao one koji
su ve# krenuli putem prvo socijalizma a onda komunizma, pa su i subjektivno i objektivno oni
tako bili dio novog fenomena socijalizma.
Uz to, kako su novi boljevi$ki vlastodrci bili u stanju da sebe poistovjete sa socijalizmom,
to je pomoglo u ogromnoj mjeri da steknu simpatije slualaca na Zapadu. To poistovje#enje, bilo
ono iskreno ili samo takti$ko, bilo je svakako korisno. Oni su op$inili matu mnogih na Zapadu
koji su se nadali pobjedi demokratskog socijalizma, ali koji su o$ajni$ki udjeli da se to uskoro
dogodi unutar uan$enog kapitalisti$kog sistema. Uprkos svim njegovim manama, $inilo se da
crvena zvijezda nad Kremljom simbolizuje osvit socijalizma, mada s po$etka u nesavrenom
obliku.
%injenica da je unutar Rusije lenjinisti$ka faza bila obiljeena zna$ajnim nejasno#ama tako"e
je pomagalo da se pridobiju simpatije Zapada. Mada je bila daleko od demokratije i gotovo od
po$etka upletena u brutalno zatomljenje svakog otpora, lenjinisti$ka era (koja se nastavila
nekoliko godina poto je 1923. Lenjin umro) svjedo$ila je u velikoj mjeri o drutvenom i
kulturnom eksperimentisanju. U umjetnosti, u arhitekturi, u literaturi i uoptenije u
intelektualnom ivotu, preovladavaju#e raspoloenje je bilo ono novatorstva, kreativnog
ruenja svetinja i otvaranja novih nau$nih granica. Intelektualna ivost tekla je uporedo sa
Lenjinovom spremno#u da na socio-ekonomskom planu postigne kompromis s ruskom
zaostalo#u i njenom ranokapitalisti$kom privredom. %uvena Nova ekonomska politika (NEP) -
koja se u sutini oslanjala na trine mehanizme i privatnu inicijativu u cilju podsticanja


22
ekonomskog oporavka - bila je $in istorijskog prilago"avanja, odga"aju#i u budu#nost
neposrednu izgradnju socijalizma putem nove diktature proletarijata.
Ne idealizuju#i ovu kratku me"uigru, vjerovatno bi bilo korektno predstaviti ovo razdoblje
kao najotvoreniju i duhovno inovativnu fazu ruske istorije dvadesetog vijeka. (Demokratka
me"uigra iz 1917. godine pod socijaldemokratom Aleksandrom Kerenjskim trajala je suvie
kratko da bi izazvala trajan uticaj.) Zaista, NEP je postao stenografski izraz za razdoblje
eksperimentisanja, fleksibilnosti i uzdrljivosti. Za mnoge Ruse, $ak vie nego ezdeset godina
kasnije, to su bile najbolje godine ere koju je najavila revolucija iz 1917.
Ali, ovim idili$nim vi"enjem 1920-tih, prolost je idealizovana, uglavnom kao reagovanje na
kasniji staljinisti$ki period. Vaniji od fenomena drutvene i kulturne promjene koja je
dominirala povrinom ivota u Moskvi, Lenjingradu i u jo nekoliko ve#ih gradova bili su
optenarodna konsolidacija novog sistema jednopartijske vlasti, institucionalizacija drutvenog
nasilja najirih razmjera, nametanje doktrinarnog pravovjerja i trajno usvajanje prakse da
ideoloki ciljevi opravdavaju sva politi$ka sredstva, uklju$uju#i i ona najtiranskija.
Dvije najkataliti$kije osobine kobnog Lenjinovog naslje"a bile su njegova koncentracija
politi$ke mo#i u rukama samo nekolicine ljudi i njeno uzdanje u teror. Prva je dovela do
centralizacije politi$ke mo#i u sve vie birokratizovanu vode#u partiju, koja kontrolie ukupnu
strukturu drutva kroz proimaju#u nomenklaturu, n. pr. sistem $vrsto zbijene politi$ke kontrole
odozgo-do-dolje nad svim postavljenjima. Pripravnost na primjenu terora protiv stvarnih ili
izmiljenih protivnika, uklju$uju#i i Lenjinovu promiljenu upotrebu kolektivne krivice kao
opravdanja za najopsenije drutvene progone, stvorila je od organizovanog nasilja glavno
sredstvo za reavanje najprije politi$kih, pa onda ekonomskih i na kraju drutvenih ili kulturnih
problema.
Oslanjanje na teror je tako"e ubrzalo ja$anje simbioze izme"u partije na vlasti i tajne policije
(koju je Lenjin ustanovio skoro odmah po preuzimanju vlasti). Nije ni slu$ajno ni nebitno po
kasniju sovjetsku istoriju to je vie od ezdeset godina poslije Lenjinove smrti ef sovjetske tajne
policije, Viktor M. %ebrikov, govore#i u septembru 1987. godine na komemoraciji u $ast prvog
efa te policije, s odobravanjem citirao Lenjinovo opravdanje primjene terora protiv ruskih
seljaka pod izgovorom da kulak toliko prezire sovjetsku vlast da je spreman da pogui i pokolje
stotine hiljada radnika.
I prije i poslije preuzimanja vlasti Lenjin je otvoreno zastupao upotrebu nasilja i masovnog
terora za postizanje svojih ciljeva. Jo 1901. je rekao: U na$elu mi se nikada nijesmo odrekli
terora i ne moemo ga se odre#i. Uo$i Boljevi$ke revolucije, napisao je u Dravi i Revoluciji da
je, kada se pozivao na demokratiju, pod tim izrazom podrazumijevao organizaciju za
sistematsku upotrebu sile od strane jedne klase protiv druge, jednog dijela naroda protiv drugog.
U drugim djelima i govorima uklju$enim u njegova Sabrana djela, ostao je dosljedan po tom
pitanju. Otvoreno je obznanio da po njemu demokratija povla$i za sobom diktaturu proletarijata:
Kada prigovaramo upotrebi diktature u partiji... kaemo, Da, diktatura partije! Ostajemo pri
njoj i ne moemo djelovati bez nje. Uz to je pisao, Nau$na definicija diktature je vlast koja
nije ograni$ena bilo kakvim zakonima, nije sputana bilo kakvim pravilima i zasniva se
neposredno na sili.
%im je preuzeo vlast, Lenjin nije oklijevao da primijeni svoja shvatanja. Vrlo brzo, on se
oslanja na upotrebu nekriti$kog nasilja ne samo da bi terorisao cjelokupno drutvo nego $ak i da
bi uklonio i najmanje birokratske smetnje. U dekretu objavljenom januara 1918. godine, kojim je
nastojao da odredi politiku vladanja prema onima koji su se na bilo koji na$in protivili
boljevi$koj vlasti, Lenjinov reim je pozvao dravne slube da o$iste rusku zemlju od svih
tetnih insekata. Lenjin je li$no tjerao partijske lidere, u jednom okrugu, da sprovedu


23
nemilosrdni masovni teror protiv kulaka, svjetenika i Bjelogardejaca i da zatvore sve
sumnjive elemente u koncentracioni logor van grada. to se ti$e politi$ke opozicije, Lenjin ne#e
tolerisati nikog, uvjeravaju#i da je neuporedivo bolje raspravljati pukama nego s tezama
opozicije.
Masovni teror je tako ubrzo postao administrativno sredstvo za rjeavanje svih problema. Za
lijene radnike, Lenjin je preporu$ivao strijeljanje na licu mjesta jednog od svakih deset
okrivljenih za besposli$enje. Za nepokorne radnike je govorio da bi takvi remetioci discipline
trebalo da budu strijeljani. Zbog slabih telefonskih veza, dao je Staljinu izri$ita uputstva:
Zaprijetite da #ete strijeljati idiota koji je odgovoran za telekomunikacije i koji ne zna kako da
vam obezbijedi bolji poja$iva$ i kako da napravi valjanu telefonsku vezu. Za svaku
nepokornost, ma kako malu, me"u seoskim masama, Lenjinov reim je donio rezoluciju koja je
insistirala na tome da se taoci moraju uzeti me"u seljacima, koji #e, ako snijeg ne bude o$i#en,
biti strijeljani.
Ovo paranoi$no gledite je pomoglo stvaranju sistema vlasti koji je bio odvojen od drutva,
zapravo zavjeri mo#i, iako je po$etkom dvadesetih drutvena spontanost u nepoliti$kom podru$ju
bila privremeno tolerisana. Ipak, glavna je $injenica da je Lenjinov politi$ki sistem bio
uravnoteen psiholoki, isto kao i politi$ki, uprkos potpunoj su$eljenosti s drutvom. Njegovi
novi vladari su jedino tako mogli sebe opravdati pred istorijom, to #e u sutini napadati to
drutvo, da bi ga ponovo stvorili prema liku samog politi$kog sistema. Politi$ki sistem
lenjinisti$kog tipa nije mogao beskrajno dugo da koegzistira sa drutvom koje djeluje ponajvie
na temelju dinami$ne spontanosti. Takva koegzistencija bi ili izopa$ila politi$ki sistem ili ubrzala
sukob izme"u njih.
Lenjinovo jedino rjeenje je bilo utemeljenje vrhovne partije, obdarene snagom da ubrza
prisilno odumiranje ne drave nego drutva kao autonomnog entiteta. Drutvo je moralo da bude
zgaeno da ne bi kooptiralo, oslabilo i moda apsorbovalo povrnu politi$ku lakirovku
komunisti$ke vlasti. Za Lenjina, logika sile je nametala zaklju$ak da je u cilju provo"enja
procesa rastakanja tradicionalnih socijalnih odnosa centralizovana uloga drave morala biti
poja$ana, $ine#i na taj na$in od nje izvrno oru"e istorije.
Poslije vie decenija, 1987. godine, tokom rasprava podstaknutih nastojanjima Mihaila
Gorba$ova na reformama, jedan vode#i sovjetki intelektualac se odvaio da javno postavi pitanje,
Da li je Staljin stvorio svoj sistem, ili je sistem stvorio Staljina? Ali ako je sistem bio taj - kao
to pitanje ukazuje - koji je iznjedrio Staljina, $iji je onda to sistem bio? Lenjin je bio taj koji je
stvorio sistem koji je proizveo Staljina, a Staljin je sazdao sistem koji je u$inio njegove zlo$ine
mogu#im. tavie, ne samo da je Lenjin u$inio Staljina mogu#im, ve# su Lenjinov ideoloki
dogmatizam i njegova politi$ka netolerantnost u velikoj mjeri sprije$ili da se ukae bilo koja
alternativa. U sutini, dugotrajno naslje"e lenjinizma je bio staljinizam, a to je najve#a istorijska
optuba Lenjinove uloge u izgradnji socijalizma unutar Rusije.



24
Glava 2

SLOM STALJINIZMA


Genijalnost Josifa Staljina se ogledala u tome to je pravilno shvatio skrovito zna$enje
Lenjinovog nasljeda. Njegov glavni rival, Lav Trocki, napravio je kardinalnu greku kad je
pokuao da povee unutranju revoluciju s istovremenim istraivanjem mogu#nosti globalnog
prevrata. Trocki se saglasio s miljenjem da je zapadni kapitalisti$ki sistem bio zreo za
revolucionarni prevrat i da je opstanak komunisti$ke vlasti u Rusiji zavisio od brzog uspjeha
takve revolucije. Ipak, zagovaraju#i koncept permanentne revolucije, Trocki je podcijenio nagon
za samoodranjem novouan$enih partijskih birokrata, koji nijesu bili spremni da rizikuju sve na
oltaru preuranjene svjetske revolucije. Za razliku od njega, Staljin je dobro koristio njihov nagon
za samoodranjem pokre#u#i unutranju revoluciju $ija je svrha bila da se izbjegne opasnost da
komunisti$ki reim proguta sve vitalnije drutvo. On je stoga podsticao njihovu ideoloku revnost
sve se pozivaju#i na njihov vlastiti interes.
Socijalizam u jednoj dravi je bila Staljinova privla$na nau$na parola za besprimjerno
drobljenje drutva dravnom mainerijom. Zavjerenitvu sklona skupina lidera, djeluju#i
bukvalno no#u u nekoliko soba Kremlja, uzela je na sebe zadatak obnove drutva od vrha do dna,
unitavanja boljeg dijela svog seljatva i srednje klase i prinudnog raseljavanja miliona ljudi,
ire#i u tom procesu djelokrug dravne vlasti do stepena koji nikada ranije nije bio dosegnut u
istoriji. Socijalizam u jednoj dravi je time postala zemlja potpuno podre"ena vrhovnoj vlasti
drave.
Pod Staljinom su uzdizanje drave i primjena dravnog nasilja kao oru"a za obnovu drutva
dosegli svoj vrhunac. Sve je bilo podre"eno li$nosti diktatora i dravi kojom je on upravljao.
Veli$an u pjesmama, pozdravljan muzikom, idealizovan na hiljadama spomenika, Staljin je bio
svuda i vladao je svim. Ali, iako je li$no bio tiranin kom je bilo malo ravnih u cijeloj istoriji,
njegova vlast je vrena kroz sloenu gra"evinu dravne mo#i, istovremeno veoma
birokratizovanu i institucionalizovanu. Kako je drutvo bilo preorano u pregornom nadmetanju sa
Staljinovim ciljem izgradnje socijalizma u jedinstvenoj dravi, rasli su status i bogatstvo, mo# i
privilegije dravnog aparata.
Piramida vlasti je bila podrana sistemom terora koji nije pruao li$nu sigurnost $ak ni
Staljinovim najbliim drugovima. Niko nije bio pote"en diktatorovog hira. Staljinov omiljeni
$lan Politbiroa jednog je dana mogao postati rtva sudskog procesa a sljede#eg strijeljan. Takva
sudbina je zadesila krajem $etrdesetih, na primjer, A. A. Voznesenskog, za kog su mnogi smatrali
da ga Staljin priprema za veoma visok poloaj u vlasti. Potpuna odanost Staljinu i $ak
oduevljeno sau$esnitvo u njegovim zlo$inima nudili su malu zatitu od progona ili sramo#enja.
Molotov i Kalinjin, obojica neposredno odgovorni za sastavljanje liste drugova koje je trebalo
likvidirati, nastavili su da sjede za stolom Politbiroa, iako su njihove ene po Staljinovom
nare"enju bile odvedene u radni logor na prinudni rad.
Nije pretjerano izjaviti da je krajnja vlast nad ivotom i smr#u u sovjetskoj dravi tokom
gotovo $etvrt vijeka bila u rukama male druine potpuno nemilosrdnih urotnika, za koje je
izricanje smrtne kazne nad nebrojenim hiljadama navodnih neprijatelja naroda bio nebitan
birokratski $in. %ak i ako sovjetske arhive jednog dana budu potpuno otvorene (a disidentski
moskovski $asopis Glasnost je izvijestio avgusta 1987. godine da su, da bi prikrili prolost, KGB-
ovci mjese$no unitavali po pet hiljada dosijea rtava iz tridesetih i $etrdesetih godina), ljudi


25
nikad ne#e saznati pune razmjere Staljinovih ubistava. Istrebljenje neposrednom likvidacijom ili
putem lagane smrti bila je sudbina $itavih kategorija ljudi: politi$kih protivnika, ideolokih
rivala, sumnjivih $lanova partije, okrivljenih vojnih oficira, kulaka, pripadnika svrgnutih klasa,
nekadanjih plemi#a, nacionalnih grupa koje su smatrane potencijalno nelojalnim, etni$kih grupa
etiketiranih kao neprijateljskih, vjerskih propovjednika kao i praktikuju#ih vjernika, pa $ak i
ro"aka i (u mnogim slu$ajevima) $itavih porodica odabranih rtava.
Prosto je nemogu#e rije$ima opisati punu mjeru pojedina$nih i kolektivnih ljudskih patnji
koje je Staljin izazvao. U ime socijalizma, nekoliko miliona seoskih porodica je bilo deportovano
pod najprimi-tivnijim uslovima, $iji su preivjeli $lanovi raseljeni po dalekom Sibiru. Staljin je
tako"e bio odgovoran za masovno izgladnjivanje do smrti vie miliona ukrajinskih seljaka za
vrijeme Velike gladi po$etkom tridesetih godina - gladi namjerno iskori#ene da se ubrza proces
kolektivizacije, koja je u dobroj mjeri izazvana samom brutalnom kolektivizacijom. Za vrijeme
$istki, sama partija je bila desetkovana, mnoge vrhovne vo"e likvidirane a njihove porodice
nemilosrdno prognane. Hapenja i likvidacije su obuhvatili $itavo sovjetsko drutvo i poga"ali su
milione ljudi. Prema sovjetskim podacima, samo u vojnom sektoru je strijeljano vie od 37.000
armijskih oficira i 3.000 pomorskih oficira tokom 1937. i 1938. godine, vie nego to ih je
zapravo stradalo tokom prve dvije godine nacisti$ko-sovjetskog rata.
GULAG je bujao pod Staljinom. Pojedina$na i grupna hapenja su se masovno i kontinuirano
doga"ala. %ak su i cijele etni$ke grupe bile meta genocidnog unitenja. Pred samo izbijanje rata
1939. godine, cjelokupno poljsko stanovnitvo koje je ivjelo na sovjetskoj strani tada sovjetsko-
poljske granice, broje#i nekoliko stotina hiljada ljudi, iznenada je i$ezlo. Jedino su ene i djeca
bili raseljeni u Kazahstan. Ljudi su prosto nestajali. U poslednjoj fazi rata, Tatari sa Krima i
%e$eni-Ingueti sa sjevernog Kavkaza, kojih je tako"e bilo na stotine hiljada, bili su iskorijenjeni
i deportovani u Sibir. Nakon rata i uprkos objelodanjenja nacisti$kog Holokausta nad Jevrejima,
jevrejske zajednice u Moskvi i Lenjingradu iznenada su postale meta $istki, a njihovo vo"stvo
desetkovano. Godine 1949, stotine hiljada Balta su bile izloene masovnim deportacijama u Sibir.
Prema najsavjesnije izvrenoj sovjetskoj procjeni, citiranoj na Radio Viljnusu 22. septembra
1988, samo u Litvaniji je bilo 108.362 rtve. Uo$i Staljinove smrti, pripreme su bile ve# odmakle
za nove montirane procese jevrejskoj doktorskoj zavjeri $ije su rtve optuene za kovanje
zavjere za likvidaciju vrhovnog kremaljskog rukovodstva.
Doslovno milioni ivota su pri tom bili uniteni. Patnjama su bili izloeni kako obi$ni tako i
drutveno vrlo istaknuti ljudi. Kada su otkri#a o staljinizmu kona$no dobila zamah 1987. godine,
sovjetska tampa je bila preplavljena li$nim uspomenama i procjenama. Ovo koje slijedi
objavljeno je u Literaturnoj gazeti od 23. decembra 1987. godine - $asopis je zabiljeio da je
primio blizu 10.000 sli$nih pisama - a napisala ga je jedna obi$na ena. Bilo je posebno snano
zato to je bilo tako suvoparno. Ono je tipi$no za iskustva miliona drugih ljudi:

Ja sam va paljivi $italac. %itam va $asopis sa zanimanjem ve# dugo vremena. Nedavno je
mnogo pisano o stvarima koje su bile zaboravljene; $itam neke $lanke a srce mi krvari. Prisje#am
se svog ivota i ivota svoga mua. Naa generacija je proivjela mu$ne tridesete, zatim ratne
godine, a onda isto tako teke poslijeratne godine. Sada se o smrti Kirova, Tuha$evskog, Jakira i
drugih nevinih rtava pie otvoreno. To je razumljivo. Sudbina velikih ljudi je javna stvar. Ali kad
ni veliki ljudi nijesu preivjeli, ta se moe re#i o obi$nim ljudima?
Moj mu, A. I. Bogomolov, bio je ba takva obi$na osoba. Uhapen je po zavretku Finskog
rata, osu"en na smrt strijeljanjem, to mu je zamijenjeno sa 10 godina robije, plus 5 godina
liavanja gra"anskih prava. Proveo je 4 godine u logoru na sjeveru u nesnosnim uslovima. Onda je
dolo drugo hapenje, druga optuba, 15 mjeseci tridsatke (aluzija nejasna), u podzemnoj #eliji. U


26
oba slu$aja on nije potpisao optunicu. Robijao je sve vrijeme tamo na sjeveru, ukupno 12 godina.
Njegovo zdravlje je trajno uniteno a plu#a su mu promrzla. Nakon logora ivio je u Siktivkaru.
Srela sam se sa muem poslije 42 godine odvojenog ivota, posljednji put sam ga videla 1940.
godine kada sam mu dovela tek ro"enog sina u posjetu u lenjingradskom tranzitnom zatvoru. Sreli
smo se... Moji utisci su bili strani, ali smo odlu$ili da se ne razdvajamo. Njegova ena je umrla,
moj mu je umro, a djeca su nam bila odrasla. Tako sam 5 godina bila doktor, sestra,
njegovateljica i prijatelj. Zdravlje moga mua je potpuno uniteno, radio je do svoje 74. godine.
ivimo u mojoj sobi u zajedni$kom stanu, do nas ivi mentalno oboljela osoba. Sva"e su stalne,
glasne prepirke, a ena do nas nasr#e na nas pesnicama. Na zahtjev za odvojenim stanom je
odbijen - imamo vie od 6 kvadratnih metara po osobi.
Ali evo to sam htjela da ispri$am. Godine 1955. moj mu je bio rehabilitovan po pitanju
njegove druge presude, dok smo rehabili-taciju za prvu presudu do$ekali tek 1985, kad sam ja
sama po$ela da tjeram stvar, pa je Vojni sud Lenjingradske vojne oblasti ponovo razmotrio njegov
slu$aj iz 1940. i ponitio i tu presudu zbog nedostatka dokaza. Mom muu je dato samo 270
rubalja poslije njegove rehabilitacije - dvomjese$na plata za posao koji je obavljao prije Finskog
rata. Za punih 12 godina provedenih po sjevernim logorima, za istrage, za iscrpljuju#i rad u
rudnicima i na sje$i uma - ukupno 270 rubalja! Svaki put kad sam se o tome raspitivala re$eno mi
je da je takav zakon i upu#ivali su me na propise iz 1955. godine.
Ratne zasluge su mom muu ponovo priznate tek poslije posljednje rehabilitacije. On je danas
invalid prve kategorije, slijep je, $itam mu $lanke a on pla$e. Prima 113 rubalja na ime penzije -
uz 15 rubalja koje prima kao invalid prve kategorije za njegu. Ali pisala sam i nastavi#u da
piem svim zvani$nim tijelima jer mislim da je sve to nepravda. Dokle god on ivi a mene dri
snaga pisa#u o tome kako ljudima poput moga mua nije data odteta, ma koliko mala, za sve to
su pretrpjeli. Oni se nijesu ogrijeili o svoju zemlju, ali su njihovi ivoti razoreni, njihove porodice
unitene, sruen im je drutveni ugled, a nije im $ak pruena ni prilika da se bore, da postanu $asni
invalidi ili ratni veterani pa da primaju prazni$ne $estitke!
Ne traim ja od vas da mi pomognete da dobijem stan. Mi smo stari ljudi, pa $ak i kad biste
nam pomogli da dobijemo zaseban stan, bilo bi prekasno za nas. Mom muu su 82 godine.
Nedavno je doivio modani udar. Ali vas molim da pomognete svima onima koji su tako"e
neduni stradali a nijesu bili u stanju da se brane poto nijesu imali pravo albe na presudu.
Danas su na radiju emitovali pjesmu Tvardovskog Pravo na sje#anje. Zadrhtala sam, a iz
slijepih o$iju moga mua su potekle suze. Oduvijek je bio radnik, $lan Komsomola, radio je na
Kuznjeck-stroju, u Balhau, a ruke su mu uvijek bile uljevite. Sada nita ne moe da radi,
naravno, ali osje#a novo vrijeme i vjeruje da je ono stvarno revolucionarno. Danas se mnogo toga
promijenio, pa bi bilo nepravedno ako bi se ljudi koji su tako strano propatili izgubili iz vida sada
kada se tako mnogo panje poklanja ratnim i radni$kim veteranima. Zato da se ne izmijene
zakonske odredbe iz 1955? Zato ne bi ljudi koji su doivjeli ponienja i uvrede dobili nadokna-de
- bilo materijalne ili moralne? Ho#e li oni snositi krivicu zato to nijesu bili u stanju da ih steknu?
Molim Vas da pomognete meni i da pomognete onima kojima se jo uvijek moe pomo#i.
%ak i danas se ponekad $uju ljudi kako govore za odre"enu osobu da je bila narodni neprijatelj i
da nije ni zbog $ega bila iza reetaka. Nijesu pare u pitanju - sutina je u tome da bi drutvo
trebalo da bude svjesno svoje obaveze prema tim ljudima.
Valentina Zinovjevna Gromova, Lenjingrad.

Mada ukupan broj Staljinovih rtava nikada ne#e biti poznat, apsolutno je pouzdana procjena
da on nije manji od dvadeset miliona, a moda dostie i cifru od $etrdeset miliona. U svojoj knjizi
Veliki Teror (1968), engleski istori$ar Robert Konkvest je prikupio najbolje i najpotpunije
procjene, a njegovi paljivi prora$uni podupiru gornju granicu ove procjene. Sve u svemu, Staljin
je bio vjerovatno najve#i masovni ubica u ljudskoj istoriji, koji je statisti$ki gledano zasjenio $ak
i Hitlera.


27
Ova masovna ubistva su bila bitan dio izgradnje sovjetskog sistema. Taj sistem je izbio na
vidjelo, poprimio institucionalni oblik, birokratski o$vrsao i razvio vlastiti osjecaj drutvenog
poloaja kad su se dogodila ta masovna ubistva. Ali je zna$ajan aspekt ovog procesa bila
$injenica da je, usprkos tim okrutnostima, Staljin uspio da stvori istinski osje#aj savrenstva
unutar sovjetske elite i u velikom dijelu nove sovjetske urbane populacije. On je to postigao
poistovje#uju#i svoju politiku, i samog sebe, s obnovom sovjetskog drutva koja je obuhvatala
golemu industrijalizaciju i urbanizaciju, to je sve ozna$eno kao izgradnja socijalizma. Tako je,
za mnoge sovjetske gradane, era staljinizma bila era silnog drutvenog napretka, velikog
istorijskog skoka naprijed, pa $ak i iskrenog ponosa zbog osje#aja patriotskog postignu#a.
Da li bi iko na drugi na$in mogao objasniti reakcije mnogih prosje$nih sovjetskih gra"ana,
ve# kao nastojanja Nikite Hru$ova krajem pedesetih i po$etkom ezdesetih, a nakon toga i
Mihaila Gorba$ova krajem osamdesetih, da razotkriju Staljinove zlo$ine. Osim intelektualaca i
ro"aka rtava, reakcije naroda su bile daleko od oduevljenja. One su se kretale u opsegu od
pomalo tipi$no ruske ksenofobi$ne zabrinutosti da #e neprijatelji Rusije iskoristiti bilo kakvo
javno otkrivanje rune prolosti, do u$estalih izjava da je staljinisti$ka era imala za posljedicu
velika dostignu#a i da ne bi trebalo da se kalja. Neki gra"ani su se, u pismima novinama kao to
su Pravda ili Izvestija, $ak protivili posthumnoj rehabilitaciji Staljinovih rtava, na temelju
$injenice da bi to bilo i nepoteno prema prolosti i da bi nanijelo tetu sovjetskom ugledu.
Procjena koju je 23. jula 1987. objavila Pravda, pod naslovom %itaju#i potu, bila je i
tipi$na i otkrivala$ka. U njoj je stajalo da je partijski list primio mnogo pisama koja su izraavala
zaprepa#enje antistaljinisti$kim obrtom u savremenim sovjetskim istorijskim djelima. Kao
primjer o$ito preovla"uju#eg stava, novina je navela $itaoca, 74-godinjeg Vasilija Petrovi$a
Peketova (koji je prema tome bio 24-godinjak u vrijeme Staljinovog najgoreg terora), koji je
ponosno obznanio da je u borbu protiv nacizma poao sa rije$ima Za domovinu, za Staljina na
usnama. U nastavku je dodao: Kako je mogu#e imati i najmanju sumnju u iskrenost ovih rije$i?
Ovaj je stari veteran, o$ito konzervativnih shvatanja, zaklju$io svoje pismo optuuju#i
antistaljinisti$ku kampanju da je zasnovana na obmanama i poluistinama i upitao: Zato je
doputeno da se toliko obmana poja-vljuje na stranicama uglednih novinskih glasila?
Pravdin komentar je potvrdio da je navedeno pismo izraavalo najzastupljenije gledite:

Moda veteran pretjeruje i previe uoptava? Sude#i po poti, ne - on uopte ne pretjeruje.
Velika hrpa pisama lei na uredni$kom stolu, a njihovi autori postavljaju grubo re$eno ista pitanja,
ali u irem kontekstu... Kako je mogu#e svesti dvosmislene, heterogene, protivrje$ne i bitno
razli$ite pojave, dogadaje, epizode i $injenice na najmanji zajedni$ki sadralac i silom ih ugurati u
samo jednu formu-lu - kult li$nosti? Kako je mogu#e omalovaiti industrijalizaciju zemlje,
kolektivizaciju poljoprivrede, kulturnu revoluciju, Veliki otadbinski rat i poslijeratnu obnovu
nacionalne privrede i istovremeno ih tretirati kao greke, negativne pojave, zlo$ine i krenje
socijalisti$ke zakonitosti i lenjinisti$kih normi partijskog ivota?... A to je s naom hrabro#u,
naim poletom, naom mlado#u, naim pjesmama? Da li i to treba odbaciti?

Ovakve reakcije od strane nekih sovjetskih gra"ana prema obnovljenom poricanju
staljinizma, vie od trideset godina nakon diktatorove smrti i poslije mnogih javnih otkri#a o
opsegu i okrutnosti njegovih zlo$ina, svjedo$anstvo su o njegovom stalnom prisustvu u glavama
barem jednog dijela sovjetske javnosti.
Staljin je bio tako"e sasvim uspjean i u inostranstvu u opravdavanju svojih metoda i
postizanju odobravanja za ono to je ve# uradio. Donekle druk$ijom terminologijom, mnogi
zapadni komentatori su godinama bili skloniji da mu odaju priznanje za industrijalizaciju Rusije


28
nego da ga osude zbog terorizma. Staljinisti$ka era je tako bila u velikoj mjeri tuma$ena kao era
velikih drutvenih promjena, brzog napretka i temeljnog prelaska s ruralne na urbanu ekonomiju.
A neto od toga je, u odre"enom smislu, bilo ta$no. Pod Staljinom, Sovjetski Savez je postao
zna$ajna industrijska sila. Njeno stanovnitvo je odlazilo sa sela. Potpuno centralizovana uprava
socijalisti$kog sistema je bila institucionalizovana, a sovjetska privreda je odravala relativno
visoku stopu rasta. Prema zvani$noj statistici, sovjetski nacionalni dohodak je u$etvorostru$en
tokom prvog petogodinjeg plana, sa godinjom stopom rasta koja je dostizala gotovo 15
procenata. To je zahtijevalo masovnu seobu stanovnitva, tako da se broj ljudi koji su ivjeli u
gradskim podru$jima udvostru$io za manje od trinaest godina. Izmedu 1928. i 1940. godine,
godinja proizvodnja elektri$ne energije narasla je sa 5 milijardi na 48,3 milijarde kilovat sati;
$elika sa 4,3 miliona na 18,3 miliona tona; mainskog alata sa 2.000 na 58.400 tona; motornih
vozila sa 8.000 na 145.000. Uo$i rata, industrija je bila zastupljena s 84,7 procenata u sovjetskoj
privredi. %ak i ako se pretje-rivalo u zvani$nim izvjetajima, to su bila nesporno zna$ajna dosti-
gnu#a.
Ekonomski zamah ranih Staljinovih godina objanjava donekle iznena"enost prili$nog broja
ljudi na zapadu estinom sovjetske anti-staljinisti$ke kampanje koja je izbila na povrinu tako
dramati$no samo tri godine poslije tiraninove smrti. Ta kampanja je gurnula u prvi plan priguene
frustracije, nera$i#ene ra$une, bezgrani$nu ljudsku patnju i besmisleno prolivanje krvi, to je
sve bilo nedodirljiva cijena Staljinovog uspjeha. %uveni Hru$ovljev govor iz 1956, a onda i
vrlo iscrpna dokumentacija koju je obezbijedio drugi talas antistalji-nisti$kih govora na
Dvadesetdrugom kongresu partije iz 1961, predstavljali su oamu#uju#u optunicu drutvene
cijene staljinisti-$kog iskustva.
Jo je pogubnija $injenica da se - uprkos po$etnom tempu sovjetske industrijalizacije -
drutvena cijena Staljinove ere jednostavno ne moe opravdati tvrdnjom da je sovjetski model
drutveno-ekonomskih promjena i modernizacije ostvario vie stope razvoja nego to je to bio
slu$aj drugdje. Ostavljaju#i po strani moralnu nedoli$nost svake takve ra$unice, tvrdnja ne stoji
$injeni$ki. Pod pretpostavkom da su unakrsna pore"enja me"u nacijama mogu#a, o$igledno je, na
primjer, da je Japan postigao vie, i poslije Mej"i obnove tokom devetnaestog vijeka i poslije
Drugog svjetskog rata, ali bez iznu"ivanja sli$nog ljudskog danka. Sli$no tome, ukupni rezultat
italijanske modernizacije u ovom vijeku - a Italija i Rusija su imali uglavnom sli$ne drutveno-
ekonomske indekse po$etkom vijeka - znatno je bolji. Kao posljednje, ali ne manje vano,
caristi$ka Rusija je odravala viu stopu rasta od 1890. do 1914. godine nego to je Staljin
ostvario sa tako nevjerovatnom cijenom u ljudskim ivotima.
Ne iznena"uje da su skoranji sovjetski lideri - $ak i Mihail Gorba$ov - pokuali da opravdaju
drutvenu cijenu staljinisti$ke industrijalizacije i kolektivizacije kao imperativ nametnut usponom
Hitlera u Njema$koj. Industrijalizacija tokom dvadesetih i tridesetih je stvarno bila veoma teko
iskuenje, pisao je aktuelni sovjetski lider u svojoj knjizi Perestrojka. Ali hajde sada, sa
dovoljne vremenske udaljenosti, da pokuamo da odgovorimo na pitanje: Je li to bilo neophodno?
Da li bi ovako golema zemlja poput nae opstala u dvadesetom vijeku da nije postala industrijski
razvijena drava? Postojao je jo jedan razlog zbog kog je vrlo brzo postalo jasno da smo morali
da ubrzamo industrijalizaciju. Jo 1933. opasnost od faizma je po$ela brzo da se uve#ava. A gdje
bi danas svijet bio da Sovjetski Savez nije stao na put Hitlerovoj ratnoj maini? Na narod je
potukao faizam zahvaljuju#i snazi koju je stvorio u dvadesetim i tridesetim godinama. Da se
tada nijesmo industrijalizovali, bili bismo razoruani pred faizmom.
Ali odluka da se protrese sovjetsko drutvo nije bila donesena 1933. ve# 1928. godine, kada
se prijetnja od militarizovane Njema$ke jo nije bila ukazala na horizontu, kada je Staljin
ozbiljno upozoravao na ratnu opasnost iz Britanije i kada se Moskva obavezala na aktivnu


29
vojnu i politi$ku saradnju tajnim sporazumom sa Njema$kom. Zapravo, jo u ljeto 1932. godine,
Staljin je javno umirio Njemce - preko veoma reklamiranog intervjua s Emilom Ludvigom, koji
je dobio veliki publicitet i u sovjetskoj tampi - da Sovjetski Savez nije bio spreman da zatiti
poljske granice od njema$kih aspiracija.
O$igledno, nije pretjerano re#i da nikad ranije nije bila iznu"ena tolika ljudska rtva za
relativno tako malu drutvenu korist. Kao to je Sajril Blek, istori$ar sa Prinstona, naveo u
zaklju$ku svog djela naslovljenog Sovjetsko drutvo: Uporedni prikaz, koji je bio sveobu-hvatna
procjena sovjetskog procesa modernizacije:

Gledano u rasponu od pedeset godina, uporedno razvrstavanje SSSR-a prema sloenim
privrednim i drutvenim pokazateljima po glavi stanovnika po svoj prilici se nije zna$ajnije
promijenilo. Koliko nam dosta ograni$eni dostupni dokazi doputaju da prosudimo, SSSR niti je
dostigao niti nadmaio bilo koju zemlju po glavi stanovnika od 1917. godine... a devetnaest ili
dvadeset zemalja koje su na viem stupnju nego Rusija danas u tom pogledu su tako"e bile
uspjenije i 1900. i 1919. godine.

Pa ipak se na Zapadu istrajavalo na tvrdnji $ak i u pedesetim i ezdesetim godinama da je
staljinizam imao istorijski ambivalentan razvoj, u kom su dobre strane nadmaivale one loe.
Nijesu samo zapadnja$ke komunisti$ke partije imale problema da se sloe sa pravom prirodom
staljinisti$ke istorije. Na odre"en na$in, njihova neugodna situacija je bila razumljiva. Staljinizam
je predstavljao jedini ivi primjer socijalizma koji je izgradila komunisti$ka partija na vlasti.
Uz to, odre"en sovjetski nadzor nad tim partijama nije im pruao mnogo izbora po tom pitanju.
Indikativno je da je za misao dvadesetog vijeka privla$nost Staljinovog eksperimenta socijalnog
ininjeringa leala u $injenici da je ve#ina zapadnih studenata bila pod uticajem gledita - koje je
zastupao, na primjer, naj$itaniji i najnavo"eniji istori$ar Isak Doj$er - da je staljinizam bio forma
istorijske nunosti, stvorene prijekom potrebom brze, politi$ki nametnute industrijalizacije veoma
zaostalom drutvu.
Otkri#a kojima je kumovao Hru$ov mnogo su doprinijela da se unite ovakvi izgledi na
budu#nost, a posljednji ekser u mrtva$ki kov$eg mita o istorijski pozitivnom Staljinu zakucao
je Arhipelag Gulag Aleksandra Solenjicina. %ak su i zapadnja$ke komunisti$ke partije uvidjele
da je staljinizam bio izlian istorijski zlo$in pa je za njih postao mjerilo savremene politi$ke
odgovornosti. Italijanska komunisticka partija je najdalje otila u javnom igosanju ove faze
sovjetske istorije, ali su se potresne posljedice tih otkri#a tako"e osjetile u najirim krugovima
marksizmu sklonih zapadnoevropskih intelektualaca. Staljinizam #e tako biti shva#en kao
monstruozna greka komunisti$kog iskustva, stranputica zbog koje treba aliti i koju bi trebalo
preduprijediti.
Ali korijeni pogubnog Staljinovog naslje"a seu do Lenjina - do njegovog dvogubog naslje"a
dogmatske partije i teroristi$ke tajne policije. Staljinova birokratska neman je izgra"ena na
temelju vode#e partije kojoj sve mora biti pot$injeno. Kad jednom ta partija preduzme obnovu
drutva, mo# drave mora da raste i da se iri. Staljinovo li$no naslje"e se sastojalo u veli$anju
nasilja koje drava organizuje protiv vlastitog drutva, pojavi policijske drave koja gui
drutvenu kreativnost, unitavanju u zametku bilo kakvog javnog izraavanja duhovnog
novatorstva, stvaranju sistema hijerarhijskih privilegija, podvrgavanju svega centralizovanom
politi$kom nadzoru. Dobar dio tog naslje"a se odrao i poslije Staljina, nadivjevi $ak i snane
napade koje je preduzeo Hru$ov. Prema tome to nije posluilo samo da se diskredituje sovjetski
model irom svijeta, ve# je tako"e omogu#ilo, poslije Hru$ova, narednih dvadeset godina
politi$ke i drutvene stagnacije pod Leonidom Brenjevom.


30



31
Glava 3

STAGNIRAJU&I STALJINIZAM


Ambivalentan odnos mnogih prosje$nih sovjetskih gra"ana prema pokuajima destaljinizacije
objanjava zato se Brenjevljeva era odrala tako dugo i zato je poprimila oblike kakve jeste.
Premda je otpo$eo kao modernizuju#i reim, pokuavaju#i da uvede racionalnost u Hru$ovljeve
burne reforme, Brenjevljev reim je ubrzo postao ekvivalent kvazi-staljinisti$ke restauracije.
Osnovne crte staljinisti$kog sistema, naro$ito njegovi centralizovani i gue#i nadzori, njegova
povla#ena nomenklatura i prevlast dravne birokratije, bili su ovjekovje$eni - ali u ambijentu
postepenog irenja drutvenog, ekonomskog, pa $ak i politi$kog propadanja. Jedino je Staljinov
masovni teror ustupio mjesto prefinjenijoj ali jo uvijek despotskoj primjeni politi$ke prinude,
uglavnom zato to je vladaju#a elita nau$ila kroz gorko iskustvo da teror ima vlastitu dinamiku,
koja moe da uniti $ak i svoje pokrovitelje.
Staljinizam se tako produio na jo jedan kvartal ovoga vijeka, ali bez drutvene promjene
podstaknute od strane drave odozgo i bez masovnih ispoljenja terora. Staljinizam je zapravo
obiljeio dvije tre#ine sovjetske komunisti$ke ere, ostavljaju#i neizbrisiv trag na ono to je
komunizam trebalo da zna$i istorijski. Ali staljinisti$ki sistem nije opstao samo zato to su
Brenjev i njegovi najblii drugovi iz njega izvukli korist i ostali mu privreni. On je preivio
zato to je postao golema struktura unakrsnih privilegija, nadzora, nagrada i skrivenih interesa.
On je preivio i zato to novourbanizovane sovjetske mase nijesu mogle da smisle bilo kakvu
drugu alternativu, budu#i da im je pola vijeka ulivana u glavu predstava o tome da njihovo
iskustvo predstavlja za njih divovski korak naprijed.
to je najvanije, staljinizam je i opstao i stagnirao zato to je bio politi$ki sistem bez
stvarnog politi$kog ivota u sebi. Kao to je sovjetski istori$ar Leonid Batkin pisao, u $asopisu
Njedjelja, br. 26 iz 1988. godine, tokom javnih rasprava koje su moda izbile kao reakcija na
staljinisti$ko naslje"e,

... politika je nestala iz ivota naeg drutva jo krajem dvadesetih... Politika je nestala kao
specifi"na savremena sfera ljudske aktivnosti gdje se razlike u drutvenom poloaju i interesima
grupa javno pokazuju i sukobljavaju jedna s drugom, gdje postoji neposredna javna utakmica u
borbi za pozicije, gdje se traga za metodama koje #e ih dovesti do nekog dinami$nog kompromisa.
Politika je nestala - i tako je sve postalo politi"ko. (kurziv je prenesen iz originala)

Drutvo je u cjelosti bilo politizirano od vrha do dna, ali je stvarna politika bila ograni$ena
jedino na sami vrh. Sistem je pri tom bio zati#en od izazova promjena ali je stagnacija bila
neminovna cijena prinudnog samoodravanja sistema.
O tu stagnaciju se nije moglo vje$no ogluivati. Ve# pri kraju Brenjevljeve ere, osje#aj
nelagodnosti se pojavio unutar dijela najvie sovjetske elite. Javila se svijest o propadanju,
ideolokoj trulei, o kulturnoj jalovosti. Ona je po$ela da proima ne samo intelektualne krugove
ve# tako"e da inficira neke pripadnike politi$ke elite. Ta elita je postajala sve svjesnija
narastaju#ih razlika izmedu zaostaju#eg Sovjetskog Saveza i njegovog unaprijed odabranog
suparnika, Sjedinjenih Drava. Po rije$ima ve# navedenog istori$ara, dok je Staljinov sistem
unitavao na milione ljudi, ljudi poput Bora, Vinera, Votsona i Krika su stvarali. Dok je


32
Brenjevljev sistem svodio nau zemlju na dravu osrednjatva, svijet je razvijao lasere i
personalne kompjutere i bio svjedok eksplozije postindustrijske revolucije.
Istorijski pesimizam to se razvijao unutar sovjetske elite bio je u otroj suprotnosti s oholim
optimizmom Hru$ovljeve ere. Samo dvije decenije ranije, po$ev od 1958. godine, prvi sekretar
Nikita Hru$ov je krenuo javno da tvrdi da #e Sovjetski Savez uskoro sahraniti Ameriku u
ekonomskom nadmetanju. Vjerovatno opijen javnim reakcijama na trijumfalno slanje sovjetskog
Sputnjika u svemir, pretekavi kosmi$ki program Sjedinjenih Drava, i oslanjaju#i se na zvani$nu
sovjetsku statistiku u vezi sa predvi"enim stopama rasta, sovjetski lider je izjavljivao u vie
navrata da #e do po$etka sedamdesetih godina SSSR zauzeti prvo mjesto u svijetu po privre-
dnom prinosu i da #e to obezbijediti naem narodu najve#i ivotni standard na svijetu.
Da stvari budu jo zamrenije, ova javna hvalisanja se nijesu mogla pripisati isklju$ivo
li$nom na$inu miljenja sovjetskih vo"a zato to su ona ozvani$ena u ideolokom programu
vladaju#e Komunisticke partije koji je usvojen 1961. godine. Drugim rije$ima, predvi"anja koja
slijede su postala integralni dio navodnog nau$nog i nepogrjeivog marksisti$ko-lenjinisti$kog
u$enja: U teku#oj deceniji - 1961-1970 - Sovjetski Savez, $im stvori materijalno-tehni$ku
osnovu za komuni-zam, nadmai#e u proizvodnji po glavi stanovnika najmo#niju i naj-bogatiju
kapitalisti$ku zemlju - Sjedinjene Drave.
Kao da ovo nije bilo dovoljno, partijski program je nastavio s objavom da #e u narednoj
deceniji izobilje materijalnog i kulturnog bogatstva biti obezbije"eno cijelom stanovnitvu... Pa
#e tako u sutini komunisti$ko drutvo biti izgra"eno u SSSR-u. Ulaskom u stadijum
autenti$nog komunizma bi#e obiljeen kona$an istorijski trijumf sovjetskog sistema. Sovjetsko
drutvo #e biti bogatije od ameri$kog, njegova ekonomija produktivnija, a veli$anstveno zdanje
komunizma #e omogu#iti primjenu na$ela raspodjele prema potrebama.
U stvarnosti, do sredine ezdesetih ovo hvalisanje je ve# bilo samo maska za mu$nu stvarnost
sve ve#e stagnacije. Moda je neko vrijeme Brenjev jo imao razloga da odrava potmulu nadu
da #e moda premostiti jaz. Do 1970, sovjetska privreda je dostigla vie od polovine obima
privrede Sjedinjenih Drava, jo uvjek je nekako bre napre-dovala i imala zna$ajnu prednost nad
svakim drugim suparnikom.
To je iznosilo 15,3 procenata svjetskog bruto nacionalnog proizvoda (BNP), dok su
Sjedinjene Drave stajale na 27,3 procenata. Ali tokom sedamdesetih godina, sovjetska stopa
rasta je izgubila zamah, a privreda je atrofirala. Do 1985. godine, sovjetski BNP je pao na 14,7
procenata, dok je Sjedinjenih Drava porastao na 28,5 procenata. to je jo gore, krajem
osamdesetih, Sovjetski Savez nije vie zauzimao nesporno drugo mjesto u svjetskom
ekonomskom poretku. Zemlju koja je smatrala da joj je su"eno da postane vode#a svjetska
ekonomska sila do po$etka sedamdesetih godina pretekao je Japan, $ija privreda ne samo da je
bre rasla od sovjetske, ve# je bila tako"e tehnoloki daleko naprednija.
Zaista, tehnoloki jaz koji se dramati$no irio bio je nesumnjivo jo ve#i izvor briga za
razboritije $lanove sovjetske elite. Ta elita je uvidjela da dalji ekonomski napredak zahtijeva
nau$no-tehnoloke inovacije i da je Sovjetski Savez sada u velikom zaostatku, posebno u
drutveno-ekonomskoj primjeni nove tehnologije. Podaci su bili optepoznati i kazivali da se
zemlji ne pie dobro. Zemlja koja je tako oholo tvrdila da je na otrici inovacija postajala je sve
zaglibljenija u srednjim fazama industrijskog doba, nemo#na da ih prevazi"e. Samo nekoliko
primjera, kao na donjoj tabeli, mnogo govori.

Veliki/srednji SAD EEZ JAPAN SSSR
kompjuteri 96.500 23.400 16.900 3.040
(na mil. st. u 1983) 412 135 142 11


33

Mali kompjuteri 1.000.000 240.000 70.000 22.000
(na mil. st. u 1983) 4.273 1.387 588 80

Industrijski roboti 44.700 51.877 67.435 3.000
(na mil. st. u 1981) 196 201 571 11

Sovjetska privreda nije zaostajala samo u tehnolokoj trci. Ona je tako"e postala nevjerovatno
rasipni$ka. Bez me"unarodnog podsticaja za nadmetanjem, racionalizovanjem i inoviranjem, ne
samo sovjetski industrijski sektor ve# tako"e i njegove kopije u Srednjoj Evropi postale su
spomenici birokratskoj neefikasnosti i kontra-produktivno uto$ite rasipnosti. Prema podacima
koje je pedantno sakupio poljski ekonomista, profesor Jan Vinjecki, u svojoj knjizi Ekonomski
Pregled, Istok i Zapad (London, 1987), privrede sovjetskog tipa troe dva do tri puta vie energije
po proizvodnoj jedinici nego trino utemeljene privrede Zapadne Evrope.

S OVJ E T S KI B L OK E NRGI J A P / $ 1 0 0 0 GDP %E L I K P / $ 1 . 0 0 0 GDP
Sovjetski savez 1490 135
Poljska 1515 135
Isto$na Njema$ka 1356 88
Ma"arska 1058 88

ZAPADNA EVROPA
Francuska 502 42
Zapadna Njema$ka 565 52
Britanija 820 38

Ideoloka neracionalnost staljinisti$kog ekonomskog naslje"a bila je jo destruktivnija u
sektoru poljoprivrede. Do sedamdesetih godina, hroni$na neefikasnost sistema kolektivizacije,
skupa sa povremenim nepovoljnim vremenskim uslovima, primorali su sovjetske vo"e da
godinje troe milijarde dolara u tvrdoj valuti na uvoz ita. Kao posljedica toga, vlada je tako"e
bila prinu"ena da subvencionira cijene hrane, kako previsoke maloprodajne cijene ne bi izazvale
gra"anske nemire. Pa ipak, u isto vrijeme, privatne parcele koje su bile doputene u poljoprivredi
ograni$ene su na samo 4 procenta obradive zemlje, iako je na njima proizvo"eno - zahvaljuju#i
privatnoj inicijativi - 25 posto sovjetskih zaliha hrane.
Posljedi$ni privredni gubitak i s tim povezana industrijska i tehnoloka zaostalost tako"e su
imali tetan uticaj na sovjetsku sposobnost da sudjeluje u svjetskoj razmjeni. Sovjetski Savez je
sve vie postajao izvoznik uglavnom robe iroke potronje i ruda, poput ve#eg dijela Tre#eg
svijeta, ali nije bio u stanju da se nadme#e sa vode#im izvoznicima industrijskih proizvoda.
Prema godinjem izvjetaju GATT-a, Sovjetski Savez je pao sa 11. mjesta u 1973. na 15. mjesto
u 1985. godini po izvozu industrijskih proizvoda, jer su ga tokom tih godina nadmaili Tajvan,
Juna Koreja, Hong Kong i vajcarska.
Jo uoptenije, nekih $etrdeset godina poslije zavretka Drugog svjetskog rata, sovjetsko
drutvo je jo uvijek bilo podvrgnuto djelimi$nom racionisanju hrane i patilo je od stalne
nestaice potronih dobara. Svakodnevno viesatno stajanje u redu bilo je uobi$ajeno za pretenu
ve#inu sovjetskih urbanih doma#ica. Alkoholizam je nastavio da se iri, dok se bolni$ka njega za
prosje$nog sovjetskog gra"anina uglavnom pogoravala. U martu 1987, novoimenovani sovjetski
ministar zdravlja je objavio da velik broj sovjetskih bolnica nema toplu vodu, nema odgovaraju#u
kanalizaciju i oskudijeva u osnovnim sanitarijama. Nikakvo $udo da je ivotni vijek mukaraca


34
dramati$no opao u vrijeme Brenjeva sa 66 na 62 godine, u pore"enju sa 71,5 godina u
Sjedinjenim Dravama, i da je smrtnost djece porasla do nivoa 2.5 puta ve#eg nego u Sjedinjenim
Dravama, smjetaju#i tako Sovjetski Savez na pedeseto mjesto u globalnom poretku - iza
Barbadosa. Jedina grupa stvarno izuzeta iz ovih drutvenih patnji bili su $inovnici vladaju#e
partije i visoka vojna i direktorska elita. Koriste#i posebne prodavnice zatvorenog tipa, dobre
bolnice i specijalne centre za odmor, uivali su dobrobiti socijalizma za jednu klasu.
Socijalisti$ka stvarnost za jednu klasu ne samo da se frontalno sukobljavala sa zvani$nim
mitom drutvenog egalitarizma, ve# je, vremenom, stvarala sve ve#u drutvenu ogor$enost.
Zna$ajno ispitivanje javnog mnenja, objavljeno u Moskovskim novostima od 3. jula 1988,
pokazalo je da skoro polovina sovjetske javnosti nije osje#ala da ivi u drutvu socijalne
pravde. Najotrije pritube su bile upu#ene na sistem posebnih privilegija viih $inovnika. Ovo
je uklju$ivalo - prema redoslijedu pritubi - pakete hrane, robu iz ekskluzivnih radnji;
besplatno raspolaganje bilo knjigama ili sjeditima u pozoritima, bioskopima, i td.; stanove u
otmenim ku#ama u prestinim krajevima grada i dravne da$e. Takvo drutveno
nezadovoljstvo je poja$ano $injenicom da je bilo o$ito da se kvalitet ivota irokih masa ne
poboljava zadovoljavaju#im tempom, a u nekim zna$ajnim aspektima se $ak i pogorava.
Problem je uslonjavala i $injenica da je sve ve#i broj sovjetskih gra"ana, posebno iz
profesionalne elite, sada znao da su uslovi u inostranstvu bili znatno bolji, uklju$uju#i i
komunisti$ku Isto$nu Evropu. Me"u intelektualcima, svijest o sovjetskoj zaostalosti i njenim
pogubnim posljedicama, postala je veoma rasprostranjena tokom sedamdesetih godina. Nije vie
bilo mogu#e uvjeravati i pretvarati se, kako se radilo u vrijeme Staljina, da je ivot u Sovjetskom
Savezu bio bolji nego ma gdje drugo. Mnogi sovjetski gra"ani, dugo izolovani od svijeta,
vjerovali su sovjetskoj propagandi $ak sve do sredine ezdesetih godina.
Godine 1987, vode#i $lan sovjetske Akademije nauka, Jevgenij Afanasijev, smjelo je
objasnio ma"arskim sluaocima na Radio Budimpeti, 7. novembra 1987, duhovnu cijenu
pla#enu za ovakvo stanje stvari:

Sigurno je da se nacionalna svijest, onakva kakva se uopte razvila u sovjetskom drutvu,
razvila pod potpuno nenormalnim uslovima. Drugim rije$ima, ona se razvila na jednostran na$in,
kao i istorijska i drutvena svijest... Sovjetsko drutvo je ivjelo u dravi dobrovoljne (sic!)
duhovne izolacije, odnosno, bez ikakvog znanja o Zapadu... mi se nijesmo bavili Maksom
Veberom ili Durkhajmom, Frojdom, Tojnbijem ili penglerom. Ovo nijesu puka imena, to su
imena koja imaju svjetove, svjetske sisteme za sobom. Ako drutvo propusti da se upozna s tim
svjetovima, ono onda isklju$uje sebe iz dvadesetog vijeka, zate#i #e sebe na periferiji najvanijih
otkri#a ovog vijeka.

Slobodnom svijetu, prizor ideoloki samoizolovanog i birokratski centralizovanog sistema
teko da je nudio primjer ekonomskog ili drutvenog dinamizma. Doslovno je bila potrebna
politi$ka odluka na nivou vladaju#eg Politbiroa za proizvodnju svakog pojedina$nog potroa$kog
artikla, a tokom sedamdeset godina sovjetske vlasti ni jedan jedini takav artikal koji moe da
konkurie na svjetskom tritu nijesu jo bile proizvele. Takva je bila batina koju je Staljin
ostavio u naslje"e a Brenjev ovjekovje$io. U tom ekonomskom sistemu, dravna birokratija je
propisivala cijene za milione artikala, dok su direktori nadgledali proizvodnju bez ikakvog
podsticaja da budu inovativni. Radnici su proizvodili bez ikakve motivisanosti da pove#aju
produktivnost ili da poboljaju kvalitet. Uz to su i direktori i radnici imali interesa da popravljaju
svoje izvjetaje o radu (lakirovka). Kao posljedica toga, skorijih godina je sovjetska dravna


35
statistika, po zvani$nom priznanju, postala sve nepouzdanija i stoga neupotrebljiva za bilo kakvo
razumno planiranje.
Usprkos zvani$nom hvalisanju, istina se nije mogla vie skrivati: i kvantitativno i kvalitativno
Sovjetski Savez je stagnirao. Umjesto da se nadme#e sa Sjedinjenim Dravama, on se u
najboljem slu$aju odravao kao najrazvijenija zemlja me"u zemljama u razvoju - pa je $ak i u toj
kategoriji po$eo da se suo$ava s potencijalnom prijetnjom da ga eventualno nadmae u nekim
kriti$nim oblastima sve ambicioznije inovativne zemlje u razvoju, posebno Kina. To je bez
sumnje bila gorka i mu$na budu#nost za upu#enije pripadnike vladaju#e sovjetske elite. Sovjetska
vojna uprava, sasvim svjesna da savremeni rat postaje sve zavisniji od sposobnosti brzog
usvajanja tehnolokih inovacija, morala je posebno da se zabrine.
Istorijski svjesnije pripadnike ruske elite je tadanje stanje u Sovjetskom Savezu moralo
neugodno podsjetiti na propadanje Rusije tokom posljednjih decenija prolog vijeka. Godine
1815, odigravi presudnu ulogu u porazu Napoleona i sa carem Aleksejem I koji je trijumfalno
ujahao u Pariz, Rusija je bila vojno najja$a sila na svijetu. Ruska privreda je brzo napredovala u
nekoliko narednih decenija, a postojala je i vjera u politi$ke promjene. Pa ipak je dolo do
postepene stagnacije. Izmedu 1870. i 1890. godine, bruto nacionalni proizvod zapravo opada,
Rusiju nadmauju Velika Britanija i Njema$ka, a Francuska i Habsburka Monarhija joj se
pribliavaju. Dva skupa i neuvjerljiva lokalna rata - Krimski rat i vojni pohod na Bugarsku i
Kavkaz - i guenje Poljskog ustanka doprinijeli su drasti$nom opadanju me"unarodnog ugleda
Rusije. Ubrzo potom, na povrinu je izbilo revolucionarno vrenje, kao odraz sve ve#eg politi$kog
i drutvenog nezadovoljstva.
Sve se to moe uporediti sa savremenim stanjem. Godine 1945, Staljin je zauzeo Berlin a
Crvena armija je bila najve#a vojna sila na svijetu. Do ezdesetih godina, sovjetske vo"e su
postale uvjerene da #e Sovjetski Savez biti tako"e i vode#a svjetska ekonomska sila. Pa ipak je
tokom sedamdesetih privreda stagnirala. Do 1990, Sovjetski Savez #e pasti ne samo iza
Sjedinjenih Drava ve# i iza Zapadne Evrope i Japana. Neuspjean devetogidnji rat u
Avganistanu, rastu#i nemir u Isto$noj Evropi i ekonomske posljedice nedopustivo visokih
izdataka vojnih snaga, doprinijeli su optem osje#aju drutvene nelagodnosti u zemlji i gubitku
prestia u inostranstvu.
Mada je bilo dovoljno loe ve# to to je bilo sve o$itije da je Sovjetski Savez zaostao u
ekonomskoj trci sa Sjedinjenim Dravama, to je bila samo polovina pri$e. Jo bolnije, a povezano
sa sovjetskim geostratekim poslovima, bilo je turobno predvi"anje koje je 1988. godine objavila
Komisija za cjelovitu dugoro$nu strategiju Sjedinjenih Drava da #e se do 2010. godine u
svjetskom ekonomskom poretku Sovjetski Savez vjerovatno na#i na petom mjestu. Sjedinjene
Drave #e i dalje biti prve. Poslije njih #e slijediti Zapadna Evropa (koja vjerovatno jo ne#e biti
potpuno integrisana vojno-politi$ka sila), Kina i Japan. Sovjetski Savez #e biti na za$elju - sa
BNP-om koji #e tada biti mnogo manji od polovine dohotka Sjedinjenih Drava.
Osim toga, $etiri vode#e sile #e vjerovatno imati bolje odnose jedna sa drugom nego sa
Sovjetskim Savezom. Kremlj se tako suo$ava s izgledima da bude geopoliti$ki okruen
potencijalno neprijateljskim a ekonomski mo#nijim dravama. Strateki, kao i ideoloki, implika-
cije ovakve perspektive moraju da zaplae bilo kog sovjetskog lidera, posebno one koji su
zasnivali svoju mo# na uvjerenju da je komunisti$ka ideologija sadrala klju$ za utopijsku
budu#nost.


36
Glava 4

PARADOKS REFORME


Svijest o neophodnosti promjena, reforme i ve#im inovacijama kona$no je isplivala na
povrinu u politi$ki zna$ajnoj mjeri poslije Brenjevljeve smrti 1982. godine. Ali je vie od dvije
decenije bilo upropa#eno. Posljedica toga je bila da je naslje"e koje je trebalo prevazi#i naraslo i
otealo. Postoje#i sovjetski sistem bio je tada okotali proizvod tri usko povezane i ukrtene
razvojne faze:

1. pod Lenjinom, one totalitarne partije usmjerene ka potpunoj rekonstrukciji drutva;
2. pod Staljinom, one totalitarne drave koja je imala potpuno podre"eno drutvo;
3. i pod Brenjevom, one potpuno stagniraju#e drave kojom je vladala korumpirana totalitarna
partija.

Da bi se reformisao postoje#i sistem bilo je neophodno napasti sva tri istorijska sloja. Ipak, da
bi se to izvelo, morao se preduzeti rizik da se uklone opasne institucije mo#i i da se izazove
neprijateljstvo mentalno staljiniziranih segmenata sovjetskih masa. Bilo kakva reforma, da bi
uspjela, prema tome, morala je biti vrlo postepena. Morao se skidati sloj po sloj, u$vr#ivati takav
napredak, paljivo, kako se ne bi istovremeno stvorio otpor svih postoje#ih subjektivnih i
objektivnih prikrivenih interesa.
Najlake je bilo napasti Brenjevljevo naslje"e, s njegovom li$nom korumpirano#u,
drutvenom stagnacijom i sve o$itijom privrednom zaostalo#u. Tee je bilo uhvatiti se u kotac
sa staljinisti$kim naslje"em, njegovim prikrivenim birokratskim interesima i ostacima odanosti
nekih starijih sovjetskih gra"ana. Najtee je bilo osporiti lenjinisti$ko naslje"e, koje je povezivalo
sje#anje na naklonost prema Novoj ekonomskoj politici (NEP) sa samoproklamovanom tvrdnjom
o jedinstvenoj istorijskoj ulozi elitisti$ke vode#e partije, to je vladaju#oj eliti obezbje"ivalo
istorijski legitimitet.
Prvi napad je pokrenuo, ali samo za vrlo kratko vrijeme, Brenjevljev neposredni nasljednik,
Jurij Andropov. Do tada je gnuanje prema sveoptoj stagnaciji i korupciji postalo tako
rasprostranjeno da su oni koji su ostali odani dvijema ranijim naslagama sovjetskog iskustva,
lenjinisti$kom i staljinisti$kom, mogli da se udrue sa anti-brenjevljevskim reformatorima u
jedinstveni front. Na nesre#u reformatora, Andropovljeva faza se brzo okon$ala iznenadnom
smr#u reformatorskog vo"e 1984. godine. Na kratko, umiru#i sistem je doivio predah pod
Konstantinom %ernjenkom, kog je Brenjev isprva prieljkivao za svog nasljednika. Ali do tada
su prigueni pritisci za obnovom - od kojih #e barem jedan ogoliti najnoviji sloj sovjetskog
iskustva - bili tako snani da je %ernjenkova smrt 1985. godine izba-cila u prvi plan novu i
mnogo dinami$niju li$nost, $ovjeka koji se jasno poistovjetio sa kratkim Andropovljevim
me"urazdobljem izjalo-vljenih reformi.
Mihail Gorba$ov je doao na vlast sa nejasnim nalogom da ponovo pokrene sovjetski sistem.
Jo je manje bilo jasno koliko daleko je trebalo da seu potrebne reforme i ta #e sluiti kao
njihov istorijski model. Jo odre"enije, ho#e li biti odba$en i staljinizam? I u ime $ega? Ako je
lenjinizam trebalo da bude uvaen kao protivotrov staljinizmu, koji bi glavni aspekt tog
lenjinisti$kog iskustva trebalo prizvati? Da li bi to trebalo da bude NEP ili revitalizovana,
militantna i ideoloki motivisana partija? Prakti$no pitanje jeste da li bi staljinizam mogao da


37
bude odba$en ne samo istorijski ve# tako"e u postoje#em obliku a da se na neki na$in ne uvredi
stvarna sutina i istinito naslje"e lenjinizma?
Ipak se mora otvoreno re#i - a pitanje je vano - da pojavljivanje Gorba$ova nije bilo $udna
igra slu$aja. Njegov dolazak na vlast je predstavljao izbijanje na povrinu nove stvarnosti u
Sovjetskom Savezu, kako na objektivnom tako i na subjektivnom planu. Drugim rije$ima, ako ne
on, tada bi se vrlo vjerovatno pojavio neki drugi sovjetski reformista kao vo"a sredinom
osamdesetih godina. Sovjetsko stanovnitvo je, uprkos svim fizi$kim liavanjima i neprekidnoj
indok-trinaciji, bilo po$etkom osamdesetih godina relativno obrazovano, $iji su obrazovaniji
slojevi bili sasvim dobro upoznati sa stanjem u $itavom svijetu i manje podloni varljivim
ideolokim uvjerenjima. Naro$ito me"u visokoobrazovanim ekonomistima, stru$njacima za
svjetska pitanja, i njihovim kolegama u nekim sektorima partijske nomenklature okrenutijim
inostranstvu, irila se svijest o rastu#oj krizi koja je zahtijevala reforme koje bi, zauzvrat, mogle
tako"e da prue odgovore na gore postavljena pitanja.
Gorba$ovljeva glasovita kampanja glasnost, ili otvorenost, nije, a vjerovatno nije ni mogla,
odmah da obezbijedi sveobuhvatni strateki odgovor na gore postavljena pitanja. %inilo se prije
da kampanja glasnost napreduje preko vie takti$kih etapa. U po$etku, kada je pokrenuta 1985.
godine, ona je ponajvie obuhvatala izvjetaje o zloupotrebama od strane dravne birokratije,
uklju$uju#i i do tada nedodirljivu policiju, i o gubicima i loem rukovo"enju u privrednom
sektoru. Ubrzo potom, domet glasnosti se proirio da bi obuhvatio po$etke kriti$kog oivljavanja
prolosti, usredsre"uju#i se na neke najo$itije nepravilnosti staljinisti$ke ere. To nije, ipak,
obuhvatilo potpuni napad na sistemsko naslje"e ovog mra$nog razdoblja, zato to je to moglo da
povu$e za sobom potencijalno destabilizuju#e posljedice po strukturu politi$kog sistema u cjelini.
Ipak, mada isprva pomalo ograni$enog djelokruga, kampanja glasnost je pokrenula snane
zahtjeve za reformom unutar klju$nih sovjetskih gradskih centara. To je ovlastilo Gorba$ova i
njegove saradnike da proire djelokrug kampanje da bi ona obuhvatila, do 1987. godine, sve ve#i
i ambiciozniji program promjena usredsre"enih prvenstveno na upravljanje i planiranje dravne
privrede. Ozna$ena kao perestrojka, ili preustrojstvo, kampanja je nastojala da iskoristi polet koji
je pokrenula glasnost da podstakne i modernizuje stagniraju#u privrednu birokratiju i da oivi
ekonomski napredak. Ali je to tako"e iznijelo na povrinu pitanje da li je prava reforma sovjetske
privrede bila mogu#a bez zna$ajnog uplitanja politi$kog sistema i bez otvaranja irom vrata
duhovnoj slobodi.
Klju$no pitanje koje je ostalo bez odgovora bilo je gdje povu#i granice reforme. %ak ni
Gorba$ov vjerovatno nije znao ta$an odgovor, premda su neki njegovi komentari nagovjetavali
da je spreman da ide vrlo daleko. Pokazalo se da su njegove neusiljene i spontane opaske
izgovorene na raznim sovjetskim skupovima imale dalekosenije posljedice od zvani$no
pripremljenih govora upu#enih vode#im komunisti$kim partijskim tijelima. Obra#aju#i se jednom
skupu urednika masovnih medija i takozvanih stvarala$kih sindikata sredinom jula 1987,
Gorba$ov je spomenuo novu sovjetsku politi$ku kulturu a upotreba te dvije rije$i, posu"ene iz
zapadnja$ke politi$ke sociologije, bila je vrlo upadljiva. Podsti$u#i sve ja$u demokratizaciju,
primijetio je Gorba$ov, mi sada, kako se $ini, ponovo prolazimo kroz kolu demokratije. U$imo.
Naa politi$ka kultura je jo uvijek neprimjerena. Na nivo rasprave je neprimjeren; naa
sposobnost da uvaavamo stavove $ak i naih prijatelja i drugova - $ak je i ona neprimjerena.
Gorbav$ovljev cilj da stvori novu politi$ku kulturu bio je utoliko opasniji zato to
neprimjerenosti koje nije odobravao nijesu bile samo lenjinisti$ko-staljinisti$ko naslje"e. One
su bile duboko ukorijenjene u ruskoj istoriji. Pisma iz Rusije markiza Astolfa de Kistina,
objavljena 1839. godine nakon njegove due posjete toj zemlji, ukazuju na upadljivu povezanost
izmedu politika Rusije u devetnaestom vijeku i dananjeg Sovjetskog Saveza. De Kistin je bio


38
zapanjen proimaju#om ulogom dravne birokratije koja je utemeljena na nebitnim detaljima,
aljkavosti i korupciji i u kojoj tajnost ima kontrolu nad svim. On je opominjao da je jedino
podru$je u kom tiranija pokazuje inventivnost u sredstvima za u$vr#enje njene vlasti i da je
despotizam najgori kada navodno radi dobro, zato to tada opravdava kroz svoje namjere
najokrutnija djela, a zlo koje se tada shvata kao lijek ne zna za granice. Njegova procjena
dostignu#a reima mogla bi lako biti primjenjena na sovjetsko iskustvo: Ne kaem da njihov
politi$ki sistem nije stvorio nita dobro, ve# samo tvrdim da je pla#ena previsoka cijena za
njegova postignu#a.
De Kistin je tako"e bio zapanjen ograni$enjima nametnutim slobodoumlju i zloupotrebom
istorije od strane onih koji imaju vlast. On je zapazio da je istorija vlasnitvo cara, koji
predstavlja narodu takve istorijske istine koje odgovaraju trenutno preovla"uju#im uvjerenjima.
Moda je najzna$ajniji njegov komentar da Politi$ki sistem u Rusiji ne bi mogao izdrati
dvadeset godina slobodnog komuniciranja sa Zapadnom Evropom.
Ne $udi, onda, to oblikovanje nove politi$ke kulture u Sovjetskom Savezu, nakon pedeset
godina neposrednog i posrednog dravnog staljinizma i nakon sedamdeset godina partijskog
lenjinizma, nuno zahtijeva veliki politi$ki preokret. Gorba$ov je tako stavio na znanje, u
privatnom razgovoru vo"enom u maju 1987. godine sa najviim ma"arskim partijskim liderom
(koji je to ponovio sljede#eg dana ovom autoru), da je po njegovom miljenju ukupno sovjetsko
iskustvo od 1929. godine bilo pogreno. Zaista, prema vrhovnom sovjetskom vo"i, najmanje tri
$etvrtine sovjetske prakse je bilo ozloglaeno i moralo bi na neki na$in da bude odba$eno ili
ispravljeno.
Vrlo je nesigurno da su se $ak i Gorba$ovljeve kolege iz Politbiroa s tim u potpunosti sloile.
Vjerovatno je ve#ina njih instinktivno osje#ala da lenjinizam nije bio jedina osnova njihovog
legitimiteta ve# da je i bolji dio staljinisti$kog iskustva osigurao temelj njihove mo#i. Djelimi$no
krpljenje staljinisti$kog sistema bilo je i prihvatljivo i $ak smatrano za neophodno, ali opte
odbacivanje bi, strahovali su, moglo da destabilizuje sovjetski sistem u cjelini. Konsenzus po
pitanju reformi bio je dakle relativno tanak. Bilo je vrlo osjetljivo razi#i se oko pitanja koliki dio
staljinisti$kog naslje"a bi mogao bezbjedno da se poniti, dok je pogubna lenjinisti$ka tradicija
ostala nedodirljiva poput svete krave.
Zaista, Lenjinizam je tako a ne reforma bio krajnji - ali skriveni - predmet spora me"u
najviim sovjetskim liderima. Na primjer, mnogo toga je prenoeno na Zapadu u vezi sa
nepotvr"enim sukobom izmedu reformatora Gorba$ova i njegovog navodno konzervativnog i
antireformisti$kog suparnika, Jegora Liga$eva, koji je do jeseni 1988. godine bio drugi $ovjek
Politbiroa a tako"e i partijski sekretar. Mada se do toga dana, i uprkos glasnosti, skoro nita nije
znalo o internim raspravama unutar vrhovne uprave, bilo je sasvim jasno da je Liga$ev istupao u
ime onih sovjetskih vo"a koji nijesu protiv reformi kao takvih, ali koji bi vie voljeli da se one
sprovedu na lenjinisti$ki na$in, odozgo i u disciplinovanijem obliku kako se ne bi ugrozila
efikasna partijska kontrola nad procesom.
Razliku izmedu ova dva pristupa je najbolje saeo Alexandar Gelman, aktivni $lan filmske
partijske organizacije, i sam oduevljeni sljedbenik Gorba$ova, koji je izveo otru razliku izmedu
koncepata demokratizacije i liberalizacije. Prema njegovim uticajnim rije$ima (kako je
prenijela Sovjetskaja kultura, 9. aprila 1988):

Demokratizacija obezbje"uje preraspodjelu mo#i, prava i sloboda, stvaranje brojnih
nezavisnih struktura upravljanja i informisanja. A liberalizacija je o$uvanje svih temelja
administrativnog sistema, ali u blaoj formi. Liberalizacija je otvorena pesnica, ali je aka ista i u


39
svakom momentu bi se ponovo mogla stisnuti u pesnicu. Liberaliza-cija samo spolja ponekad
podsje#a na demokratizaciju, ali je to zapra-vo osnovna i nesnosna uzurpacija.

%ak i ako je pretjerana, navedena suprotnost izme"u demokra-tizuju#eg i samo
liberalizuju#eg lidera je u sutini ta$na. Da bi uspio u ambijentu staljinisti$kog naslje"a, prvi je
sklon otrijem raskidu sa prolocu dok je drugi skloniji da istakne elemente kontinuiteta. Tako
Liga$ev, koji odstupa od svog kursa u glasovitom intervjuu za francuski dnevni list L Mond od 4.
decembra 1987, da bi istakao da Ja predsjedavam sastancima sekretarijata Centralnog komiteta
i... organizujem njegov rad i da Gorba$ov predsjedava sastancima Polit-biroa, nije bio uzdran
u davanju pozitivnijeg suda o sovjetskoj prolosti od onog koji je ponudio Gorba$ov li$no. Mada
je uvijek isticao potrebu za reformama i potpuno podravao program perestrojke, Liga$ev je
javno izjavljivao da je za njega $ak i Brenjevljeva era bila era impresivnih dostignu#a. Kao to
se izrazio, prema Pravdi od 27. avgusta 1987, to je bilo nezaboravno vrijeme, tada se stvarno
ivio puni ivot... Upravo tu, u tekim uslovima, bili su iskovani istinski komunisti. On je takode
naglasio da mi nikada ne#emo napustiti put lenjinizma, to je otro doveo u vezu sa ukupnom
slavnom sedamdesetogodinjom istorijom sovjetske vlasti.
Konsenzus oko potrebe za reformom tako je predstavljao kompromis u odnosu na sadanjost,
prikrivaju#i vano neslaganje u odnosu na ve#i dio prolosti. Taj kompromis je imao dvostruki
efekat. S jedne strane, dozvolio je da kritike staljinisti$kog doba izbiju na povrinu i da se ire.
Sovjetsko iskustvo i sovjetski model su time jo vie diskreditovani irom svijeta. S druge strane,
ovjekovje$uju#i sutinski totalitaran karakter sistema kroz zadravanje ne samo totalitarne partije
lenjinisti$kog tipa, s njenim prisvajanjem jedinstvenog uvida u zakone istorije, ve# tako"e i
glavne institucije zvjerske drave staljinisti$kog tipa, s njenom satiru#om pot$injeno#u drutva,
domet mogu#ih reformi je bio strogo ograni$en. Sovjetski Savez je pri tom platio dvostruku
cijenu. Nastavio je da gubi svoju ideoloku privla$nost, ali nije kod ku#e stekao najire pravo da
to nadoknadi preko istinske reforme sistema.
Zaostajanje kao stanje sistema, koje podsti$e sve ve#i zaostatak za zapadnim svijetom, bilo je
tako najvjerovatnija perspektiva za Sovjetski Savez, Gorba$ovljeve napore, uprkos njegovoj
me"u-narodnoj popularnosti. Da bi se izbjegla ta tmurna o$ekivanja potrebna je ne samo
revolucija u politi$koj kulturi ve# zaista temeljno i dalekoseno institucionalno odbacivanje
dvogubog izvora aktuelne sovjetske dileme: i staljinizma i lenjinizma. Sve dok staljinizam ne
bude propao a lenjinizam ne bude upadljivo oslabljen, sovjetska drava #e i dalje biti neman bez
konstruktivnog drutvenog sadraja i bez idealizma ili istorijske vizije. Kao takva, ona bi
produila da bude u sukobu sa globalnim tenjama da se unaprijede prava pojedinca i nastavila bi
da oskudijeva u neophodnim preduslovima za istinsku drutvenu i tehnoloku kreativnost.
Pa ipak svrsishodna politi$ka istina jeste da bi uklanjanje staljinizma i slabljenje lenjinizma
moglo da se izvri, u najboljem slu$aju, jedino u etapama, a kad je u pitanju osobito lenjinisti$ka
tradicija i vrlo paljivo. Istinsko uklanjanje staljinizma bi zahtijevalo, iznad svega, razbijanje
svemo#ne dravne birokratije i u privrednom i u drutvenom podru$ju i zna$ajnu
dekolektivizaciju u poljoprivredi. Ovo su kolosalni zadaci, s obzirom na skrivenie interese
vladaju#e elite, da i ne pominjemo dugotrajnu rusku tradiciju prevlasti drave nad drutvom. Uz
to, multinacionalni karakter sovjetske drave je predstavljao posebnu komplikaciju, jer bi bilo
kakva istinska destaljinizacija oivjela spektar sve istaknutijih nacionalisti$kih tenji me"u
neruskim narodima, ugroavaju#i i sam opstanak Sovjetskog Saveza.
Jo je tee iza#i na kraj s lenjinizmom. Prije svega, napad na staljinisti$ko naslje"e je lake
pokrenuti sa sadrajne lenjinisti$ke osnove. Prizivanje dobrog Lenjina osigurava potrebnu
ideoloku legitimnost za ocrnjivanje Staljina. to je vie staljinisti$ka era javno optuivana, to je


40
vie lenjinisti$ko razdoblje moralo biti idealizovano. Tako, bar iz valjanih takti$kih razloga,
napad na staljinizam mora da se odvoji od bilo kakvog pokuaja da se revidira ili oslabi
lenjinisti$ko naslje"e. To naslje"e je, uostalom, obezbje"ivalo najpogodniju odsko$nu dasku za
opravdavanje antistaljinisti$kih reformi i za suprotstavljanje optubi da takve akcije predstavljaju
revizionisti$ko zastranjenje. Posljedica je, me"utim, bila pove#anje uticaja lenjinizma na
sovjetsku politiku.
Lenjinizam tako ostaje glavni u pogledu istorijskog legitimiteta vladaju#e elite,
racionalizuju#i njen zahtjev za vla#u. Svako njegovo odbacivanje bi bilo ravno kolektivnom
psiholokom samoubistvu. Poslije toliko decenija, sovjetska komunisti$ka elita ne bi mogla tako
najednom da se redefinie kao neka ruska varijanta zapadnja$ke drutvene demokratije, ponovo
oivljena verzija nekadanjih menjevika (koje je Lenjin porazio). Da to nije lak zadatak
pokazalo je iskustvo nekih zapadnoevropskih komunista. Francuski komunisti, na primjer, koji bi
imali mnogo razloga da to urade, nijesu do danas bili u stanju da izvedu takvu promjenu, iako
djeluju u okruenju u kom preovla"uju demokratske tradicije.
Stoga, da budemo pravedni prema Gorba$ovu, mora se re#i da on u ovoj stvari nije imao
mnogo izbora. %ak i sa djelimi$nim odbaciva-njem staljinizma, lenjinizam je bio sve to je ostalo
od komunisti$kog iskustva u Sovjetskom Savezu. Odbaciti i staljinizam i lenjinizam zna$ilo bi
poricanje komunisti$ke ere u cjelosti.
Od Gorba$ova bi se teko moglo o$ekivati da utemelji svoj legitimitet na predboljevi$koj
istoriji, ili da dosegne neke socijal-demokratske prethodnike. On dakle nije imao izbora sem da
tvrdi da je perestrojka bila zasnovana na lenjinizmu, da su njeni korijeni u lenjinizmu i da
predstavlja vjerodostojno oivljavanje lenjinizma. Ali postupaju#i tako, Gorba$ov je na taj na$in
revitalizovao sklonost vladaju#e elite prema dogmatskoj grandioznoj simplifikaciji tijesno
povezanoj sa komunisti$kim izdavanjem za jedinog tuma$a svake istine i sa komunisti$kom
tenjom za potpunim prisvajanjem vlasti. To je, uostalom, bila sutina lenjinizma, a ta sutina je
u$inila staljinizam neminovnim.
Politi$ke prepreke istinskoj perestrojki su tako ne samo ogromne ve# vjerovatno i
nesavladive. Raskid sa lenjinisti$kim naslje"em ne bi zahtijevao nita manje od temeljne
redifinicije prirode vladaju#e partije, njene istorijske uloge i njenog legitimiteta. Zapravo, stvarni
raskid bi zahtijevao odbacivanje glavne premise grandiozne simplifikacije, to jest da savreni
drutveni sistem moe biti oblikovan politi$kom odlukom kroz koju je drutvo pot$injeno
vrhovnoj dravi koja djeluje kao sveznaju#i istorijski faktor. To bi zahtijevalo prihvatanje ideje
da je veliki dio drutvenih promjena slu$ajan, dvosmislen i $esto spontan, uz zaklju$ak da
drutvena sloenost ne moe da se vee u ideoloku luda$ku koulju.
Da bi se odista raskinulo s prolo#u i oslobodila drutvena kreativnost, mora do#i do
suo$enja s lenjinisti$kim naslje"em. Neki od Gorba$ovljevih pristalica su bili voljni da odu tako
daleko. U opojnoj atmosferi glasnosti sredinom 1988, ugledni mjese$nik Novij Mir je objavio u
majskom broju $lanak u kom autor, V. Seljunjin, sasvim otvoreno optuuje Lenjina da je
pokrenuo masovne represije kao navodno rjeenje, prvo za politi$ke a onda i za ekonomske
probleme. Drugo sovjetsko glasilo, Na sovrjemenik, otiao je jo dalje, iznose#i aprila 1988.
godine podatak da je vie ljudi bilo ubijeno za vrijeme Lenjina nego pod Staljinom.
Ipak su to bila jo uvijek usamljena gledita. Vrhovne vo"e, uklju$uju#i i Gorba$ova, uvidjeli
su da bi potpuno i otvoreno odbaci-vanje lenjinizma zna$ilo oduzimanje legitimiteta i samom
sovjetskom sistemu. Sovjetski reformatori su se tako suo$ili sa za$aranim krugom istorije:
prinu"eni da napadnu staljinizam na temelju revitalizovanog lenjinizma, oni su ponovo
podsticali, vra#ali legitimitet i tako produ-avali ivot upravo ideoloko-politi$kim snagama koje
su neposredno vodile u staljinizam.


41
Izvodljiviji put kojim bi jednoga dana mogao da krene neki odvaniji sovjetski revizionisti$ki
vo"a bio bi da redefinie smisao lenjinizma tako da on po$ne da li$i vie na socijal-demokratiju
nego na boljevizam. Neki Gorba$ovljevi stavovi, koji povezuju Lenjina sa demokratijom,
ukazivali su da je on krenuo u tom pravcu, a neki od njegovih najvatrenijih sljedbenika su izgleda
po$eli tome da utiru put javno isti$u#i da je savremeno sovjetsko shvatanje marksizma-lenjinizma
bilo izobli$eno staljinisti$kom erom. Prema otrim rije$ima Fjodora Burlackog u Literaturnoj
gazeti od 20. aprila 1988. godine:

....vrlo je vano prou$iti Staljinov koncept koji pravda izobli$enje socijalizma. Nae ideje o
marksizmu i lenjinizmu, o socijalizmu samom, ostavio nam je u batinu sam Staljin. Od ranih
tridesetih sistem obuke i obrazovanja se zasnivao na Staljinovim djelima Pitanja lenjinizma,
Kratki kurs iz istorije Jedinstvene Komunisti"ke Partije (Boljevika), koje je on izdao, i djelu
Ekonomska pitanja socijalizma u SSSR-u. Na jedan ili drugi na$in, svi savremeni priru$nici o
istoriji partije, politi$koj ekonomiji, nau$nom komunizmu i filozofiji, kao i ve#ina teorijskih
studija o drutvenim naukama, vra#ali su se ovim izvorima.

Ali takvo temeljno duhovno prestrojavanje, koje redefinie Lenjina kao socijal-demokratu,
sadri o$igledne opasnosti po monopol mo#i vladaju#e partije. Partijska birokratija je zato
rijeena da se odupre svakom takvom redefinisanju njenih korijena. To, zauzvrat, zna$i da #e
Sovjetski Savez ostati podvrgnut vladavini dogmatske i drutveno zaguljive organizacije koja
insistira na monopolu politi$ke mo#i u vijeku u kom su stvaralatvo i pluralizam postali
uzajamno zavisni. To #e ostati u nadlenosti partije privrene lenjinisti$kom na$elu vrhovne
istine koju jedino ona sagledava i ima pravo i mo# da je nametne drutvu.
U sutini, sovjetsko vo"stvo se nalo pred neizbjenim istorijskim paradoksom. Da bi
obnovio svjetski ugled komunizma, Sovjetski Savez je morao da odbaci najve#i dio sopstvene
komunisti$ke prolosti, i doktrinu i praksu. Tokom dvadesetih godina, za najve#i dio slobodnog
svijeta, $inilo se da komunisti$ki experiment u Sovjetskom Savezu budi nadu u budu#nost.
Tokom tridesetih, izgledalo je da se ta budu#nost gradi. Nakon rata, pa $ak i tokom ezdesetih, on
je djelovao kao trajna budu#nost. Ipak je na samom izmaku ovoga vijeka, Sovjetski Savez dospio
dotle da bude smatran za ideoloki neprivla$an primjer zaustavljenog drutvenog i ekonomskog
razvoja.
Za slobodni svijet, sovjetsko iskustvo, koje nije vie bilo ikona, od sada ne#e biti oponaano
ve# izbjegavano. Kao posljedica toga, komunizam vie nije prakti$ni uzor na koji se treba
ugledati.















42
DIO II

SOVJETSKI RASKOL




43


44









Perestrojka je naa posljednja ansa, rekao je strogo Mihail Gorba$ov 8. januara 1988.
Ako stanemo, to #e biti na kraj. Njegove proro$ke rije$i, izgovorene na sastanku s urednicima
sovjetskih medija, dalje su kruile, sa posebnim naglaskom u Moskovskm novostima i
prekomjernim citiranjem unutar sovjetske elite.
Kakva suprotnost u odnosu na bujni optimizam njegovog prethodnika, Nikite Hru$ova,
kome je trideset godina ranije tema govora tako"e bila sovjetska budu#nost. Stalno iznova,
Hru$ov je iznosio viziju trijumfalnog socijalisti$kog Sovjetskog Saveza koji samo to nije
zakora$io u komunizam kao vode#a ekonomska sila svijeta: U periodu od, recimo, pet godina
po$ev od 1965, nivo proizvodnje po glavi stanovnika Sjedinjenih Drava bi#e dostignut i
nadmaen. Tako #e, za to vrijeme, moda i prije, SSSR zauzeti prvo mjesto u svijetu i u
apsolutnom obimu proizvodnje i po glavi stanovnika, to #e obezbijediti najvii ivotni standard
u svijetu. Tako se Hru$ov hvalisao, 14. novembra 1958. godine, pred klasom diplomaca
sovjetskih vojnih akademija.
Nije to bilo prazno hvalisanje ili ispad pojedinca. Ta pompezna tvrdnja je neprekidno
ponavljana u u$estalim izvjetajima o veli$anstvenom programu privredne izgradnje koji #e
Sovjetskom Savezu obezbijediti ekonomski primat u svijetu u relativno bliskoj budu#nosti.
Zaista, kao to je prethodno pomenuto, ta prognoza je ve# bila unesena u zvani$ni program
sovjetske Komunisti$ke partije, usvojen 1961. godine, koji je tako"e obe#avao da #e sadanja
sovjetska generacija odista ivjeti u blaenom razdoblju pravog komunizma.
Trideset godina kasnije, istorijsko nespokojstvo je dominiralo nazorima novog sovjetskog
Generalnog sekretara i njegovih neposrednih saradnika. Oni nijesu mogli da pobjegnu od
deprimiraju#e $injenice da se raskorak sa nekadanjim kapitalisti$kim suparnikom ne samo
pove#ao na tetu Sovjetskog Saveza, ve# i da #e ga druge velesile vjerovatno prete#i u naredne
dvije ili tri decenije. Japan je to ve# postigao. Bilo je prili$no loe po globalni presti Sovjetskog
Saveza to je $itav svijet znao za njegovo posrnu#e. Ne $udi to je Gorba$ov prizivao sablast
komunisti$kog kraja u nastojanju da podstakne sovjetsku elitu na krajnje ozbiljnu obnovu
njihovog sistema.
Nasuprot iroko rasprostranjenim zapadnim spekulacijama da je sovjetski Politbiro podijeljen
na reformatore koji su za promjene i reakcionare privrene status quo-u, ve#ina vrhovnih
sovjetskih lidera je prihvatila sredinom osamdesetih godina potrebu za obnovom - za
perestrojkom sovjetskog sistema - kao nudu. Istinska opozicija je bila koncentrisana vie me"u
raznim republi$kim i pokrajinskim prvim sekretarima uan$enim u svojim povla#enim feudima i
nedostajali su joj upravo u punoj mjeri globalni pogledi na budu#nost ljudi iz Kremlja. Na vrhu,
rasprave su usredsre"ene na to kako sprovesti reforme, kako odrediti njihov domet i u kojoj mjeri
neposredno uklju$iti sovjetsku javnost u procese kroz osmiljene novinske kampanje. Neki
najvii sovjetski lideri su o$igledno bili skloni opreznijem sprovo"enju procesa, upravljenim
odozgo prema dolje, u kojima bi nadzor nad drutveno-ekonomskom obnovom ostao $vrsto u
rukama vladaju#e partije. Ali su se oni tako"e slagali da su korjenite promjene bile potrebne da bi


45
se izbjegao katastrofalni pad u sovjetskim o$ekivanjima. Da upotrijebimo terminologiju
navedenu u prethodnom poglavlju, oni su bili liberali ali ne demokrate.
Gorba$ov je zastupao druk$iju taktiku, javno predvode#i kampanju za reformu a na djelu tako
promiljeno nastoje#i da pokrene drutvene pritiske odozdo u korist toga. To je bio takti$ki
smisao kampanje glasnost, koja je podstakla nita manje nego iroku nacionalnu raspravu o
sovjetskoj sadanjosti i prolosti. Tokom te rasprave, stvari nekada smatrane za svetinje bile su
javno skrnavljene; pitanja davno gurnuta pod tepih, javno su izloena; privid jednoglasnosti u
zemlji je naruen; a u o$ima nekih ljudi $ak je i budu#nost sistema dovedena u pitanje. Mnogi
u$esnici u toj raspravi - koja je kulminirala na Devetnaestoj vanrednoj partijskoj konferenciji u
junu 1988. godine - po$eli su da koriste izraze koji bi nekoliko godina ranije bili osu"eni kao
krajnji revizionizam i veoma veliki ideoloki napad na vladaju#u partiju, kojom se tokom $itavog
njenog funkcionisanja rukovodilo strogom pravovjerno#u. Prividni konsenzus zemlje se raspao
na komadi#e usled javne ogor$enosti zbog velikog broja medusobno povezanih spornih pitanja
koja su kolektivno prijetila da eskaliraju u estok politi$ki sukob. Kao posljedica toga, totalitarni
Sovjetski Savez je sve vie postajao nepostojani sovjetski razvez*.


























*Igra rije$i (engl.union disunion), $iji je ekvivalent kod nas savez.- razvez.


46
Glava 5

OD VIZIJE DO REVIZIONIZMA


Nita nije dramati$nije prikazalo ovu novu i dinami$nu stvarnost od zapanjuju#e $injenice da
se tokom tog procesa novi sovjetski lider, Mihail Gorba$ov, preobratio u revizionistu. U kratkom
razmaku od tri godine, njegova retorika i ponaanje su se promijenili od zagovornika reformi za
oivljavanje privrede do propagatora temeljnijih revizija, ne samo ekonomske strukture, ve# i
sistema ideolokih osnova i u izvjesnoj mjeri $ak i njegovih politi$kih procesa. Ovaj preobraaj je
bio dokaz i za njegovo sve ve#e uvaavanje dubine sovjetske krize i za njegovu duhovnu
neustraivost. Ali to je tako"e nagovijestilo vjerovatnost produenog i zaista raskolni$kog
politi$kog sukoba oko upravljanja komunisti$ke partije buducno#u Sovjetskog Saveza. To je $ak
ukazivalo na mogu#nost da bi monopolska kontrola nad drutvom mogla jednoga dana izma#i iz
ruku partije.
Pojam revizionizam je imao dugu i mu$nu istoriju u sovjetskom marksisti$ko-
lenjinisti$kom pokretu. U sovjetskom politi$kom rje$niku, termin je dobio posebno pogrdno
zna$enje. Godinama se odnosio na one koji su navodno skrenuli od temeljnih na$ela partijskog
u$enja, upadljivo u pravcu vrlo pogubne socijal-demokratije koju je Lenjin toliko mrzio a Staljin
toliko elio da iskorijeni. Lenjinisti$ko naslje"e je iskazivalo posebno neprijateljski stav prema
socijal-demokratskim idejama, sa njihovim isticanjem istinske demokratije, otvorenosti,
u$estvovanja naroda u donoenju odluka, tolerancije prema suprotnim gleditima, pa $ak i
obaveznom nadmetanju za vlast unutar samog socijal-demokratskog pokreta. Lenjin i njegovi
sljedbenici odbacivali su ovakve ideje kao ispoljavanja sitno-buroaskih sklonosti, za koje se
govorilo da nemaju ni$eg zajedni$kog s potrebom proletarijata za disciplinovanom partijom
profesionalnih revolucionara. Nakon 1917. godine, ova partija postaje ne samo partija
profesionalaca ve# tako"e trajnih vladara tog proletarijata.
Lenjinov boljevizam je odgajan u borbi protiv socijal-demokratije menjevika, koji su
kasnije bili fizi$ki likvidirani odmah nakon preuzimanja vlasti od strane boljevika. Staljin je
nastavio tu borbu, etiketiraju#i kao socijal-demokratske revizioniste neke od svojih glavnih rivala
u borbi za vlast i koriste#i takvo doktrinarno izoptenje kao opravdanje za njihovu fizi$ku
likvidaciju. Poslije Drugog svjetskog rata, kada se sovjetska sfera uticaja proirila na Isto$nu
Evropu, Staljin je igosao socijal-demokratiju nita manje nego kao dobrovoljno oru"e zapadnog
imperijalizma i u$inio ga objektom njegove posebne odmazde. Doista, tokom sovjetske istorije,
izazov od socijal-demokratske ljevice je tretiran sa posebnom ozbiljno#u, ne samo zato to su
marksisti$ki prethodnici djelimi$no i na njima svojstven na$in nastojali da ga pretvore u jeres,
ve# i zbog svjesnosti sovjetskih vo"a da socijal-demokratska platforma govori jezikom i koristi
simboliku koja potencijalno moe imati veliku privla$nost za mase pot$injene komunisti$koj
politi$koj kontroli.
Sovjetsko neprijateljstvo je bilo posebno izraeno prema bilo kakvom ispoljavanju
revizionizma unutar rukovodstava vladaju#ih komunisti$kih partija. Jugoslovenska izdaja, a
naro$ito Titovo eksperimentisanje sa razli$itim oblicima radni$kih savjeta, bilo je ozna$eno kao
osobito neprijateljska manifestacija revizionizma, strana duhu marksizma-lenjinizma. Ta osuda je
jako ubrzala krajem $etrdesetih i po$etkom pedesetih godina velik broj montiranih sudskih
procesa u Isto$noj Evropi, $ijim je rtvama uvijek zajedno su"eno kao revizionistima,
izdajnicima i zapadnja$kim pijunima.


47
Svojedobno, sljedbenike nacionalisti$kih i antistaljinisti$kih ustanaka iz 1956. godine, i u
Poljskoj i u Ma"arskoj, Moskva je optuila za revizionizam Imre Na"a, ma"arskog vo"u
likvidiranog 1958. godine zbog pokuaja stvaranja neutralne i u sutini socijal-demokratske
Ma"arske, i Vladislava Gomulku, nacionalizmu sklonog poljskog komunisti$kog lidera. Kremlj
je prema Gomulki bio posebno sumnji$av zato to je, da bi nekako konsolidovao autonomniji
poljski komunisti$ki reim, Gomulka bio spreman na kompromis sa seljatvom, ukidanjem
omrznutog sistema kolektivizacije, i sa katoli$kom crkvom, neminovno pri tom slabe#i partijsku
kontrolu nad ideolokom indoktrinacijom. Mada se Kremlj na kraju sporazumio s Gomulkom
li$no pa je pruio krtu podrku njegovom reimu, nastavio je da motri s velikom zabrinuto#u na
razvoj unutranjih prilika u Poljskoj. Tokom kasnih pedesetih godina, sovjetska tampa je vodila
upornu kampanju protiv svih manifestacija revizionizma u Poljskoj, vidje#i u tome potencijalnu
opasnost od preporoda omrznute socijal-demokratije.
Sovjetska opsjednutost revizionizmom doivjela je vrhunac za vrijeme Prakog prolje#a
1968. godine. Ideje koje je zastupalo novo $ehoslova$ko komunisti$ko rukovodstvo, naro$ito
Prvi sekretar Aleksandar Dub$ek, iznesene u istorijski zna$ajnom partijskom Akcionom
programu bile su igosane s izuzetnom estinom od strane sovjetskog rukovodstva. Program
koji je pozivao na demokratizaciju $ehoslova$kog politi$kog ivota, na decentralizaciju privrede,
na ideoloku otvorenost, kao i na puno raskrinkavanje staljinisti$kih zlo$ina, bio je osu"en od
strane Moskve kao desni$arski revizionizam koji utire put povratku u kapitalizam i izlasku iz
Varavskog pakta. Brenjevljeva vojna intervencija, koja je uklonila Dub$eka i njegove
saradnike sa vlasti, bila je logi$an zavretak toga.
Ipak su paralele izme"u izvjesnih Gorba$ovljevih shvatanja s kraja osamdesetih godina i onih
koja su zastupali revizionisti a koja su tako prokleto osudili njihovi vlastiti prethodnici u Kremlju
bile o$ite. Dakako, one nijesu izale na vidjelo najednom. Mada je preuzimao vlast u vrijeme kad
su on i njegove kolege iz Politbiroa dijelile miljenje da se s reformama sovjetskog sistema
odavno kasni, Gorba$ov se najprije usredsrjedio na racionalizaciju i modernizaciju sovjetske
privrede. Da li zbog neopreznosti ili moda zato to je osje#ao da bi privredna proizvodnja mogla
biti znatno unaprije"ena poboljanjem ekonomskog rukovo"enja i planiranja, on je usmjerio
po$etni pritisak svog javnog istupanja ka otklanjanju problema gubitaka, slabog rukovo"enja,
neodgovaraju#e kontrole kvaliteta, slabljenja radne discipline, alkoholizma i nesavjesnog odnosa
prema poslu. Sticao se utisak da je u po$etku njegov uzor za Sovjetski Savez bila Isto$na
Njema$ka, sa svojim produktivnim, disciplinovanim i tehnoloki naprednim komunisti$kim
sistemom.
Bez sumnje ozloje"en, Gorba$ov je ubrzo spoznao da Rusi nijesu bili Prusi, da se njegova
vizija Sovjetskog Saveza kao bogate Isto$ne Njema$ke ne#e ostvariti. Morao je da se suo$i s
$injenicom da su problemi koji su se isprije$ili pred njim bili kulturno dublje usa"eni i sistemski
dublje ukorijenjeni. Zaista, Gorba$ovljev proces spoznaje, koncentrisan u relativno kratak
vremenski period od dvije godine, doveo ga je do saznanja da bi bilo kakva uspjena reforma u
Sovjetskom Savezu tako"e zahtijevala dalekosene promjene u optem gledanju na stvari -
politi$koj kulturi drutva - pa $ak i u karakteru samog politi$kog sistema.
Do zaokreta je dolo u junu 1988. godine na Devetnaestoj vanrednoj partijskoj konferenciji.
U svom govoru prilikom otvaranja, Gorba$ov je uzdigao vanost politi$ke reforme nad
preustrojstvom privrede: Suo$avamo se sa veoma zamrenim pitanjima? Ali koje od njih je ono
klju$no? Kako to (Centralni komitet sovjetske Komunisti$ke partije) uvi"a, klju$no pitanje je
reforma naeg politi$kog sistema. Jedino nakon politi$kih reformi mogle bi privredne reforme
posti#i uspjeh u smislu da bi Sovjetski Savez iskreno mogao da tei ivotnom standardu
uporedivom sa naprednijim drutvima u svijetu, tehnolokom nivou dovoljnom da omogu#i


48
Sovjetskom Savezu da se politi$ki i vojno takmi$i sa Zapadom i kvalitetu ivota koji bi opravdao
dugogodinje ideoloke tvrdnje tako pompezno izricane u ime sovjetskog socijalizma. Sti$e se
utisak da je sredinom 1988. godine Gorba$ov gledao na Ma"arsku kao na inspiraciju.
U pomjeranju nagaska sa ekonomije na politiku, Gorba$ov je do 1987. godine prihvatio
pristup u kom je sveobuhvatna reforma odozgo - perestrojka - trebalo da bude poja$ana pa $ak i
promiljeno podstaknuta odozdo - od famozne glasnosti. Kasnije je bilo predvi"eno da se
podstakne dalekosena demokratizacija sovjetskog sistema uopte. Vano je zapaziti da je uz
zna$ajno udaljavanje od tradicionalnog lenjinisti$kog isticanja potpune kontrole odozgo, glasnost
i demokratizacija trebalo da vode preustrojstvo naprijed, preobraavaju#i tokom tog procesa i
samu prirodu sistema. Kao to je zapazio u svom govoru na vanrednoj partijskoj konferenciji,
kore#i one koji su o$ekivali reforme odozgo na dole i ohrabruju#i one koji su nastojali da
podstaknu pritisak odozdo na gore: Ve# su ljudi rekli i napisali na raznim mjestima da ih
perestrojka jo nije dosegla; oni pitaju kad #e se to dogoditi. Ali perestrojka nije dar s neba -
umjesto to $ekaju da im ona odnekud bude donesena, nju moraju donijeti sami ti ljudi u svoj
grad ili selo, u svoj radni kolektiv. Drugim rije$ima, ne samo liberalizacija sistema ve# i
njegova demokratizacija je bila potrebna da se pokrene to$ak reforme.
Postupaju#i tako, Gorba$ov je sigurno subjektivno osje#ao da djeluje kao istinski lenjinist,
vra#aju#i svoju partiju njenim doktrinarnim temeljima i osloba"aju#i je pogubnog o$uvanja
staljinisti$ke tradicije. Ali je Gorba$ov o$igledno bio prisiljen da artikulie i propagira ovaj
ambiciozniji, sveobuhvatniji i drutveno dinami$niji pristup postaju#i svjestan da nita manje ne
bi mogao uraditi. On mora da je osjetio da bi ga dalje oslanjanje na tradicionalna lenjinisti$ka
na$ela, da bi samo kontrola odozgo mogla da dovede do drutvenih promjena odozdo, osudilo na
poraz od strane jo uvijek elasti$nih staljinisti$kih struktura mo#i i privilegija. To ga je prisililo
da prihvati pristup zbog kog su ga u pravovjernom sovjetskom gledanju na stvari mogli igosati
kao revizionistu.
Vano je zapaziti da su revizionisti$ki prizvuci sve naglaeniji u njegovim spontanim javnim
izjavama nego zvani$nim govorima koje je prethodno kolektivno odobrio politbiro. To je prualo
zna$ajan oslonac Gorba$ovljevom li$nom poimanju problema. U svakom slu$aju, teme koje je
Gorba$ov isticao i spontano i zvani$no podsje#ale su u odre"enom pogledu na one koje je
prethodnih godina naglaavao Dub$ek, da i ne pominjemo doktrinarno mnogo opreznije revizije
Gomulke ili Tita. O tome se glasno govorilo s o$ajanjem strogo u skladu sa zvani$no propisanim
optimizmom u vezi s neminovnim trijumfom socijalizma. Vie nego jednom, Gorba$ov je o
tome govorio skoro zloslutnim tonom. Upozoravao je vlastiti Centralni komitet, 18. februara
1988. godine, da je glavna stvar, drugovi, demokratizacija... Tokom nove etape obnove partija
moe da u$vrsti svoju istaknutu, vode#u ulogu i da nadahne mase samo primjenom demokratskih
metoda... Bez pretjerivanja, danas sve od toga zavisi.
Ton hitnosti je postao $est refren. Gorba$ov #e stalno iznova podsje#ati svoje sluaoce da
vrijeme isti$e, da do promjena mora do#i odmah i da moraju biti sveobuhvatne. Narodu na
Lenjingradskim ulicama je izvikivao, oktobra 1987, ima ve# dvije godine kako se mi, skupa s
vama, savjetujemo, razgovaramo, raspravljamo i razmiljamo kako da prona"emo valjan odgovor
na ova pitanja koja nam je sam ivot postavio. ta mora da se u$ini? Sada #emo prestati s tim.
Sada $itavo drutvo mora da se promijeni na ovim na$elima: demokratija, u upravljanju
privredom, i u ukupnoj moralnoj atmosferi ivota u naem drutvu. Sve se mora promijeniti!
Svom Centralnom komitetu se alio da se u praksi $esto moe nai#i na negativnu reakciju na tu
inicijativu, na odbacivanje inicijative. Uz to, u mnogim slu$ajevima nije u$injen napor da se
shvati ta se zapravo predlae, a namjerno su traeni izgovori da se pokreta$ inicijative zaustavi.


49
To je jo uvijek iroko rasprostranjena pojava. I nestrpljivo je upozoravao: Vie ne moemo da
toleriemo ovakvo stanje stvari. Ina$e #e se naa obnova izjaloviti.
Ponovo u Lenjingradu, gradu s osobitom boljevi$kom zaneseno#u, Gorba$ov je traio
podrku naroda za drugu - ambiciozniju - politi$ku etapu perestrojke koja bi obuhvatila znatnu
demokratizaciju institucija. Svojim sluaocima je rekao da je neophodna druga, odlu$uju#a
etapa, tako da se stvarno ne zaglibimo u rije$ima i odlukama. Tako je bilo, tako je to bilo u
prolosti, drugovi. To je lekcija, gorka lekcija iz prolosti. Zapo$eli smo mnogo toga i zapo$eli
kako treba, a onda je to puklo. Ako sada pukne, gubici u zemlji #e biti ogromni. Ne bismo to
smjeli da dopustimo i siguran sam da ne#emo. Takvo je raspoloenje u narodu. Mi se ne igramo
preustrojstva. Sudbina zemlje i ivot naroda zalog su preustrojstva.
Ali prijem je bio aren. Zanos njegovih pristalica, naro$ito u raznim institucijama i me"u
moskovskom inteligencijom, bio je ublaen naglaenom hladno#om me"u birokratijom i
partijskom nomenklaturom. Nagovijetaj iroko rasprostranjenog skepticizma me"u partijskim
uan$enim zvani$nicima bio je u $injenici da je Gorba$ov morao da nazna$i a onda frontalno da
napadne tradicionalni argument elite: Nadajmo se da demokratija ne vodi u haos. On se branio
od takve kritike potencijalno iritiraju#om tvrdnjom da su partijski zvani$nici koji izraavaju takav
strah uzrujani zbog vlastitih sebi$nih interesa.
to je jo karakteristi$nije, kako je izvjetavala Pravda od 19. februara 1988, Gorba$ov je
morao da potvrdi tokom rasprave sa svojim kriti$arima da je njegov program pre#utno napadan
za smrtni grijeh, nita manje nego revizionizam koji je zastupao sam generalni sekretar partije!
Njegovo pobijanje je pokazalo da optuba nije bila bezna$ajna: Moemo vidjeti da su neki ljudi
zbunjeni, pitaju#i se da ne skre#emo sa socijalisti$kih pozicija... i da ne revidiramo samo
marksisti$ko-lenjinisti$ko u$enje. Ne $udi to su se branioci marksizma-lenjinizma ve# pojavili
skupa s onima to oplakuju socijalizam, koji vjeruju da su i marksizam-lenjinizam i socijalizam
ugroeni. (kurziv je dodat)
Instiktivni strah od demokratije me"u partijskim birokratama bio je poja$an iroko
rasprostranjenim sumnjama da je Gorba$ov, u svojim akcijama za javnu podrku sveobuhvatnoj
perestrojki, namjerno ili nenamjerno podsticao antibirokratska raspoloenja u masama. Optuba
je u odre"enoj mjeri bila istinita. Da bi nadvladao otpor promjenama, sovjetski lider je morao da
dokazuje da institucionalna pasivnost i nevoljnost prema eksperimentisanju ko$e proces
preustrojstva. Osim toga, da bi irio stvarne vrijednosti istinske demokratizacije, Gorba$ov je
morao da se obrati populisti$kim parolama, isti$u#i potrebu da ljudi preuzmu odgovornost za
vlastitu dobrobit, da postanu aktivniji u$esnici u drutvenom i politi$kom ivotu zemlje. Sve to je
neizbjeno vaskrslo avet generalnog sekretara koji agituje u masama protiv vlastitih partijskih
kadrova.
Gorba$ov je tako"e pokazao osjetljivost prema tim strepnjama, potvr"uju#i pri tom isto tako
njihovo postojanje. Vie nego jednom, on je naputao svoj put da bi pokuao da bude uvjerljiv, da
uniti zastrauju#u sablast ne$eg to je $ak nalik sovjetskoj verziji kineske Kulturne revolucije to
prodire partijske kadrove na podsticaj samog vrhovnog vo"e. Na primjer, 13. oktobra 1987, on
je rekao: Proces preustrojstva i razvoja socijalizma zahtijeva talentovane, visoko moralne
kadrove koji su potpuno predani ideji revolucionarne obnove drutva i koji su bliski narodu...
Kada sam ovako postavio stvar, nijesam uopte htio da to bude shva#eno kao poziv - kao to je
jednom bio slu$aj u godinama Kulturne revolucije u Kini - da se otvori paljba na funkcionere. Ne,
ne, drugovi... (kurziv je dodat). Drugom prili-kom, kada je govorio o potrebi da se zamijene
ravnoduni $inovnici, Gorba$ov je odmah dodao: Ovakav pristup uopte ne zna$i nepoto-vanje
prema kadrovima, jer nai kadrovi, naa inteligencija talentovani su ljudi i trebalo bi ih
njegovati.


50
Usprkos ovim umirenjima, tako"e je vrijedno pomena da je Gorba$ov redovno povezivao
svoje veli$anje partijskih kadrova sa upozorenjem da su zamjenjivi ako nijesu u stanju da se
prilagode duhu novog vremena. U skoro svakoj prilici, njegovo veli$anje posebne pa $ak i
jedinstvene uloge lenjinisti$kih kadrova bilo je povezano s upozorenjima da pasivnost i
nedostatak novih ideja ne#e biti tolerisani. Kao to je to sam rekao u jednom od svojih spontanih
tuma$enja uli$noj svetini: Postoje ljudi u naoj zemlji koji #e ili morati da promijene svoj odnos
prema stvarima i ljudima ili #e morati da ustupe svoje mjesto drugima.
Dok je pokuavao da se zaogrne platom lenjinizma, Gorba$ov je zapravo utvr"ivao poziciju
koja je zasigurno izazivala komeanje me"u pravovjernima. Njegova pozivanja na javnu raspravu
teko da bi mogla biti umiruju#a za partijsko $inovnitvo, ogrezlo u lenjinisti$kom uvjerenju da je
partija jedini $uvar doktrinarne istine. Njegova do u tan$ine razra"ena pravila su bila upravo na
taj na$in uznemiravaju#a, mada manje doktrinarno revizionisti$ka. Njegova knjiga, Perestrojka,
zbornik koji su po svoj prilici priredili njegovi istomiljenici i pristalice, ali koji je o$ito
obuhvatao dosta tekstova samog Gorba$ova, sadrala je optunicu aktuelne i prole sovjetske
stvarnosti. Mada je Gorba$ov predano ponavljao standardna lenjinisti$ka na$ela, njegov slu$aj je
povremeno podsje#ao na argumente koje je ranije iznosilo vie isto$noevropskih komunisti$kih
lidera i teoreti$ara koje je zbog toga Kremlj osudio kao revizioniste.
Pravovjerniji sovjetski lideri mora da su bili posebno uznemireni zbog izvjesnog preklapanja
izme"u Gorba$ovljeve knjige i Dub$ekovog $ehoslova$kog Akcionog programa iz 1968.
godine. Istini za volju, sovjetski lider je titio svoje ideoloke bokove stalno naglaavaju#i da mu
je namjera da vrati istinska lenjinisti$ka na$ela i da ne sprema ni na koji na$in slabljenje vode#e
uloge partije ili srodnog na$ela demokratskog centralizma. Razlike izme"u Gorba$ovljevog i
Dub$ekovog programa su bile naro$ito izraene kad je bila rije$ o definisanju onoga to bi
demokratija trebalo da zna$i u praksi: Dub$ek je bio spreman da prihvati glasa$ku kutiju dok je
Gorba$ovljeva verzija bila ograni$ena u sutini na kutiju za predloge. Dub$ekova
demokratizacija je uklju$ivala prekid komunisti$kog monopola nad politi$kom mo#i, dok je
Gorba$ov zagovarao partiju pristupa$niju za elje naroda. Ipak, oba dokumenta su u sutini
igosala dotadanju staljinisti$ku praksu i prioritete privrede, uklju$uju#i njeno prenaglaavanje
sveobuhvatnog razvoja. Oni su iznosili na zao glas drutvenu stagnaciju i moralnu korupciju. Oba
su tako"e pozivala na drutvenu obnovu putem ve#e demokratizacije i otvorenije rasprave.
Izbjegavaju#i da to kae tako direktno, Gorba$ov je - poput ranijih isto$no-evropskih
revizionista - zapravo osporavao sam koncept doktrinarne nepogrjeivosti partije. Ideja da
ispravna politika treba da proiza"e i iz rasprave i iz prakse, da u raspravi treba da u$estvuju svi a
ne samo $lanovi partije, poga"ala je direktno uvjerenje da doktrina, samo onakva kakva je
odre"ena odozgo, u sutini vodi u akciju. Koncept demokratizacije, $ak i ako sasvim ne
zadovoljava zapadnja$ku demokratsku predstavu o istinskom politi$kom izboru, na sli$an na$in
je ugroavao marksisti$ko-lenjinisti$ko zdanje mo#i. Da ponovimo, ni u jednom slu$aju
Gorba$ov nije prihvatio, ili $ak nagovijestio usvajanje zapadnja$ke demokratije. Ali je ponor koji
razdvaja sovjetsku stvarnost od takve demokratije postao tako dubok da je $ak i bojaljiv iskorak
u pravcu ove posljednje - mnogo bojaljiviji od onih koje su zastupali isto$noevropski
revizionisti - predstavljao veliko odstupanje od ustanovljene sovjetske prakse.
Gorba$ovljevo postepeno preobra#anje na revizionizam je tako"e doticalo vie drugih pitanja
bitnih za ustanovljenu sovjetsku doktrinu. Zbog efikasnosti i produktivnosti, on je bio sklon da se
obrui na osvetali koncept uravnilovke. Kao to je bez okolienja iznio na sastanku centralnog
komiteta partije u februaru 1988. godine: U osnovi, nivelisanje zarada je imalo razoran uticaj ne
samo na ekonomiju ve# i na moral ljudi i njihov ukupni na$in razmiljanja i djelanja. Ono
umanjuje uticaj savjesti, kreativnost u radu, slabi disciplinu, razara interesovanje za


51
usavravanjem i teti takmi$arskom radnom duhu. Moramo otvoreno re#i da je ta uravnilovka
odraz sitno-buroaskih nazora koji nemaju ni$eg zajedni$kog s marksizmom-lenjinizmom ili
nau$nim socijalizmom. Gorba$ov je, zapravo, rekao da #e budu#e razlike u zaradama
utemeljene na produktivnosti biti pravi izraz istinske jednakosti, na$ela koja bi mnogi ameri$ki
industrijalci iz pre-sindikalnog doba iskreno podrali.
Na kraju, ali ne i manje vano, njegovo neposredno vezivanje institucionalnih privrednih
reformi odozgo sa politi$kom demo-kratizacijom koja proizvodi drutvene pritiske odozdo
neizbjeno je predstavljalo opasnost po slabljenje partijskog monopola nad upravljanjem
drutvenim promjenama. Nastojanje da se stvori nova politi$ka kultura u Sovjetskom Savezu, u
kojoj bi ljudi pomagali partiji da djelotvornije upravlja, barem je otvorilo vrata javnim
raspravama - kao u televizijskim debatama na Vanrednoj partijskoj konferenciji u junu 1988.
godine - koje uopte nijesu odgovarale utvr"enim formama sovjetskog javnog ivota, ravne
nekim manifestacijama otvorenog politi$kog neslaganja i moda neslu#ene drutvene pobune. A
sve to je, da upotrijebimo marksisti$ku terminologiju, objektivno bio revizionizam.
Implikacije s obzirom na revizionizam generalnog sekretara u Kremlju su bile zna$ajne. To
nije samo raspirilo u$nu i intenzivnu raspravu unutar Sovjetskog Saveza o skoro svim aspektima
sovjetskog ivota. To je isto tako dovelo do oivljavanja i intenziviranja dalekosenijeg
isto$noevropskog revizionizma, liivi pri tom Kremlj ideoloke katedre s koje bi mogao da
izoptava jeretike. To je nametalo posebno veliku opasnost od raspada zajedni$kog jezgra
marksisti$ko-lenjinisti$kih na$ela svjetskog komunizma. Ukratko, $ak je i umjereni revizionizam
u Moskvi morao da ubrza politi$ku dezintegraciju i doktrinarno pomra$enje komunizma kao
zna$ajne istorijske pojave.



52
Glava 6

DESET POKRETA%KIH SILA RASKOLA


Malo je vjerovatno da je Gorba$ov ikada $itao britka Pisma iz Rusije markiza de Kistina, u
kojima on opisuje svoju posjetu toj zemlji prije vijek i po. Ako jeste, mogao je da se divi
pronicljivosti ovog Francuza koji primje#uje, Kada u#utkani ruski narod kona$no povrati (svoju)
slobodu govora, $u#e se toliko protesta da #e za$u"eni svijet pomisliti da se vratilo vrijeme
Vavilonske kule.
Zaista, Sovjetski Savez je krajem osamdesetih godina po$injao da zvu$i poput mitske kule.
Po skoro svakom zna$ajnijem pitanju, u mnogim krajevima zemlje, napredovale su dalekosene i
$ak potencijalno eksplozivne rasprave. Neke su se odravale u zvani$no kontrolisanim medijima;
neke su izbile na povrinu u novonastalim kvazi-tajnim disidentskim glasilima; a neke su se
odvijale bukvalno na ulicama, na javnim skupovima ili $ak u estokim protestnim
demonstracijama.
Svrha i bit unutranjih sovjetskih rasprava koje su dobile na zamahu u potrazi za
perestrojkom obuhvatali su deset zna$ajnijih i me"usobno povezanih pitanja. Zdruena, ona su
snano razorila dugo gra"enu fasadu sovjetskog jedinstva. Svaka zna$ajna tema o kojoj se
raspravljalo se preklapala sa ostalim, proiruju#i time prostor i poja$avaju#i odlu$nost rasprave
me"u politi$ki ili drutveno svjesnim grupama sovjetskog drutva. Deset glavnih oblasti javne
rasprave obuhvatale su sljede#e: (1) privredne reforme; (2) drutvene prioritete; (3) politi$ku
demokratizaciju; (4) ulogu partije; (5) ideologiju, religiju i kulturu; (6) istoriju (ili staljinizam);
(7) unutranje nacionalne probleme; (8) unutranje poslove u vezi s ratom u Avganistanu; (9)
spoljnu i odbrambenu politiku; (10) sovjetski blok i svjetski komunisti$ki pokret.
Privredna reforma. Iako su najopipljivije akcije u sprovo"enju perestrojke bile preduzete
upravo u oblasti privrede, ti napori su zapravo poja$ali rasprave o privrednoj budu#nosti zemlje.
U tom procesu, otvorena su nova pitanja i stare rane u raspravi koja se irila.
Do janura 1988. godine, blizu 60 procenata sovjetskih industrijskih preduze#a prelo je na
novi sistem pove#ane odgovornosti za izvrenje vlastitih proizvodnih planova, odabir
snabdjeva$a, pa $ak u izvjesnoj mjeri i na formiranje vlastitih cijena i zadravanje dijela profita.
Sada su tako"e bile doputene manje zadruge, posebno u uslunim djelatnostima. Do sredine
1988. godine, oformljeno je trinaest hiljada takvih zadruga koje su zapoljavale trista hiljada
ljudi. Kolhoznicima je tako"e bilo doputeno da daju zemlju u zakup individualnim
proizvo"a$ima da bi se pove#alo snabdijevanje gradova poljo-privrednim proizvodima. Gorba$ov
je tako"e radio i na ambicioznijim planovima za dalje strukturne reforme, za uklanjanje suvine
birokratije i beskorisnog rada, jer je njegov omiljeni ekonomista, Abel Aganbegjan, izra$unao da
ovih posljednjih ima skoro esnaest miliona.
S obzirom na razmjere centralizovane sovjetske privrede, upravo preduzeti koraci bili su u
najboljem slu$aju vrlo skromni. Gorba-$ovljeve reforme su ostavile, barem do sada, sistem
kolhozne poljoprivrede, najzaostaliju oblast sovjetske privrede, jo uvijek u sutini netaknutim.
To je, po sebi, teilo da zako$i privredni napredak drave. Uz to, po$etne reforme su zapravo
dovele do poreme#aja, o $emu izvjetava Pravda od 29. oktobra 1987, navode#i primjere pani$ne
kupovine u o$ekivanju skoka cijena i ku"enja ideolokih klevetnika reforme zato to namjerno
podsti$u javnu uznemirenost. Avet nezaposlenosti je tako"e doprinosila sve ve#em osje#anju
nespokojstva, dok je nagla decentralizacija sovjetskog spoljno-trgovinskog aparata stvorila zbrku,


53
a mnogi strani biznismeni su se alili na nastali haos pri donoenju odluka. Nakon kra#eg naglog
privrednog rasta uslijed Gorba$ovljevog zahtjeva za reformom, privreda je ponovo usporila
razvoj a produktivnost rada je opala u 1987. i 1988. godini.
Po iskrenim rije$ima vode#eg sovjetskog ekonomiste L. I. Abalkina, direktora Ekonomskog
instituta Akademije nauka SSSR-a, upu#enim 30. juna 1988. godine Vanrednoj partijskoj
konferenciji, vano je posebno razjasniti da nije bilo radikalnog proboja u privredi i da ona nije
izala iz stanja stagnacije. U protekle dvije godine nacionalni dohodak... je rastao sporije nego u
godinama stagnacije (Brenjevljeve ere).
Uz o$itu zabrinutost javnosti zbog neizvjesnih posljedica reforme paralelno se vodila
dalekosena rasprava o njenom usmjerenju i dometu. Istraiva$i i ekonomski teoreti$ari koji su
podravali Gorba$ova uvjeravali su da poslije po$etnih koraka moraju uslijediti dramati$niji, koji
uistinu opseno razaraju aparat centralizovanog planiranja koji je bio silno optere#en zadatkom
koordiniranja godinjih normi za preko dvadeset$etiri miliona artikala. Centralno planiranje,
uvjeravaju oni, mora da se zamjeni modifikovanim trinim mehanizmima, to je
podrazumijevalo gotovost da se prihvati realnost odre"ene strukturalne nezaposlenosti i da se
frontalno suo$i sa krajnjim neuspjehom ideoloki podstaknute kolektivizacije u poljoprivredi.
Kao to je Nikolaj meljov, drugi Gorba$ovljev savjetnik za ekonomiju, izjavio za Novi mir juna
1987. godine: Jednom smo istakli parolu rijeimo se kulaka, ali smo u sutini unitili
seljatvo... Moramo zvati stvari pravim imenima: glupost je glupost, nesposobnost je
nesposobnost, staljinizam na djelu je staljinizam na djelu... Moda #emo izgubiti nau ideoloku
$ednost, ali ona sada samo postoji u bajkama novinskih uvodnika. Prisutna je ve#a kra"a i
korupcija nego ikada pod tom $edno#u.
Pa ipak, to ne iznena"uje, rukovodioci koje je postavila birokratija nijesu dijelili to
oduevljenje reformama. Neki su javno upozoravali u Pravdi od 16. novembra 1987. da ovakve
promjene po svoj prilici prouzrokuju optu popustljivost, anarhiju i haos pa su osu"ivali takvo
poigravanje s demokratijom. Nenaviknuti na li$nu odgovor-nost, oni su njoj pretpostavljali
sigurnost visoko centralizovanog sistema, s o$ekivanim platama za nepromjenljiva ali osrednja
posti-gnu#a. Golema sovjetska birokratija je nesumnjivo tako"e zamjerala zbog izjava
Gorba$ovljevih pristalica da je prenaduvana i da su neophodna drasti$na smanjenja. Kao to je
Izvjestija prijete#i zabiljeila, 2. novembra 1987, na rukovode#i aparat je zaista golem: oko
osamnaest miliona ljudi je njim obuhva#eno!... Oni predstavljaju 15 procenata radno sposobnog
stanovnitva. Imamo jednog rukovodioca na svakih estoro do sedmoro ljudi.
Na Vanrednoj partijskoj konferenciji, u junu 1988, Gorba$ov se osvrnuo na birokratsko
protivljenje njegovim privrednim reformama: Sudaramo se sa otvorenim pokuajima izopa$enja
sutine reforme, sa ispunjavanjem novih rukovode#ih formi starim sadrajima. Previe $esto,
ministarstva i na$elnitva, polaze od slova i duha zakona o preduze#ima, sa ishodom, kako mnogi
ekonomisti potvr"uju, da se on ne sprovodi u potpunosti. On je tako"e zapazio da su dravnim
naredbama preduze#a bila prinu"ena da proizvode nepoeljnu robu iz prostog razloga to su
eljela da dosegnu optepoznate bruto proizvodne ciljeve - i osudio ih kao #orsokak, jer su
predstavljale izopa$enje njegovih reformi.
Tako su, na dnevnom redu budu#nosti, preostala teka pitanja da li - i, ako da, kako -
raspustiti dravne kolhoze, kako se uhvatiti u kotac s potencijalno razornim problemom
strukturne nezaposlenosti i kako savladati institucionalni otpor birokratije svakoj dalekosenoj
decentralizaciji. Svako od ovih pitanja je nametalo odista bolne ekonomske dileme, $iji je zna$aj
bio pogoran njihovom ideolokom osjetljivo#u. Iz pozadine je vrebao $ak jo tei prakti$an
problem kako da se zamjeni postoje#i sistem vjeta$kih i proizvoljnih cijena, zasnovan na u
sutini nepouzdanim statisti$kim metodama, sa izvjesnim samoreguliraju#im trinim


54
mehanizmima. Ova pitanja, strano sloena sama po sebi, neminovno su bila osim toga i politi$ki
i ideoloki vrlo nesaglasna. Nije bilo lakog rjeenja na vidiku.
Drutveni prioriteti. Rasprava o ekonomskoj budu#nosti zemlje je neizbjeno vodila u spor
oko drutvenih prioriteta. Godinama je sektor teke industrije bio povla#eno $edo sovjetskog
sistema. Klju$ni pokazatelj izgradnje socijalizma je bio rast proizvodnje teke industrije.
Ulaganje kroz drutvenu oskudicu je bio paravan za postizanje pravog komunizma. Kapitalisti$ko
okruenje Sovjetskog Saveza je tako"e navo"eno kao opravdanje za ogromno ulaganje
nacionalnih sredstava - najmanje 20 procenata od bruto nacionalnog dohotka u poslijeratnom
periodu - za izgradnju njegovih vojnih snaga i za irenje sovjetske mo#i izvan njegovih granica.
Ekonomska rasprava je sasvim prirodno podstakla pitanje treba li sovjetski prioriteti da se
mijenjaju. Uz to, do sredine osamdesetih godina, previe $lanova sovjetskog drutva je imalo
dosta ta$nu predstavu o uslovima ivota na Zapadu da bi dozvolilo vladaju#oj partiji da nastavi s
ubje"ivanjem da je ivot u Sovjetskom Savezu bio u osnovi bolji nego bilo gdje drugo. Glavni
naglasak je morao biti stavljen na hitno poboljanje sovjetskog ivotnog standarda, pa dakle i na
potronju, prije nego na ulaganja u teku industriju ili $ak u poboljanje tehnologije. %ak su i vii
$inovnici javno priznali, u Trudu od 13. marta 1988, da potranja za potroa$kim proizvodima
brzo raste a mi danas nijesmo u stanju da joj u potpunosti udovoljimo, a problem $ini
izraenijim $injenica da priblino 15 procenata potroa$kih proizvoda ne doivi da bude
prodato zbog slabog kvaliteta.
Sovjetsko vo"stvo je ovo sporno pitanje prihvatilo kao nauk. Potranja se vie nije mogla
ignorisati. Pa ipak su se sovjetski lideri o$ito plaili da je promjena prioriteta ulaganja, da bi se
zadovoljila potranja potroa$a, nosila u sebi opasnost da bi Sovjetski Savez mogao pasti jo
dalje iza Sjedinjenih Drava, Zapadne Evrope i Japana po ukupnom privrednom rastu, sa
ozbiljnim me"unarodnim i ideolokim posljedicama po Kremlj. Moskva je davala prednost
dobijanju zapadnih kredita, kako za finansiranje nabavke zapadnja$ke tehnologije tako i za
poboljaanje potronje, dok je vlastita sredstva usmjeravala na prili$no degradirane ali jo uvijek
glavne tradicionalne prioritete. Za dobijanje ovih kredita, medutim, nijesu bili dovoljni neki
kompromisi u spoljnoj politici, ve# je isto tako bilo neophodno i prilagodavanje unutranje
ekonomske prakse zahtjevima inostranih ulaganja, inostranog vlasnitva i iznoenja
kapitalisti$kih profita iz zemlje. Ta sporna pitanja su odmah izazvala doktrinarni nemir, naro$ito
zato to su u prolosti svi koraci u tom pravcu koje su preduzimale isto$noevropske zemlje bili
osu"ivani od strane Moskve kao revizionizam koji vodi obnovi kapitalizma.
Doktrinarnu dilemu su uslonjavala dva dodatna $inioca. Prvi je bio porast zahtjeva unutar
Sovjetskog Saveza za zaista ravnopravnom raspodjelom zasluga i uklanjanjem ustanovljenih
privilegija. To je dovelo do burnih sukoba unutar moskovskog partijskog komiteta u vezi sa
postoje#im sistemom posebnih privilegija za partijsku elitu, koje su ile od prodavnica
zatvorenog tipa, preko posebnih odmaralita, besplatne hrane, ekskluzivnih kola, kola sa
voza$ima, privatnih da$a i zasebnih bolnica. Neo$ekivana politi$ka smrt nekadanjeg
Gorba$ovljevog miljenika, Borisa Jeljcina, smijenjenog u jesen 1987. godine sa poloaja prvog
sekretara partije u Moskvi, bila je u velikoj mjeri posljedica bijesa partijskih aparat"ika zbog
$injenice da se usudio da javno iznese mogu#nost ukidanja takvih privilegija u ime drutvene
uravnilovke.
Drugi je bio opta spoznaja imperativnih potreba za ve#om inicijativom i produktivno#u.
Uprkos skromnim razmjerama preduzetih koraka na uvo"enju izvjesne privatne inicijative u
sektoru usluga, ubrzo su se javile zlobne optube za prekomjerno boga#enje. Kao to se jedan
pisac ogor$eno alio u Pravdi od 7. marta 1988, Niko to nije mogao pomisliti. Da #e se sovjetski
milioneri pojaviti u naem drutvu, koje gradi komunizam... neki pojedinci su uspjeli da


55
nagomilaju ogromno bogatstvo, oni ive u izobilju. Zaista, jedina oblast u kojoj se $ini da je
produena ideoloka indoktrinacija masa postigla izvjestan uspjeh bila je propagiranje
uravnilovke - tako da je to sada ometalo nastojanja da se nagradi individualna inicijativa toliko
potrebna za uspjeh perestrojke.
Rasprave o ekonomskoj politici ili drutvenim prioritetima koje su izbile na povrinu nijesu
mogle biti ograni$ene samo na ekonomska ili drutvena pitanja. One su na kraju podstakle
temeljna politi$ka pitanja u vezi sa pravom ulogom drave u privrednim i drutvenim stvarima.
One su na taj na$in bile neposredno povezane sa novonastalom raspravom u Sovjetskom Savezu
o poeljnim oblicima samog politi$kog poretka.
Politi"ka demokratizacija. Ni vie samoupravan i manje centralizovan privredni sistem, koji
bi stavio ve#i naglasak na ostvarenje materijalnih tenji drutva, ni drutvo proeto odista
novatorskim vrijednostima ne bi moglo biti dosegnuto unutar jo uvijek u velikoj mjeri otpornog
staljinisti$kog politi$kog sistema. Taj sistem, stvoren u procesu afirmacije potpunog drutvenog
disciplinovanja, bio je jednostavno nespojiv s tim o$ekivanim promjenama i sa nadolim
tenjama za sve dalekosenijim reformama u privrednim i drutvenim sferama. Upravo je zato
Vanredna partijska konferencija sredinom 1988. morala da prepozna nadmo#ne zahtjeve za
politi$kom reformom.
U jezgru politi$ke rasprave, prema tome, bila su pitanja na ta je Gorba$ov zapravo mislio
kad je prizivao rije$ demokratizacija i u kojoj mjeri bi proces demokratizacije tolerisao istinsku
politi$ku spontanost odozdo. Zaista, da li bi demokratizacija mogla biti autenti$na da je bila
ograni$ena na inicijative milostivo odobrene jedino odozgo, ma koliko politi$ki velikodune one
zapravo mogle biti? Prema tome, dva glavna pitanja u politi$kom dijalogu to je izbio na
povrinu odnosila su se na oblike i svrhu institucionalne reforme pokrenute od strane postoje#eg
politi$kog rukovodstva i na stepen do kog bi oivljavanje $ak i skromnih manifestacija politi$kog
ivota (koji je Staljin bio ukinuo) sada bio tolerisan.
Ta razmiljanja o autenti$nijoj demokratiji koja su po$injala da teku unutar sovjetskog
drutva ogledala su se u pismima $italaca objavljivanim u sovjetskoj tampi. Izvjestija je, na
primjer, 14. maja 1988. objavila pritube na rad nominalnog sovjetskog parlamenta, Vrhovnog
sovjeta, na fenomen skoro apsolutnog jednoglasja, koji je nepoznat u drugim dravama, i na
$injenicu da su nai zakonodavni organi postali organi za odobravanje zakona koji jednostavno
potvr"uju sve to im je nare"eno. Drugi $itaoci su kritikovali mehani$ki i netipi$an karakter
promiljanja kojim upravljaju partijske organizacije.
Ova pitanja su izazvala mu$ne dileme za vladaju#u elitu, dugo naviknutu da afirmie potpunu
kontrolu nad politi$kim ivotom u zemlji. %ak i ograni$ena demokratizacija odozgo predvi"ala je
ustupke koji su bili na putu da budu nespojivi s elitom ogrezlom u samo-uslunim marksisti$ko-
lenjinisti$kim predstavama da je ono samo bilo spremite istorijske istine pa tako i jedini izvor
politi$ke mudrosti. Ipak je prakti$na posljedica glasnosti morala biti smanjena politi$ka cenzura
nad medijima i u knjievnosti, otvaraju#i time put ideolokom pluralizmu. Ve#i naglasak na
zakonitosti je automatski ograni$avao despotsku mo# KGB-a, svode#i jednu za drugom njegove
mogu#nosti za politi$ko zastraivanje. Razgovor o ve#em u$e#u naroda u procesu predlaganja
kandidata za lokalnu upravu, uklju$uju#i i mogu#nost doputanja autenti$nih izbornih
nadmetanja, bitno je umanjivalo politi$ku kontrolu vrenu od optinskih ili oblasnih partijskih
komiteta.
Nije $udo, prema tome, to su oni s prikrivenim interesima u politi$kom status quo-u smatrali
da su neki od tih prjedloga neprihvatljivi. Zvani$no partijsko glasilo, Pravda, izrazilo je 16.
novembra 1987. godine stavove ve#eg dijela partijskog $inovnitva koje se jeilo na one koji
trae da se partijskim organima uskrati u$e#e u izboru lidera, javno optuuju#i takve


56
neimenovane pobornike kao idolopoklonike demokratije kao slijepu elementarnu silu. Ono je
zajedljivo podsjetilo svoje $itaoce da partija ostaje vladaju#a partija i da #e kao takva nastaviti
da vri neposrednu kontrolu nad procesom odabira mogu#ih u$esnika u lokalnoj ili dravnoj
vlasti.
Tadanji ef KGB-a, Viktor M. %ebrikov, i sam $lan Politbiroa, pa moda i neposredni
u$esnik u raspravama u vrhu o dopustivom dometu demokratizacije, bio je uznemiren sve
u$estalijim novinskim izvjetajima o nezakonitostima i korupciji unutar policijskog aparata, koji
su bili nesumnjivo inspirisani ve#om glasno#u. Prema Komsomoljskoj pravdi od 24. jula 1988,
izme"u 1985. i 1987. godine vie od 40.000 policijskih slubenika bilo je otputeno zbog raznih
nezakonitih radnji, uklju$uju#i i montirane optunice i umjeanost u korupciju. U jednom slu$aju,
javila je Radio Moskva 20. januara 1988, korumpiranom republi$kom slubeniku je $ak
pomagano u odravanju vlastitog tajnog podzemnog zatvora... gdje je smjetao protivnike.
Ovakvi izvjetaji, povezani sa zahtjevima u sovjetskim pravnim $asopisima za prevla#u
zakona nad despotskim policijskim akcijama, smjerali su i da diskredituju i da oslabe uticaj
policije, s mogu#im zna$ajnim politi$kim posljedicama. Tako je, 11. septembra 1987, %ebrikov
iskoristio priliku slave#i osniva$a sovjetske tajne policije i $ovjeka koji je prvi zaveo sovjetski
teror, Feliksa !erinskog, da javno obznani da zahtjev za budnijim nadzorom nad socijalisti$kom
zakonito#u ne bi trebalo da bude sveden na tuma$enje koje suava i osiromauje duboku
sutinu na$ela socijalisti$kog legaliteta, koju on zatim definie kao potpunu pokornost. Da bi
stvari vratio na svoje mjesto, on je upozorio da:

... Ima ljudi koji vjeruju u ideje i stavove koji su tu"i pa $ak i otvoreno neprijateljski prema
socijalizmu. Neki od njih su spremni da po$ine antidravne i antidrutvene akcije. Me"u njima
ima ljudi koji slijede sebi$ne interese i nadaju se da #e ste#i politi$ki kapital demagokom pri$om
i koketiranjem sa zapadnim reakcionarnim krugovima...
Svi slojevi stanovnitva nae zemlje mete su imperijalisti$kih specijalnih slubi... Shvativi to,
nai protivnici pokuavaju da podstaknu pojedine predstavnike umjetni$ke inteligencije na zlobno
prigovaranje, demagogiju, nihilizam, klevetanje izvjesnih etapa istorijskog razvoja naeg drutva i
odustajanje od glavne svrhe socijalisti$ke kulture - uzdizanje radnog $ovjeka.

Njegovo upozorenje je bilo sasvim izri$ito. ef sovjetske tajne policije je tvrdio da bi zahtjevi
za vie glasnosti i za ja$anjem zakonitosti mogli biti politi$ka provokacija inspirisana iz
neprijateljskih inostranih izvora. Tradicionalni socijalisti$ki oprez je tako bio na svom mjestu. To
je bilo ono najpotrebnije, barem u o$ima sovjetskog policijskog aparata, zato to je pri$a o
demokratizaciji odozgo uzrokovala spontanu demokratizaciju odozdo, koja zatim nije bila
podlona centralnoj kontroli.
Najzna$ajnije ispoljenje demokratizacije odozdo bio je procvat velikog broja
samoorganizovanih neformalnih grupa, predanih bilo propagiranju posebnih ciljeva bilo raspravi
o aktuelnim pitanjima. Sama njihova pojava je prkosila ustaljenoj tradiciji da drutvena inicijativa
dolazi od partije koja njom i upravlja. Njihova pojava je ukazala na po$etke, ali do tada samo na
po$etke, ne$ega to bi eventualno moda moglo da postane autenti$no i autonomno politi$ko
u$e#e, a time i prijetnja monopolu komunisti$ke partije nad svim oblicima organizovane
drutvene i politi$ke aktivnosti.
Prema jednom izvjetaju u Pravdi od 1. februara 1988, nekih trideset hiljada neformalnih
grupa - niti stvorenih niti $ak odobrenih od drave - pojavilo se irom Sovjetskog Saveza. Te
grupe su predstavljale drutveni odgovor na mnoge stvari, koje su ile od ekologije, urbane
obnove, drutvenih aktivnosti, omladinskih muzi$kih grupa i zatite istorijskih i religijskih


57
spomenika, do politi$ki osjetljivijih stvari kao to su istorijske rasprave, pitanja koja se ti$u
zakonitosti, filozofije, nacionalnih jezi$kih pitanja, religijskih aktivnosti, prikaza politi$kih
hapenja i politi$ko-ideolokog disidentstva. Premda ih je najvie bilo koncentrisano u Moskvi,
Lenjingradu i glavnim gradovima sovjetskih republika, manji gradovi - usprkos neizbjenom
$vr#em politi$kom nadzoru - tako"e su doivjela takve manifestacije drutvene spontanosti.
Vladaju#a partija je dvojako reagovala na ovaj novi razvoj doga"aja. Oni najpredaniji
Gorba$ovljevom konceptu obnove, uklju$uju#i tako"e njegovo isticanje potrebe da se dopuste
spontani drutveni pritisci odozdo, nastojali su da budu odlu$ni i da mu prue podrku. Tako su, u
emisiji Radio Moskve Na prvom mjestu, emitovanoj 13. februara 1988, vode#i sovjetski
komentatori podrali pojavu takvih grupa kao dokaz o demokratizaciji sovjetskog ivota i kao
prirodnu reakciju na besmislenu stagnaciju ere brenjeva. Jo snanija potvrda pojavila se u
zvani$nom partijskom glasilu sovjetske omladine, Komsomoljskaja pravda, 11. decembra 1987.
godine. U podrobnoj statisti$koj analizi, istaknuto je da je ve#ina tih inicijativa bila
konstruktivna, posve#ena unapre"enju sovjetskog ivota i da je odraavala odlu$nu reakciju
dijela mla"e generacije na sve ve#e propadanje i birokratizaciju zvani$ne i monopolisti$ke
omladinske organizacije, Komsomola. Jo su vie iznena"ivali neki statisti$ki podaci navedeni s
ciljem da pokau da nove grupe zahtijevaju relativno stabilno i sveobuhvatno u$e#e.
Ali sa stanovita vladaju#e partije sve te nove neformalne grupe nijesu bile tako bezopasne.
Jedan broj njih se usredsredio na neposredno politi$ke teme, pa su kao takve po$ele da
predstavljaju politi$ki i ideoloki izazov. Neke grupe su se osim toga latile izdavanja kvazi-
ilegalnih $asopisa da bi unaprijedili bilo specifi$na ljudska prava bilo religiozna i nacionalna
pitanja. To se jo vie kosilo s partijskim lenjinisti$kim konceptom njenog politi$kog monopola
nad svim javnim glasilima.
Pored politi$ke i ideoloke prijetnje od onog to bi se moglo nazvati demokratskom ljevicom,
prijetnja po partiju je dolazila i od nacionalisti$ke desnice. Jo jedna nova i ekstremno aktivna
grupa, Pamjat (ili sje#anje), koja je prividno bila predana obnavljanju autenti$ne ruske istorije,
preuzela je vode#u ulogu na tom frontu. Sa svojim mladim $lanovima odjevenim u crne
koulje(!), oki#ene grbom istorijskog kremaljskog zvona, grupa je organizovala javne
demonstracije, drala predavanja i naj$e#e objavljivala da je ruska istorija bila skrenuta sa
pravog puta usled masonsko-cionisti$kih uticaja koje je rairio marksizam. Kako je privla$nost
zvani$ne ideologije slabila, Pamjat je uticala neposredno, a sa partijskog stanovita opasno, na
bu"enje nacionalisti$kih osje#anja najirih ruskih masa.
U ovom kontekstu, Gorba$ov i sovjetsko rukovodstvo suo$ili su se sa dilemom kako da
prona"u na$in da izvuku korist iz sve ja$eg drutvenog aktivizma da bi unaprijedili pitanje
perestrojke, ali bez ugroavanja svoje stvarne politi$ke kontrole. To je zahtijevalo odre"enu
ideoloku gimnastiku kao i politi$ki kompromis. Jedan sovjetski akademik se prihvatio prvog
zadatka u Pravdi od 3. marta 1988. godine. On je pisao da: nije bilo tako davno kada je
sociopoliti$ko i ideoloko jedinstvo naeg drutva tretirano u obliku grandiozne simplifikacije.
Mislilo se da #e jedinstvo, pa $ak i istovjetnost interesa iza#i na vidjelo gotovo automatski s
ukidanjem privatne svojine i eksploatacije. Ali sve je mnogo sloenije u stvarnosti...
protivrje$nosti i interesne razlike nijesu uklonjene. Klase, drutvene grupe i slojevi, a tako"e i
nacije i etni$ke grupe sa vlastitim tradicijama imali su svoje specifi$ne interese. On je zapravo
uvjeravao da partija mora da prihvati u$e#e grupa koje nijesu neprijateljske kao neto normalno
pa $ak i poeljno.
Pove#ano politi$ko u$e#e irokih narodnih masa, ali ne i temeljna sloboda izbora, bilo je
rjeenje koje je Gorba$ov ponudio na Vanrednoj partijskoj konferenciji. On je time predloio da
uloga u velikoj mjeri formalnih lokalnih sovjeta bude podignuta na vii nivo. To ukazuje na


58
zastupljenost sovjetskih naroda unutar politi$kog sistema, ali zapravo slui kao fasada za
vladavinu partije. On je tvrdio da se ni o jednom pitanju koje se ti$e drave, privrede ili
drutvene strukture ne moe odlu$ivati ako su sovjeti zaobi"eni. Tako"e je predlagao stvaranje
novog dravnog ustrojstva, Skuptine narodnih deputata SSSR-a, sastavljene od delegata
izabranih po teritorijalnom principu i iz gra"anskih organizacija. Ona bi se sastajala jednom
godinje i birala bi tajnim glasanjem novi dvodomni parlament, koji bi, sa svoje strane, birao
predsjednika i prezidijum Sovjetskog Saveza - ministarstva kojima bi tako"e bila data stvarna
vlast u upravljanju privredom, spoljnom politikom i nacionalnom bezbjedno#u zemlje. U isto
vrijeme, Gorba$ov je isticao potrebu da se oja$a uloga zakona unutar sovjetskog sistema i da se
ograni$i vrenje despotske vlasti.
Ipak je ostalo nerijeeno pitanje gdje povu#i crtu izme"u prihvatljive drutvene spontanosti i
podnoljivih politi$kih razlika u miljenju. Povla$enje previe $vrste linije prema ovom
poslednjem priguilo bi ono prvo, pogadaju#i pri tom dobrobit preustrojstva; previe tolerancije
za ono prvo ohrabrilo bi ono drugo, na tetu partijskog monopola vlasti. Tako je, kona$no, glavni
politi$ki problem u procesu demokratizacije bio odgovaraju#a uloga same partije.
Uloga partije. U ovoj stvari su dva pitanja bila presudna. Prvo, u kojoj mjeri bi sama partija
trebalo da bude demokratizovana? Drugo, do kog stepena bi demokratizacija drutva trebalo da
uti$e na ulogu partije u neposrednom vrenju vlasti? U tijesnoj vezi sa raspravom - a da nikad
nije bilo izri$ito izneseno - nije bilo samo pitanje koliko daleko bi partija trebalo da ide u samoj
destaljinizaciji, ve# isto tako daleko osjetljivije pitanje u kojoj bi mjeri $ak i sama lenjinisti$ka
ideja o strogom unutranjem ure"enju partije i potpune pot$injenosti drutva trebalo da bude
revidirana.
Po pitanju ovog posljednjeg, Gorba$ov je nagovjestio prili$nu fleksibilnost. Kako se izrazio,
Socijalizam je suvie $esto bio shva#en kao a priori teorijski obrazac, dijele#i drutvo na one
koji daju uputstva i one koji ih izvravaju. Ja se gnuam tog grandiozno pojednostavljenog,
mehani$ki direktivnog shvatanja socijalizma... Na Vanrednoj partijskoj konferenciji, Gorba$ov
je izjavio da Mora da postoji strogo razgrani$enje izme"u partijskih funkcija i dravnih tijela, u
skladu sa Lenjinovim shvatanjem komunisti$ke partije kao politi$ke avangarde drutva i uloge
sovjetske drave kao instrumenta narodne vlasti. Nije izvjesno, me"utim, da su drugi vrhovni
partijski rukovodioci bili spremni da idu tako daleko, a naro$ito se Liga$ov isticao u
reafirmisanju na$ela glavne i vode#e uloge partije.
Ipak, na po$etku procesa reforme, izgledalo je da postoji konsenzus unutar rukovodstva o
potrebi da se oivi ve#a inicijativa unutar partijskih organizacija i podstakne otrija konkurencije
kroz paljivo kontrolisani proces izbornog nadmetanja za manje vane poloaje. To je vodilo u
izvjesne ograni$ene izborne trke, $ak i tajnim glasanjem, za mjesta niih partijskih sekretara, i u
ve#i naglasak na u$estalije promjene u partijskom $inovni$kom kadru. Na Vanrednoj partijskoj
konferenciji, prihvatanjem Gorba$evljevih prijedloga da mandat za najvie funkcije bude
ograni$en na odre"en broj godina i da se uloge partije i drave razdvoje, Sovjeti su u sutini
retori$ki prihvatili akcije koje su Kinezi usvojili godinu dana ranije.
Jo radikalnija i spornija po svojim implikacijama bila je pojava poodmakle rasprave me"u
izvjesnim sovjetskim akademicima o mogu#oj prednosti ustanovljenja novih politi$kih
organizacija da bi se obezbijedila ira drutvena zastupljenost. Oni su se posebno pozivali u vezi
s tim na iskustva isto$noevropskih komunisti$kih drava, gdje su takozvani nacionalni ili narodni
frontovi sluili kao koalicija partijama kojima su upravljali komunisti ali su slovile za
nekomunisti$ke i navodno su zastupale interese seljatva i inteligencije. U javnom saoptenju za
inostrane dopisnike o istoriji jednopartijske vlasti u Sovjetskom Savezu, koje je organizovano od
strane sovjetskog ministarstva inostranih poslova 25. februara 1988. godine, dva sovjetska


59
akademika su neo$ekivano bila blagonaklona prema ideji o eksperimentu sa ne$im sli$nim tim
nacionalnim frontovima, od kojih je jedan primijetio (prema TASS-u) da je u SSSR-u to
teoretski bilo mogu#e, mada jedino pod uslovom kad bi druge partije imale platforme koje
izraavaju interese razli$itih djelova sovjetskog drutva.
Sama $injenica da je pitanje novog politi$kog ustrojstva bilo pokrenuto bila je po sebi
zna$ajna. Ona je odraavala $injenicu da su napori da se udahne malo ivota u umiru#e strukture
sovjetskog politi$kog sistema bili po prirodi dinami$ni i povezani i da #e u krajnjem uticati na
poloaj i ulogu same partije. Ve# su sami zahtjevi za politi$kom demokratizacijom vodili
pozivima za sveobuhvatnijim mijeanjem $lanova partije sa vanpartijcima na zajedni$kim
sastancima i u raspravama o nacionalnim pitanjima. Politi$ka isklju$ivost svojstvena partijskom
$lanstvu je pri tom bila razbijena. Za uan$ene zvani$nike partijske nomenklature, ukidanje
grani$ne linije izme"u $lanova i ne-$lanova, kao i otvaranje vrata novim oblicima politi$kog
u$e#a, neminovno je predstavljalo prijetnju revizionisti$kog preustrojstva veoma osobenog
mjesta koje je partija drala jo od 1917. godine.
Ideologija, religija i kultura. Dilema partije je bila najo$itija na podru$ju vjerovanja. ta je to
trebalo da bude nametnuto odozgo i do koje mjere je trebalo da li$ne vrijednosti, estetika i
uvjerenja budu privatna stvar, a ne podvrgnuti partijskoj kontroli? Ova pitanja, koja su Lenjin i
Staljin prividno jednom zauvjek rijeili, sada su uzrujala duhovnu zajednicu i dovela u
nedoumicu partijske ideologe.
Ideoloko zdanje sistema je radi toga bilo u velikoj nevolji. Ne samo da se prakti$ni rast
privrede, drutva i politike iskazivao daleko od davno utvr"enih istina, ve# je i partijska ideoloka
kontrola nad drutvenim sistemom vrijednosti bila ugroena. Diktatura proletarijata, koju je
sprovodila monopolisti$ka partija, u doktrinarno jedno-obraznom drutvu, sa veoma
centralizovanim sistemom planiranja, koji se temeljio na najviem prioritetu za teku industriju, i
sa kolektivizovanom poljoprivredom, bila je uzdrmana javnim raspravama udaljavaju#i se sa
svakim slu$ajem od postoje#ih, a ideoloki posve#enih, iskustava. Da stvari budu tee, dravni
kulturni sektor se otvoreno pobunio protiv utemeljene doktrine a $ak je i religija prijetila da se
vrati na scenu.
Silno previranje u prilog glasnosti izalo je brzo na vidjelo u kulturnom sektoru, izazivaju#i
estoku ljutnju pa $ak i kona$ne politi$ke obra$une u raznim knjievnim i kulturnim
organizacijama oko kojih je sovjetski duhovni ivot ustrojen. Otvorene borbe oko prevlasti u
uredni$kim kolegijumima, u izvrnim odborima knjievnih ili filmskih sindikata i u vode#im
pozoritima izbile su ve# 1987. godine, u po$etnoj fazi Gorba$ovljevog preustrojavanja. Dugo
guena knjievna djela su bila pozdravljena i naloeno je njihovo ponovno objavljivanje, mada je
Sovjetskaja kultura objavila 22. marta 1988. godine, da se nekih est hiljada naslova sovjetskih
djela jo uvijek nalazilo na crnoj listi. Uz to su ranije doktrinarne optube bile odba$ene i upu#eni
su pozivi vode#im kulturnim li$nostima da se vrate u domovinu iz izgnanstva.
U po$etnom naletu oduevljenja, pobornici zaista dalekosene, zapravo nesputane glasnosti,
uspjeli su da preuzmu vie $asopisa za kulturu i da zauzmu istaknuta mjesta u pozorinoj i
filmskoj umjetnosti. S tih povoljnih poloaja, oni su bili u stanju da pokre#u kampanje i da
stvaraju djela (kao to je mnogo slavljeni film Pokajanje) koji je diskreditovao staljinizam i
mobilisao podrku za eljene drutvene i politi$ke promjene. Oni su bili manje uspjeni u
vode#em uglednom Udruenju pisaca Sovjetskog Saveza, koje je dugo bilo predmet posebne
panje partijskih ideologa gdje je postavljena uprava uspjela (ohrabrena od centralnog partrijskog
organa) da sprije$i pokuaje da se uvede reformisti$ka lista kandidata. Ali $ak i tu, samo saznanje
da bi do takvog nadmetanja moglo da do"e dovelo je do izliva slobode izraavanja koja je
svojom kriti$no#u osu"ivala sovjetsku stvarnost.


60
Stvarala$ka inteligencija je svakako bila izvor najoduevljenije podrke Gorba$ovljevim
reformama i prihvatila ga je kao jednog od njih. Upravo zato su se opreznije vo"e reformisti$ke
partije trudile da obuzdaju, ideoloko vrenje u intelektualnoj zajednici. Oni su podupirali ono to
je zapravo bio protivnapad, u kom je Gorba$ovljev zamjenik, Jegor Liga$ov, tadanji partijski
sekretar neposredno upu#en u ideoloko-kulturna pitanja, vodio glavnu rije$. Liga$ov je javno
tvrdio da je stvarala$ka zajednica isticala ve#i drutveni optimizam pa je traio vie nego
jednom prilikom - u dosta prisnom razgovoru - da oni ne iznose jednostranu istinu, nego punu
istinu o socijalisti$kim dostignu#ima. Njegove pristalice su otile jo dalje, porede#i napad
glasnosti na pravovjernost sa njema$kom invazijom iz 1941. godine opominju#i, u $asopisu
Literaturnaja Rosija od 17. marta 1987, da iza njih stoje pekulanti, mediokriteti i vrlo sumnjivi
ljudi.
Zna$ajan aspekt tih rasprava bilo je njihovo naruavanje institucionalne jednoobraznosti
sovjetskog sistema. Kako je kampanja preustrojavanja dobijala na zamahu, neka su sovjetska
novinska glasila postala i sama njegovi aktivni protagonisti, potpuno propagiraju#i i sprovode#i u
djelo glasnost, dok su druga reagovala na prili$no hladan na$in. %asopisi kao to su Novij mir i
Oganjok, i takve novine kao to su Moskovske novosti pa $ak i Pravda i Literaturnaja gazeta,
postale su sasvim iskrene u svojoj podrci sveobuhvatnim promjenama, dok su takva glasila kao
to su moskovski dnevni list Sovjetskaja Rosija i vojne novine Krasnaja zvjezda bili ravnoduni
pa $ak i branili u izvjesnoj mjeri staljinisti$ku prolost. Do veoma naglaenog i vrlo izri$itog
naruavanja uobi$ajene jednoglasnosti sovjetskih javnih glasila dolo je po$etkom 1988. godine,
kada je Sovjetskaja Rosija objavila, 13. marta, vatrenu odbranu staljinizma a Pravda proglasila
$lanak od 5. aprila za manifest anti-perestrojke. Takva neuobi$ajena razlika, okantna za
sovjetske tradicionaliste, predstavljala je sama po sebi sasvim neuobi$ajenu pojavu i otar raskid
sa totalitaristi$kim normama ponaanja.
Ove nove razlike izazvale su otre reakcije tradicionalnije raspoloenih partijskih
funkcionera. Liga$ov je izrazio njihova osje#anja kada je denuncirao, u jednom neobi$nom
javnom nastupu na Vanrednoj partijskoj konferenciji, vode#e moskovske dnevne novine zbog
njihovih navodnih zastranjenja. Izazivaju#i spontani aplauz okupljenih zvani$nika, uzviknuo je,
Hrane nas "ubretom iz novina, iz takvih dobro poznatih novina - volio bih da ih nazovem
nekako druk$ije - kakve su Moskovske novosti.
To silno vrenje u stvarala$kim umjetnostima i u javnim glasilima ukazalo je na temeljniju
krizu u samoj zvani$noj ideologiji. Ta ideologija niti je mogla da se uhvati u kotac sa
sloenostima savremenog ivota niti da obezbijedi novi damar za stvaralatvo koje je snosilo
odgovornost za postoje#e drutveno stanje i nove drutvene udnje. Da bi stvari u$inile jo teim
za $uvare zvani$ne istine, rasprave koje su buknule otkrile su duhovnu prazninu savremenog
Sovjetskog Saveza. Zvani$no stavljanje naglaska na materijalne vrijednosti, koje sistem nije bio u
stanju da zadovolji ali za koje je tvrdio da ih je u potpunosti namirio, doprinijelo je ovakvoj
duhovnoj praznini i iroko rasprostranjenom cinizmu. Moralni pejsa drave je tako postao blie
odre"en - neki sovjetski pisci su sada to otvoreno izjavljivali - karijerizam kao i politi$ka i
policijska okrutnost, su doveli do duhovno izopa$enog stanja.
Ovo je bila posebno ozbiljna optuba ako se uzme u obzir u kojoj mjeri je partija godinama
tvrdila da je njeno marksisti$ko-lenjinisti$ko upravljanje drutvom uspjelo da stvori novog
sovjetskog $ovjeka kog krase najbolji kvaliteti socijalisti$kog morala. U Pravdi od 14. februara
1987, pojavio se veoma otar $lanak %ingiza Ajtmatova, autora romana Krvnikovo stratite o
kom se mnogo raspravljalo, koji je bio optuen da je Bogotragalac, ili pretjerano religiozan, od
strane fanati$nih pobornika partijskog pravovjerja. On je odlu$no izjavio da je sedamdeset godina
sovjetske vlasti uspjelo, zaista, da satre hri#anske vrijednosti ali ne i da ih zamijeni bilo $im


61
pozitivnim. Optuio je sovjetsko drutvo da je bilo lieno shvatanja samilosti i da je njim
vladalo uvjerenje da je postizanje uspjeha u ivotu bilo mogu#e zahvaljuju#i nemilosrdnosti,
iskori#avanju drugih, sumnjivim poslovima u sektoru usluga ili trgovine, ili kona$no u slubi
inostranih poslova. Na taj na$in su moralno izopa$ena naa shvatanja drutvene pravde.
Drugi poznati sovjetski pisac, Danil Granin, usredsredio se na iste teme u $asopisu
Literaturnaja gazeta od 18. marta 1988. godine. On je zapazio nemilosrdni karakter sovjetskog
drutva, odsustvo bilo kakvog duha samilosti u njegovom sistemu vrijednosti, a porijeklo takvog
stanja vidio u nepojmljivoj surovosti s kojom je kolektivizacija bila nametnuta sovjetskim
seoskim masama. Samilost nije slu$ajno nedostajala, pisao je on. U tekim godinama
masovnih represija, ljudima nije bilo doputeno da pomau svojim blinjima, svojim susjedima,
porodicama zlostavljanih. Djeci optuenih i deportovanih nije se moglo dati uto$ite. Ljudi su bili
prinu"eni javno da veli$aju stroge osude. Bilo je zabranjeno pokazivanje $ak i saosje#anja sa
zato$enima. Osje#anja bliska saaljenju tretirana su kao sumnjiva, $ak kao kriminalna...
Saaljenje je odista moglo da zasmeta nezakonitosti, okrutnosti, hapenju, potkazivanju,
naruavanju prava, batinanju i likvidiranju. Tokom tridesetih i $etrdesetih godina taj pojam je
i$ezao iz naeg rje$nika, pa je poslije toga prestao da se koristi.
%uvari partijske dogme - profesionalni teoreti$ari u centralnom komitetu - razni penzionisani
veterani NKVD-KGB-a, i funkcioneri partijske nomenklature mora da su bili zaprepa#eni
$itaju#i takve rije$i. Za sve njih, bilo kakva rasprava o moralnom promaaju komunizma mora da
je predstavljala ne samo ideoloki izazov ve# isto tako i mogu#u prijetnju postoje#oj strukturi
vlasti. A u tom pogledu njihova zabrinutost je bila vjerovatno opravdana, jer je bu"enje ove nove
i narastaju#e svijesti o moralnoj trulei otvaralo vrata oivljavanju religije.
Postoje#i moralni vakuum i ponovo probu"ena svijest o nacionalnoj istoriji me"u
Velikorusima pridonio je da ponovo oivi njihovo zanimanje za rusko pravoslavlje i njegovu
ulogu u nacionalnom ivotu. To je bio zna$ajan razvoj s obzirom na to da je u po$etku sovjetskim
vo"ama bilo lako da potisnu rusku Pravoslavnu crkvu, najvie zbog njene tradicionalne
pokornosti dravnoj vlasti. U skladu s tim, $inilo se da je zvani$ni ateizam postigao sutinski
napredak, naro$ito u ruskim urbanim centrima, sa organizovanom vjerom ograni$enom na samo
nekoliko preostalih crkava i u velikoj mjeri svedenom na privatne porodi$ne obrede. Nasuprot
tome, vjerski obi$aji su me"u malobrojnijim sovjetskim katolicima, koji su bili koncentrisani
preteno u Litvaniji i zapadnoj Ukrajini, i me"u Muslimanima u sovjetskoj Centralnoj Aziji,
istrajavali. Za njih, takvi crkveni obi$aji su predstavljali - osim duhovnog aspekta - oblik
nacionalnog otpora ruskoj kao i sovjetskoj dominaciji.
U ovoj fazi, bilo bi preuranjeno govoriti o zna$ajnijem preporodu ruske pravoslavne vjere i
neumjesno razmiljati o njenoj crkvi kao ne$emu to je na bilo koji na$in predstavljalo prijetnju
partiji (kao to je bio najdramati$niji slu$aj sa rimskom katoli$kom crkvom u susjednoj Poljskoj
pod vla#u komunista). Pravoslavna crkva je kao institucija ostala pod $vrstom kontrolom partije,
sa efikasnom politi$kom pa $ak i tajnom policijom umijeanom me"u njeno svjetenstvo. Ali
rusko pravoslavlje kao hri#anska vjera po$elo je da se vra#a kao jedini dostupan izvor moralnog
nadahnu#a i kao istinski nacionalni izraz trajnijih kulturnih vrijednosti. U tom smislu, ono je
predstavljalo duboko ukorijenjeni odgovor na duhovnu i kulturnu pusto to je sovjetski
komunizam produkovao.
%injenica da je 1988. godine bila hiljadugodinjica preobra#anja u hri#anstvo drevne Rusije -
geografski ekvivalent za dananju Ukrajinu - oja$ala je ovu tendenciju. Proslava jubileja je
ponovo probudila opte zanimanje za religiju i njenu ulogu u ruskoj istoriji. Me"u inteligencijom,
postajalo je sve modernije nositi vjerske ambleme a isto tako i uklju$iti se u umjetni$ku obnovu


62
davno naputenih i oskrnavljenih crkava. Za sve ve#i broj ruskih intelektualaca, religija je prema
tome bila moderna a ideologija je sada bila zastarela.
Nijesu samo pripadnici ruske inteligencije bili ti koji su podlegli uticaju religije. Simboli$no
za irenje duhovne obnove bilo je neobi$no preobra#anje u rusku pravoslavnu vjeru - malo
zapaeno u inostranstvu ali o kom se mnogo raspravljalo u Moskvi - Georgija Maljenkova,
jednog od Staljinovih najodanijih pristalica tokom krvavih godina velikih $istki. On je proveo
svoje posljednje godine u predanom sudjelovanju u crkvenom horu, a insistirao je i uslieno mu
je da bude sahranjen prema hri#anskom obredu poslije smrti 1987. godine. to god da su
neprijatelji staljinizma mogli da misle o Maljenkovu, ovaj $in Staljinovog odabranog nasljednika
sam po sebi je dramatizovao promaaj partijskog irenjanja ateizma.
Na Vanrednoj partijskoj konferenciji, odranoj 1988, Gorba$ov je uvaio i prividno prihvatio
obnovu reliigije u Sovjetskom Savezu. On je rekao, Mi ne skrivamo na stav da je religiozni
pogled na svijet nematerijalisti$ki i nenau$an. Ali to nije razlog da ne potujemo duhovni stav
vjernika, jo manje da primjenjujemo administativni pritisak da bi u$vrstili materijalisti$ka
shvatanja. Tako je Gorba$ov pre#utno objavio neuspjeh pohoda ka ateizmu - partijskoj religiji - i
odobrio uvaeniji drutveni poloaj za autenti$nu religiju.
Istorija (ili staljinizam). U biti svakog od ovih vrlo spornih pitanja bilo je pitanje staljinizma.
Skoro svaka rasprava je u krajnosti vodila do politi$ki osjetljivih pitanja koja su se odnosila na
savremeni zna$aj staljinisti$kog sistema, do ljutih rasprava o mjeri do koje je prolost trebalo
podrobno pretresti, i do jo uvijek neugodnog pitanja pojedina$ne krivice za staljinisti$ke (a ne
samo Staljinove) najgore zlo$ine.
Nerijeeno pitanje staljinizma je stvaralo ozbiljnu dilemu za rukovodstvo i njegov politi$ki
sistem. S jedne strane, da se reforme pokrenu naprijed, bilo je potrebno prevladati ne samo
birokratsku inerciju ve# i otpornost staljinisti$kih institucija i tradicija. Preustrojavanje je
podrazumijevalo odbacivanje davno ustanovljenih na$ina rjeavanja stvari, a mnogi od njih su
institucionalizovani u onoj $etvrti vijeka kojom je dominirala Staljinova brutalna obnova
sovjetskog drutva. S druge strane, potpuno odbacivanje boljeg dijela prolosti prijetilo je da
oslobodi zatomljene emocije i dugo potiskivana sje#anja i tako da potkopa temelje na kojima je
partijska vlast po$ivala.
Nije $udo onda to je rukovodstvo oklijevalo i mu$ilo se. U zvani$noj ocjeni staljinizma, koju
je iznio po ovla#enju samog Politbiroa na sedamdesetogodinjicu Boljevi$ke revolucije,
Gorba$ov je osudio Staljina i staljinizam jasnim i otrim rije$ima, ali je izbjegao svaku
dramati$nu odre"enost, govore#i bezli$no o hiljadama Staljinovih rtvi. Na Vanrednoj
partijskoj konferenciji, Gorba$ov je produio s ovako suzdranm pristupom, primje#uju#i jedino
da je $injenica - a mi to danas moramo da priznamo - da je u odre"enoj mjeri politi$ki sistem
ustanovljen kao rezultat Oktobarske revolucije iskusio ozbiljnu deformaciju. Drugi visoki
rukovodioci, naro$ito Liga$ev, traio je uravnoteenu ocjenu prolosti u kojoj izlaganje zala
prolosti ne bi ponitilo sje#anje na navodna dostignu#a. Ali kad su jednom bila otvorena vrata
odbacivanju te ere, bilo je nemogu#e zaustaviti provalu tekog jada, poplavu uspomena, sje#anja
na neopisive surovosti i - ono najopasnije - pozive na ulaganje napora za povra#aj u prvobitno
stanje pa $ak moda i za odmazdom.
Sovjetska tampa i $asopisi su bili zasuti izvjetajima, $esto vrlo bolnim i mu$nim, o
pojedina$noj i kolektivnoj patnji. Neki su dramatizovali ponienje koje je masovni i moda
bezumni staljinisti$ki teror nanio vrlo lakovjernim i priprostim ljudima. Drugi su slali vrlo li$ne
izvjetaje o padu nekadanjih mo#nika, od kojih su mnogi u to vrijeme jednostavno nestali bez
traga, guraju#i svoje porodice u neo$ekivani drutveni bojkot ili progonstvo ili $ak smrt. ena i
sin likvidiranog marala Tuha$evskog, na primjer, bili su tako"e ubijeni. Ipak su i drugi ljudi u


63
irim razmjerama snosili posljedice staljinisti$ke tiranije, kao to je fizi$ko unitenje doslovno
nekoliko miliona ukrajinskih seljaka ili dobrog dijela sovjetskog oficirskog sastava (doprinose#i
time po$etnim sovjetskim porazima tokom nacisti$ke invazije 1941. godine).
O$ito, neka pitanja su i dalje ostala tabu. Zvani$na sovjetska tampa je izbjegavala bilo kakvu
temeljnu raspravu o staljinisti$kom tla$enju neruskih naroda. O guenju ukrainskih ili litvanskih
nacionalnih tenji poslije Drugog svjetskog rata, kao i o masovnim deportacijama iz balti$kih
republika (poslije njihove aneksije 1940. godine i potom njihovu ponovnu okupaciju 1944-45),
raspravljalo se samo uopteno. Bila je tako"e istina da je prognano i silom raseljeno po Sibiru
oko 1,5 milion Poljaka, to je izvedeno s krajnjom okrutnocu usred zime 1940, iz polovine
Poljske koja je pripala Sovjetskom Savezu prema paktu Hitler-Staljin iz 1939. godine. Sovjetski
mediji su ostali nijemi i povodom 15.000 poljskih oficira, koji su zarobljeni 1939. godine i
ubijeni jedan po jedan u potpunoj tajnosti u Katinskoj umi i drugdje u prolje#e 1940. Time je
staljinizam kao afirmacija velikoruskog imperijalizma i dalje uivao odre"en oprost grijeha.
Ipak, izlaganje Staljinovih doma#ih zlo$ina neizbjeno je podstaklo jo tri, potpuno razli$ita,
pitanja. Prvo od njih je bilo postavljeno otvoreno i sa pove#anim intenzitetom; o drugom se
raspravljalo uglavnom iza zatvorenih vrata u partijskom skrovitom svetilitu; a tre#e nikad nije
bilo otvoreno izgovoreno ali je bilo povezano sa potragom za istorijskom istinom.
Prvo se odnosilo na pojedina$nu krivicu. Da li je Staljin jedini odgovoran za svoja zlodjela?
Je li to bilo vjerodostojno, s obzirom na njihove istorijski ne$uvene razmjere? Ako nije, ta onda
s njegovim sau$esnicima i sljedbenicima? Bez sumnje, njegovi bliski saradnici su svi bili mrtvi,
ali mnogi izvroci, mu$itelji, isljednici, $uvari u koncentracionim logorima, pa $ak i zapovjednici
bili su zasigurno jo uvijek ivi. Mladi NKVD major, koji je mogao imati dvadesetpet godina kad
je mu$io zatvorenike za vrijeme Velikog terora krajem tridesetih, sada bi imao 75 godina; oficiri i
ljudi koji su li$no ubijali poljske oficire u Katinskoj umi sada bi mogli biti u kasnim ezdesetim
ili ranim sedamdesetim godinama. MVD mu$itelji rtava uhapenih u anti-jevrejskim $istkama,
kao i u irokoj mrei terora s kraja $etrdesetih, sada bi mogli biti u ranim ezdesetim.
Nemogu#e je bilo otkriti Staljinove zlo$ine bez otvorenije rasprave o kona$no obra"enoj
krivici. Do 1987. godine je to u$injeno. Jedan broj sovjetskih pisaca postavio je otvoreno pitanje
Staljinovih sau$esnika. L. G. Jonin, piu#i u sovjetskom sociolokom $asopisu Sociologi"eskie
Isledovanija (br. 3, 1987), ne samo da je koristio zapadnja$ki koncept totalitarizma za analizu
prirode staljinisti$kog fenomena ve# je $ak izveo namjernu analogiju sa nacizmom upotrebivi
njema$ki pojam Schuldfrage (i. e., pitanje krivice) pri postavljanju pitanja krivice drugih. To
pitanje se tako"e pojavilo u cjelini u tampi. Izvjestija navodi, 26. decembra 1987, $itaoca koji je
napisao da mnogi mu$itelji mora da su jo uvijek ivi... Ne mogu a da ne pomislim da se oni
smiju vaim $lancima.
Sovjetska TV je tako"e postavila to pitanje. U emisiji od 22. juna 1988, posve#enoj
Staljinovim zlodjelima, re$eno je da neki bivi mu$itelji smatraju da su obavili dobar posao,
dodaju#i,

I tako se name#e logi$no pitanje: Zato postoji zakon o zastarijevanju za ove uasne zlo$ine,
kao za bilo koga ko, recimo, ukrade tanu ili pijan istu$e susjeda? Ako ne postoji zakon o
zastarijevanju za ratne zlo$ince, ili za veleizdaju, zato bi onda postojao za izdajnika koji je ubijao
vlastite sunarodnike, ko je mu$io $asne sovjetske ljude? Kako ovaj zakon moe vaiti za njih? Zar
oni nijesu izdajnici domovine?

U o$itom pokuaju da svede bilans ovog osjetljivog pitanja, visokotirani nedjeljnik Nedelja
objavio je po$etkom februara 1988. godine duga$ak $lanak istaknutog sovjetskog nau$nika koji


64
je posebno prou$avao pitanje krivice. On je razrijeio krivice mnoge $ekiste kao besprijekorno
$estite lenjinisti$ke komuniste, tvrde#i da mnogi ljudi koji su slubovali u NKVD-MGB
jedinicama i podjedinicama apsolutno nijesu neposredno bili uklju$eni u represije, ali je
podvukao razliku prema pojedinim isljednicima, ispitiva$ima, $uvarima i potkaziva$ima koji su
imali udjela u moralnoj odgovornosti za staljinizam. Ali on nije bio spreman da ide dalje od toga,
ostavljaju#i nesumnjivo mnoge preivjele rtve s osje#anjem frustriranosti.
Dok god pitanje ostaje nerijeeno, nije bilo vjerovatno da #e se oni aktivno progoniti. S tog
razloga, ne samo to politi$ko rukovodstvo nije eljelo da pootrava podjele, zato to je rasprava
o staljinizmu izbila na vidjelo i to je jo uvijek prili$an broj sovjetskih zvani$nika i gra"ana bio
odan Staljinu, ve# i zbog toga to je drutvo u cjelini bilo zbunjeno ovim $injenica i prema njima
imalo ambivalentan stav. Neko bi mogao pomisliti da #e sovjetska omladina biti najkriti$kije
nastrojena prema Staljinu, pa ipak, sovjetska anketa navodno sprovedena me"u studentima na
sovjetskim univerzitetima i na viim partijskim kolama, je pokazala, prema vijestima agencije
TASS od 24. januara 1988, da je samo 8% smatralo da ima dovoljno saznanja o prolosti, dok je
72% dalo o Staljinu li$no konfuznu ocjenu, 3% je odobravalo, a 18% osu"ivalo njegovu politiku.
Drutvena podvojenost, a ne samo zvani$na uzdranost, ukazivali su da #e pitanje staljinizma
nastaviti da nagriza sovjetsku savjest ali bez odlu$ne rijeenosti i otrog reza, potpunog
odbacivanja. To #e, zauzvrat, sigurno ne samo iskomplikovati proces preustrojavanja nego #e
tako"e i sprije$iti komunizam da se potpuno pro$isti od staljinisti$ke moralne ljage.
Drugo politi$ki i ideoloki osjetljivo pitanje odnosilo se na posljedice rehabilitacije nekih od
Staljinovih najistaknutijih boljevi$kih rtava. Montirani procesi od 1936. do 1938. godine doveli
su do pogubljenja ukupno preivjelog lenjinisti$kog rukovodstva, u koje Staljin ve#inom nije
imao povjerenja a sa nekima od njih se ideoloki nije slagao. Da su te vode#e li$nosti bile
nepravedno i $ak nezakonito ubijene vie nije bilo sporno. Obavljena je njihova zakonska
rehabilitacija i istorijska restauracija, u sablasnom i jezivom obredu koji moe biti opisan kao
jedinstveni sovjetski posthumni mimohod elite. Ali rehabilitacija njihovih stavova je o$ito
zabrinula partijsko rukovodstvo poto je to moglo da uzdrma ve# zategnut partijski ideoloki
konsenzus. U skladu s tim, Kremlj se trudio da povu$e crtu izme"u potpune zakonske i
djelimi$ne doktrinarne rehabilitacije, osuje#uju#i tako dalje napore na potpunoj destalji-nizaciji i
izazivaju#i otvorena negodovanja od strane preivjelih ro"aka rtava.
Tre#e neizre$eno pitanje koje se ti$e staljinizma imalo je jo dalekosenije posljedice: vezu
izme"u lenjinizma i staljinizma. Solenjicinov Arhipelag Gulag uvjerljivo je pokazao da korjeni
staljinisti$kog terora lee u lenjinizmu a naro$ito u Lenjinovom pristupu prema prisilnoj
drutvenoj obnovi. Pa ipak, da bi o$uvalo barem privid istorijske legitimnosti, sovjetsko
rukovodstvo je moralo da povu$e jasnu crtu izme"u loeg Staljina i bezgrjenog Lenjina. Mada je
pitanje Lenjinove krivice za staljinizam bilo postavljeno vrlo bojaljivo u sovjetskoj tampi prije
Vanredne partijske konferencije, bilo je jasno da ma kakvo zvani$no istraivanje staljinizma
mora biti zaustavljeno prije nego potpuno odbacivanje njegovih zlo$ina dovede do primjerenog i
potpunog istraivanja njegovih istinskih uzroka - obezbje"uju#i tako da duh staljinizma nastavi
da komplikuje sovjetsku budu#nost.
Unutranji nacionalni problemi. Izgledalo je da je Staljin rijeio nacionalno pitanje jednom
za svagda - ponajvie istrijebivi sve samosvjesne ne-ruske lidere. Ipak je $ak i djelimi$no
odbacivanje staljinizma pokazalo da je to pitanje ostalo potencijalno najdelikatnije od svih
unutranjih politi$kih dilema. Poto je uguio svako ispoljenje nezavisnosti ili $ak i same elje za
autonomijom me"u sovjetskim ne-Rusima, Staljin je stvorio vjeta$ki privid etni$ke harmonije,
kojim su dominirali ritualizovani proglasi uvaavanja i ljubavi prema ruskom Velikom bratu.
%ak su i najzapadnja$kiji posmatra$i Sovjetskog Saveza bili skloni da prihvate miljenje da je


65
njegov nacionalni problem bio rijeen. Karakteristi$no je za ovu sklonost bilo nesmotreno
prihvatanje na Zapadu sovjetske terminologije po kojoj su jedino Velikorusi bili opisani kao
nacija, dok su svi ne-Rusi - kojih zapravo ima oko 50% sovjetske populacije - bili ozna$eni
samo kao nacionalnosti.
Fasada sovjetskog nacionalnog jedinstva brzo je ispucala, $im se glasnost proirila na pitanje
samog staljinizma. Potiskivane nacionalne aspiracije i nacionalni antagonizmi izali su brzo na
povrinu kod vie istinski istorijskih nacija Sovjetskog Saveza, raskrinkavaju#i tvrdnju da su se te
nacionalnosti utopile u irem zna$enju sovjetskog nacionalizma. Izme"u januara 1987. i
sredine 1988. godine, nekih tri stotine nacionalnih nemira - neki od njih u masovnim razmjerama
- zbilo se u devet od petnaest ne-ruskih sovjetskih republika. Oni su ili od masovnih mitinga,
koji su obuhvatali desetine pa $ak i stotine hiljada okupljenih u$esnika, do krvoproli#a me"u
lokalnim zajedni-cama, koja su imala kobne posljedice.
Pritube neruskih naroda bile su usmjerene u dva glavna pravca: (1) vertikalno, protiv
centralizovane dominacije od strane Velikorusa u Moskvi; (2) horizontalno, kroz otvorenije
izraavanje sukoba interesa izme"u neruskih nacija. Neke od onih koji su bili kivni na
velikorusku vlast prvenstveno su zahtjevali ispravljanje nepravde iz prolosti, kao to je bio
slu$aj sa krimskim Tatarima koje je Staljin prisilno raselio 1944-45. sa njihovog toplog
crnomorskog poluostrva u daleku Centralnu Aziju i Sibir. Drugi, kao to su ukrajinski ili
bjeloruski intelektualci, digli su glas protiv rusifikacije svog jezika i kulture. Drugi opet, kao to
su centralnoazijski Muslimani, postali su izri$itiji u svojim zahtjevima za ve#om vjerskom kao i
kulturnom auto-nomijom. Neki od njih su otili jo dalje, kao u slu$aju Litvanaca, Latvijaca i
Estonaca koji su - poslije $etiri decenije tla$enja - pohrlili u masovne uli$ne demonstracije protiv
svog prisilnog prisajedinjenja Sovjetskom Savezu 1940. godine.
Izliv patriotskih osje#anja bio je osobito eksplozivan u balti$kim zemljama. Prividno skreni
staljinizmom, Litvanci, Latvijci i Estonci nikad nijesu izgubili svoj osje#aj posebnog identiteta,
koji je imao vie zajedni$kog sa demokratskom Skandinavijom nego sa sovjetskom Rusijom.
Gorba$ovljeva glasnost je oslobodila ova osje#anja, pa su se ona prvo ispoljila u masovnom
razvijanju dugo zabranjivanih nacionalnih zastava i u stalnom pjevanju dugo izoptene
nacionalne himne na optim javnim demonstracijama, na kojima su se $ak pojavljivali i bivi
antisovjetski gerilci kao glavni govornici. Neki balti$ki visoki partijski zvani$nici bili su tako"e
pometeni euforijom, javno podravaju#i novi i vii politi$ki status ovih Sovjetskih republika i
preobraaj njihovih iz Moskve upravljanih privreda u slobodne privredne zone (ideja koju je
tako"e podravao Goba$ovljev ekonomski savjetnik, Abel Aganbegjan), veoma sli$ne
specijalnim kineskim priobalnim regijama odre"enim za slobodno preduzetnitvo i inostrano
investiranje. Spontano nastali Balti$ki narodni frontovi, koji su formulisali ambiciozne planove
za autenti$nu autonomiju i kvazi-suverenost svojih zemalja, predstavljali su tako"e za$etak
politi$ke strukture koja je mogla postati suparnik vladaju#oj Komunisti$koj partiji. Formalni
zahtjevi za punom nacionalnom suvereno#u bili su samo pitanje vremena, ukoliko se glasnost
nastavi.
U me"uvremenu, javna osuda staljinizma je sluila kao zaklon za antiruska osje#anja koja je
jo uvijek bilo suvie opasno otvoreno izraavati. Tako je, u $asopisu Literaturnaja Ukraina od
18. februara 1988, ukrajinski pisac, Oleksa Musijenko, mogao javno da optui Staljina kao
monstruma koji je ubio ukrajinsku politi$ku i intelektualnu elitu za vrijeme $istki i za namjerno
izazivanje opte gladi ukrajinskog seljatva, a da nije upro prstom neposredno u Velikoruse. Balti
su mogli da se okupe i u jesen 1987. i u prolje#e 1988. godine da odaju po$ast rtvama
staljinisti$kih deportacija i da trae ve#a prava a da ne moraju javno da optuuju velikorusko
ugnjetavanje. Tatari su demonstrirali zbog prava na povratak svojim ku#ama izraavaju#i svoje


66
odbijanje da prihvate progonstvo koje im je silom nametnuto. Centralnoazijski Muslimani su
mogli da organizuju navodna vjerska hodo$a#a grobovima svojih mula koje su bile ubijene
pruaju#i otpor Staljinovom ugnjetavanju njihovih oblasti i blinjim Muslimanima koji su bili
strijeljani zato to su odbili da slue u Crvenoj Armiji u Drugom svjetskom ratu. Drugi su
iskoristili Gorba$ovljevu zamjenu njihovog lokalnog neruskog namjesnika Velikorusom kao
izgovor za viednevno estoko demonstriranje protiv centralne vlasti, to se dogodilo krajem
1986. u glavnom gradu Kazahstana, Alma-Ati. Sve te nacionalisti$ke manifestacije su imale za
cilj da oslabe, moda $ak i da raskinu, veze koje su im odozgo nametnuli moskovski Velikorusi.
Religija kao osnova nacionalnog samopotvr"ivanja bila je naro$ito vana u slu$aju Centralne
Azije, sa njenih $etrdesetpet do pedeset miliona Muslimana. Nakon godina javnog objavljivanja
da je uporite praznovjerja skreno, sovjetska tampa je priznala 1987. i 1988. da je Islam
doivljavao zna$ajan preporod, budu#i da su tajne religiozne aktivnosti bile u porastu, i da je rat u
Avganistanu oivio osje#anje muslimanskog identiteta. %ak su i komunisti$ki zvani$nici u musli-
manskim oblastima govorili da bi rado uzeli u$e#e u vjerskim obredima i sve su se vie
poistovje#ivali sa lokalnim obi$ajima i nacionalnim tradicijama. U $asopisu Literaturnaja gazeta
od 20. maja 1987, autor $lanka se alio da su u Takentu, u republi$kom speci-jalizovanom
centru za komunikacije... gdje, uzgred, rade prili$no obrazovani ljudi, po$eli da se pojavljuju
neobi$ni tekstovi na oglasnoj tabli skoro svakog dana... pozivaju#i svoje kolege na razli$ite
vjerske doga"aje i da je sekretar lokalnog komsomola pozivao narod na memorijalni skup sa
$itanjem molitve iz Kurana.
Horizontalni nacionalni sukobi su predstavljali istovjetnu ozbiljnu prijetnju razdora.
Animozitet je bio vrlo izraen me"u nekim neruskim narodima, na Kavkazu. Istorijski drevni
Gruzijci, Jermeni, Azerbej-danci i vie drugih manjih naroda se vjekovima sva"alo zbog
vjerskih i teritorijalnih sporova. U oblasti koja predstavlja mozaik hri#anskih i islamskih religija
i sekti - i etni$ki konglomerat - estoko neprijateljstvo je ostalo pritajeno tokom godina
staljinisti$ke jednoobraznosti. Ono je buknulo okrutno i smrtonosno u jermensko-azerskom
sukobu po$etkom 1988. godine u Jermenima naseljenom regionu Nagorno-Karabah u
Azerbejdanu, nagovjetavaju#i jo ire nacionalne i vjerske sukobe u budu#nosti. Bilo je mnogo
mrtvih, glavni grad Jermenije, Jerevan, bio je danima preplavljen masama koje su brojale na
stotine hiljada, a Kremlju je zapao nezahvalan zadatak da posreduje izme"u uzavrelih
nacionalisti$ih strasti Jermena i Azerbejdanaca.
Gorba$ovljeva politika je dozvolila svim tim problemima da izbiju na povrinu. Razlog za to
je bio sasvim jednostavan. Bilo je nemogu#e propovijedati pa $ak i umjereno upranjavati
glasnost i demokrati-zaciju bez otvorenog izraavanja nacionalnih pritubi. Naslje"e
staljinisti$ke prolosti je bilo je suvie bolno, a sje#anja na velikoruska zlostavljanja previe
svjea za neruske intelektualce i studente da bi iskoristili prilike koje im je sada pruala glasnost.
Sam Gorba$ov je smatrao da su $ak i horizontalni sukobi teili da postanu vertikalno odbacivanje
velikoruske vlasti, zapazivi 19. jula 1988. da su u jermensko-azerskom sukobu strasti u
izvesnoj mjeri izmakle kontroli. Tamo se pojavljuju parole koje imaju antisocijalisti$ki,
antisovjetski i antiruski karakter. Uz to, $ak je i umjerena privredna decentralizacija tako"e
sluila da se oja$a lokalni pritisak za neposrednijom kontrolom, stapaju#i tako ali i uslonjavaju#i
zahtjev za privrednom reformom sa daleko eksplozivnijim nacionalnim pitanjem.
%ak i dobronamjerne i umjerene vo"e u Kremlju bile su vjerovatno zate$ene ovakvim
razvojem doga"aja. Sude#i prema analizama nacionalnog pitanja objavljenim u Moskvi poslije
ovih nacionali-sti$kih provala, pokazalo se da je centar bio zaslijepljen vlastitom propagandom i
da je morao biti iskreno ubije"en da nacionalni problem vie ne postoji. Reakcije su se tako
kretale od pogrdnih optubi Izvjestija od 9. februara 1988. godine ideolokih sabotera u


67
Litvaniji koji su govorili da komuniste smatraju izdajnicima nacionalnih interesa, do
Gorba$ovljeve li$ne jo sloenije analize, sa$injene uo$i nasilja u Alma-Ati, koja isti$e da
nacionalni problem vie ne#e biti razmatran namjerno pojednostavljenim izrazima koji
podsje#aju prije na vremena laskavih zdravica nego ozbiljnih nau$nih studija. Nacionalni
problem, politi$ki uspavan od tridesetihih godina, morao je tako ponovo da izbije na vidjelo -
ovoga puta i kao zna$ajna posljedica zahtjeva za perestrojkom i kao potencijalno njen
najozbiljniji izazov.
Preostala tri dinami$ka izvora unutranjeg raskola su se odnosila na spoljne poslove. Oni su
teili da obuhvate manji krug protivnika, koji su bili potpuno ograni$eni na sovjetsku politi$ku
elitu. Pa ipak, rasprava o pitanjima spoljne politike bila je tako"e zapanjuju#a novost u
sovjetskom sistemu, koja je svjedo$ila bilo o zna$ajnom napretku demokratizacije bilo, to je
vjerovatnije, o postepenom slabljenju centralizovane vlasti partijske birokratije.
Rat u Avganistanu. Ovo spoljnopoliti$ko pitanje postepeno je izazvalo najiru javnu
raspravu. Mada u po$etku ciljevi rata nijesu bili javno dovo"eni u pitanje, sve ve#i gubici su
izazvali rastu#e nezadovoljstvo prema naporima Kremlja da dri rat podalje od javnosti. Tajne
sahrane, bezazleni izjvetaji o me"unarodnoj obavezi proletarijata prema grobovima palih,
nedostatak posebnog tretmana za veterane povratnike ili $ak invalide - da ne govorimo o
pre#utnom odlaganju vojne slube sinovima viih $inovnika - sve je to ra"alo ogor$enost koja se
nije mogla beskona$no ignorisati, posebno u kontekstu ire kampanje glasnosti.
Kona$no, sve ove pritube bile su iznesene na vidjelo, $ak i one politi$ki najosjetljivije. U
Pravdi od 25. novembra 1987, na primjer, partija je ponudila objanjenje, mada neuvjerljivo, za
olakice date sinovima politi$kih mo#nika: U Avganistan aljemo one najbolje, one koji su
najspremniji. Mada to moe izgledati $udno, djeca rukovode#ih ljudi su vrlo $esto fizi$ki
nespremna za vojnu slubu. Mada to mora da je prosto razjarilo roditelje svakog osaka#enog ili
ubijenog u ratu, bilo je zna$ajno to su se 1987. godine sve ove stvari pojavile u tampi, prave#i
tako od rata jo jedno javno pitanje raskola.
Vremenom, takve preteno li$ne pritube su vodile do politi$ki vanijih javnih preispitivanja
razboritosti odluke Kremlja da se pokrene intervencija. Moskvom su kruile glasine da su
Brenjev i njegovi klju$ni saradnici bili zapravo pijani kada su donijeli kona$nu odluku da se
intervenie. Otvorena kritika postupaka u spoljnoj politici jednostavno je bio presedan u novijoj
sovjetskoj istoriji. tavie u $asopisu Literaturnaja gazeta od 16. marta 1988, akademik O. Bogo-
molov, vode#i sovjetski stru$njak za spoljne poslove, iznio je zna$ajno otkri#e da je tri nedjelje
nakon napada Ekonomski institut Svjetskog socijalisti$kog sistema Akademije nauka SSSR-a
poslao partijskom rukovodstvu analizu o jalovoj i tetnoj prirodi ove akcije. Drugi sovjetski
stru$njak za spoljne poslove, A. Bovin, uvjeravao je na Radio Moskvi 22. maja 1988. da od sada
slanje sovjetskih vojnih snaga u inostranstvo radi u$e#a u borbenim dejstvima moe jedino biti
u$injeno nakon rasprave u najviim zakonodavnim organima zemlje i to mora biti uz njihovo
odobrenje.
Moe se samo naga"ati da li je kona$na odluka da se povuku sovjetske snage donesena
dijelom i zbog unutranjeg pritiska, mada su sovjetska armija i tajna policija vrlo vjerovatno bile
duboko uznemi-rene zbog dalekosenih posljedica takvog bezuslovnog priznanja poraza. Tako #e
rasprava o Avganistanu vjerovatno potrajati i poslije zavretka neposrednijih oblika sovjetskog
mijeanja, naro$ito ako poraz podstakne dalje nacionalno samoosvje#enje bilo u Isto$noj Evropi
ili unutar Sovjetskog Saveza.
Spoljna i odbrambena politika. Mada se rasprava u vezi sa spoljnom politikom odigrala u
najve#oj mjeri unutar razli$itih specijalizovanih instituta, teilo se preispitivanju ranijih
pretpostavki i traganju za novim na$inima miljenja (koje je vode#i francuski sovjetolog Miel


68
Tati podrugljivo opisao kao alternativu nekadanjem ne-razmiljanju). Najpodrobniji izvjetaj
o revizionisti$kom pristupu podnio je jedan od Gorba$ovljevih najumnijh povjerenika, Jevgenij
Primakov, koji je u udarnom $lanku u Pravdi od 9. jula 1987, naslovljenom Nova filozofija
spoljne politike zahtijevao da se odbaci ideja da je miroljubiva koegzistencija samo govorna
vjeba, preporu$io da se odustane od izvoza revolucije kao vida sovjetske politike i istakao novu
realnost globalne me"uzavisnosti. Iste teme su bile kasnije podrobnije razvijene u knjizi samog
Gorba$ova, dok su na vojnom podru$ju sovjetski stratezi po$eli da razvijaju temu odbram-bene
doktrine kao polazne ta$ke za stabilnije strateke odnose sa Zapadom. U svim tim ta$kama,
suprotnost izme"u ovih stavova i doskoranje sovjetske politike bila je izrazita.
Sovjetski blok i svjetski komunisti"ki pokret. Na proslavi sedamdesetogodinjice Boljevi$ke
revolucije u Moskvi, Gorba$ov je istakao nominalnu jednakost svih komunisti$kih partija i
izri$ito odbacio svaku tvrdnju o posebnoj vode#oj ulozi sovjetske partije - dok je glavno
doktinarno polazite Moskve u prolosti bio zahtjev da njeni interesi treba da budu vodi$ za sve
komuniste irom svijeta. Iako Brenjevljeva doktrina nije bila zvani$no odba$ena, Gorba$ov je
stavio na znanje da ona ne#e biti upotrebljena da se sprije$e postepene promjene u Isto$noj
Evropi, to je zauzvrat navelo neke Isto$noevropljane da izjave da do okupacije %ehoslova$ke
1968. godine nikad ne bi dolo sa Gorba$ovom na vlasti. Iako validnost ove pretpostavke nikada
ne#e mo#i da se provjeri, svrha je bila da se ohrabre oni Isto$noevropljani koji su traili promjene
znatno bre od iskoraka sovjetskog preustrojstva. Za neke sovjetske lidere, Gorba$ovljev poloaj
je bio nesumljivo uznemiravaju#i. Bilo kakva ve#a nestabilnost u Isto$noj Evropi je tako bila
pogodna da se pokrenu jo otrije rasprave u Kremlju o tom spornom pitanju spoljne politike.

Sve ove me"usobno povezane rasprave proizvele su dinami$ki u$inak. Zahtjev za obnovom
privrede je stvorio tenje ka demokra-tizaciji, koje su sa svoje strane ugrozile partijski monopol
nad vla#u i osnovno vjerovanje, otvaraju#i time vrata za rivalske drai religije i nacionalizma, pa
$ak i nametnule opasnost od produenog a moda $ak i poja$anog sovjetskog raskola. to su se te
rasprave stvarno dogodile, i to nijesu vie bile ograni$ene na unutranje svetinje partije, bilo je
osobito zna$ajno iz tri razloga:
Prvo, to je predstavljalo zna$ajan prekid sa ustanovljenim politi$kim normama. Sovjetski
totalitarizam je tokom vie decenija podvrgavao drutvo strogoj kontroli i organizovao ga u
dravu depolitizovanog pravovjerja i o$evidne politi$ke jednoglasnosti. Nova stvarnost drutvene
i politi$ke rasprave stoji u otroj suprotnosti sa nijemim saglasjem staljinizma, dominantnog
barem od 1928. godine.
Drugo, to je predstavljalo opasnost za integritet marksisti$ko-lenjinisti$kog u$enja pa $ak
potencijalno i za jedinstvo Sovjetskog Saveza. Krajnje otvorena intelektualna rasprava,
utemeljena na usvajanju novih nau$nih predodbi i filozofskih kategorija, bila je bitno nespojiva
sa u$enjem koje je samo sebe smatralo zatvorenim sistemom koje sadri nau$no ispravne
odgovore na sve drutvene dileme. Osim toga, ukoliko nastale rasprave o velikom broju
osjetljivih pitanja ne bi bile sprje$avane ili nekako kanalisane u okvir institucionalizovanog
pluralizma, one su mogle da dovedu do eskalacije sile koja bi kona$no ugrozila upravo integritet
samog Sovjetskog Saveza.
Tre#e, to je diskreditovalo sovjetski komunizam posebno i, u skladu s tim, komunizam
uopte. Otkri#a koja se odnose na zlo$ine iz prolosti, i kritika sadanjih i prolih dostignu#a,
potvrdili su skoro sve to su mnogi zapadni nau$nici prethodno pisali o staljinizmu, zbog $ega su
bili $esto ocrnjivani u sovjetskoj tampi kao okorjeli anti-komunisti$ki propagandisti. Zaista,
detaljni, otri i odista mu$ni izvjetaji o patnjama koje su nanesene nedunim ljudskim bi#ima
koji su objavljeni u sovjetskoj tampi bili su jo razorniji po svojim ideolokim posljedicama od


69
ve#ine onih koji su napisani u inostranstvu. Sli$no tome, rasprave su iznijele na vidjelo dodatne
podatke koji su se ticali aktuelnih i skoranjih promaaja u sovjetskoj privredi i drutvu,
potvr"uju#i time najkriti$nije zapadne procjene o ukupnom komunisti$kom dostignu#u.



70
Glava 7

RAZVOJ ILI RASPAD KOMUNIZMA


Pravo pitanje za budu#nost nije da li #e Gorba$ov potrajati ili $ak da li #e uspjeti ili pasti na
ispitu. Pravo pitanje je da li se sovjetski komunizam razvija u bitno tolerantniji i privredno
inovativniji sistem ili propada ili se $ak fragmentie. Uostalom, Gorba$ov bi mogao biti uklonjen
sa vlasti ili umrijeti pod prili$no nejasnim okolnostima pa bi se ipak neke od njegovih reformi
mogle nastaviti, premda na oprezniji na$in. Alternativno, on bi nominalno mogao ostati na vlasti
- zahvalju-ju#i svojoj popularnosti u inostranstvu, i dalje mogao biti od koristi Kremlju na
Gromikovom mjestu kao ef drave - ali sa svojom politikom u velikoj mjeri naputenom.
Kona$no, on bi sam mogao da uspori ili $ak ubrza svoju politiku da sa$uva svoju vlast $ak i poto
otpusti svoje suparnike - poput Liga$eva - iz slube.
Klju$no pitanje je moe li sovjetski sistem uspjeno da se razvije u pluralisti$kiji organizam,
onaj koji stvara ve#u drutvenu i ekonomsku kreativnost i tako u$ini Sovjetski Savez uistinu
konkurentnijim na svjetskoj sceni. Od tog odgovora zavisi ne samo sudbina Sovjetskog Saveza
kao velike sile ve# isto tako i izgledi komunizma uopte. Sadanji mete bi moda mogao biti
znak takve promjene, ali bi to isto tako mogla biti prva etapa u postepenom komadanju samog
sistema.
Taj sistem je tokom godina stigao do toga da ga nazivaju totalitaristi$kim ne samo zato to je
drutvo bilo prisilno podre"eno politi$kom sistemu, ve# tako"e zato to je to drutvo bilo nasilno
preobraeno u skladu s ideolokim planom. Stanje depolitizovanog pravovjerja je tako bilo
stvoreno, pravi politi$ki ivot je prestao da postoji, pa se $inilo da nijemi konsenzus odraava
potpunu drutvenu jednoglasnost. Politika je postala zabran i povlastica samo najvieg
rukovodstva.
Evolutivno naputanje totalitarnih karakteristika sistema bi, prema tome, zahtijevalo
postepenu institucionalizaciju pluralisti$kijeg politi$kog poretka, koji omogu#uje drutvu da
preuzme aktivniju ulogu i $ak da odre"en izvorni politi$ki ivot postane vid normalnog
drutvenog bi#a. Kona$an odgovor na pitanje o vjerovatnosti takvog razvoja zavisi od toga da li
dvije o$ito nepomirljive dileme svojstvene sadanjoj sovjetskoj stvarnosti mogu biti prevladane.
Prvo, moe li privredna revitalizacija da bude ostvarena bez odista temeljnog redefinisanja uloge
komunisti$ke partije u upravljanju drutvom? Drugo, moe li privredna decentralizacija, kao i
potrebno propratno svo"enje centralne upravlja$ke uloge partije, da bude ostvarena bez silnog
pove#anja mo#i ne-Rusa u toj mjeri da bi decentralizacija kona$no mogla postati ekvivalent za
postepeno razaranje Sovjetskog Saveza?
Sovjetsko partijsko rukovodstvo je potvrdilo sredinom 1988. godine prvenstvo politi$ke
reforme nad privrednom. U partijskoj odluci je jasno stajalo da korjenite reforme politi$kog
sistema moraju imati prioritet. Ali, kao to je Pravda priznala doslovno tri dana kasnije, 7. jula,
procesi demokratizacije - i u centru i na lokalnom nivou - dosad su sporo napredovali. Partijska
nomen-klatura nije smanjila trokove zbog privrednih reformi, niti su predloene politi$ke
promjene Gorba$ova o samoj ulozi partije bile institucionalizovane. Izgledalo je da stalno
prizivanje centralizma lenjinisti$kog naslje"a reafirmie rijeenost partije da $vrsto zadri svoje
posebno mjesto i svoj monopol vlasti, bez obzira da li je to ekonomski funkcionalno.
Prikladno pitanje jeste, dakle, da li privredna reforma moe da uspije ako partija nije voljna
da se povu$e. Izgleda da je odgovor negativan. Istinsko uvo"enje trinog mehanizma, ustrojstvo


71
cijena zasnovano na ponudi i potranji, promocija slobodne razmjene rada, pojava upravlja$ke
klase sklone da preuzima rizik pristup svjeem kapitalu i skidanje okova sa zemljoradnje, sve su
to neophodni preduslovi za istinski privredni uspjeh. Ali oni tako"e zahtijevaju znatno umanjenje
uloge partije na upravo one na$ine koje sovjetski aparat"iki nijesu spremni da toleriu. O$iti jaz
izme"u glasnosti i perestrojke je duboko ukorijenjen u tom stanju i prijeti da izazove razorna
razo$arenja.
Uz to, nedostajala je iskrena drutvena prijem$ivost za neophodne reforme. Stare navike i
inercija su predstavljale golemu prepreku promjenama. Mase su u najboljem slu$aju bile
skepti$ne i u velikoj mjeri zaokupljene neposrednim ekonomskim posljedicama pere-strojke.
Me"u radnicima su se odoma#ila najgora obiljeja uravnilovke pa su bili nepovjerljivi prema
reformama zasnovanim na nagra"ivanju prema radu. Tradicija seljatva je bila unitena. Direktori
su se plaili ve#e odgovornosti i pomanjkanja preduzetni$kih zamaha. Funkcioneri su vie voljeli
centralizam. I ruska istorija i sovjetska stvarnost su se tako zavjerili protiv preustrojstva.
Sloene dileme perestrojke su nacionalni problem. Stopa prirataja stanovnitva je bila
neuporedivo ve#a me"u ne-Rusima, posebno me"u centralnoazijskim narodima, $iji je broj
porastao izme"u 1959. i 1979. za preko 72 procenta, dok su se sovjetski Sloveni uve#ali za samo
19 procenata. Tako #e ubrzo ne-Rusi sa$injavati ve#inu sovjetskog stanovnitva. Pa ipak,
Velikorusi dre, zapravo, isklju$ivu politi$ku vlast u centru, gdje su ne-Rusi zastupljeni gotovo
simboli$no. Rusi su uglavnom imali bolji pristup elitnim poloajima irom sovjetske drave, a u
Politbirou su tada potpuno dominirali Velikorusi. Dravna politika je tako"e favorizovala ruski
jezik sa, na primjer, 14 knjiga objavljenih na ruskom u 1986. po svakom Rusu koji je ivio u
Sovjetskom Savezu u odnosu na samo 2,4 na maternjim jezicima po svakom ne-Rusu. Osim toga,
privredna politika Kremlja favorizovala je kapitalne investicije i razvoj u ruskim djelovima
drave.
Autenti$na decentralizacija bi neizbjeno izrodila zahtjeve za ispravljanjem ovih nepravdi.
Medutim, centralna ruska kontrola je tako duboko usa"ena u postoje#e mehanizme da bi
neophodne promjene dovele do velikog prevrata. Za$arani krug uistinu postoji. Nedostatak
reformi ra"a nezadovoljstva u narodu, ali bi reforme vjerovatno pothranile jo ve#e apetite
neruskih naroda za ve#om vla#u. Separatisti$ka uvjerenja, posebno me"u Baltima i sovjetskim
Muslimanima, kasnije podstaknuta posredstvom oivljavanja Islama irom svijeta i ohrabrena
sovjetskim vojnim neuspjehom u Avganistanu, tako su moda mogla da postanu stvarna prijetnja
jedinstvu sovjetske drave.
Klju$na ta$ka na koju je trebalo obratiti panju bi#e rastu#i nacionalizam u sovjetskoj
Ukrajini, sa svojih 50 miliona stanovnika i velikim prirodnim bogatstvima. I u Kijevu i u Lvovu
kvazi-tajne ukrajinske politi$ke, vjerske i kulturne aktivnosti narastale su zahvaljuju#i otvaranju
koje je omogu#ila glasnost. Njihov napad se sastojao u tome da se naglasi teta koju je Ukrajini
nanijela biva sovjetska politika i nacionalni imperativ otpora daljoj rusifikaciji. Ve#ina
Ukrajinaca, s pravom ili ne, krivila je Moskvu - a time posredno i Ruse - za $ernobilsku nesre#u i
to smatrala drugom velikom nevoljom (poslije velike gladi iz tridesetih godina) koju su njihovoj
naciji donijeli gospodari iz Kremlja. Nezadovoljstva ukrajinskog naroda vezana za jezik i kulturu,
ve# otvoreno i vrlo snano izraena $ak i u zvani$nim ukrajinskim medijima, razvijaju se u
separatisti$ke tenje koje je podravao velik dio ukrajinskog stanovnitva, stvori#e od
nacionalnog problema krizu koja #e ugroziti opstanak Sovjetskog Saveza.
Stvari su se dale naslutiti iz izvjetaja u moskovskom $asopisu Komsomolskaja pravda od 10.
jula 1988. godine o masovnom okupljanju u gradu Lvov. Organizovan navodno radi o$uvanja
istorijskih spomenika, zbor - vie hiljada ljudi - brzo se pretvorio u masovne nacionalisti$ke
demonstracije. Rukovo"enje zborom su preuzeli nacionalisti$ki aktivsti i uzbu"eno istakli


72
politi$ke zahtjeve koji su dominirali te ve$eri. Ruska tampa je optuila ukrajinske govornike na
skupu da su se spustili do mahnitosti nedostojne $ovjeka, gra"anina i patriote.
Nacionalno pitanje je o$igledno ahilova peta perestrojke. Do prolje#a 1988, sovjetska javna
glasila su kona$no priznala da je nacionalni problem vrlo daleko od rjeenja. U isto vrijeme, sve
snanija velikoruska svijest o anti-moskovskim nacionalnim osje#anjima umanjivala je dalje
anse za autenti$nu decentralizaciju, koja bi moda mogla da podstakne konstruktivan razvoj
sistema. Ona je bila $vrsto povezana sa odre"enim rizikom Velikorusa da zadre centralnu ulogu,
$ak i po cijenu privredne neefikasnosti.
Da bi se decentralizovala dravno-svojinska privreda, trebalo je decentralizovati i politi$ki
sistem; ali decentralizovati politi$ki sistem multinacionalne drave zna$ilo je predati vlast
prethodno pot$injenim nacijama. Prema tome, da bi bila privredno uspjena, perestrojka je
morala da obuhvati preustrojstvo Sovjetskog Saveza u pravu konfederaciju, obustavljaju#i pri
tom rusku vlast. Zapravo, to je bilo ravno raspadu carstva. Nije bilo izvjesno ho#e li ruska
politi$ka elita biti spremna da zamijeni svoju carsku mo# za dobrobiti privredne decentralizacije.
Pojavu estokog velikoruskog napada na demokratizaciju, s izgovorom da je to bilo ra"anje
ne-ruskog nacionalizma, alarmantno su zabiljeile Moskovske novosti, novine koje su otvoreno
podravale Gorba$ovljeve reforme. One su izvijestile 3. aprila 1988. godine da mnogi ljudi
vjeruju da su me"unacionalni problemi pogorani, neo$ekivano, zbog procesa demokratizacije
naeg drutva. Mra$ne, konzervativne snage ve# zamjeraju snagama obnove da su izgubile
kompas, pomno biljee#i u svoju knjigu mudrosti sve to je glasnost iznijela na vidjelo a to,
po njihovom miljenju, potkopava sistem. Prema glasilu italijanske komunisti$ke partije,
LUnita, od 23. maja 1988. godine, izvorni tekst o estokom napadu na perestrojku koji je bio
objavljen ranije te godine u Sovjetskoj Rosiji sadrao je pasus koji ukazuje da $ak i to
pravovjerno glasilo pravi propuste: Najve#u opasnost... predstavlja sramotni nacionalizam
bezna$ajnih nacija kakve su krimski Tatari i cionisti$ki Jevreji, $ije su akcije promiljeno usmje-
rene na razbijanje bratstva me"u sovjetskim narodima.
Takvi velikoruski strahovi od narastaju#ih nacionalnih sukoba, usporavanje neophodnih
reformi, pove#avaju vjerovatno#u da su stvarni izgledi za sovjetski komunizam propast a ne
smisleni razvoj. Do odista obnoviteljskog uspjeha - onog koje vodi u kreativno, novatorsko i
samosvjesno sovjetsko drutvo - moglo bi do#i jedino kroz slabljenje doktrine, rastakanje
partijske mo#i i postepeno osloba"anje ne-Rusa od moskovske centralizovane vlasti. Sasvim je
nevjerovatno da #e partijsko rukovodstvo i vladaju#a elita, ma koliko udjeli za privrednom
obnovom, biti spremni da rizikuju da odu politi$ki tako daleko.
Neko bi prema tome imao pravo da posumnja da stvarni uspjeh - koji se moe nazvati Opcija
1 - lei u riznici Gorba$ovljeve perestrojke. Moramo, prema tome, razmotriti i druge opcije. To
bi moglo uklju$iti:

Opcija 2: Razvu$eni mete koji ne vodi ishodu.
Opcija 3: Obnovljena stagnacija, poto perestrojka posustane.
Opcija 4: Nazadan i represivni politi$ki udar, kao reakcija bilo na Opciju 2 ili 3.
Opcija 5: Raspar$avanje Sovjetskog Saveza, kao posljedica kombi nacija gorepomenutih opcija.

Od ovih opcija, $ini se da je najizglednija alternativa za nekoliko sljede#ih godina Opcija 2,
ali s velikom vjerovatno#om da #e pere-strojka postepeno gubiti svoj zamah suo$ena s
unutranjim prepre-kama. Rastu#i mete u zemlji ili moda obnovljena stagnacija mogli bi
zauzvrat da podstaknu obnovu nastojanja da se pove#a drutvena i politi$ka disciplina. Ovo
posljednje bi $ak moglo voditi i u vojnu diktaturu, naro$ito ako se pokae da je partija previe


73
zadovoljna sobom i nesposobna bilo za uvo"enje promjena ili za odravanje reda. Ovakav obrt
doga"aja bi mnogo nakodio istorijskim izgledima komunizma. Privredna i tehnoloka stagnacija
bi dalje ometala Sovjetski Savez u nadmetanju s Amerikom. Represija bi obnovila lo ugled u
svijetu reima koji jo uvijek nije sasvim raskrstio sa svojom doskoranjom staljinisti$kom
prolo#u.
U svakom slu$aju, bi#e krajnje teko vratiti duh drutvene afirmacije u totalitaristi$ku bocu,
sada kada je sovjetsko drutvo doivjelo dah otvorenih rasprava i postalo uopte manje imuno na
optenje sa svijetom i inostrane ideje. Sovjetska inteligencija, zatrovana glasno#u, zasigurno bi
ogor$eno reagovala na svaku naglu represiju. Dalja mogu#nost rastu#eg politi$kog nereda, pa $ak
i eventualne fragmentacije sistema, dakle, #e biti tijesno povezana sa neuspjenom evolucijom
politi$kog sistema, ili bilo kakvim pokuajem da se sprije$i njegov privredni razvitak. Da se
posluimo marksisti$kom terminologijom, donji prag je da totalitarna politi$ka prvorazredna
gra"evina ne moe vie da postoji skupa sa drutvenom bazom koja je prestala da bude
podvrgnuta njenoj potpunoj kontroli.
Nenamjerno - i bez predrasuda, da upotrebimo jo jedan marksisti$ki izraz - Gorba$ovljeva
politika tako doprinosi izgradnji potencijalno revolucionarne situacije. Njegove reforme stvaraju
$inioce promjene. One su nesputane nade koje su gotovo osu"ene da se izjalove. One izazivaju
i$aenja koja su, u me"uvremenu, odista pogorala kvalitet ivota prosje$nog $ovjeka. One
tako"e smanjuju nivo politi$ke zebnje - iako podiu nivo drutvenog razo$arenja. Takva
kombinacija je bitno eksplozivna.
Kao odgovor na teko#e koje se javljaju moglo bi do#i do daljih ustupaka i gotovo o$ajni$kih
promjena - moda $ak i dramati$nih reformi u poljoprivredi ili do simboli$nih $inova, kao to je
dobro-dolica prire"ena Aleksandru Solenjicinu. Ipak, nije vjerovatno da su institucionalna
zbrka i drutveno otrjenjenje time olakani. Naprotiv, takvi koraci su vjerovatno oteali
nastupaju#u politi$ku krizu. %injenica da je neuspjeh privredne reforme primorao Gorba$ova da
politi$koj promjeni da prioritet pomogla je da se istakne istorijski revolucionarni sud - koji
Gorba$ov nije mogao otvoreno izloiti - da je osnovna mrlja sovjetskog sistema njegovo
lenjinisti$ko naslje"e.
Ipak bi uklanjanje ovog naslje"a - uz pretpostavku da sada ne postoje ni doktrinarna ni
organizaciona alternativa - moglo dati maha mo#nim silama koje su svojstvene trulei,
frustracijama i nagomilanim antagonizmima savremenog sovjetskog ivota. Istrajavanje na
perestrojci bi moglo zapravo da poja$a ove protivrje$nosti zato to su traene reforme vjerovatno
liile sovjetske radnike zna$ajnih koristi koje su uivali u postoje#em sovjetskom sistemu - to jest
sigurnosti radnog mjesta i stabilnih primanja bez obzira na rezultat rada - a nijesu im donijele bilo
kakve odgovaraju#e koristi. Gradski proletarijat je klasa koja je vjerovatno najvie pogo"ena
kratkoro$nim drutvenim posljedicama preustrojstva - kao to su inflacija, skuplja stanarina (sa
zakupninama zamrznutim od 1928) i vjerovatno isto tako nezaposlenost - a, u izvjesnoj mjeri,
skoro je sigurno da #e na#i na$ina da izrazi svoja nezadovoljstva. Prema tome, povremeni i
moda revolucionarni nemir bi mogao do#i od politi$ki budnijih sovjetskih radnika koji #e morati
ozbiljnije da shvate socijalisti$ke parole o radni$koj demokratiji i koji bi mogli tako"e da padnu
pod uticaj primjera poljske radni$ke Solidarnosti.
Intenziviranje nacionalnih i vjerskih sukoba ili separatisti$kih tenji me"u ne-Rusima,
vjerovatno #e tako"e doprinijeti mogu#oj fragmentaciji sistema, i bi#e vie nego bolno za stalnu
moskovsku dominaciju. Sovjetski Savez ne moe da izbjegne period nacionalizma, koji je
nerazdvojno povezan s raskolom, a sada se manifestuje u prividnom sukobu uzavrelih
nacionalnih osje#anja koja su mu inherentna. Zahtjev za ve#om lokalnom privrednom
autonomijom ve# neizbjeno eskalira u zahtjeve barem nekih ne-Rusa za ve#om politi$kom


74
autonomijom, ako ne $ak i za istinskom nezavisno#u. Takvi zahtjevi su vjerovatno u po$etku bili
skriveni iza socijalisti$kih i demokratskih parola, ali #e njihov krajnji domet za Sovjetski Savez
biti smrtonosan. Kremlju ne#e biti lako da iza"e na kraj s takvim aspiracijama bez izvjesnog
pribjegavanja sili.

Sve ve#e slamanje poretka bi moda moglo voditi udaru u centar, koji bi preduzela vojska, uz
podrku KGB-a. Rukovodstvo za takav udar bi najvjerovatnije moglo biti regrutovano iz saveza
nezadovoljnih velikoruskih oficira, uplaenih partijskih funkcionera iz centra i uvrije"enih
slubenika KGB-a, rijeenih da obnove disciplinovano nacionalno jedinstvo vie u ime ruskog
nacionalizma nego sovjetskog socijalizma. Oni bi mogli da potrae istorijski legitimitet za takvu
akciju pozivaju#i se na patriotizam i prizivaju#i imperativ discipline pred unutranjim haosom.
Komunizam bi kao ideologija time jo vie izgubio ugled.
Ukratko, kobna dilema komunisti$kog sistema u Sovjetskom Savezu jeste da njegov privredni
uspjeh moe jedino biti postignut po cijenu politi$ke stabilnosti, dok se njegova politi$ka
stabilnost moe jedino odrati po cijenu privrednog neuspjeha.


































75
DIO III

ODBACIVANJE ORGANA



76


77









Samo jedna presudna $injenica jeste klju$ za razumijevanje budu#nosti komunizma u Isto$noj
Evropi: marksizam-lenjinizam je tu"a doktrina nametnuta regionu od strane imperijalne sile $ija
vlast je kulturno nespojiva sa pot$injenim narodima. Prema tome, proces odba-civanja
komunizma od strane isto$noevropskih drutava - fenomen sli$an odbacivanju presa"enog organa
iz ljudskog tijela - upravo se odvija. Ovaj proces se stvarno odigrao u nadmetanju izme"u
nacionalnih snaga koje trae puteve za oslobo"enje svojih drutava od moskovske dogme i
sovjetskih pokuaja da razvije nove na$ine da zadri kona$nu vlast nad sudbinom regiona.
Mada je marksizam najprije bio za$et u Zapadnoj Evropi, njegovo prilago"avanje na rusku
isto$nja$ku despotsku politi$ku kulturu one$ovje$io je njegovu prvobitno humanisti$ku
orijentaciju. Kada je Staljin silom nakalemio komunizam sovjetskog tipa na zemlje Isto$ne
Evrope, presadio je marksizam-lenjinizam-staljinizam na drutva koja su sebe u velikoj mjeri
poistovje#ivala sa zapadnoevropskim kultur-nim, vjerskim i duhovnim naslje"em. Prema tome,
sovjetsko carstvo u Isto$noj Evropi je gotovo jedinstveno u imperijalnoj istoriji: Vladaju#u naciju
pot$injeni narod ne smatra kulturno superiornom.
Kulturna superiornost, $ak i ako je nerado i potajno priznata od strane podanika, bila je
presudni $inilac u sposobnosti rimskih, bri-tanskih ili francuskih imperija da potraju tako dugo.
Nasuprot tome, sovjetska imperija je u Isto$noj Evropi smatrana - s pravom ili ne - kao nazadno
podjarmljivanje od strane kulturno inferiornije nacije. Tako, $ak $etrdeset godina nakon
Staljinovog nametanja sovjetske vladavine, isto$noevropska drutva se jo uvijek bune pod
svojim komunisti$kim reimima.
Izvjesno vrijeme, me"utim, komunisti$ka ideologija je uspijevala da kompenzuje takvo
stanje. Pa i ako je ve#ina Isto$noevropljana gledala na rusku dominaciju kao na pomak unazad
mnogi su vjerovali da komunisti$ko u$enje sadri mogu#nost za bru modernizaciju i
industrijalizaciju. Poto je Sovjetski Savez u to vrijeme smatran uzorom komunizma u praksi,
ideologija je sluila da se opravda ne samo podraavanje Sovjetskog Saveza nego i prihvatanje -
kao pozitivne nunosti - dominacije Kremlja.
Tako je propast sovjetskog modela imala potencijalno razorne posljedice po sovjetsko
imperijalno podru$je. To je ubrzalo slabljenje komunisti$ke doktrine kao kohezionog faktora
imperije. To tako"e poja$ava neraspoloenje prema spoljanjoj dominaciji, koja se sve vie
smatra izvorom sve ve#eg drutvenog i kulturnog zaostajanja regiona. To name#e Moskvi sve
ve#u potrebu da imperiju okrijepi novim vezama. To je, zauzvrat, podstaklo dodatno nacionalno
neprijateljstvo protiv centralne vlasti Kremlja.
Posljednjih godina, Kremlj je nastojao da iskuje nove vojne i ekonomske veze s Isto$nom
Evropom. Poja$ao je svoju kontrolu nad Varavskim paktom kroz pove#anu zavisnost mnogih
nacionalnih armija od sovjetske Vrhovne komande. U isto vrijeme, da bi unaprijedio obnovu
sovjetske privrede, Gorba$ov je odredio posebnu premiju za unoenje kapitala, novu tehnologiju,
pa $ak i stru$no osposobljenu radnu snagu iz Isto$ne Evrope. Ove inicijative su tako"e bile
odgovor na rastu#u spoznaju Moskve da prinudno nametnuta mo# ideologije slabi, da je u porastu


78
nacionalizam u Isto$noj Evropi i da je Sovjetski Savez izgubio mnogo od svog istorijskog
prestia.
Kao posljedica toga, dva protivrje$na uticaja su prenapregla zdanje sovjetskog carstva u
Isto$noj Evropi. S jedne strane, proces samo-oslobo"enja od sovjetske ideoloke kontrole prijetio
je da oslabi - ili $ak prekine - imperijalne veze. S druge strane, napori koje su Sovjeti uloili da
oja$aju vojno-ekonomsku integraciju teili su da pariraju tim centrifugalnim kretanjima. Ono
prvo je tako povuklo za sobom organ-sko odbacivanje komunizma u ve#em dijelu Isto$ne
Evrope. Drugo po-vla$i za sobom napore da se poja$a zavisnost Isto$ne Evrope kad je rije$ o
njenom ekonomskom blagostanju i njenoj teritorijalnoj bezbjednosti od dobre volje i odluka
Kremlja.




79
Glava 8

IDEOLOKO PRESA!IVANJE I PREOBLIKOVANJE


%eslav Milo je, u svojoj $uvenoj knjizi, Zarobljeni um, pokazao koliko je u po$etku
marksisti$ko-lenjinisti$ko u$enje imalo snaan uticaj $ak i na nekomunisti$ke Isto$noevropljane,
poraene od Hitlera, a onda oslobo"ene od Staljina. Osje#aj neodoljive mo#i je zra$io iz
staljinisti$kog reima. U isto vrijeme, demokratski Zapad je pokazao ravnodunost prema sudbini
Isto$ne Evrope. Skupa s monumentalnim opsegom drutvenog eksperimenta koji je preduzeo
Sovjetski Savez, to je stvorilo osje#aj istorijske nunosti sovjetizacije regiona. Izgledalo je da
sudbina nalae stav prihvatanja pa $ak i preobra#anja.
Vatreni fanatizam me"u istinskim vjernicima - novoustanovljenom komunisti$kom elitom
vlasti - bio je jo izrazitiji. Oni su sebe smatrali perjanicom istorije. Oduevljeni usklik na
sjednici centralnog komiteta vladaju#e poljske partije, jula 1948, jednog od njenih najvatrenijih
stalji-nisti$kih lidera, Mje$eslava Mo$ara, savreno je do$aravao preovla"u-ju#e raspoloenje
me"u disciplinovanim vjernicima: Za nas, partijce, Sovjetski Savez je naa domovina, a nae
dananje granice ne mogu da odredim, danas dalje od Berlina, a sjutra na Gibraltaru.
Postojale su, uostalom, kao to je svima poznato, izvjesne nepo-bitne dodirne ta$ke za region
u po$etnom komunisti$kom preo-braaju. Prema tome to nije sve bilo pitanje apstraktne
ideoloke privla$nosti. Isto$na Evropa je izala iz rata opustoena i vrlo svjesna svog srazmjernog
zaostatka u pore"enju i s industrijski naprednijom Zapadnom Evropom i s nedavno
industrijalizovanom staljinisti$kom Rusijom. Od Sovjeta nametnuta komunisti$ka elita izabrala je
za svoj glavni cilj da povee eljene drutvene reforme, posebno dugo zahtijevanu agrarnu
reformu, sa brzom industrijalizacijom. Oni su za ispunjenje toga roka odredili dvije decenije da bi
po proizvodnji teke industrije nadmaili naprednije zapadnoevropske privrede. Zapravo, brze
stope industrijskog rasta tokom po$etnog perioda za kratko vrijeme su bile ostvarene.
Prva decenija komunisti$ke vladavine u Isto$noj Evropi bila je tako"e vrijeme brzog
drutvenog napretka za drutveno obespravljene. Naro$ito je tako bilo u manje naprednim
zemljama, kao to su Rumunija i Bugarska, ali isto tako u manjoj mjeri u Poljskoj i Ma"arskoj.
Sve su one imale mnogo seoske sirotinje, kao i vrlo radikalizovane industrijske radnike, koji su
bili voljni pa $ak i nestrpljivi da se poistovjete s novim reimom. Za njih je po$etak komunisti$ke
vladavine otvorio vrata ka brzom napredovanju kroz ve#e obrazovne mogu#nosti, kao i u novim
institucijama vlasti, naro$ito vojsci i policiji. U manjoj mjeri, to je tako"e bilo ta$no i za
%ehoslova$ku i Isto$nu Njema$ku, mada je u ovim zemljama industrijska radni$ka klasa
obezbje"ivala obilniji izvor regrutovanja za revolucionarni reim.
U po$etnom periodu komunisti$ke izgradnje, novi vladaoci su bili sposobni isto tako da
iskoriste entuzijazam nekih segmenata intelektu-alne zajednice o$arane idejom drutvenog
upravljanja podravanog od strane drave i pseudo-nau$nom vizijom komunizma. Novi poredak
je tokom prvih godina tako"e mobilisao podrku velikog broja mladih lju-di, privu$enih vizijom
novog doba, grandioznim urbanim i industrijskim projektima i humanitarnim ciljevima drutvene
reforme. Zamisao o izgradnji novog i pravednog drutvenog poretka na ruevinama prolosti bio
je zaista privla$an za ljude traumatizovane Drugim svjetskim ratom, koji su tragali za nekim
$vrstim ali idealisti$kim smislom istorijskog usmjerenja.
Iako veoma zavisni od sovjetske vlasti, novi isto$noevropski komunisti$ki reimi nijesu bili
bez izvjesne autenti$ne drutvene pozadine. Mada sasvim uopteno, moglo se re#i da je


80
komunizam u po$etku uzivao najve#u unutranju podrku u %ehoslova$koj i Bugar-skoj, a
najmanju u Poljskoj. U ovim prvim, jaki komunisti$ki pokreti su postojali jo prije dolaska
sovjetske vojne vlasti, skupa sa vrlo izraenim tradicionalnim simpatijama za Ruse. U kasnijem
razdoblju, nacionalni otpor sovjetizaciji je bio snaan i istrajan.
Mada su komunisti uivali izvjesnu podrku, ona nigdje nije bila ve#inska. Zapravo, za
vrijeme ove po$etne faze, novi vladaoci su bili zaokupljeni guenjem i potpunim eliminisanjem
bilo kakve unutranje politi$ke alternative. Koncept klasne borbe, poja$an Staljinovom
dijalekti$kom doktrinom da se borba zapravo poja$ava sa sve ve#im uspjehom u izgradnji
socijalizma, bio je iskori#en za opravdavanje produene primjene terora staljinisti$kog tipa
irom $itavog regiona. Posebno nasilne bile su godine 1948-53, tokom kojih je Isto$na Evropa
bila izloena veoma jakoj sovjetizaciji. Komunisti$ki reimi su likvidi-rali na desetine hiljada
ljudi, utamni$ili su stotine hiljada, organizovali montirane procese i primjenjivali masovno
zastraivanje.
Staljinisti$ki teror je bio ne samo nemilosrdan ve# isto tako ponekad i bizaran. Njema$ki
autor, Hans-Hajning Pecke, objavio je knjigu naslovljenu Andersdenkende in Ungarn, koja je
sadrala intervjue sa raznim li$nostima ma"arskog disidentskog pokreta. Jedna od njih je bio
Laslo Rajk, sin komunisti$kog partijskog vo"e istog imena koji je bio uhapen sredinom 1949.
godine, mu$en, prisiljen da prizna da je bio cionisti$ki pijun i objeen kasnije te godine.
Sinovljev izjvetaj o vlastitoj sudbini dramati$no ilustruje ljudske i birokratske izopa$enosti
terora kao drutvene politike.
Mladi Rajk je imao samo $etiri mjeseca kada je njegov otac uhapen. Tako"e su bile
uhapene i njegova majka i baba, a dje$a$i#a je bila zaplijenila drava i smjestila u dom za
odgoj, koji je bio pun druge djece politi$kih zatvorenika. Kada je stariji Rajk objeen, majka
djeteta je bila osu"ena na dugogodinju robiju, ali njena porodica nije bila obavijetena to se s
njom dogodilo. Nije se znalo da li je iva, a vlasti nijesu htjele da odgovore na bilo kakvo
raspitivanje. Maj$ina sestra se uporno raspitivala za sudbinu dje$aka, ali odgovora nije bilo,
uprkos dugim $asovima $ekanja po raznim policijskim ustanovama. Molbe su do$ekivane s
neprijateljstvom i #utanjem.
Jednoga dana, poslije Staljinove smrti, tetka je primila poruku od tajne policije da ozna$enog
dana i utvr"enog sata bude na uglu odre"ene ulice u Budimpeti. Tada su se zaustavila slubena
kola i iz njih je istjeran $etvorogodinji dje$ak. Kola su se potom brzo udaljila. Tetka, koja jo
uvijek nije znala to se dogodilo s majkom, usvojila je dje$aka i otkrila tokom sudskog postupka
da je njegovo ime, isto kao i osu"enog oca, bilo promijenjeno u sasvim drugo. To je bilo
u$injeno, prema zvani$nim dokumentima, na njegov li$ni zahtjev u vrijeme kad je bio star
samo $etiri mjeseca. Dijete zapravo nije imalo predstavu o svom identitetu i saznalo ga je tek
nekoliko godina kasnije kad je njegova prava majka kona$no bila putena iz zatvora.
Da ne bi naduga$ko raspredali o neizmjernim ljudskim patnjama, poslui#emo se s malo
statisti$kih podataka da do$aramo stepen terora koji je bio uklju$en u sovjetizaciju Isto$ne
Evrope. U Ma"arskoj, koja je u to vrijeme brojala oko est miliona stanovnika, izme"u 1950. i
1953. godine je oko 387.000 navodnih politi$kih protivnika - ili vie od 5 procenata svih Ma"ara
- bilo zato$eno, prema briljivo ura"enoj evidenciji koju je iznio Paul Lendvai u knjizi Das
Eigenwillige Ungarn (1987). Poslije guenja ma"arskog ustanka 1956, reim Janoa Kadra koji
su postavili Sovjeti likvidirao je izme"u 2.000 i 4.000 politi$kih protivnika. Za vrijeme Prakog
prolje#a iz 1968, komunisti$ki reim je sam pokrenuo istraivanje svoje prolosti, iznose#i pri
tom na vidjelo neke zapanjuju#e statisti$ke podatke: Tokom 1951. godine, u relativno pokornoj
%ehoslova$koj, u koncentracione logore je bilo zatvoreno preko 100.000 ljudi (uklju$uju#i vie
od 6.100 svjetenika, kalu"era i kalu"erica), dok su krvave unutarpartijske $istke rezultirale


81
likvidaci-jom najistaknutijih partijskih rukovodilaca. U Poljskoj, slamanje oruanog otpora
komunisti$koj vlasti rezultiralo je s oko 45.000 mrtvih, uz priblino 5.000 likvidiranih razli$itih
politi$kih protivnika. Ovome se mora dodati nepoznat broj - ali koji zasigurno iznosi vie
desetina hiljada - onih koji su bili deportovani u sovjetske koncentracione logore i koji se nikad
nijesu vratili.
Poljski komunisti$ki reim je bio posebno rijeen da iskorijeni sve znake i simbole
nezavisnog politi$kog rukovodstva. Uz aktivnu pomo# savjetnika sovjetske tajne policije, poljski
reim je usredsrijedio najve#i dio svog nasilja na preivjele lidere antifaisti$kog pokreta otpora,
naro$ito na bive zapovjednike i oficire Otadbinske armije, najve#e tajne organizacije u Drugom
svjetskom ratu. Oni su bili izloeni posebnoj surovosti, a montirani procesi su bili smiljeni da ih
igou kao nacisti$ke saradnike. Tokom dugih i $esto nasilnih ispitivanja, $iji je cilj bio da se
iznude priznanja, neki od njih su bili prekrivani uzorcima kukastih krstova isje$enim iz novina.
Drugi su smiljeno drani u #elijama s licima osu"enim na smrt pod optubom da su nacisti$ki
ratni zlo$inci.
Putem ovog golemog i organizovanog nasilja, komunisti$ke vo"e su uspjele da nametnu novi
totalitarni sistem sovjetskog tipa u Isto$noj Evropi. Oni su satrli postoje#a drutva i tako u$inili
mogu#im stvaranje novog drutvenog i politi$kog poretka. Ali bi bilo pogreno vidjeti u
organizovanom teroru karakteristike svakodnevne stvarnosti pod totalitarnim sistemom.
Intenzivni i iroko rasprostranjeni teror je bio kori#en i kao sredstvo drutvenog preustrojstva i
kao oru"e za kona$nu uspostavu sistema. Ali, jednom ustanovljen, taj sistem postaje obiljeen
sveproimaju#om i sitnom birokratizacijom svih vidova normalnog ivota. To je bio slu$aj u
mjeri i na na$in koji povrni posmatra$ sa pluralisti$kog i demokratskog Zapada nije mogao da
razumije.
U Isto"noevropskom reporteru (t. 2, br. 3, 1987), $ehoslova$ki disident, Vaclav Havel,
iskazao je vie nego dobro sutinu komuni-sti$kog sistema koja je proizala iz sistematske i
nemilosrdne primjene terora: Totalitarizam je neto to $ovjek mora iskusiti iz prve ruke. To je
neto to je nevidljivo iz daljine... U naem sistemu, nasilje je prije duhovno nego fizi$ko.
Drugim rije$ima, prikriveno, tajno. ivot ovdje strancima djeluje sasvim normalno. Moete
vidjeti ljude kako etaju ulicama, idu u kupovinu - na povrini nita ne izgleda pogreno i nema
znakova masakra. Nasilje naeg sistema nikada ne#e uo$iti turista ili posjetilac.
Havel je iao na to da ukae da bi Zapadnjaci, da bi iskusili ugnje-tavanje sistema, morali da
ive pod njim, da stalno budu na milosti svemo#ne birokratije, tako da za svaku sitnicu moraju
da se obrate jednom ili drugom $inovniku. Onda bi utvrdili postepeno razaranje ljudskog duha,
osnovnog ljudskog dostojanstva... Ljudi ive svoje ivote u stanju stalnog ponienja. To su
karakteristike totalitarnog sistema koje niti mogu biti snimljene televizijskim kamerama niti lako
biti objanjene posjetiocima. Da bi se sagledale one moraju da se iskuse.
Nevolje koje je Isto$noj Evropi nanio sistem sovjetskog tipa doveo je do uspona nove
vladaju#e klase, one koja je sve dugovala komu-nizmu uopte a sovjetskoj vlasti posebno. Uz to,
to je ona uivala manju drutvenu podrku, to je vie nastojala da se poistovjeti sa Sovjetskim
Savezom, njenim pokroviteljem i zatitnikom. Moskva je mogla da ra$una na odanost, zapravo
servilnost, onih $iji je opstanak tako neposredno zavisio od Kremlja. Li$ni interes, kao i
ideologija, tako su stvorili tijesnu vezu lojalnosti i zavisnosti, sa Staljinom obogotvo-renim na
vrhu disciplinovane piramide vlasti.
Ali prividna spoljanja kohezija sovjetskog bloka je prikrivala ispod toga unutranju krhkost
novih reima. Ta krhkost je izbila na povrinu ubrzo poto je Staljin umro. Do po$etka pedesetih
godina, sjaj privida marksisti$ko-lenjinisti$ke grandiozne simplifikacije bio je ve# po$eo da se
rasta$e pred surovom stvarno#u. Ograni$eno po$etno oduevljenje komunizmom je u velikoj


82
mjeri izblijedilo poto je puzaju#a svijest o mnogo brem oporavku Zapadne Evrope dovela do
otrijenjenja i ogor$enja. Uz to, iznenadni nestanak Staljina 1953. liio je sovjetsko rukovodstvo
golemog i zastrauju#eg li$nog obiljeja.
%im su se unutar kremaljskog rukovodstva javili politi$ki raskoli i $im su sovjetske vo"e stale
da se upli#u u staljinisti$ko naslje"e, u Isto-$noj Evropi su naglo nikle krize. Ustanak do kog je
dolo u Isto$noj Njema$koj 1953, pra#en silnom politi$kom nestabilno#u u Poljskoj i opsenim
nasiljem u Ma"arskoj 1956, zasigurno bi doveli do kraha komunizma u $itavoj Isto$noj Evropi da
nije bilo neposredne sovjetske vojne intervencije. %ak i u zemlji koja je u po$etku bila naklonjena
Moskvi kakva je %ehoslova$ka, iskustvo sa sistemom sovjetskog tipa je dovelo do potpunog
otrijenjenja. Prako prolje#e 1968. godine, koje je uguila sovjetska armija, pokazalo je istrajnu
nevoljnost naroda da prihvati politi$ki i drutveno-ekonomski sistem tako izri$ito izveden iz tu"e
tradicije. Sovjetska vojna okupacija je zauzvrat dalje dramatizovala stanje istrajne zavisnosti i
status marioneta isto$no-evropskih komunisti$kih reima.
Sasvim o$ekivano, neprijateljstvo je najvie oja$alo u grupi drava s najdubljim kulturnim
vezama sa Zapadnom Evropom: Isto$noj Njema$koj, %ehoslova$koj, Ma"arskoj i Poljskoj.
Sovjetizacija je za njih zna$ila grubi prekid i sa njihovom politi$kom i kulturnom prolo#u. Za
kratko vrijeme, $ak i istorija i tradicija mogu biti potisnute i protjerane s povrine drutvenog
ivota. Geopoliti$ka doktrina zasnovana na dominaciji kroz preovla"uju#u silu, kao to je
Brenjevljeva doktrina, moe da odredi spoljnu granicu neslaganja, stvaraju#i privid stabilnosti
pa $ak i podsti$u#i spoljanji izgled pomirenosti sa sudbinom. Za kratko vrijeme, isto tako,
kulturni ivot moe da poprimi spoljanje oblike doktrinarne naklonosti pa mogu da zanijeme $ak
i nacionalne aspiracije. Ispod svega toga, me"utim, srdba, frustracija i nada nastavljaju da kipe,
i$ekuju#i priliku da se ponovo potvrde.
Uspjene sovjetske vojne intervencije su nau$ile Isto$noevropljane da direktan izazov
sovjetskoj nadmo#i i njihovim komunisti$kim sistemima ne#e uroditi plodom. Zapad im ne#e
prite#i u pomo#. Njihove zastraene komunisti$ke elite #e zatraiti sovjetsku pomo#. A
imperijalni sovjetski vlastodrci #e primijeniti silu da ih savladaju. Prema tome, mora#e da se
primijene posrednije i strpljivije metode. Transformacija bi morala da do"e iznutra, da poprimi
bitno mirnodopske oblike, da se sve odigra postepeno. U odre"enom smislu, strategija istorijske
prikrivenosti bi morala istrajno da se slijedi. Da bi bila uspjena, morala bi da uklju$i barem dio
vladaju#e klase i da povu$e za sobom izvjesnu neformalnu saradnju s predlaga$ima promjena u
grani$nim isto$noevropskim dravama. Ona bi isto tako morala da iskoristi priliku mogu#ih
raskola unutar sovjetskog rukovodstva.
Rijeenost Moskve da upotrijebi oruje, ako bude neophodno, da bi odrala komunizam na
vlasti u Isto$noj Evropi, imala je dalje neo$e-kivane posljedice. To je o$igledno umirilo $ak i
najslabije komunisti$ke elite, kao to je ona u Poljskoj, da Kremlj ne#e dozvoliti njihovim srditim
narodima da se uspjeno pobune protiv njih. To je, sasvim prirodno, posluilo da oja$a osje#aj
li$ne i politi$ke sigurnosti doma#ih komunista. U isto vrijeme, pretjerani osje#aj sigurnosti elite
imao je neobi$an uticaj na smanjenje jaza izme"u takvih elita i njihovog naroda. Njeguju#i
poja$an osje#aj da vladari i podanici dijele istu sudbinu, elite su postale podlonije uticaju zova
duboko doivljenih nacionalnih tenji. Postavi politi$ki uan$enija i osje#aju#i se istorijski
samosvjesnija, komunisti$ka vladaju#a klasa je postepeno postala nacionalno servilnija.
Staljinisti$ki period je, uz to, bio prekratak da bi potpuno preorao isto$noevropska drutva, da
bi izbrisao njihov osje#aj kulturnog i nacionalnog identiteta, da bi unitio njihove osobene
politi$ke tradicije. Vremenom, ali promjenljivim intezitetom, osje#aj posebnosti sve vie izbija na
povrinu na utrb sovjetske kontrole. U Isto$noj Njema$koj, on se usredsredio na pove#anu
tenju za uspostavljanjem bliih ljudskih veza s ostatkom Njema$ke. U Rumuniji je imao za


83
posljedicu pojavu fanati$ne i li$ne diktature koja je na mnogo na$ina podsje#ala na predratnog
rumunskog faistu Irona Guarda. U Ma"arskoj se usredsredio na energi$ne napore da se
promovie decentralizovaniji privredni sistem i postepeno ostvarenje drutveno-privrednih veza
sa susjednom Austrijom. %ak i u krajnje lojalnoj Bugarskoj je poprimio oblik ambicioznog
programa za postizanje zna$ajnije ekonomske uloge. Jedino je u obezduhovljenoj %ehoslo-
va$koj, poslije sovjetske okupacije iz 1968. godine izgledalo da tokom Brenjevljevskih godina
preovladava tiha rezignacija.



84
Glava 9

SAMOOSLOBO!ENJE
POLJSKOG DRUTVA


Najve#a promjena i najve#i izazov i postojanoj sovjetskoj vlasti i zna$ajnim obiljejima
sistema sovjetskog tipa dogodili su se, nimalo iznena"uju#e, u Poljskoj. To je, uostalom, najve#a
i etni$ki najhomo-genija od isto$noevropskih drava pod ruskom dominacijom. Njena savremena
istorija se odredila u velikoj mjeri u uslovima otpora ruskoj dominaciji. Njena rimokatoli$ka
vjera, koja je Poljsku odvajala od njenih najbliih susjeda i tradicionalnih neprijatelja, korisno joj
slui da oja$a osje#aj nacionalizma i da ga prome doktrinarnim sadrajem koji je potpuno
opre$an komunizmu. Skoro sve se u poljskom drutvu i u poljskoj istoriji zavjerilo protiv
komunisti$kog sistema koji je Varavi nametnut iz Moskve.
Rije$ kovanje zavjere nije puki knjievni ukras. Ona ta$no opisuje stav Poljske prema
nadmo#nom komunisti$kom sistemu u Poljskoj i prema neprimjerenim odnosima koje joj je
Rusija nametnula. Stodvadesetpetogodinje podjarmljivanje Poljske od strane susjeda je u
nacionalnu psihu duboko usadilo tradiciju zavjereni$kog otpora. Da bi se oduprli stalnim
podjelama, i da bi sa$uvali svoj nacionalni identi-tet, Poljaci su morali da nau$e kako da
praktikuju i oduhove nacionalni ivot, tiho se udruuju#i da bi izbjegli $esto brutalne pokuaje da
se satru sva obiljeja nacionalne svijesti. %injenica da je tokom devetnaestog vijeka Rusija
primjenjivala najstrou represiju natjerala je Poljake da prue jo postojaniji otpor u dvadesetom
vijeku - doktrini koja ne samo da je strana njihovoj tradiciji i religiji ve# je silom nakalemljena na
njihovo drutvo od strane istih Rusa.
Isto antirusko osje#anje je proimalo $ak i servilnu poljsku vladaju#u komunisti$ku elitu
tokom najgorih godina staljinizma. Po$etkom osamdesetih godina, hrabra poljska novinarka,
Tereza Toranska, napravila je $itav niz briljantnih intervjua s posljednjim preivjelim (a tada vrlo
starim) $lanovima najvieg poljskog staljinisti-$kog rukovodstva. Objavljeni najprije kao tajno
izdanje, naslovljeni prikladno Oni, intervjui otkrivaju u kojoj je mjeri $ak i ta grupa predanih
staljinista gajila duboko usa"enu mrnju prema Moskvi. Oni nijesu samo jedni druge opisivali
kao moskovske vazale ve# su se tako"e uzajamno optuivali da su bili neposredni agenti NKVD-
a (a kasnije KGB-a), dok su se pojedina$no Toranskoj predstavljali kao klju$ni spasioci Poljske
od neposrednog inkorporiranja u Sovjetski Savez.
to je jo vanije, ilavost nacionalnog osje#anja je omogu#ila Poljacima da sa$uvaju tokom
$itavog staljinisti$kog razdoblja neka vana ostrva nacionalne nezavisnosti i vjerodostojnosti.
Rimokatoli$ka crkva je u tome igrala najvaniju ulogu. Izvjesna duhovna autonomija je bila
tako"e sa$uvana, iako u mnogo ograni$enijoj mjeri. Poslije 1956, seljatvo se oslobodilo
tiranskog nastojanja da se poljskoj poljoprivredi nametne sovjetski na$in kolektivizacije. Domet
politi$ke i doktrinarne kontrole drutva od strane drave bio je tako znatno umanjen.
Spontano nastojanje drutva da se mladi upoznaju s istorijom poljskog ilegalnog pokreta
otpora za vrijeme Drugog svjetskog rata, kako prema nacistima tako i sovjetskim okupatorima,
igralo je tako"e vanu ulogu. to je komunisti$ki reim vie klevetao taj otpor, to su njegove
tradicije i rtve postajale privla$nije za mla"u poratnu generaciju. To je pomoglo da se o$uvaju
veliki depovi tihog i zavjereni$kog otpora duhovnoj uniformnosti. Taj pasivni otpor je sa$uvao
mogu#nost da se jednoga dana dosegne ambicioznije drutveno samooslobo"enje.


85
Taj dan je osvanuo sedamdesetih godina. Izvjesno vrijeme je trajalo otrenjenje od postoje#eg
sistema. %ak je i drutveni sloj koji je prvobitno gajio simpatije prema nekim od komunista
organizovanim drutvenim reformama uvidio da su i Sovjetski Savez i reim u Poljskoj ko$nice
drutvenog napretka. Intelektualci su bili veoma nezadovoljni i sasvim preorijentisani prema
Zapadu. elja svakog ambicioznog nau$nika ili kreativnog umjetnika bila je da provede izvesno
vrijeme na Zapadu, smatraju#i da je Sovjetski Savez provincijalna abokre$ina. Ameri$ko
pokroviteljstvo nad kulturnim i akademskim promjenama, naro$ito ono koje je godinama
razvijala Fordova fondacija, imalo je veliki uticaj na ponitavanje dvodecenijskih nastojanja da se
poljska kultura povee s kulturom njenih isto$nih susjeda. Poljska omladina je odavno zaboravila
svoju po$etnu (i, u svakom slu$aju, sasvim djelimi$nu i kratku) zanesenost idejom izgradnje
novog drutva i postala je vrlo svjesna, i privu$ena, novim zapadnja$kim na$inom ivota,
tehnolokim napretkom i kulturnim eksperimentisanjem. Oslobo"eno seljatvo je bilo skoro
potpuno katoli$ko i tradicionalno u svojim nazorima.
Najve#a promjena u politi$kom stavu dogodila se unutar industrijske radni$ke klase. Mada
broj$ano slaba u predratnoj agrarnoj Poljskoj, ona je imala bogatu sindikalnu tradiciju i bila je
preteno socijalisti$ki orijentisana. Poljska partija socijalista (PPS) je bila u prvom redu borbe za
poljski nacionalni preporod i igrala je zna$ajnu ulogu u pokretu otpora za vrijeme Drugog
svjetskog rata. Komunisti su poslije rata partiju unitili, a njeni ostaci su utopljeni u novu
vladaju#u partiju, pod punom dominacijom moskovskih komunista. Ta vladaju#a partija je zatim
sprovela poslijeratnu industrijalizaciju zemlje, stvaraju#i pri tom od seljaka prvu po duhu novu
generaciju industrijske klase, podloniju komunisti$koj ideolokoj i organizacionoj mobilizaciji.
Vrijedno je panje, na primjer, da su radni$ku bunu u Poznanju 1956. godine koja je ubrzala
javljanje manje podani$kog komunisti$kog reima Vladislava Gomulke, izazvali stariji i politi$ki
svjesniji radnici, a da je ona imala manji odjek u novoj prvoj generaciji industrijskog
proletarijata.
Do sedamdesetih godina, dvije sutinski vane pojave su drasti$no promijenile situaciju.
Prvo, novi industrijski proletarijat je razvio vlastitu politi$ku svijest, mnogo srodniju ranijoj
poljskoj socijalisti$koj tradiciji, ali jednako proetu (zbog svog doskoranjeg selja$kog porijekla)
religioznim duhom. Drugo, ona je iskovala nove veze s politi$ki aktivnom anti-komunisti$kom
inteligencijom socijal-demokratske orijentacije. Bio je to snaan savez, sposoban da artikulie
alternativni program (zahvaljuju#i u velikoj mjeri intelektualcima) i da izvri politi$ki pritisak
(zahvaljuju#i u velikoj mjeri radnicima nove politi$ke motivacije). Zatitu i mo#nu podrku im je,
uz to, pruila snana katoli$ka crkva, koju je od 1980. godine vodio opteuvaeni nadbiskup,
kardinal Viinski, kom su se $ak i komunisti$ki lideri nevoljno klanjali.
Ovakvi drutveni tokovi su dobili simboli$no vanu udarnu snagu u liku odista harizmatskog
radni$kog vo"e, Leha Valese. Njegova li$na istorija i politi$ka zrelost bili su mikrokosmos ovih
irih tendencija. Ro"en u selja$koj porodici, odgajan u duboko religioznom okruenju, on se za
vrijeme poljske poslijeratne industrijalizacije zaposlio u brodogradilitu u Gdanjsku kao radnik.
Nezadovoljan stalnim siroma-tvom gradskog proletarijata, preobra#enog u anti-komuniste zbog
privilegija i zloupotreba vlasti od strane samoivog partijskog $inovni-tva, politi$ki oblikovanog
na krvavim sukobima brodogradilinih radnika i policije po$etkom sedamdesetih godina, moda
podstaknut od grupe intelektualnih politi$kih aktivista, Valesa je postao vo"a i simbol pokreta
koji je oivio Poljsku i stekao opte priznanje u svijetu.
I sam naziv tog pokreta, Solidarnost, poprimio je veliku simboli$ku vanost. Sutina
totalitaristi$ke vladavine jeste eliminacija bilo kakvog autonomnog politi$kog ivota i
atomizacija drutva. Cilj je da se obezbijedi da svaki pojedinac ostane sam naspram sistema kao
cjeline, osje#aju#i se izolovanim i $esto preputenim svom unutranjem ali nikada javno


86
izraenom otporu. Solidarnost je slala vrlo opre$ne poruke. Ona je ukazivala na novu stvarnost
doprinose#i osvje#enju, kolektivnom povjerenju i savezu izme"u razli$itih drutvenih slojeva i
klasa. Ona se su$elila s komunisti$kim reimom na irokom frontu: ideoloki kroz svoje uzdanje
u vjeru i svoje isticanje demokratije i snane predanosti patriotizmu; organizaciono kroz svoju
optenarodnu strukturu i svoj savez s intelektualcima, omladinom i naro$ito sa crkvom.
Solidarnost je tako"e izvukla korist i iz opipljivih promaaja komunisti$kog sistema. Dravne
komunisti$ke vo"e, pozajmivi po$etkom sedamdesetih godina blizu 30 milijardi dolara od
Zapada, jednostavno su pro#erdali, u besmislice i korupciju, tu zamanu injekciju kapitala, koja je
mogla biti upotrebljena za obnovu privrede. Privredna kriza koja je uslijedila iziskivala je otre
mjere koje ne samo da su zapalile radni$ku bunu ve# su tako"e unitile svaki preostali drutveni
respekt prema komunisti$kim vlastodrcima u zemlji. Komunizam vie nije ozna$avao drutveni
napredak ni za jednu ve#u drutvenu klasu.
Seljaci su prezirali reim zbog estokog sukoba oko kolektivizacije i zato to nije podrao
njihove zahtjeve za privrednom reformom sredinom $etrdesetih godina. Gra"anske mase su
estoko patile zbog stalnog nedostatka stambenog prostora, loih usluga, beskrajnih $ekanja u
redovima $ak i za najosnovnije ivotne potrebe, kao i zbog stalnog pove#anja trokova ishrane.
%ak ni obrazovni sistem, dika komunsta, upore"ivan s predratnom situacijom u Poljskoj, vie nije
bio izvor drutvenog napretka. Studija predstavljena na konferenciji Poljskog udruenja sociologa
o kojoj je pisano u ilegalnoj mjese$noj reviji Vola, od 1. juna 1987. potkrijepila je dokazima ovu
stagnaciju:

Pore"enje predratnih i poslijeratnih radnika, koje je iznio Jeri Krezlevski, sociolog iz
Poznanja, ostavilo je dubok utisak... On je iznio precizne numeri$ke podatke koji dokazuju da su...
uprkos realnom socijalizmu, radnici Narodne Republike Poljske na istom ili niem stupnju nego
poljski radnici iz perioda izme"u dva rata. to je jo gore, poloaj poljskih radnika je danas
najgori u Evropi i moe se uporediti s poloajem radnika u zemljama Tre#eg svijeta. Informacija
da je, mada je dolo do izvjesnog poboljanja u pristupu radni$ke djece dravnim univerzitetima
(prije rata 25% studenata, danas 31%), najve#i napredak u tom pogledu postignut na katoli$kim
univerzitetima, gdje ve#ina studenata poti$e iz radni$kih porodica, do$ekan je s iznena"enjem.

Jedinstven politi$ki stav i svijest o oskudici, kao i osje#aj ire drutvene solidarnosti, nijesu
mogli biti uniteni $ak ni nametanjem prijekog suda decembra 1981. Do tada je nova nacionalna
svijest bila iskovana, ona koja je u stavove masa integrisala i same tradicije i istorijska sje#anja
koja je od sovjeta podravani reim $etrdeset godina nastojao da izbrie. Obnova autenti$ne
nacionalne osobenosti je postala trajno naslje"e izglednijeg razdoblja javnog postojanja
Solidarnosti, a to je uticalo i na preobraaj poljskog politi$kog pejsaa.
Solidarnost je na taj na$in ubrzala duhovno samo-oslobo"enje zemlje, bez obzira to je
pre"anji politi$ki poredak nastavio da postoji zbog prijekog suda. Ipak, taj politi$ki poredak,
uprkos formalnom institucionalnom kontinuitetu, bio je od tada ispunjen razli$itim sadrajima.
Prijeki sud je bio kadar da uniti i ugui povrinske organizacione vidove Solidarnosti, ali nije
mogao da sprije$i pojavu de facto alternativnih politi$kih elita i s tim povezan preporod istinskog
politi$kog ivota u Poljskoj - $ak i ako je taj novi ivot jo uvijek djelovao dijelom ispod
zvani$ne povrine.


87
Glava 10

OD DRUTVENE SOLIDARNOSTI
DO POLITI%KOG PLURALIZMA


Preporod politi$kog ivota je predstavljao za komunizam u Poljskoj razoran poraz. To je
zna$ilo ponitenje nekoliko decenija podraavanja sovjetskog iskustva. To je zna$ilo nita manje
nego kraj totalitarne faze u istoriji poljskog komunisti$kog reima.
Komunisti$ki reim je jo uvijek vladao, pa $ak sprovodio i monopol vlasti, ali on vie nije
bio u stanju da monopolizuje politi$ki ivot zemlje. Taj ivot je stekao vlastitu vjerodostojnost i
postojanje nezavisno od komunisti$ke politi$ke kontrole. On je sebe ispoljavao na razne na$ine,
po$ev od uistinu zavjereni$kih aktivnosti do polu-javnih politi$kih rasprava, klubova i
demonstracija. Nametanje prijekog suda u decembru 1981. je bio presudan katalizator. To je
izazvalo bujicu ilegalnih izdanja, koja je - prema popisu iz ilegalnih izvora - donijela od kraja
1981. do kraja 1987. godine nekih hiljadu petsto ilegalnih novina i $asopisa i nekih dvije hiljade
$etiristo knjiga i pamfleta. To je tako"e podstaklo formiranje velikog broja zavjereni$kih
politi$kih grupa, koje su se kretale od socijaldemokratskog lijevog do konzervativnog katoli$kog
pa $ak i ultra-nacionalisti$kog desnog krila.
Ilegalna tampa nije bila samo anti-komunisti$ka i anti-totalitari-sti$ka. Ona je sve ja$e
artikulisala opsene i konkretne programe politi$kih, privrednih i drutvenih reformi, koje su
pripremile dobro organizovane studijske grupe i komisije. Zaista, po mnogim presudnim
pitanjima, kao to je ekoloko pustoenje zemlje ili zaostalost poljske poljoprivrede ili
organizacija i upravljanje industrijskim sektorom, mislioci iz poljskog autonomnog politi$kog
sektora imali su vie da ponude od reima. Za to se u velikoj mjeri moglo zahvaliti $injenici to je
do sredine osamdesetih godina, sa diskreditovanim komunizmom i sa poljskim reimom za koji
su svi uvidjeli da je nesposobna kopija sovjetskog sistema, postalo pristojnije sara"ivati sa
zajednicom stru$njaka i nezavisnih intelektualaca, pa $ak u neku ruku i sa ilegalcima nego sa
vladom.
Oivljavanje politi$kog ivota je tako"e zna$ilo ponovno izbijanje na povrinu tradicionalnih
varijanti predkomunisti$ke politi$ke scene. S po$etka, najaktivniji i najvidljiviji su bili
socijaldemokratski ogranci samog reima. Razo$arani bivi komunisti$ki aktivisti, $ak i neki koji
su ranije bili fanati$ni staljinisti, sve vie su se okretali socijal-demokratiji kao lijeku za postoje#e
bolesti i nepravde. Oni su mogli da se oslone na bogatu tradiciju predratne poljske Socijalisti$ke
partije i na njene fizi$ke ostatke u nalaenju alternative socijalisti$kom status quo-u. Njihova
kvazi-marksisti$ka orijentacija je posluila za to da im prui odre"en ograni$eni legitimitet $ak i
u o$ima manje dogmatske komunisti$ke birokratije.
Uspjeh demokratske ljevice u organizovanju Odbrambenih radni$kih komiteta (KOR), uprkos
povremenom uznemiravanju od strane policije, bio je polazna ta$ka za savez intelektualaca s
radnicima. To je, zauzvrat, dovelo do istorijski presudne pojave Solidarnosti. To je tako"e utrlo
put ponovnom pojavljivanju drugih politi$kih orijentacija, koje su bile surovo uguene tokom
staljinisti$kog razdoblja. To je uklju$ilo grupe utemeljene na uvjerenjima predratnog poljskog
lidera, marala Jozefa Pilsudskog, sa njihovim glavnim naglaskom na nacio-nalnoj nezavisnosti i
saradnji u borbi protiv Moskve sa ugnjetavanim ne-ruskim nacijama kao to su Ukrajinci,
Litvanci i Bjelorusi; na poukama predratnog konzervativnog i estoko nacionalisti$kog


88
teoreti$ara, Romana Dmovskog, koji je favorizovao etni$ki homogenu i katoli$ku Poljsku
udruenu s Rusijom protiv Njema$ke; i na naslje"u osniva$a poljskog selja$kog pokreta,
Vincenta Vitoe, koji je naglaavao klju$nu ulogu nezavisnog zemljoposjedni$kog seljatva u
politi$kom ivotu zemlje.
Te politi$ke grupacije su modifikovale i modernizovale svoje programe da bi ih uskladile sa
zahtjevima vremena, prividno pojednostavljuju#i novi politi$ki mozaik, koji bi se mogao opisati
kao prosto oivljavanje prolosti. Konzervativci su, na primjer, navodili navodni ekonomski
uspjeh Reganove administracije i Ta$erkine vlade pri svom zastupanju slobodnog preduzetnitva
kao jedinog rjeenja za poljsku sve dublju privrednu krizu. Drugi su ukazivali na vedsku kao
relevantan model navodno uspjene socijaldemokratije. A svi oni su crpli podrku iz pouka
poljskog pape i svodili na unutranje okvire njegovu katoli$ku drutvenu doktrinu, naro$ito
njegovo naglaavanje personalizma, u svojim programima.
Zanimljive nau$ne rasprave su bile samo jedna manifestacija oivljavanja autenti$nog
nacionalnog politi$kog ivota. Rasprave o tome kako da se povrati kontrola nad sudbinom nacije
bile su jednako dalekosene. Izvjesna objektivna i napredna evolutivna promjena, uklju$uju#i $ak
i odre"enu saradnju s postoje#im reimom, obezbjedila je da reim bude voljan da uvai
drutvenu samoupravu i dopusti slobodne sindikate. Leh Valesa je bio simbol tog pristupa.
Drugi su tvrdili da nita manje od propasti reima ne bi dovelo do neophodnih promjena i da
je obnovljeni sukob neizbjean. Da bi se izbjegla sovjetska vojna intervencija, isticali su potrebu
stvaranja jedinstvenog fronta ugnjetavanih Isto$noevropljana. U tu svrhu, aktivno su nastojali da
iskuju regionalni isto$noevropski savez opozicionih frontova. Drugi su opet tvrdili da unutranje
sovjetske teko#e isklju$uju neposrednu sovjetsku akciju, da komunisti$ki reim nije u stanju to
da izvede, te da bi zato trebalo izvriti pripreme da se reim srui. U poljskoj leziji, to stanovite
je imalo posebno jaku podrku, pa je bilo predo$eno od strane $vrsto disciplinovane, duboko
zavjereni$ke organizacije prikladno nazvane Borbena solidarnost.
Ali kakve god bile politi$ke sklonosti, udnja za punom nezavisno#u je proimala nastali
autonomni politi$ki dijalog. To je priznala $ak i zvani$na poljska komunisti$ka tampa.
Varavska Rje"ivislo# od 31. januara 1988. godine je saela ovu nacionalnu $enju s
otvoreno#u vrijednom panje:

Poljska nema vlastitu politiku i za Poljsku je nemogu#e da ima autonomnu politiku. Takvo
stanovite je izgleda vrlo popularno u naem drutvu... Postoji dalekoseno uvjerenje da mi
zavisimo od naih isto$nih susjeda i da ti susjedi odre"uju poljsku politiku, koja zato prestaje da
bude poljska i postaje puki produetak i funkcija sovjetske politike. Neko moe re#i da ovo
stanovite, koje zastupa uglavnom opozicija i njima sli$no misle#i, vrlo duboko usa"eno u
nacionalnu svijest. To je propra#eno sjetnim uzdasima i prisje#anjima na me"uratni period, kad je
navodno Druga republika imala vlastitu nezavisnu politiku, koja nije diktirana spolja.

Preporod poljskog politi$kog ivota je imao dalje i jednako vane posljedice: on je zna$io
obnovu jedne alternativne politi$ke elite, poten-cijalno sposobne da jednoga dana zamijeni
postoje#e komunisti$ke vlastodrce. To je, tako"e, bio dalekosean razvoj, koji je unitio glavne
karakteristike ne samo staljinizma ve# isto tako i lenjinizma. Sredinom osamdesetih, Poljska vie
nije bila politi$ka pusto, gdje su samo komunisti predstavljali politi$ki artikulisan drutveni sloj.
Komunisti su, zahvaljuju#i sovjetskoj podrci, bili jo uvijek na vlasti. Ali oni vie nijesu imali
monopol na politi$ku misao, politi$ki ivot, ili - u svijesti mnogih - politi$ku budu#nost zemlje.
Poljski komunisti su, uz to, prolazili i sami kroz preobraaj. Reim je predvodio profesionalni
vojnik skromnog aristokratskog porijekla koji je, iako predani komunista, govorom i manirima


89
prenosio izvjesne povrne utiske o kontinuitetu s prolo#u zemlje. U tom pogledu, Voj#eh
Jaruzelski se bitno razlikovao od prvobitnih poslijeratnih poljskih komunisti$kih vo"a, koji su bili
o$ito tu"inskog doktrinarnog ili $ak etni$kog sklopa i koji su se epurili svojim podanitvom
prema Moskvi. Da bi pridobio politi$ku odanost u uspostavljanju nastalog de facto politi$kog
nadmetanja, generalski reim je bio prinu"en bitno da oslabi vlastitu cenzuru tampe i knjiga. U
suprotnom, ilegalne publikacije bi uzele jo vie maha. Ali cijena je bila otvorenija rasprava o
nacionalnim pitanjima, o temama koje su ranije bile tabu, o samoj zvani$noj ideologiji.
Zaista, do sredine osamdesetih godina bilo je nejasno koliko je od ideologije ostalo netaknuto.
Staljinizam je bio potpuno pa $ak i zvani$no diskreditovan. Neiskreno uvaavanje je iskazivano
jo samo prema lenjinizmu, naro$ito na zajedni$kim komemorativnim skupovima s Rusima. Ali
je sutina doktrine vladaju#e partije postajala ne samo maglovita, ve# je tako"e u izvjesnom
pogledu sve vie podsje#ala na tradicionalniji poljski socijalizam.
Vrlo ilustrativan i tipi$an za ovu tendenciju bio je $lanak objavljen sredinom 1987. u
zvani$nom ideolokom $asopisu Poljske komunisti-$ke partije, Nove drogi (br. 6, 1987). Mada ga
je potpisao opskurni partijski teoreti$ar, on je podvrgao pravovjerno lenjinisti$ko tuma$enje
socijalizma slabunjavoj kritici, a $asopis mu je ustupio zna$ajan prostor. On je zapo$eo
zapaanjem da su aktuelne promjene u Poljskoj stvarale nezatovljiv utisak da su temeljna na$ela
na kojima je nae sadanje drutveno i ekonomsko ponaanje bilo utemeljeno bili dovedeni u
pitanje. Nove drogi su dalje tvrdile da je u tom kontekstu bilo potrebno ponovo ispitati osnovne
pretpostavke na kojima je postoje#i sistem bio izgra"en, naime da #e socijalizam stvoriti vie
oblike drutvenog ivota... ukinuti eksploataciju $ovjeka od strane $ovjeka... eliminisati
eksploataciju preko inostranog kapitala... smanjiti drutvenu nepravdu... ukinuti drutvene neda#e
- neza-poslenost, ograni$eno obrazovanje, odsustvo medicinske njege, besku#nitvo... osigurati
pobjedu racionalizma nad svim oblicima iracionalizma. Partijski $asopis je onda postavio
pitanje: ta se moe re#i o ovom programu poslije 40 godina njegove primjene?
Odgovor samog partijskog ideolokog glasila je bio surovo otvoren: Na alost, teko je re#i
da na ova pitanja. I vie od toga, on je nastavio s priznanjem da teku#a politika komunisti$ke
vlade zahtijeva na mnogo na$ina... povratak na forme koje su prethodno bile osu"ene. Privatna
svojina je bila vra#ena, inostrani kapital unesen u zemlju, ustanovljeni trini mehanizmi, prihodi
preraspodijeljeni, nezapo-slenost je bila podnoljiva, na vjeru se blagonaklono gledalo. Zna$i li
to, pitao je on o$ajni$ki, da smo se udaljili od socijalizma kad smo uveli ovakve promjene?
Odgovor je bio povod za odlaganje reforme sistema - uklju$uju#i i sve gore navedene korake
- u ime efikasnosti, ve#e inicijative i istinske drutvene pravde. %ak je i zvani$ni ateizam morao
da bude odba$en zato to je moralni aspekt religije imao dovoljan broj zajedni$kih ta$aka sa
socijalizmom da bi se religiozni pogled na svijet smatrao preporu$ljivim za socijalizam. Prema
tome, ne postoji razlog zato bi se socijalizam aktivno borio protiv religioznog stanovita.
%asopis je nastavio da odbacuje svemo#nu dravu i da insistira na inicijativi odozdo. Drutveni
sukobi su imali da se rijee pregovorima i kompro-misima, a da bi se sprije$ila dominacija
interesa mo#nih potrebno je stvoriti sistem institucija i propisa (n. pr., pluralizam).
Prema zvani$nom $asopisu Nove drogi, oni koji se suprotstavljaju tim promjenama imaju
vrlo vulgarnu predstavu o socijalizmu i izjedna$avaju ga s o$uvanjem sadanje strukture mo#i
u nepromije-njenom obliku. %asopis je konstatovao, uz to, da takvi partijski zvani$nici misle i
ponaaju se na takav na$in kao da je sutina socijalizma bila primjena sile a ne svrha zbog koje je
sila primjenjivana. Nove drogi je zaklju$io, da stavovi ove vrste gue uticaj svih drugih
zna$ajnih aspekata, pa sredstvo postaje cilj. Bilo bi teko traiti jezgrovitije igosanje
lenjinisti$kog naslje"a ili se nepovoljno izraziti o pravim pobudama dananjih komunisti$kih
vlastodraca.


90
Nije trebalo da bude iznena"uju#e, prema tome, to je drugi poljski glasnogovornik zastupao
u vode#im varavskim dnevnim novinama, i#e Varavi, od 22. i 23. avugsta 1987, ukrtanje
marksisti$ke i katoli$ke drutvene misli i izraavao zadovoljstvo sve rasprostra-njenijom
upotrebom u Poljskoj pojma socijalisti$ki personalizam, prilago"avaju#i tako zvani$noj
doktrini na$elo savremenih papinih u$enja. %ak i ako je uobli$en ponajvie iz takti$kih razloga u
zemlji s preovla"uju#om privreno#u katoli$anstvu, osnaen posebnim osje#anjima odanosti
prema papi zemljaku, takav stav je neizbjeno nagrizao materijalisti$ko i ateisti$ko usmjerenje
doktrine, dok je poja$avao privla$nost najvanije konkurentske institucije, rimokato-li$ke crkve.
Javno preispitivanje savjesti i od strane partijskih javnih glasila i od njenih ideologa
odraavalo je - ali je tako"e i podsticalo - ubrzano slabljenje marksisti$ko-lenjinisti$kog u$enja u
Poljskoj. To slabljenje je ukazivalo jo i sada na vrlo malu mogu#nost evolutivnog preo-braaja
same partije. Zaista, za razliku od sovjetske partije, poljski vladaju#i komunisti$ki pokret, koji je
sve vie guilo politi$ki probu"eno i istorijski samosvjesnije drutvo, pokazao se ranjivijim od
sporog ali krajnje presudnog procesa politi$kog preobraaja u forme kompatibilnije s
tradicionalnom poljskom politi$kom kulturom.
Istini za volju, bilo je otpora takvom procesu. Rukovodstvo vladaju#e partije je ostalo rijeeno
da se odri na vlasti. Jedan od na$ina da se to postigne bio je da povremeno slama reformisti$ke
pokrete koji su ugroavali njegovu vlast, pa onda da usvaja, kao vlastite, najve#e djelove
reformskih programa. To je uspjevalo tokom pedesetih, ezdesetih i sedamdesetih godina - iako
je svaki talas reformi otkidao po neki dio lenjinisti$ko-staljinisti$kog zdanja. Kao posljedica
takvog progresivnog satiranja lenjinisti$ko-staljinisti$kog sistema, u Poljskoj su sredinom
osamdesetih nune dalje reforme ugrozile i ostatke staljinizma i samu sutinu lenjinizma:
kombinaciju dogme s organizacionim ure"enjem.
Obim neophodnih reformi, me"utim, nije bio velik. Privredi je bila potrebna decentralizacija,
politi$kom ivotu je bio potreban formalni pluralizam, drutvu je bio potreban maksimum prilika
za ispoljavanje individualne kreativnosti. Jaruzelski i njegovo rukovodstvo su se tako suo$ili s
dilemom delikatnijom od one njegovih prethodnka. Gomulka i prije toga Edvard Gjerek su jo
uvijek mogli da se bore da spasu komunisti$ku strukturu $ine#i izvjesne ustupke, $ak i one velike,
zadravaju#i istovremeno klju$ne poluge mo#i: dekolektivizacija, ali uz zadravanje opte
politi$ke kontrole nad privredom; nagodba s crkvom, ali uz zadravanje zvani$ne cenzure i
monopola nad medijima; $ak i tolerisanje izvjesne politi$ke opozicije, ali uz $vrstu vlast nad
sredstvima prinude.
Za razliku od njih, Jaruzelski se suo$io s mnogo teim izborom: ili da se produi drutveno-
ekonomska stagnacija, uz rizik od eventualne politi$ke eksplozije, ili dalekosena politi$ka i
ekonomska pluraliza-cija, sa svojim neizbjenim pogubnim posljedicama po komunisti$ki
monopol nad vla#u. Poslije oduevljenja pokrenutog erom Solidar-nosti, te polarizacije
pokrenute prijekim sudom koja je uslijedila, djelimi$ne reforme vie nijesu mogle biti dovoljne.
U isto vrijeme, nije vie preostalo dovoljno daha za sprovo"enje polovi$nih mjera. Ubrzo poslije
nametanja prijekog suda, drutvena apatija i politi$ki umor su omogu#ili reimu poljskih
komunista da predahnu, a na povrini je njihova vlast $ak djelovala bezbjedno. Ali temeljni
drutveno-ekonomski problemi zemlje su se u me"uvremenu produbili i izbori su postali mnogo
odlu$nije odre"eni.
Da bi privreda oivjela, bilo je neophodno uvo"enje trinih mehanizama, pa su to priznali
$ak i stru$ni ekonomski savjetnici Jaruzelskog. Ali taj korak nije mogao da se odvoji od sve
ve#eg politi$kog pluralizma. Prihvatanje javnog politi$kog ivota zasnovanog na na$elu dijaloga
i borbe miljenja bilo je neophodno radi ekonomskog napretka. Taj ivot je ve# postojao sam od
sebe, usled drutvenog samooslobo"enja, ali mu je nedostajala institucionalizacija i formalno


91
prihvatanje od strane reima. Izvesti de jure ono to je ve# postojalo de facto zahtijevalo je
odlu$an skok u kvalitativno sistemsku promjenu, skok od kog su vlastodrci prirodno strijepili.
Komunisti$ki strah od politi$kog pluralizma nije bio samo pitanje ideolokog uslovljavanja.
U evropskoj zemlji srednje veli$ine od 39 miliona stanovnika - od kojih se, prema brojnim
anketama, najvie deset procenata slae s reimom - najve#i broj odgovornih drutvenih poloaja
je bio rezervisan gotovo isklju$ivo za $lanove partije. Prema zvani$nom nedjeljniku, Politika, od
14. maja 1988. godine 900.000 od 1,2 miliona direktorskih mjesta u zemlji su zauzimali $lanovi
partije, to - kako je sam $asopis naveo - zna$i da gotovo 50 procenata $lanova partije, koja
ukupno ima preko dva miliona $lanova, upravlja drugim ljudima. Godine 1986, naveo je
nedjeljnik, 444 osobe su bile postavljene na najvie direktorske poloaje, a od njih je 94,3 posto
bilo $lanova partije. Dvije tre#ine poljskih univerzitetskih rektora, $etiri petine kolskih direktora
i tri $etvrtine direktora medicinskih ustanova bili su tako"e $lanovi partije.
Sve ve#i zahtjevi drutva za istinskim politi$kim pluralizmom predstavljali su prijetnju
takvim uan$enim povlasticama. Iznu"eni odgovor reima na sve ve#u samosvjesnost drutva bio
je da utemelji pojam socijalisti$kog pluralizma. Svjestan svoje politi$ke slabosti i drutvene
izolovanosti, ali o$igledno ne vie pod pritiskom Kremlja da primijeni silu, a isto tako
zainteresovan da dobije zapadnu ekonomsku pomo#, tim Jaruzelskog se upustio, s o$itom
odbojno#u i velikim oklijevanjem, u program politi$kih ustupaka. Oformio je savjetodavno
vije#e, sastavljeno najve#im dijelom od nepartijskih li$nosti - nezavisnih intelektualaca, da mu
slui kao savjetodavno tijelo. Vije#e je bilo u stanju da amortizuje (mada ne i da neposredno
ispravi) mnoge drutvene neda#e. Skinuta je cenzura s mnogih ranijih tabu tema. Politi$koj
opoziciji je doputeno da izraava svoje stavove, mada ne na zvani$nim kanalima. Pojavili su se
nezavisni klubovi i debatne grupe, doprinose#i daljem oivljavanju istinskog politi$kog ivota.
Povremene demonstracije protiv vlasti su tolerisane, moda kao sigurnosni ventili za smanjenje
drutvene napetosti. Sve gora privredna situacija je dovela tako"e sredinom 1988. do burnih
rasprava izme"u vladinih predstavnika i zastupnika katoli$ke crkve, kao i lidera Solidarnosti,
samo djelimi$no uklju$enih, u vezi s mogu#no#u formiranja jednog anti-kriznog ili pro-
reformskog nacionalnog saveza.
Ti ustupci su odraavali slabost reima, njegovu ekonomsku promaenost i ideoloku
smetenost. Vladaju#a partija je, sakrivi se iza parole socijalisti$kog pluralizma, priznala da su
dani lenjinisti$kog monopola vlasti i staljinisti$kog utomljenja ukupnog politi$kog ivota
zauvijek proli. Ali socijalisti$ki pluralizam koji je partija sada nudila bio je jo uvijek daleko
od demokratskog pluralizma koje je samooslobo"eno drutvo sada zahtijevalo: drutvo nije
trailo samo pravo da kritikuje i da nudi savjete vladaju#oj partiji, ve# pravo da u$estvuje u
donoenju politi$kih odluka a moda $ak i pravo na temeljne politi$ke izbore.
Razlika izme"u socijalisti$kog pluralizma i demokratskog pluralizma je bila prema tome
fundamentalna. Sudjelovanje u vlasti je bilo glavni ulog, a to je bio bezdan koji je dijelio
lenjinizam od socijaldemokratije. U odre"enoj mjeri #e u narednih nekoliko godina do#i do
preokreta. U me"uvremenu, izuzimaju#i ili dramati$ni slom reima, koji bi gotovo sigurno doveo
do sovjetske intervencije, ili nagli prelazak reima na politi$ku represiju, to bi vjerovatno dovelo
do pobune naroda i uzvratne sovjetske intervencije, perspektiva komunizma u Poljskoj je
najvjerovatnije u stalnom slabljenju spolja nametnutih obiljeja i njegovoj sve ve#oj politi$koj
polonizaciji. Sa zvani$no ve# odba$enim staljinizmom, sa uglavnom samo neiskrenom
naklono#u koju reim pokazuje prema lenjinizmu i sa stalnim slabljenjem sovjetskih obiljeja
poljskog sistema, jaz izme"u Poljske i njenog prvobitnog sovjetskog uzora #e vjerovatno postati
jo dublji. Zaista, sve je vie stvar vremena kada #e komunisti$ki reim u Poljskoj biti odista
komunisti$ki samo na najviem politi$kom nivou.


92
Komunisti - nekada i sami revolucionari ali sada vladaoci - bili su tako poraeni na prvom
stupnju revolucionarnog procesa usmjerenog protiv njihove vlasti. Taj stupanj je nekada dobro
opisao marksisti$ki teoreti$ar Antonio Grami kao uvo"enje borbe ideja. Sljede#a faza po njemu
uklju$uje juri na samu dravu. Upravo je tu promaaj komunisti$ke privrede postao tajna peta
kolona snaga demokratskog pluralizma. Taj promaaj je pomogao da se demoralie
komunisti$ka birokratija, da se otu"i od masa i sve vie $ak izoluje najvie politi$ko rukovodstvo.
To zna$i da #e postepeno, i bez sumnje nerado, poljsko komunisti$ko rukovodstvo morati da
ustupa, dio po dio, svoj monopol politi$ke mo#i, ili #e se suo$iti u odre"enom trenutku sa krajnje
razornim revolucionarnim nasiljem.



93
Glava 11

NASTUPAJU&I REGIONALNI NEMIR


Novi razvoj je stvorio izglede bilo za postepeno slabljenje komunisti$ke vlasti, bilo za
revolucionarni prevrat protiv nje, to je sve vie brinulo Kremlj: mnogi nekomunisti$ki aktivisti u
Poljskoj su sve vie nastojali da veu pitanje poljskog oslobo"enja s onim svojih
isto$noevropskih susjeda. Gorba$ovljevi pokuaji reforme su olakali te napore pa $ak pruili
aktivistima i potrebnu platformu. Oni su mogli da ukau na odsustvo reformi u nekim od
susjednih isto$noevropskih zemalja, da ne pominjemo sovjetske republike Litvaniju i Ukrajinu
(gdje se poljski politi$ko-kulturni uticaj lako irio), kao dokaz antisocijalisti$ke krutosti i
nevoljnosti dijela lokalnih komunisti$kih lidera da podraavaju sovjetski primjer.
Gorba$ovljevo koketiranje s revizionizmom i njegova prazna pri$a o suverenim pravima svih
komunisti$kih drava razbijao je strah koji je prethodno stvoren sovjetskim guenjem Prakog
prolje#a. Postoje izvjesne izrazite paralele u tom pogledu izme"u uticaja na staljinisti$ku Isto$nu
Evropu sredinom pedesetih godina Hru$ovljevog iznenadnog legalizovanja Titovog odmetnitva
s Gorba$ovljevim flertovanjem s idejama koje su prethodno bile povezane s nepravovjernim
isto$no-evropskim reformatorima. Nije moglo biti sumnje u to da perestrojka ne samo da je ulila
ve#u nadu Isto$noj Evropi, nego je i opoziciji dala odgovaraju#i takti$ki legitimitet.
U tom kontekstu, Poljaci su preuzeli vo"stvo u stvaranju ireg saveza isto$noevropskih
demokratskih protivnika postoje#ih sistema sovjetskog tipa. Zahvaljuju#i samooslobo"enju
poljskog drutva, oni su mogli mnogo lake da se sastaju, organizuju i kre#u od njihovih od
policije pra#enih kolega disidenata iz susjednih drava. Za druge Isto$noevropljane, svaka takva
aktivnost je povla$ila za sobom ve#e rizike i trokove nego za Poljake, koji su ranijim rtvama
izborili izvjesnu mjeru zvani$ne tolerancije. Poljaci su, uz to, imali razvijeniju tradiciju
zavjereni$ke aktivnosti i, zahvaljuju#i svojoj istoriji, prirodnu sklonost prema razmiljanju u
regionalnim granicama kao stratekoj polaznoj ta$ki za otpor sovjetskoj (i, ranije, ruskoj)
dominaciji.
Godine 1986, poljska opozicija je $ak pokrenula poseban $asopis posve#en osnivanju
regionalne opozicije komunisti$koj vlasti: Nova koalicija. Njegove korice su se simboli$ki
odnosile ne samo na Vara-vu, Prag, Bratislavu, Budimpetu i Sofiju - sve isto$noevropske
glavne gradove - ve# isto tako i na Kijev, Minsk, Viljnus, Rigu i Talin - glavne gradove grani$nih
sovjetskih republika uti$u#i na nacionalni separati-zam. Godine 1987, zajedni$ki sastanak
istaknutih opozicionara iz Poljske i %ehoslova$ke odran je na tajnom grani$nom mjestu u
planinama Tatre na devetnaestogodinjicu sovjetske okupacije %ehoslova$ke. U$esnici su izdali
saoptenje zahtijevaju#i osnovna ljudska prava i uputili posebnu poruku solidarnosti sovjetskom
akademiku Andreju Saharovu, dugogodinjem simbolu sovjetskog disidentstva. Grupa je tako"e
pozdravila Gorba$ovljeve reforme u Sovjetskom Savezu i navela ih kao opravdanje za
dalekosenije promjene u Isto$noj Evropi.
Ritualno klanjanje Gorba$evljevoj perestrojci nipoto nije moglo da umiri sovjetske vo"e. Za
njih je razvoj doga"aja u Poljskoj bio nesumnjivo dovoljno opasan, a da ne pominjemo
pogoranje situacije izazvano irenjem isto$noevropskog saveza protiv sovjetske prevlasti. Dok je
Kremlj prividno bio spreman da se nerado prilagodi na ve#u poljsku autonomiju, kao na bolnu
alternativu za krvavu (i me"unarodno skupu) represiju, sovjetsko rukovodstvo teko da je moglo


94
da tolerie irenje poljske zaraze na grani$ne isto$noevropske zemlje. Takav razvoj doga"aja bi
predstavljao u najmanju ruku opasnost po koheziju same sovjetske imperije.
Zaraza je ipak nastavila da se iri. Po$etkom 1988. godine u jo smjelijim poduhvatima,
objavljene su prva zajedni$ka saoptenja opozicije iz Poljske, Ma"arske, %ehoslova$ke i Isto$ne
Njema$ke, sa zahtjevima za demokratizaciju njihovih zemalja. U prvom slu$aju, bilo je
sakupljeno 300 potpisa; drugom prilikom, potpisalo je 438 ljudi, uklju$uju#i i neke iz Jugoslavije
pa $ak i Sovjetskog Saveza. Ovi doga"aji su bili besprimjerni i predstavljali su psiholoki i
istorijski prodor. Bilo je to prvi put otkad je Staljin nametnuo regionalnu hegemoniju da je
isto$noevropska opozicija sovjetskoj vlasti bila u stanju da se ujedini i otvoreno se izrazi.
Zatim je uslijedilo objavljivanje zajedni$kog poljsko-$ehoslova$kog saoptenja, koje je
otvoreno potpisalo dvadeset est predstavnika poljskih i $ehoslova$kih opozicionih grupa,
povodom dvadesete godinjice sovjetske intervencije u %ehoslova$koj. U njemu se zahtijevala
revizija Varavskog pakta kako bi se puni suverenitet pojedinih zemalja u potpunosti potovao. S
tim u vezi se zahtijevalo da se objave dokumenta koja se odnose na sovjetsku intervenciju u
Berlinu u junu 1953, u Ma"arskoj 1956, u %ehoslova$koj 1968. i na prijetnje intervencijom u
Poljskoj 1980. i 1981. godine; na masovna hapenja poljskih gra"ana 1939. i 1940, kao i 1944. i
1948. godine, na pogrom u Katinskoj umi 1940, ubistvo Imre Na"a i vie stotina njegovih
pristalica; na djelatnost Kominforma i na masovna pogubljenja od strane $ehoslova$kih sudova
1948. i 1956. godine.
Moskovska dilema u potrazi za unutranjom sovjetskom perestrojkom bila je tako uslonjena
izazovom koji su nametnule dramati$ne promjene koje su se dogodile uglavnom u Poljskoj ali
tako"e i u ve#em dijelu Isto$ne Evrope. Formulisati odgovor nije bilo lako. Pored potencijalno
eksplozivnih nacionalnih pobuda, sve ve#a privredna kriza u regionu doprinijela je da se pokrenu
ove politi$ke promjene. Kriza, ukorijenjena uglavnom u istim uzrocima kao i teko#e samog
Sovjetskog Saveza, umanjila je djelotvornost odgovora utemeljenog na jednostavnoj primjeni
politi$ke zabrane. Zatvaranje ljudi ne bi uve#alo bruto nacionalni proizvod (BNP), a to bi $ak
moglo da izazove eksploziju u regionu. Sovjetski lideri i njihove isto$noevropske kopije su, tako,
morali oprezno da postupe.
U me"uvremenu su isto$noevropske ekonomske nevolje vjerovatno narasle, uve#avaju#i time
politi$ko nespokojstvo. S izuzetkom obilno subvencionisanog isto$nonjema$kog reima (koji je
koristio godinji paket pomo#i Zapadne Njema$ke od vie milijardi dolara), nijedan od reima
nametnutih od Sovjetskog Saveza u regionu nije mogao biti opisan kao drutveno-ekonomski
uspjean. Sve te privrede su imale slabije rezultate od njihovih zapadnih pandana. Neke su,
naro$ito Rumunija i Poljska, dovedene na rub potpune propasti, gdje je kao u slu$aju Rumunije
bilo duplo gore zbog veoma korumpiranog diktatora na $elu koji je njegovao kult li$nosti
uporediv jedino s onim Enver Hode u Albaniji ili Kim Il Sunga u Sjevernoj Koreji.
Grozno stanje i $ak jo groznija budu#nost komunisti$kih privreda u regionu bili su
rezimirani odlu$nim rije$ima u izvjetaju Njujork Tajmsa od 20. decembra 1987. godine u kom
stoji da dok nedavno industrijalizovane zemlje tre#eg svijeta grade fabrike koriste#i
najnapredniju tehnologiju, Isto$na Evropa sve vie postaje muzej ranoindustrijskog doba...
Isto$na Evropa brzo postaje dio tre#eg svijeta - a mnoge zemlje tre#eg svijeta su je ekonomski
nadmaile... Singapur, azijska drava-grad sa samo dva miliona stanovnika, izvozi 20% vie
maina na Zapad nego $itava Isto$na Evropa.
Regionalno ekonomsko pogoranje, sve ve#e samo-oslobo"enje poljskog drutva i borbe oko
perestrojke u Sovjetskom Savezu su, skupa, razularile protivrje$ne ali neodlu$ne snage u Isto$noj
Evropi. Izvan standardne pokornosti Moskvi, lideri svakog glavnog grada su iskazivali neiskrenu
naklonost Gorba$ovljevim reformama. To je, me-"utim, imalo neeljene posljedice ne samo na


95
ozakonjenje unutranjih pritisaka za ve#im reformama ve# posredno $ak i na odobravanje
poljskog primjera, posebno zbog bliskih li$nih veza izme"u Gorba$ova i Jaruzelskog. Prema
tome, svaki reim u regionu je bio pod pove#anim pritiskom da krene vlastitim putem, da bi
pronaao neko autohtono rjeenje za sve ve#e privredne probleme, ili da postigne novu
unutranju drutveno-politi$ku ravnoteu.
Mada se opti tok reformi zaista udaljavao od tradicionalnog sovjetskog modela, reforma je
sve vie postajala sinonim za de-sovjetizaciju, a bitne politi$ke reakcije vladaju#ih partija su se
veoma razlikovale. Bugarska i Isto$na Njema$ka su bile kadre da se otrgnu od moskovskog puta
ali veoma oprezno, zahvaljuju#i svojoj relativnoj ekonomskoj stabilnosti i vrlo djelotvornom
drutvenom ure"enju. Zaista, NDR je i sama postala model za politi$ki opreznije sovjetske
reformiste, dok je u Bugarskoj sovjetska perestrojka pokrenula oluju nekonsekventnih inovacija
u privrednom sektoru, nominalno uobli$enih po Gorba$ovljevim idejama, ali poto je bugarski
lider, Todor ivkov, otro istakao poslije sovjetske Vanredne partijske konferencije odrane juna
1988. da politi$ke promjene koje je predloio Gorba$ov imaju izuzetnu vanost za Sovjetski
Savez.
Jo tea privredna situacija je mu$ila Ma"arsku, %ehoslova$ku i naro$ito Rumuniju.
Ma"arska privredna reforma, u sutini polovi$an kompromis izme"u dravne doktrine i
ograni$enog slobodnog trita, vodila je u ozbiljne teko#e koje su se podudarale sa politi$kim
pitanjem naslje"ivanja Janoa Kadra, neospornog dravnog lidera od 1956. godine. Sa
Ma"arskom uhva#enom izme"u uvaene potrebe za postojanom privrednom decentralizacijom i
interesa vladaju#e partije da se o$uva postojana centralizovana politi$ka vlast, privredne reforme
su posustajale i $ak po$ele da se izjalovljuju. Me"unarodni dug je rastao, a privredna djelatnost
slabila. Javili su se inflacija i nezaposlenost, uzrokuju#i porast socijalnih teko#a, dok je
korupcija unutar birokratske elite dosegla velike razmjere.
Ove tenzije izme"u politi$kih i ekonomskih dimenzija ma"arskog ivota neizbjeno su
uslonjavale iznalaenje prihvatljivih ekonomskih ljekova, pokre#u#i otru borbu izme"u
dogmatika i tehnokrata. Opti trend je, pak, iao u smjeru dodatne decentralizacije, daljeg irenja
trinih mehanizama, uvo"enja poreza na pokretnu imovinu i poja$anih napora da se razviju
zajedni$ka ulaganja sa stranim kapitalom, to je sve imalo za posljedicu dalje slabljenje sovjetske
verzije socijalizma. Koliko i u Poljskoj, sovjetska ideologija je bila posebno diskreditovana u
masama, poto je $etrdesetogodinja snana indoktrinacija izrodila neobi$nu vrstu politi$ke
amnezije, dobro ilustrovane otvorenim razgovorima vo"enim na Ma"arskom radiju povodom
proslave 1. maja 1985. godine.
Razgovori su obavljani sa slu$ajnim prolaznicima na glavnom budimpetanskom trgu, Karla
Marksa, kojima je postavljano pitanje: Ko je bio Marks? Emitovani odgovori su bili sljede#i:

Prvi prolaznik: O, ne pitajte me o tim stvarima.
Radio Budimpeta: %ak ni samo nekoliko rije$i?
Prvi prolaznik: Radije ne bih, u redu?
Radio Budimpeta: Zato ne?
Prvi prolaznik: Istina je da nemam vremena da razmiljam o takvim stvarima.
Radio Budimpeta: Ali svakako ste morali $uti o njemu neto u koli.
Prvi prolaznik: Bio sam dugo odsutan.
Drugi prolaznik: On je bio sovjetski filozof. Engels mu je bio prijatelj. Dakle, ta bih jo
mogao re#i. Umro je u dubokoj starosti.
Tre#i prolaznik: Naravno, politi$ar. On je bio, znate, kako se ono zove - Lenjinov, Lenjin,
Lenjinove radove - pa, on ih je preveo na ma"arski.
$etvrti prolaznik: Bilo je naloeno da ga prou$avamo da bismo znali.


96
Radio Budimpeta: Onda, da kaete nekoliko rije$i?
$etvrti prolaznik: Ma daj sad, nemojte me ispitivati gradivo s polamature. Tad smo to morali
znati. Bio je Njemac. Bio je politi$ar i... vjerujem da je pogubljen.

U %ehoslova$koj, pitanja koja nijesu pokretana od 1968. godine, a prividno rijeena jednom
zauvjek ruskom intervencijom, ponovo je otvorio dijelom sam Gorba$ov. Tokom njegove posjete
Pragu po$etkom 1987, Genadij Gerasimov, njegov glasnogovornik, dao je najotvoreniji odgovor
kada je upitan na javnoj konferenciji za tampu da navede glavne razlike izme"u Gorba$ova i
Aleksandra Dub$eka, vo"e Prakog prolje#a 1968. Njegov odgovor se sastojao od dvije rije$i:
Devetnaest godina. On je pri tom htio da kae da je Dub$ek samo istorijski preuranio ali da nije
stvarno bio buntovni revizionist. Mogu#nost da bi Gorba$ovljev reim mogao ponovo da
razmotri ispravnost sovjetske intervencije iz 1968, ideja koju su otvoreno izrekle Gorba$ovljeve
pristalice tokom moskovske proslave sedamdesete godinjice Boljevi$ke revolucije u novembru
1987, bez sumnje je imala obeshrabruju#e i uznemiruju#e dejstvo na $ehoslova$ke komunisti$ke
vo"e, koje je ta intervencija dovela na vlast.
Najgore je prola Rumunija. Njena privredna situacija se pogoravala i bila je skoro kao u
ratnim prilikama, s nestaicama hrane, odsustvom ogrijeva i elektri$ne energije u zimskom
periodu i prakti$no bez potroa$kih dobara. Reim je naao pribjeite u estokom nacionalizmu,
naglaavaju#i kulturnu jedinstvenost rumunske nacije i navodne plodonosne doprinose njenih
lidera svjetskom socijalizmu. Kult li$nosti dravnog diktatora, Nikolae %aueskua, poprimio je
stvarno zapanjuju#e dimenzije. On je redovno veli$an u rumunskoj tampi. Partijski dnevni list,
na primjer, Skanteja, iz jula 1988, karakteristi$no mu je klicao kao nacionalnom heroju nad
herojima, slavnom borcu, revolucionarnom patrioti i misliocu, istaknutoj li$nosti me"unarodnog
komunisti$kog i radni$kog pokreta, heroju mira i simbolu borbe za odbranu nezavisnosti i
suverenosti naroda i za uspostavljanje novog svjetskog poretka koji je sam u$inio da se ime
Rumunije svuda izgovara s divljenjem i potovanjem.
Rumunski reim je tako"e ogrezao u represijama nad etni$kim manjinama, naro$ito nad
nekoliko miliona Ma"ara koji ive u rumun-skoj Transilvaniji. U krajnje surovom poduhvatu,
%auesku je predu-zeo prisilno spajanje hiljada sela naseljenih transilvanijskim Ma"arima u
standardizovane poljoprivredne gradove, pod izgovorom da #e to ubrzati njihov ulazak u fazu
punog komunizma. Ovo prinudno raseljavanje, koje je natjeralo mnoge Transilvance da pobjegnu
u Ma"arsku, izazvalo je, sasvim o$ekivano, snane proteste u Budimpeti. Oba komunisti$ka
reima su tada nastojali da obezbijede javnu podrku kroz pozivanje na tradicionalni
nacionalizam, to je dovelo do naglog pogoranja ma"arsko-rumunskih odnosa.
Zaista, do sredine osamdesetih godina marksisti$ki internaciona-lizam je bio mrtav u Isto$noj
Evropi. Dominantan je bio tradicionalni nacionalizam. Bugari su, na primjer, sproveli ovinisti$ki
progon svoje turske manjine. Poljaci i Isto$ni Njemci su uli u otvoren spor oko morskih granica.
Ma"ari i Rumuni su javno optuivali jedni druge zbog drevnog spora oko Transilvanije. %esi i
Slovaci su se prepirali oko pravedne raspodjele privrednih sredstava za unutranji razvoj. Jedino
su po pitanju Rusa Poljaci, %ehoslovaci, Ma"ari i Rumuni bili skloni da gaje sli$ne poglede!
Ali otvoreni i normalni politi$ki ivot je bio jo uvijek daleko od Isto$ne Evrope. Izvan
Poljske, disidentstvo je bilo jo uvijek ograni$eno na relativno male grupe, na neredovne ilegalne
$asopise i povremeno izraavanje protesta. Ali mogu#nost za neo$ekivani procvat takvog ivota
se nedvosmisleno pove#avala, crpe#i ideoloki legitimitet iz Gorba$ovljeve kampanje glasnost,
ohrabrena onim to se zbivalo u Poljskoj i olakana novim sredstvima komunikacija kao i lakim
pristupom Zapadu, koji su komunisti$ki reimi morali da prihvate iz ekonomskih razloga. Gotovo
je neminovno da #e se u odre"enom trenutku u relativno bliskoj budu#nosti, zahvaljuju#i nekom


97
velikom ekonomskom ili politi$kom prevratu, politika kao izraz vjerodostojnih drutvenih tenji
za viepartijskom demokratijom istinski vratiti u ivot Isto$ne Evrope. Sovjetski tip pot$injenosti
drutva dravi, sa svojom promiljenom kastracijom drutva, postepeno se primicao kraju.
Mada nije doseglo po obimu ili intenzitetu poljsko samo-oslobo"enje drutva, oivljavanje
politi$kog ivota je najdalje otilo u Ma"arskoj. Politi$ki ivot je po$eo da se budi na Dunavu.
Do 1987. godine, ma"arska politi$ka opozicija je postajala utemeljena stvarnost, dovoljno
samosvjesna da organizuje polu-javna okupljanja pa $ak i neke demonstracije u Budimpeti.
Opozicionari su bili kadri da vode neformalne rasprave i da istaknu zahtjeve za otvorenim
dijalogom sa vladom. Ilegalne publikacije su tako"e po$ele da se mnoe. Uz to, $ak i unutar viih
nivoa komunisti$kog reima $uli su se zahtjevi da se status politi$ke opozicije formalno uredi.
Imre Pogai, vo"a reimske neformalne organizacije Patriotski narodni front - koji su podravali
mnogi ma"arski najvii rukovodioci vrlo liberalnih uvjerenja - otiao je tako daleko da je
predloio krajem 1987. godine da sadanja jednopartijska diktatura mora biti shva#ena kao
prelazni oblik ure"enja.
U jednoj vanoj ta$ki se ovaj razvoj politi$ki razlikovao od Poljske: Podsticaj za ovakvu
politi$ku obnovu je u velikoj mjeri doao od inteligentnijih lidera same vladaju#e partije.
Prefinjeniji i politi$ki sigurniji od njihovih nacionalno izolovanijih pandana u Poljskoj, a estoko
angaovani u navo"enju na sukcesiju, oni su bili spremni da javno priznaju da postoje#i reim
mora biti zamijenjen, da su neki oblici pluralizma neizbjeni i da vode#a uloga partije mora biti
redefinisana. Oni su uvidjeli da su dani Janoa Kadara odbrojani i snano su se zalagali da se
odredi njegov nasljednik. Otvoreno rivalstvo me"u njima ne samo da je bilo u interakciji sa
drutvenim pritiskom odozdo ve# je tako"e doprinosilo obnovi politi$kog dijaloga koji vie nije
bio ograni$en samo na najvie partijsko rukovodstvo.
Tako su politi$ku promjenu u Ma"arskoj, za razliku od one u Poljskoj, u zna$ajnoj mjeri
pokretali revizionisti$ki podsticaji odozgo prema dole. Komunisti$ko politi$ko rukovodstvo
zemlje, rijeeno da preduprijedi sve ve#i drutveni pritisak za korjenitijim reformama, zapo$elo je
odlu$no u maju 1988. vlastitu obnovu, a da pri tom povrati $vrstu kontrolu nad tokom i pravcem
daljih promjena. Partijske vo"e su uspjele da zamijene Janoa Kadara sa Karoljem Groom,
energi$nim i mnogo mla"im liderom, $ije je prethodni ideoloki konzervatizam bio garancija
partijskim zvani$nicima da im reforme ne#e izma#i iz ruku, ba kao to je njegova relativna
mladost bila pouzdan znak ve#e dinamike i promjena.
Istovremeni potres u politbirou, koji je reformisti$koj orijentaciji dao jasnu ve#inu, bio je jo
vaniji. Bilo je zna$ajno to je Pogai, kog su mnogi vidjeli kao mogu#eg vo"u autenti$nije
demokratizovane Ma"arske, dobio mjesto u najviem partijskom rukovodstvu. Ali pravi trenutak
istine za novo rukovodstvo #e do#i tek kada unutranje privredne teko#e tijesno povezane sa
prelaskom od dravnog upravljanja na trino utemeljenu privredu po$nu uzajamno da djeluju sa
sve ve#im zahtjevima za politi$kim pluralizmom. U tom trenutku, zahtjevi za istinskim
viepartijskim sistemom - koji su sve $e#e otvoreno isticani u Budimpeti - sukobi#e se direktno
sa eljom partijskih funkcionera, moda uklju$uju#i i reformiste, da se odre na vlasti. Na taj
na$in je ma"arski narod, iako na prefinjeniji i manje buran na$in od poljskog drutvenog
samooslobo"enja, mogao da osigura jedan od najnovijih testova za jo uvijek vrlo neizvjesnu
mogu#nost lenjinizma da mirno odumre.
I u %ehoslova$koj i Rumuniji je, uprkos mnogo ja$em policijskom nadzoru, bilo grmljavine.
U Rumuniji su, po$etkom 1988, buknuli radni$ki nemiri velikih razmjera. U %ehoslova$koj,
Dub$ek, koji je od 1968. smatran politi$ki mrtvim, prekinuo je svoje #utanje u januaru 1988.
preko panje vrijednog iskrenog intervjua datog glasilu italijanske komunisti$ke partije, L Unita.
Povla$e#i jasne paralele izme"u vlastite politike iz 1968. i ove koju je danas vodio Gorba$ov,


98
Dub$ek je osudio i sovjetsku intervenciju i strogu dogmatsku politiku koju su kasnije vodili
njegovi od Sovjeta postavljeni nasljednici. Mada je zvani$ni Prag osudio njegove stavove,
pravovjerni $ehoslova$ki partijski lideri nijesu mogli biti mnogo utjeeni komentarima koje je
skoro istovremeno objavilo glasilo japanske komunisti$ke partije, Akahata, iz pera sovjetskog
akademika koji je podravao Gorba$ovljevu perestrojku, da je sovjetska intervencija u
%ehoslova$koj bila greka. Uz to, prosta $injenica da se Dub$ek osjetio dovoljno smjelim da
javno izrazi svoju postojanu vjernost ciljevima Prakog prolje#a zna$ila je da #e %ehoslo-va$ka
tako"e, vrlo skoro, iskusiti politi$ki preporod.
Vjerovatni domet bilo kakvog obnovljenog politi$kog ivota u Isto$noj Evropi bio je
nagovijeten ispitivanjima javnog mnjenja koja je sproveo radio Slobodna Evropa me"u
isto$noevropskim putnicima na Zapad. Iako su ove ankete nastojale da se usredsrede na one koji
imaju zvani$nu dozvolu za putovanje, i koji su planirali da se vrate, oni su skoro jednoglasno
pokazali da komunizam ima vjernu podrku najvie oko 15% stanovnitva, sa neto niom cifrom
u Poljskoj i neto viom u Bugarskoj.
Ogromna ve#ina anketiranih je sebe poistovjetila sa u sutini zapadnoevropskim tipom
politi$kih partija socijaldemokratskog, demohri#anskog ili liberalnog usmjerenja. Krajem
sedamdesetih, socijaldemokratija je jo uvijek ispoljavala vrlo veliku privla$nost. Ali do sredine
osamdesetih je naglo pove#anje privla$nosti slobodne trine ekonomije, koju je ve#ina smatrala
uspjenijom od socijalisti$ke, pobudilo interesovanje za neku vrstu konzervativnog liberalizma.
Ove ankete su tako"e potvrdile ogroman uticaj koji je revolucija izvrila na politi$ke stavove
objavljivane u sredstvima javnog informisanja. Pored radija Slobodne Evrope, komunisti$ka
javna glasila su sada morala da se nadme#u s ogromnim brojem video kasetnih rikordera (VCR)
irom regiona, irenjem me"u njima necenzurisanih filmova, politi$kih rasprava i disidentskih
programa. Poto je broj VCR dostupnih Isto$noevropljanima brzo pove#avao, usprkos zvani$nim
naporima da se nametne izvjesna kontrola, tradicionalna komunisti$ka kontrola nad doma#im
javnim glasilima se raspala. Do 1988. godine, prema procjenama radija Slobodna Evropa -
Nezavisni radio izvjetaj, na dan 20. januara 1988, u Poljskoj je bilo blizu milion VCR-a, u
Ma"arskoj 3oo.ooo, u %ehoslova$koj 150.000, i 50.000 u jo uvijek strogo kontrolisanoj
Bugarskoj.
Ovo progresivno, mada neujedna$eno, ponovno aktuelizovanje politike bilo je u tijesnoj vezi
sa oivljenim osje#ajem istorijske i posebno kulturne specifi$nosti srednje - a ne Isto$ne -
Evrope. U %ehoslova$koj, gdje je pravi politi$ki ivot bio jo otrije guen nego u Poljskoj ili $ak
Ma"arskoj, naglaavanje osobenog regionalnog kultnog identiteta je tako"e predstavljao zamjenu
za neposredniju politi$ku samo-afirmaciju. Vrijedno je panje da je, u svom intervjuu, Dub$ek
izri$ito izjavio da govore#i o Evropi nije slu$ajnost to nijesam upotrijebio termin Zapad i
Istok... Zbog svog geografskog poloaja, svoje tradicije i svoga iskustva, %ehoslov$ka pripada
Srednjoj Evropi. Uz to, istorijsko poistove#ivanje, naro$ito %ehoslovaka, Ma"ara i Poljaka, sa
srednjeevropskim regionalnim identitetom je uklju$ivalo odbacivanje od Sovjeta nametane ideje
o zajedni$koj socijalisti$koj kulturi. Zna$aj ovoga ne bi trebalo potcijeniti, s obzirom na
viedecenijsko nastojanje Kremlja da usadi ideju o kulturnom zajednitvu, sa Moskvom kao
njegovim epicentrom.
Osim odbacivanja Moskve kao uticajnog kulturnog sredita, postojala je i odlu$na spremnost
da se oivi ideja o srednjeevropskom identitetu, stvarnosti bremenitoj regionalnim zna$ajem. To
je nagovjetavalo pojavu ire kulturne zajednice, koja je donekle podsje#ala na staru
Austrougarsku monarhiju i kulturni koncept devetnaestog vijeka Mitteleuropa-e. To je
podrazumijevalo stav da Europa nije bila entitet jasno podijeljen na dvije cjeline - Zapadnu i
Isto$nu Evropu, od kojih je svaka posebna evropska sila - ve# kulturno-istorijska zajednica sa


99
ukrtenim ali tako"e i razli$itim slojevima ostvarenog iskustva, vrijednosti i kulture. Bitna u tom
smislu jeste vizija budu#e Evrope u kojoj bi Zapadna Evropa onda mogla da koegzistira prirodno
ili organski, da tako kaemo, sa autonomnom, moda $ak neutralnom Srednjom Evropom.
Takva osobitija Srednja Evropa bi mogla, zauzvrat, da ostvari mnogo bolje veze i odnose sa
pravom Isto$nom Evropom - Balti$kim dravama, Ukrajinom i samom evropskom Rusijom -
nego to bi Zapadna Evropa mogla ikada da ih razvije.
Istorijska vanost ovog kulturnog toka je prema tome revolucionarna. Vezan za sve ve#e
oivljavanje istinskog unutranjeg politi$kog ivota unutar pojedina$nih isto$no (ili srednje)
evropskih drava, on je nagovjetavao nita manje do o$ekivano trvenje oko postoje#e podjele
Evrope u dva odvojena bloka. Takvo trvenje bi omogu#ilo ponovno pojavljivanje autenti$nijih
isto$noevropskih sistema, utemeljenih u vlastitim tradicijama a ne u spolja nametnutim
doktrinama. Prema tome, organsko odbacivanje tu"e doktrine od strane regiona koji je ponovo
sebe osje#ao kao Srednju a ne Isto$nu Evropu polazna je ta$ka za mogu#i raspad posljednje
preostale vienacionalne svjetske imperije.



100
Glava 12

UAN%ENJE IMPERIJE


Situacija u jednom broju drava socijalisti$kog uvjerenja ostala je nestabilna i podlona
regresiji, zapazio je Aleksandar Bovin, bliski pristalica Gorba$ova, u listu Izvjestija od 11.
jula1987. godine. Ovo svakako jedinstveno priznanje vode#eg sovjetskog komentatora o
osnovnoj slabosti dijela reima koje je Moskva postavila prije vie od $etrdeset godina ukazalo je
na rastu#u spoznaju Kremlja da institucionalna i ideoloka homogenost koje su sovjeti nametnuli
vie nijesu mogli da se odre. Kao posljedica toga, sovjetska regionalna strategija je morala da se
prebaci sa afirmacije ideologije na odbranu imperije kao takve.
Tri najvanije dimenzije neophodne strategije za odbranu imperije postale su jasno vidljive
do kraja osamdesetih godina. Sve su uklju$ivale kontinuitet - nijedna nije bila otar raskid sa
prolo#u - ali zajedno su bile oblikovane tako da poja$aju spoljne doktrinarne veze koje su
garantovale ostvarivanje pravih i opipljivih interesa. Prvi element je uklju$ivao pretjerano
isticanje vojne koordinacije i zajedni$kog geopoliti$kog interesa; drugi je isticao poja$anu
ekonomsku saradnju i integraciju; a tre#i je posebno naglaavao zajedni$ki interes partijskih elita
u zadravanju njihove vlasti i privilegija, ali u okviru ve#e tolerancije za unutranje razlike. Ove
tri niti #e zajedno, nadala se Moskva, stvoriti obrazac sposoban da poniti osloba"aju#i uticaj sve
autenti$nije politike i kulture Isto$ne Evrope.
Geopoliti$ka dimenzija je bila posebno vana za o$uvanje imperijalnih odnosa sa Poljskom i,
u manjoj mjeri, sa %ehoslova$kom. Obije zemlje su ostale zainteresovane za svoje budu#e odnose
sa Njema$kom, a odre"eni oblik konkretnog politi$kog saveza sa mo#nom Rusijom (bilo kog
ideolokog poretka) za njih je bio neophodan izvor osiguranja protiv bilo kakvih mogu#ih
njema$kih teritorijalnih pretenzija. Zauzvrat, Moskvi su osnovne preokupacije bile da obezbijedi
korisnu zamjenu za sve slabije ideoloke veze, i da opravda neprekidno postojanje pa $ak i
ja$anje Varavskog pakta - kojeg bi ina$e $ak i vladari ovih drava mogli da shvate kao
imperijalno naruavanje njihove suverenosti.
Prema tome, krajem sedamdesetih i po$etkom osamdesetih godina, sovjetski napori da se
poja$a vojna integracija bloka bili su znatno intenzivirani. Usprkos jakom rumunskom
protivljenju, kao i izvjesnoj o$itoj uzdranosti u poljskoj armiji, Moskva je uspjela da nametne
Paktu novo komandno ure"enje. To je omogu#ilo sovjetskoj Vrhovnoj komandi da preuzme
neposrednu vlast nad razli$itim nacionalnim armijama u Paktu po pitanju pokretanja napada na
NATO $ak i bez prethodnog znanja isto$noevropskih politi$kih vlada. Na Zapadu su saznali za
zapanjuju#e pojedinosti ovog od strane Moskve nametnutog sporazuma po$etkom osamdesetih
godina kada je na Zapad prebjegao poljski pukovnik Riard Kuklinski. Sueni komandni sastav,
kao i druge mjere namijenjene ja$anju vojne integrisanosti, bio je dio vrlo promiljene politike
Kremlja da oja$a Varavski pakt kao glavni instrument politi$ke i vojne pot$injenosti regiona
sovjetkoj vlasti.
Ovaj pove#ani naglasak na poja$anim politi$ko-vojnim sponama, namijenjen da nadomjesti
slabljenje vitalnosti ideolokih veza, bio je prilago"en veoma poja$anim naporima da se proiri
obim ekonomskih integracija isto$noevropskih komunisti$kih drava sa Sovjetskim Savezom.
Pored postoje#e me"udravne saradnje, sovjetske vo"e su sredinom osamdesetih pokrenuli niz
inicijativa da bi razvili neposrednu saradnju izme"u industrijskih grana pa $ak i pojedina$nih
firmi. Takva neposredna saradnja, preduzeta izvan doma#e nacionalne kontrole, izazvala je


101
bojazan u Isto$noj Evropi da ta inicijativa predstavlja jo jedan sovjetski plan da se postigne ve#a
neposredna kontrola nad ekonomijom regiona. Ove brige teko da su mogle biti ublaene
Gorba$ovljevim javno iznesenim zanimanjem za podsticanje isto$noevropskih ulaganja u
sovjetsku privredu ili naglaskom koji je Moskva stavila na kori#enje isto$noevropskih veza sa
Zapadom da bi Sovjetski Savez dobio pristup najnovijoj zapadnoj tehnologiji.
Za mnoge Isto$noevropljane sovjetsko insistiranje na bliim i integrativnijim ekonomskim
vezama predstavljalo je jo jedanu etapu produenog procesa sovjetizacije njihovih drutava.
Budu#i da su bili prisiljavani ne samo da oponaaju sovjetski model industrijalizacije, ve# i da
usvoje sovjetski tip industrijskog ure"enja, novi naglasak na bo$nim vezama i na zajedni$kim
ulaganjima predstavljao je realnu opasnost od dalje izolacije Isto$ne Evrope od ostatka
kontinenta a time i usporavanja procesa njihovog evolutivnog samo-osloba"anja. O$ekivanje da
bi moralo da se sudjeluje u moskovskom tehnolokom zaostajanju, to takav bliski savez sa
sovjetskom ekonomijom o$igledno podrazumijeva, upravo je tako zloslutno.
U tom pogledu je intervju koji je sovjetski ambasador, Vladimir Brovikov, dao poljskom
dravnom radiju 31. oktobra 1987. godine bio vrlo indikativan. Nakon pozdravnih rije$i novom
zamahu saradnje pokrenute dvojnim sporazumima na nivou industrijskih grana izme"u
sovjetskih i poljskih preduze#a, i napomene da je ve# nekoliko stotina preduze#a u to uklju$eno,
sovjetski ambasador se poalio na brojne probleme, teko#e i plaljivost koji su usporili
irenje ovakvih veza. On je nastavio tvrdnjom da je njegova ambasada djelovala energi$no da bi
se prevazile prepreke u ovoj sferi, pri tom potvr"uju#i izvjetaje o poljskom opiranju.
Na kraju, ali ne manje vano, sa sovjetskog stanovita zna$ajna potencijalna korist od ovih
nastojanja je bila da se oja$a uzajamna zavisnost i da se isto$noevropske partijske elite u$ine
neposrednije zavisnim od ekonomskog blagostanja Sovjetskog Saveza. Vjerovatno nije slu$ajno
to su sovjetska nastojanja da se razviju jo prisniji ekonomski odnosi otili najdalje sa Poljskom,
zemljom koja je pokazala najve#u rijeenost da ostvari samooslobo"enje. U aprilu 1987,
Gorba$ov i Jaruzelski su potpisali zajedni$ku deklaraciju o saradnji na planu ideologije, nauke i
kulture izme"u dvije vladaju#e partije, prvu te vrste u sovjetskoj sferi. %ovjek bi mogao pomisliti
da su se ovdje interesi Gorba$ova i Jaruzelskog preklopili, jer je ovaj posljednji morao da
prepozna mogu#u prijetnju po njega i vlast njegove elite u sve ve#em oivljavanju politi$kog
ivota u Poljskoj utemeljenog u sve slobodnijem drutvu. Ovo bi pomoglo da se objasni o$ito
nestrpljenje s kojim je reim Jaruzelskog odgovorio na Gorba$ovljeva nastojanja da se poja$aju
regionalne ekonomske pa $ak i ideoloke veze sa Sovjetskim Savezom.
Prisnije ekonomske veze koje #e uroditi savezom od posebnog interesa i $vr#a vojna
povezanost koja ostaje od zajedni$ke geopoliti$ke vanosti, trebalo je tako da poslue kao
kompenzacija za neizbjenu pojavu sve ve#ih ideolokih i sistemskih razlika u regionu. Ta
raznolikost, uvidjela je na kraju Moskva, ne moe da se suzbije, a nastojanja da se nametne
doktrinarna homogenost, zasnovana na podraavanju sovjetskog iskustva, mogla bi se pokazati
kontra-produktivnim, podsti$u#i jo ja$e organsko odbacivanje sovjetskog modela. Upravo zato
je na proslavi sedamdesetogodinjice Boljevi$ke revolucije sovjetski vo"a formalno odbacio
svaku elju da propisuje kako socijalizam treba da se gradi unutar osobenih nacionalnih okvira.
Ali to odbijanje je, zauzvrat, u$inilo jo vanijim da Moskva iskuje alternativne spone
zajednitva, kako rezultat ne bi bio ubrzani raspad sovjetske imperije.
Nesporna $injenica je da je Gorba$ovljeva perestrojka omogu#ila da na povrinu izbiju
trendovi koji su neminovno slabili veze kontrole i zavisnosti. Njegova pri$a o zajedni$koj
evropskoj ku#i - smiljena da udalji Zapadnoevropljane od Amerike - izazvala je nehoti$ne
posljedice i time opravdala isto$noevropsko skretanje prema ujedinjenoj Zapadnoj Evropi,
erodiraju#i pri tom dalje sovjetsko imperijalno zdanje. Sve to je zaotrilo sukob izme"u


102
subjektivne elje regiona za oslobo"enjem i njegove stalne objektivne pot$injenosti. Ishod bi
mogao biti nastavljanje procesa raspadanja, bezna"a naruavanog povremenim provalama nemira
i sve ve#e nestabilnosti. Regionu je o$ito potrebna, i arko je eli, mirna tranzicija iz dravnog
socijalizma sovjetskog tipa ka nekom obliku viepartijske demo-kratske uspjene drave. On tei
jo vie da bude dio ire, istinski demokratske i pluralisti$ke Evrope, $iji on osje#a da je u
pogledu kulture integralni dio.
Njegove politi$ko-ekonomske elite, me"utim, ne mogu da usmjere razvoj u tom pravcu zato
to znaju da bi ih eventualni uspjeh u$inio drutveno zastarjelim i istorijski nevanim. To
objanjava uzdranost $ak i ma"arskog rukovodstva, $iji je reim danas vjerovatno naj-
reformskiji u Isto$noj Evropi. U tome lei uzrok postojane sklonosti zaplaenih komunisti$kih
vladara ka tjenjoj integraciji sa Sovjetskim Savezom i posljedi$ne dugotrajne tragedije - i
razorne opasnosti - isto$noevropskih prilika.
Kona$no, nemo# da se utemelji miran razvoj i osigura istinsko drutveno u$e#e u klju$nim
politi$kim odlukama, uklju$uju#i i mogu#u podjelu vlasti, moglo bi da se pokae pogubnim za
komunizam u Isto$noj Evropi. Jednostavno re$eno, narodi regiona sada uglavnom vide svoje
komunisti$ke sisteme kao glavnu prepreku za vlastitu dobrobit i drutveni napredak uopte.
Zaista, raspoloenjem velikog dijela njihovih javnosti danas preovla"uje latentni revo-lucionarni
konsenzus o pogubnoj pukotini koja postoji u sistemima nametnutim Isto$noj Evropi od strane
Sovjetskog Saveza.
Ta pogubna pukotina jeste komunisti$ki partijski monopol vlasti, a njen temeljni razlog je
sovjetska dominacija. %etrdeset godina nakon nametanja komunizma Isto$noj Evropi,
osloba"anje i od jednog i od drugog je danas opteprihva#eno kao nuan preduslov za drutveni
preporod.


























103

DIO IV

KOMERCIJALNI
KOMUNIZAM




104


105









Reforma kineskog komunizma je vjerovatno osu"ena na uspjeh. Taj uspjeh #e koristiti Kini,
ali #e tako"e skupo stajati i komunisti$ku ideoloku pravovjernost i politi$ku homogenost
kineskog komunizma. Ukratko, za razliku od njegovog organskog odbacivanja u Isto$noj Evropi,
komunizam je u Kini naiao na izglede da bude organski prihva#en usled dugih tradicija i
vrijednosti zemlje.
Tokom sljede#ih nekoliko decenija, modernija i snanija Kina #e vjerovatno postati glavni
politi$ki i ekonomski $inilac na svjetskoj sceni. Tokom upravljanja tim istorijskim preporodom
Kine, komu-nisti$ki vladari zemlje su i sami pretrpjeli zna$ajan preobraaj svog upravlja$kog
duha. Njihov preovla"uju#i stav, pa $ak i njihov politi$ki rje$nik, postali su manje karakteristi$ni
za revolucionarnu partiju koja tvrdi da otelovljuje diktaturu proletarijata a vie za osavremenjenu
partiju diktature nastupaju#e kineske tgova$ke klase podrane od strane drave.
Bez sumnje, kineski komunisti nijesu nikad bili odista proleterska partija. Zapravo, ve#i dio
njihovog politi$kog rukovodstva je bio sastavljen od prvobitno nezadovoljnih radikalnih
studenata koji su postali marksisti$ki revolucionari. Ovi aktivisti vizionari su zatim uspje-no
preveli zajedni$ka poja$ana nacionalisti$ka, zemljoradni$ka i gra"anska nezadovoljstva
probu"ene ali ocrnjene Kine u trijumfalnu ideoloku revoluciju. Oni su izveli ovu revoluciju pod
stegom prole-terske komunisti$ke partije predani zadatku obnove Kine prvobitno kroz brzi
program industrijalizacije - naro$ito po$etkom pedesetih godina - snano oblikovan prema
sovjetskom iskustvu. Dvije decenije kasnije, u odgovoru na ponovljeno unutranje pogoranje
sljede#a generacija partijskih rukovodilaca - iako jo uvijek pod vo"stvom najistaknutijeg
preivjelog predstavnika prve revolucionarne generacije, Deng Ksijaopingom - okrenula je
partiju u druk$ijem smjeru. iroko otvaranje prema spoljnom svijetu - to je predvi"alo mogu#e
kinesko aktivno uklju$ivanje u taj svijet kao zna$ajnog trgovinskog partnera - postalo je sredstvo
za ostvarenje drutvene modernizacije.
Istorijska putanja kineskog komunizma se po tome bitno razlikuje od komunizma u Isto$noj
Evropi ili u Sovjetskom Savezu. Za razliku od isto$noevropskog, kineski komunizam je u velikoj
mjeri doma#i proizvod. On nije bio niti uvezen iz inostranstva niti nametnut od neke strane sile.
Kineske komunisti$ke vo"e, u ve#ini slu$ajeva, nijesu bile $ak ni obu$avane u Moskvi. Glavne
figure revolucije su se postepeno uzdigle do ovih visokih poloaja. Jedni su, poput Mao Cedunga
i generala %u Tea, bili studenti radikali koji su se uzdigli na komandne poloaje revolucionarne
armije utemeljene na zemljoradnicima.
Drugi, poput %u Enlaja i Deng Ksijaopinga, doli su prvi put u dodir s marksisti$kim u$enjem
kao studenti u Zapadnoj Evropi, naro$ito u Francuskoj, prije nego to su bili neposredno
uklju$eni u revolucionarne aktivnosti kod ku#e. Svi su u$estvovali u jedinstvenom iskustvu
kineske Crvene Armije, legendarnom Velikom maru.
Primjer Boljevi$ke revolucije iz 1917. godine bio je zna$ajan pod-sticaj za mlade kineske
vo"e - ali ga oni nijesu smatrali obavezuju#im modelom. Kineski uslovi i njena istorija su se tako
duboko razlikovali od ruske pa su kineski lideri u tome nali opravdanje da prilagode


106
marksisti$ko-lenjinisti$ko u$enje svojim osobenim prilikama. to je jo vanije, kao nasljednici
drevne kineske civilizacije, oni su imali duhovno i kulturno samopouzdanje da stvore vlastito
revolucionarno iskustvo i uobli$e vlastitu strategiju. %ak i poslije sovjetske pobjede u Drugom
svjetskom ratu, kada je Staljinov li$ni ugled dostigao vrhunac, kineske vo"e su bile sasvim
spremne da se oglue o njegove strateke savjete - koji su glasili da se revolucionarna pobjeda ne
postie odjednom nego u etapama - i pristupili su revolucionarnom juriu punom snagom. Njihov
kona$ni trijumf 1949. godine dalje je poja$ao njihov osje#aj druk$ijeg identiteta i politi$ke
samosvijesti, koji su bili u silnoj suprotnosti s iskustvom njihovih sovjetima poniznih
isto$noevropskih drugova.
Za razliku od svojih drugova iz sovjetskog bloka, kineski komunisti su mogli da izvedu svoju
ideologiju djelotvornije i sasvim neposredno iz vlastite kineske istorije. Ideoloka privla$nost je
proizilazila ne samo iz drutvenih konflikata, kao to su zemljoradni$ka glad za zemljom i
gra"anska ogor$enost protiv industrijske eksploatacije, ve# tako"e iz dubokog osje#aja
povrije"enog patriotizma nastalog tokom vijek dugog nacionalnog ponienja koje su Kini nanijeli
zapadni imperijalisti, koji su kasnije podgrijani japanskom invazijom. Izuzetna kineska istorija je
pala na najniu ta$ku u devetnaestom vijeku i podstakla je, me"u mnogim Kinezima ponosnim na
svoju kulturu, najsnanija osje#anja ogor$enosti protiv mrskih stranaca i vlastitih nesposobnih i
dekadentnih vladara.
Uspon modernog nacionalizma i privla$nost u$enja o korjenitoj drutvenoj obnovi su se tako
u Kini istorijski poklopili. Kineski komunizam je bio u stanju da ih spoji u formulu u kojoj se
istorijski svjesni patriotizam i komunizam nijesu uzajamno isklju$ivali. Zaista, za mnoge kineske
komuniste, pobjeda je istovremeno predstavljala nacionalno oslobo"enje od omrznute strane
dominacije. U Isto$noj Evropi kojom su dominirali Sovjeti, gdje je za mnoge komunizam zna$io
pot$injenost stranoj sili, to uopte nije bio slu$aj. %ak i u Sovjetskom Savezu, djelimi$ni spoj
komunizma i nacionalizma dogodio se samo u po$etnim danima rata protiv Njema$ke.
Kao posljedica spoja nacionalizma i komunizma, kineske revolucionarne vo"e, koje su
pregnule da izgrade komunisti$ko drutvo, bili su sasvim prirodno naklonjeni sopstvenim
kulturnim i drutvenim tradicijama, ne gledaju#i preko ramena na sovjetsko iskustvo ili nastoje#i
da sprije$e sovjetsku reakciju. Kineska faza oponaanja Sovjetskog Saveza bila je tako sasvim
kratkog daha. Tokom prvih nekoliko godina nakon pobjede revolucije, u atmosferi naglaenog
animoziteta prema neprijateljski nastrojenim Sjedinjenim Dravama, ideoloko srodstvo sa
Sovjetskim Savezom izraavano je kroz spontano - a ne i prisilno - divljenje za sovjetsku stvar i
kroz oponaanje sovjetske po$etne industrijalizacije pod upravom drave.
Gledano unazad, kratko#a ove faze i $ilost sa kojom su se kineski komunisti okrenuli
vlastitim tradicijama i vrijednostima u nastojanju da obnove Kinu vrijedni su panje. Kada se
jednom dogodilo da kineske komunisti$ke vo"e urone u svoju izvornu nacionalnu posebnost,
moralo je da do"e do zna$ajne redefinicije samog kineskog komunizma. Razvijena kineska
kultura - sa svojom osobenom Konfu$ijanskom filozofijom, sa svojom jedinstvenom tradicijom
mandarinske klase koja je upravljala dravom i sa svojim ekstremno razvijenim trgova$kim
sposobnostima - jednostavno je predstavljala preveliku snagu da bi pretrpjela snaan
preoblikuju#i uticaj.



107
Glava13

DVA KINESKA POKUAJA
TROJNIH REFORMI


Komunizam na vlasti je tre#i veliki kineski pokuaj u dvadesetom vijeku da se prevazi"e
njena zaostalost i da se ukloni njeno nacionalno ponienje. Poto je preuzeo vlast, komunizam je
tako"e drasti$no mije-njao svoj kurs tri puta u nastojanju da stvori novu i modernu Kinu. U
svakoj sljede#oj fazi, kineska komunisti$ka politika je sve manje bila pod uticajem na$ela koje je
dijelila s drugim komunisti$kim dravama, posebno Sovjetskim Savezom, a sve vie pod
uticajem prilago"avanja tog u$enja specifi$nim kineskim uslovima, ustanovljenim tradicijama i
objektivnije odre"enim nacionalnim potrebama.
Malo Zapadnjaka moe u potpunosti da sagleda jaz koji se pojavio tokom devetnaestog vijeka
izme"u kineskog osje#anja vlastite jedinstvene, zatvorene i (za njih) kulturno nadmo#ne
civilizacije i kineske svijesti o vlastitoj slabosti pred ponienjima koja su im $esto promiljeno
nanosile nametljive evropske sile. Oklop od ugovora, pogodbi i eksteritorijalnih sporazuma
nametnutih Kini tokom devet-naestog vijeka $inio je o$iglednim podre"eni poloaj Kine ne samo
kao drave ve# i kao naroda. Tolika degradacija kosila se sa kineskim osje#anjem da je njihova
prolost - $ak i njihova relativno skorija prolost - bila i kulturno bogatija pa $ak i politi$ki
mo#nija od prolosti njihovih oholih osvaja$a.
U stvari, naglaeni kineski ekonomski i politi$ki pad je bio relativno skorijeg datuma. %ak
sve do osamnaestog vijeka, nacionalni dohodak po glavi prosje$nog Kineza mogao se grubo
uporediti s onim prosje$nog Britanca. Uz to, sve do nedavne 1860. godine, Kina je svrstavana na
drugo mjesto u svijetu po proizvodnji. Prema knjizi Pola Kenedija, Uspon i pad velikih sila,
kineska industrija je stvarala 19,7% svjetskih proizvodnih dobara - doprinos jedva nadmaen sa
britanskih 19,9% a znatno ispred svih ostalih konkurenata. Zaista, po$etkom dvadesetog vijeka,
Kina je bila neosporno vode#i svjetski proizvo"a$, to je iznosilo priblino tre#inu svjetske
proizvodnje i daleko nadmaivalo bilo koju drugu dravu. Ove $injenice opovrgavaju
opteprihva#eno zapadno vi"enje Kine kao dekadentne i stagniraju#e imperije, pogodne rtve za
energi$nije i preduzimljivije Evropljane. One su tako"e pomogle da se objasni estina kineske
mrnje prema Zapadu i nestrpljenje s kojim su Kinezi nastojali da uklone jaz i tako obnove Kinu
shodno njenoj istorijskoj nadmo#i.
Rezultat toga jeste da je ovaj vijek bio svjedok tri zna$ajna prodora i kineskog nastojanja da
ponovo probude, preurede i osnae svoju zemlju. Nijedan od njih se ne moe posmatrati kao
izolovana istorijska pojava. Svakom su i prethodili i za njim su slijedili doga"aji koji su bili dio
ireg niza istorijskih uzro$nosti, kojima je upravljalo sve ve#e kinesko neraspoloenje zbog svog
poniavaju#eg poloaja. Ali ovi doga"aji bi mogli prakti$no da se poistovjete sa ivotom i djelom
tri istaknute kineske revolucionarne figure ovog vijeka: Sun Jacena, %ang Kajeka i Mao
Cedunga.
Svaki je crpio politi$ku mo# iz rastu#eg nacionalizma, posebno onog kineskih studenata, kao i
iz sve e#eg nezadovoljstva kineske sirotinje. Svaki je posudio politi$ke ideje iz spoljnjeg svijeta
da bi skovao i pokret i doktrinu namijenjenene obnovi kineske veli$ine. Sun Jacenova
republikanska revolucija iz 1911. predstavljala je rani poku-aj da se kineskim uslovima
prilagode $isto zapadna na$ela konstitu-cionalizma, republikanizma i nacionalizma, dijelom


108
tako"e pod uticajem prividno uspjenog japanskog podraavanja zapadnih industrijskih i
organizacionih dostignu#a. Sunova nastojanja su se poklapala sa potresnom agonijom starog
kineskog carskog sistema, a to im je davalo istorijsku pravovremenost, mada su se kulturni i
politi$ki ostaci prolosti moda pokazali previe elasti$nim da bi njegovi napori urodili plodom.
Nakon perioda nemira, jedan od njegovih sljedbenika, koji je vladao u naredne dvije decenije
kineskim meteom, istakao je barjak obnove. %angova revolucija je tako"e bila pokuaj da se
zapadna na$ela modernosti prilagode burnijim kineskim prilikama, mada su se u ovom drugom
pokuaju instrumenti veoma razlikovali. Nacionalizam je stajao naporedo s marksizmom kao
ujedinjuju#i stav, mada je sam %ang proao sovjetsku kolu i jedno je vrijeme sara"ivao sa
nastupaju#im kineskim komunisti$kim aktivistima u borbi za novu Kinu. Ta saradnja se okon$ala
1927. godine, s raspadom takozvanog Ujedinjenog fronta, to je pokrenulo dvadesetdvogodinju
gotovo neprekidnu borbu s komunistima. %ang je stavio glavni akcenat na vojnu organizaciju kao
sredstvo za prevazilaenje politi$ke fragmenta-cije koja je slabila Kinu. On je stvorio jedinstvenu
monopolisti$ku partiju, Kuomintang, koja je bila sli$na komunisti$koj partiji u Sovjetskom
Savezu i faisti$kim partijama u Evropi, da izrazi novi osje#aj nacionalnog jedinstva. %angovo
preobra#anje u hri#anstvo, kombinovano sa njegovim naglaavanjem kineske tradicije i
njegovim tobonjim njegovanjem mandarinskog na$ina ivota, jo vie je istaklo sloenu
interakciju starih doma#ih korijena i novih spoljnih podsticaja u borbi za kinesku obnovu.
Poput Suna, %ang je tako"e propustio da nezadovoljstvo iz prolosti pretvori u uspjeni
obrazac za oblikovanje budu#nosti. Rat sa Japancima ga je u po$etku uzdigao u simbol
nacionalnog otpora ali je kasnije podrio i njegovu snagu i njegovu privla$nost. On je bio
nemo#an da savlada tetan dvojni uticaj samovla#a i korupcije u vlastitom pokretu, dok je
njegov ugled patriote postepeno blijedio. %angovo oklijevanje je omogu#ilo da se pojavi
alternativni obrazac za promjenu, onaj koji je dramati$nije mobilisao i nacionalne i socijalne
frustracije savremene Kine, koji ih je definisao izri$itijim doktrinarnim izrazima, i koji ih je
utemeljio u disciplinovanijoj i djelotvornijoj politi$koj organizaciji. Komunisti$ki pokret i
komunisti$ka Crvena Armija, kojima je na $elu od Velikog mara sredinom tridesetih godina bio
doma#i marksisti$ki vo"a Mao Cedung, pokazali su se ideoloki i organizaciono nadmo#ni u
odlu$noj borbi za kontrolu nad istorijskim razvojem i filozofskim sadrajem velikog kineskog
bu"enja poslije Drugog svjetskog rata.
Novi vo"a, ubije"eni marksista ali tako"e i inovator na polju revolucionarne teorije, kreativno
je prilagodio na$ela proleterske revolucije agrarnom ambijentu Kine. Aktivan jo od ranih
dvadesetih godina u po$etnom kineskom marksisti$kom pokretu, Mao je stekao dovoljan ugled
do $etrdesetih godina da bi formulisao nezavisnu kinesku revolucionarnu doktrinu. Zaista, kada
je Sedmi kongres kineske Komunisti$ke partije sazvan u tabu kineske Crvene Armije u Jenanu
krajem prolje#a 1945. - nekih $etiri godine prije kona$ne po-bjede komunizma u Kini - njegovi
ideoloki doprinosi su bili pozdra-vljeni kao misao Mao Cedunga i bili uzdignuti na status
vode#ih partijskih na$ela kao nastavak marksizma-lenjinizma-staljinizma. Ovaj $in je svjedo$io
ne samo o Maovoj velikoj duhovnoj oholosti ve# tako"e i o politi$koj samouvjerenosti kineskih
komunista.
Pa ipak, poput svoja dva prethodnika u potrazi za kineskom obno-vom, Mao je bio kineski
rodoljub zanesen istorijom svoje zemlje. Kao to su istori$ari savremene Kine zabiljeili, jedan
od njegovih heroja je bio prvi car Kin, koji je ujedinio Kinu 221. godine prije nae ere. Maovo
divljenje prema njemu bilo je nesumnjivo u vezi sa spoznajom da pomanjkanje jedinstva u
savremenoj Kini neposredno doprinosi njenom nazadovanju. Istori$ari su tako"e zabiljeili da
postoje neke o$ite srodnosti izme"u kineskih komunisti$kih predstava o dominiraju#oj i


109
reformisti$koj vlasti i naglaavanja discipline i stalnom upravljanju preko moralno i duhovno
nadmo#ne klase mandarina proete jasnom filozofijom dinastije Kin.
U po$etku, me"utim, novi poredak ne samo da je bio nadmo#an nad starim, ve# je dominirao
stavovima i programima novog kineskog nacionalnog rukovodstva. Komunisti$ko u$enje i ranije
komunisti$ko iskustvo u Sovjetskom Savezu obezbje"ivalo je polaznu ta$ku za po$etne napore
na obnovi Kine. Vremenom i postepenom spoznajom nedostataka pravovjernog komunisti$kog
modela, obrazac koji je stopio novo u$enje sa mudro#u vlastitog kineskog iskustva po$eo je da
izbija na povrinu i da definie manje dogmatski program za ostvarenje punog preporoda zemlje.
U kontekstu i drutvenog i nacionalnog bu"enja Kine, Maova pobjeda nad %angom je vodila
prema tri velika komunisti$ka poduhvata - od kojih su dva bila krajnje skupa - da se ukloni
istorijski jaz koji je bio tako iroko otvoren nepovoljnim poloajem Kine tokom prolog vijeka.
Prvi napor - koji je dostigao vrhunac u takozvanom Velikom skoku naprijed - proizaao je u
velikoj mjeri iz spoja doktrine i raspoloivosti sovjetske pomo#i. %im su komunisti konsolidovali
svoju vlast irom zemlje poslije kona$ne pobjede 1949. godine, krenuli su u ambiciozni program
industrijalizacije, vjeruju#i u drutveno $udesne koristi teke industrije, a sve u skladu sa
grandioznom simplifikacijom. U tom cilju, sovjetsku pomo# i tehnike je trebalo usvojiti to je
bre mogu#e, u zamahu koji je na mnogo na$ina podsje#ao na Staljinov prvi petogodinji plan.
Sovjetski savjetnici su preplavili zemlju, kineski studenti su hrlili na sovjetske univerzitete, a
sovjetska dostignu#a su veli$ana u kineskoj tampi. Ali kineske vo"e su bile nestrpljive i
nespremne da prihvate stav da njihov razvoj mora da pro"e kroz neko-liko istorijskih etapa na
dugom putu u socijalizam. Njihovo doktri-narno nestrpljenje i sklonost da se ne oslone samo na
sovjetsko iskustvo, dostigli su vrhunac u brzom programu objavljenom na drugoj vanrednoj
sjednici Osmog partijskog kongresa u maju 1958. godine i kolektivizaciji kineske poljoprivrede i
industrijalizaciji privrede.
Kao to je svima poznato, da bi se opravdao taj dramati$ni skok u industrijsko doba zemlje
koja je, prema i zvani$nom u$enju i objektivnim statisti$kim podacima, bila preteno zaostalo
poljo-privredno drutvo, Mau je bilo potrebno novo ideoloko obrazloenje. Nikad se ne stide#i
krpljenja svoje doktrine, kinesko komunisti$ko rukovodstvo je, septembra 1956. godine
samovoljno proglasilo na prvoj sjednici Osmog partijskog kongresa, prvoj odranoj od pobjede
1949. godine, da je Kina ve# ula u odmaklu fazu izgradnje socijalizma. Sa ostvarenjem
veli$anstvenih ciljeva Velikog skoka naprijed, Kina bi tako uskoro bila spremna da u"e u fazu
stvarnog komunizma. Simboli$ni za ulogu gorkih nacionalnih sje#anja na vrijeme tu"inske
imperijalne vlasti, kineski ciljevi nijesu bili odre"eni samo u uslovima marksisti$kog u$enja, ve#
isto tako i u uslovima koji izjedna$avaju a zatim premauju industrijsku sposobnost Velike
Britanije, zemlje koja je jedina bila ravna Kini u industrijskoj proizvodnji samo vijek ranije - i
koja je Kini tako"e nanijela najve#e ponienje.
Fanati$no i prili$no okrutno nastojanje da se preustroji kinesko seljatvo u takozvane
Narodne komune stvorilo je bijedu ogromnih razmjera. Milioni seljaka - po nekim procjenama 27
miliona - doslovno je umrlo u raseljavanjima, nasilju i gladi to su zatim uslijedili. Kina je stajala
malo bolje u industrijskom sektoru, a privredna situacija se pogorala kada je dolo do prekida
kinesko-sovjetskih odnosa, koji je do kraja pedesetih godina izazvao stvarnu obustavu sovjetske
pomo#i. To je dovelo do ve#ih prekida u industrijskim projektima koji su bili u toku, posebno kad
su sovjetski stru$njaci iznenada otili, sovjetski rezervni djelovi postali neupotrebljivi a kineski
industrijski sektor neo$ekivano preputen samom sebi. Ukupne ekonomske performanse su bile
jednostavno alosne, a Veliki skok naprijed se izrodio u istorijski nazadnu veliku bijedu. Prema
knjizi G. C. %ou-a, Kineska privreda, izme"u 1958. i 1962. godine, poljoprivredni prinos je zaista
opao za 28%, lake industrije za 21%, a teke industrije za 23 procenta.


110
Matanje o budu#nosti je ubrzo ustupilo mjesto paranoi$nom razmiljanju o sadanjosti.
Bolno doivljen neuspjeh Velikog skoka naprijed doveo je do jo dramati$nije druge faze u
kineskom komunisti$kom trojnom pokuaju obnove Kine. Od sredine ezdesetih godina, Mao je
slijedio namjerno podstaknuti program kvazi-anarhi-sti$kog prevrata, eufemisti$ki nazvanog
Kulturna Revolucija. Nalet nasilja je $epao Kinu, sa sada starim i sve nesposobnijim Maom koji
je hukao svoje pot$injene da unitavaju jedni druge u procesu smislene revolucionarne obnove.
Sovjetsko iskustvo je sada bilo izri-$ito igosano i smatralo se da je doprinijelo kontra-
revolucionarnom revizionizmu. Revolucionarna $istota je trebalo da se oivi kroz unutranje
borbe protiv i vladaju#eg $inovnitva i drevne tradicije.
Kao posljedica toga, Kina je od 1966. godine do sredine sedamdesetih godina iskusila niz
okrutnih $istki, masovnih ubistava doslovno stotina hiljada partijskih zvani$nika i vojnih vo"a
(me"u njima i nekih od najuvaenijih li$nosti Velikog mara i kineske Revolucije), utamni$enja
ili progonstva u prinudne radne logore nekoliko miliona ljudi. Mada se ta$an broj nikada ne#e
saznati, ovaj period se na mnogo na$ina mogao uporediti sa najgorim godinama staljinisti$kog
terora i $istki. Nasilje, mada obilno podsticano od strane Maoa i nekolicine njegovih najbliih
saradnika, bilo je pothranjivano tako"e i estokim borbama za politi$ko naslje"e, tokom kojih su
barem dva Maova mogu#a nasljednika bila fizi$ki likvidirana.
Bilo je potrebno vie godina strpljivog manevrisanja Maovog domiljatog saradnika, %u
Enlaja, i postepena rehabilitacija nekih od preivjelih bivih najviih rukovodilaca, poput Deng
Ksiaopinga, da bi razorna dinamika Kulturne Revolucije bila stavljena pod kontrolu. Kada je
Mao umro, septembra 1976. godine, proces normalizacije je kona$no dobio zamah. Ali $ak je i
tada moralo da pro"e jo pet godina prije nego je vlast u$vr#ena u Dengovim rukama. Tek je
Dvanaesti partijski kongres, u septembru 1982. godine, njegove glavne suparnike formalno
uklonio sa vlasti, pri tom $vrsto obavezavi Kinu na novi pristup u traganju za maglovitim ciljem
nacionalnog oporavka i me"unarodnog ugleda. Objavljen krajem sedamdesetih i opisan kao
$etiri modernizacije - u poljoprivredi, industriji, nauci i tehnologiji i odbrani - novi program,
koji se postupno ostvarivao u nekoliko narednih godina, zahtijevao je potpuno pragmati$no
otvaranje prema zapadnom svijetu i sve o$itiju spremnost da se bavi ideolokim pravovjerjem
kod ku#e.
Taj novi pravac je tako"e bio u skladu s temeljnom promjenom kineskog me"unarodnog
poloaja. Ne samo da su krajem 1978. obnovljeni puni odnosi sa Sjedinjenim Dravama, ve# su
dugoro$ni ekonomski i politi$ki odnosi, podstaknuti zajedni$kim strahom od sovjetskog
ekspanzionizma, morali da po$nu da izbijaju na povrinu, uporedo sa brzim rastom kinesko-
japanske trgovine. Promjena u kineskim spoljnim odnosima doprinijela je naputanju dogmatske
vizije da je svijet neminovno odre"en da iskusi nuklearni rat i usvajanju novih i elasti$nijh na$ela
koja su vodila Kinu u sve ve#e uklju$ivanje u me"unarodnu trgovinu i diplomatiju. Nastupaju#i
reformski program #e postati, zapravo, kineski ekvivalent za japansku Mej"i obnovu, kojom je
Japan tako dramati$no uronio u savremeni svijet.



111
Glava 14

POLITI%KI SUKOB
I NASTANAK REFORME


Novi program je nastao u sklopu ogor$ene borbe za vlast i ta borba je odredila njegovu
sutinu. Bilo je potrebno priblino deset godina neprestanog politi$kog sukoba da nastupaju#a
kineska dominantna li$nost, Deng Ksiaoping, iskuje i nametne sveobuhvatni plan za dramati$no
promijenjen kurs kineskog razvoja. Kao to se dogodilo ranije u Sovjetskom Savezu, tokom
titanskih borbi izme"u Staljina i Trockog, ideologiju su preoblikovali u velikoj mjeri hirovi li$nih
kao i politi$kih sukoba. Tokom tridesetih godina, Mao je redefinisao marksizam-lenjinizam da bi
stavio primarni naglasak na radikalizam seljaka kao izvor revolucionarne energije. Deng je sada
redefinisao socijalizam u cilju ja$anja individualne ekonomske i trgova$ke produktivnosti.
Prva politi$ka nagodba poslije Maove smrti 1976. godine sadrala je neku vrstu dvojne vlasti.
Kontinuitet sa Maom bio je prividno osiguran preuzimanjem upravljanja vladom od strane
njegovog mla-"eg ti#enika, Hua Guofenga, dok je obnovu normalnog ivota i naputanje
Kulturne Revolucije podstaklo de facto rukovo"enje partijom od strane jedne od najistaknutijih
rtava revolucije, Deng Ksiaopinga. Formalno, Deng je javno iskazao svoju tobonju odanost
Maovom u$enju. Godine 1979, on je morao da izjavi da svaki kineski gra"anin mora da usvoji
$etiri na$ela: put u socijalizam, diktaturu proletarijata, vo"stvo partije i marksizam-lenjinizam i
Mao Cedungovu misao. U stvari, ipak, pod izgovorom proklamovanog kontinuiteta, Deng se
upustio u promiljenu reviziju ustanovljene partijske linije, tokom koje je morao da savlada niz
stvarno velikih politi$kih prepreka.
Ove prepreke su ile od generacijske stagnacije preko politi$ke i ideoloke pravovjernosti do
prave otvorene opozicije unutar i izvan partije - od kojih je svaka uslonjavala proces oblikovanja
i nametanja alternativnog pristupa kineskom ulasku u savremeni svijet. Generacijski faktor je bio
ukorijenjen u gerijatrijskoj prirodi post-maovskog najvieg kineskog rukovodstva. Mada je Hua,
zvani$ni vrhovni vo"a, bio relativno mlad u odnosu na preovla"uju#e kineske standarde, vrhovno
rukovodstvo se sastojalo uglavnom od Maovih savremenika, od kojih ve#ina nije bila spremna da
se prikloni Dengu ni personalno ni doktrinarno. Uz to, i sasvim prirodno, ve#ina ovih veterana
gledala je sa najve#om sumnjom ne samo na Dengova nasto-janja da formulie novi pristup ve#
isto tako i na njegove kretave zahtjeve da se podmladi smo najvie rukovodstvo.
Ovakva razmiljanja su bila u interakciji sa politi$kim i ideolokim $iniocima. Iako je
Dengov reformski program postepeno izbijao na povrinu, njegov po$etni poziv na $etvrtu
modernizaciju bio je ide-oloki neodre"en zato to niti je postulirao glavne promjene u ulozi
partije niti je izri$ito istraio stalne zahtjeve za diktaturom prole-tarijata. Ali najtradicionalnije
nastrojeni kineski komunisti$ki lideri su morali da osjete nespokojstvo zbog naglaska stavljenog
na brzoj modernizaciji zasnovanoj u najve#oj mjeri na otvaranju prema Zapadu. Prema njihovom
shvatanju, $ak i ti po$etni prijedlozi su jasno vodili ja$anju uticaja menadera i slabljenju
posebne uloge partije i sasvim o$ito nijesu bili vo"eni na$elima doktrinarne pravovjernosti u
odnosu na izgradnju socijalizma.
Da stvari postanu jo komplikovanije, neo$ekivano se pojavio otvoren otpor ustanovljenoj
komunisti$koj diktaturi - otpor podstaknut i ohrabren Dengovim $ak isprva umjerenim
reformskim potezima. Studentska aktivnost, u krajnjoj suprotnosti sa danima Kulturne


112
Revolucije, sada je poprimila nesumnjivo anti-$inovni$ki i doktrinarno prevratni$ki zapadno-
demokratski smjer. To se dramati$no manifesto-valo, jo 1978. godine, kroz masovne
demonstracije i postere na $uvenom Zidu demokratije, nedaleko od pekinkog Zabranjenog
grada. Parola koju je istakao jedan od studentskih vo"a, Vej Jingeng, sadrao je glavnu poruku
demonstranata: Bez demokratije, nema modernizacije! Ali Deng nije bio prikriveni liberal. To
je postalo o$ito kada je Vejov poziv na petu modernizaciju bio sankcionisan
petnaestogodinjim zatvorom. I politi$ki oprez i ideoloko uvjerenje nalagali su Dengov odgovor.
Oprez je zahtijevao najotvorenije odbacivanje svake simpatije za navodne studentske demokrate,
jer bi bilo to manje podstaklo partijsko rukovodstvo i $inovnitvo protiv eljenih reformi.
Ovakve reforme su, uostalom, bile planirane da vrate u normalno stanje vladaju#u partiju i da je
ostave budnom zbog masovnih nereda iz prethodne decenije kao i da unaprijede modernizaciju
zemlje. To uvjerenje se pokazalo u rijeenosti da se zadri kontrola odozgo nad reformskim
procesom, da ne bi dolo do spontanog ustanka koji bi mogao da ugrozi primat partije. Za Denga,
reforme nijesu zna$ile odricanje od vlasti ni njega niti njegove partije.
Naprotiv, za razliku od Maovog impulsivnog revolucionarnog romantizma, Deng je nastojao
da reformu ostvaruje u ambijentu stabilnosti i kontinuiteta, otvaraju#i pritom prostor za dugoro$ni
program kineske drutveno-ekonomske obnove. To je zahtjevalo ne samo podmla"ivanje
rukovodstva, ve# tako"e i mirnu smjenu samog Denga. U suprotnom, partija bi mogla ponovo da
zapadne u neku vrstu nereda koji su u protekle dvije decenije nanijeli tako veliku tetu dravi i
razorili njeno rukovodstvo. Ali da bi osigurali mirnu tranziciju, vrhovne vo"e su morale najprije
da u$vrste svoju vlast, iskorijene bilo kakve postoje#e ili mogu#e suparnike, da $vrsto postave
kurs, kao i da odrede a zatim i uan$e svoje nasljednike. To je bio Dengov glavni plan od po$etka
osamdesetih godina.
On je slijedio svoj plan rada kroz nekoliko tekih etapa, sa posto-jano#u vrijednom panje,
usprkos nekim ozbiljnim usporavanjima. Do 1982. godine, on je uspio i formalno da ukloni Hua
Guofenga sa vlasti, da razbije ostatke Maovog najblieg okruenja - takozvanu %etvoro$lanu
bandu, me"u kojima je bila i Maova udovica i svi oni su bili osu"eni na dugogodinje zatvorske
kazne zbog svoje krivice za okrutnosti ispoljene tokom Kulturne Revolucije - i da promovie
vlastiti tim odabranih mla"ih nasljednika. U vanoj zvani$noj akciji, Dvanaestom partijskom
kongresu, septembra 1982, potvr"en je njegov izbor Hu Jaobanga za budu#eg partijskog vo"u i
Dao Cijanga za premijera. Na svim poloajima u vlasti Deng je ostvario zna$ajan prodor.
Ali ostalo je sporno pitanje doktrine i programa. Tokom nekoliko narednih godina su
nastavljene intenzivne unutranje rasprave i moda su izazvale novu politi$ku krizu. U tim
raspravama, Hu se razvio od relativno opreznog garanta ograni$enih reformi - $ija glavna misao
vodilja na Dvanaestom partijskom kongresu 1982. godine nije utirala neke nove puteve - do vo"e
koji je pokrenuo ne samo sveobuhvatnu ekonomsku reformu nego i vrlo uporno zagovarao stav
da osnovne politi"ke reforme moraju pratiti ekonomske promjene. Prema njegovom miljenju
ekonomska reforma, ograni$ena samo na ekonomiju, bi propala. On je zastupao taj stav - koji
poga"a sr uspjeha reforme u svim komunisti$kim zemljama - i javno i, u mnogo otrijem obliku,
privatno.
U ljeto 1986, Hu je odrao dugu nezvani$nu sjednicu a zatim pozvao na privatnu ve$eru
biveg najvieg zvani$nika Sjedinjenih Drava. (Prigodno je ta ve$era, prire"ena u Velikoj hali
naroda, bila i sama simbol novog duha: Umjesto tradicionalnim kineskim jelovnikom, zvani$nik,
koji je slu$ajno i autor ove knjige, bio je ugo#en najboljom francuskom nouvelle cuisine i
francuskim vinima!) U peto$asovnom razgovoru, Hu je izloio svoje poglede na neophodne
ekonomske i politi$ke reforme u Kini. Govorio je s izuzetnom otvoreno#u, ne slue#i se
nikakvim podsjetnikom, a koristio je izraze koji obi$no nijesu prelazili preko usta najviih


113
komunisti$kih rukovodilaca. On je izjavio sasvim otvoreno da postoje#i politi$ki sistem mora biti
preoblikovan, iako #e najviem rukovodstvu biti potrebno izvesno vrijeme da sa$ini osnovna
dokumenta koja definiu zahtjevane promjene. Ipak, on je priznao da se u Kini previe toga
kontrolie odozgo, da je postoje#i sistem centralnizovane vlasti prestrog i previe stereotipan i da
je stoga potrebna sutinska decentralizacija. Dodao je i da prekomjerno administrativno osoblje u
centralnim partijskim i vladinim nadletvima - sa vie stotina hiljada starijih $inovnika
nagomilanih u 107 ovakvih razli$itih odjela - uslonjava problem. Ukratko, dravna maina se
nuno mora podvr#i temeljnom remontu.
Hu je priznao da politi$ka promjena zahtjeva uvo"enje vladavine prava. On je posebno
ukazao na vanost objektivnih i utvr"enih zakona koji se primjenjuju na svakog. Bez ovakvih
zakona, proizvoljno i hirovito donoenje odluka bi se moglo ponovo javiti, sa negativnim
posljedicama po drutveni razvoj. On je povezao tu potrebu sa poeljno#u da se otrije razdvoje
uloge partije i drave, kritikuju#i pretjerano mijeanje partije u pitanja uprave. Uz to, on je
nastavio da obrazlae da bi bilo poeljno podsticati ve#e u$e#e u javnim raspravama o politici
pove#avanjem obima u$e#a u politi$kom procesu kineskih ne-komunisti$kih partija - to je
kineski ekvivalent za isto$noevropske, od komunista kontrolisane partije, koje su navodno
zastupale posebne neantagonisti$ke interese seljatva i inteligencije. Te grupe su, prema Huu,
zapravo bile podlone pretjeranom komunisti-$kom uticaju.
Hu je tako"e ispoljio izrazitu fleksibilnost govore#i o prirodi i ulozi zvani$ne ideologije. On
je definisao kao sr marksizma njegovu metodu analize svijeta i razumijevanja njegovih
problema, kao i utvr"ivanja pravca izgradnje novog drutva. Obrazlau#i ovu vrlo nejasnu
definiciju doktrine koja je po tradiciji uvijek naglaavala centralni poloaj nekoliko dogmatskih
tvrdnji, rekao je da je i sam marksizam u procesu razvoja i da se mora vrednovati kroz stvarna
dostignu#a. Njegov dogmatski pragmatizam se pokazivao kroz njegova zapaanja da #e tokom
regrutovanja novih $lanova u zemlji, partija od sada traiti one koji preko svoje li$ne inicijative
mogu povesti ostale putem napretka iako #e se jedni neizbjeno obogatiti prije drugih.
Ispod povrine svih njegovih komentara krile su se neobi$ne nejasno#e. Snaga njegovog
obrazloenja, koje je iznosio sasvim otvoreno i vrlo ivo, bila je da su nune temeljne politi$ke
promjene i da one moraju da teku uporedo sa ekonomskim promjenama koje je partijsko
rukovodstvo spremno da usvoji tokom $etvrte moderni-zacije. Budu#i da je puna snaga
nastupaju#eg ekonomskog programa bila usmjerena prema najiroj decentralizaciji, slijedilo je da
#e politi$ka promjena morati da obuhvati podjednako bitno razbijanje usredsre"ene politi$ke
mo#i. On se nije kolebao niti bio dvosmislen po ovim pitanjima. Uz to je pokazao posebnu
otvorenost prema osjetljivom pitanju ideologije i definisao marksizam jasnim pojmovima i bez
uobi$ajenog nabrajanja lenjinisti$kih imperativa.
Ipak, kada je razgovor stigao do pitanja uloge partije, kombinovani u$inak prikrivenih
politi$kih interesa, ideolokog uslovljavanja i posebno sklonost svih komunisti$kih lidera da
posmatraju sebe isklju$ivo kao jedine ispravne tuma$e sloene stvarnosti koja ih okruuje
ponovo su izbili na povrinu u prozai$noj izjavi da vladaju#a uloga partije mora da se nastavi,
kao i demokratski centralizam, to je Lenjinov neadekvatan naziv za bezumnu pokornost. To
je, zauzvrat, zna$ilo da je krajnja dilema promjene - naime, gdje povu#i pravu granicu izme"u
ekonomskih i politi$kih reformi - ostala nerijeena.
Drugi najvii kineski rukovodioci, od kojih je ve#ina zauzela manje novatorske stavove od
Hua, bili su vrlo zbunjeni i nesigurni u vezi ovog najvanijeg i odista sloenog pitanja. Li$na
suparnitva su bez sumnje tako"e igrala vanu ulogu u internim raspravama o nastupaju#em
programu reforme. Dengov izbor Hua za svog glavnog nasljednika nije bio po svoj prilici
opteprihva#en u redovima najvieg partijskog rukovodstva, to je postalo o$ito u reakciji


114
rukovodstva na studentske nemire velikih razmjera koji su ponovo izbili u decembru 1986.
godine. Nekoliko stotina hiljada ljudi je demonstriralo u ve#im kineskim gradovima, zahtijevaju#i
ve#u slobodu, energi$ne demo-kratske reforme i uglavnom dovode#i u pitanje partijski zahtjev za
monopolom nad reformskim programom. U refleksnoj reakciji, partijsko rukovodstvo je odlu$no
uguilo ove nemire koji su u ve#ini slu$ajeva predvodila djeca partijskih zvani$nika. U isto
vrijeme, stariji $lanovi partije su li$no traili od Denga Huovu smjenu, okrivljuju#i ga barem
djelimi$no za nedavne nerede i za pretjeranu sklonost prema politi$kom i ideolokom
revizionizmu.
Huovo uklanjanje ponovo je otvorilo pitanje nasljedstva, i ostavilo otvorenim pitanje
sveobuhvatne strategije reforme. Deng se ponovo suo$io sa potrebom odre"ivanja kursa i
obezbje"ivanja politi$kog kontinuiteta nakon njegovog odlaska sa scene. Dengu je bio potreban
dobar dio 1987. godine da uspostavi novu ravnoteu, da odredi novi tim nasljednika, da ozakoni
sveobuhvatnije reformski program i da dovri proces iskorjenjivanja ostataka starijih protivnika
ili skeptika. U januaru, Deng je podlegao pritisku - a moda je i sam postao pomalo nespokojan
zbog sklonosti njegovog nasljednika da predvodi politi$ke inovacije - i Huova ostavka je bila
objavljena. Tokom prolje#a i ljeta, me"u najviim rukovodiocima su se vodili dugi pregovori. Do
jeseni 1987, novi tim je bio spreman da bude zvani$no postavljen. Dao je bio preba$en na
kormilo partije, dok je Li Peng, mla"i partijski lider koji je bio ti#enik starog %u Enlaja i kog je
%u tretirao kao usvojenog sina, bio odre"en za novog premijera.
Ova dva $ovjeka su jasno predstavljala reformisti$ko krilo, mada partijski zvani$nici ni
jednog ni drugog nijesu smatrali prijetnjom svojim vitalnim interesima. Obojica su se
poistovje#ivali sa Dengovim stavom da unutranja modernizacija mora da se prilagodi otvaranju
prema svijetu i oba su se sloila da izvjesne paljivo odre"ene politi$ke promjene moraju da se
prilagode ambicioznijim privrednim refor-mama. Obojica su me"utim, tako"e dijelila Dengov
stav da ne bi smjelo da se dogodi da unutranja politi$ka nesloga pretekne privrednu reformu - i
da se prva mora potisnuti kako bi se druga nastavila pod $vrstom upravom odozgo.
Dao je odrao opsean govor o sveobuhvatnom kineskom pristupu reformi na otvaranju
Trinaestog partijskog kongresa u Pekingu krajem oktobra 1987. godine. Poto je ukratko
izvijestio o razli$itim refor-mskim poduhvatima od kraja sedamdesetih godina, on ih je uklopio u
iru viziju budu#nosti i pokuao da ranijim inicijativama i budu#im planovima da koherentan
ideoloki zna$aj. Kongres je osim toga formalno postavio novo partijsko rukovodstvo sastavljeno
preteno prema Dengovom izboru, sprovode#i pri tom dugo prieljkivano drasti$no
podmla"ivanje najviih partijskih kadrova. Posve#enost rukovodstva reformi bila je ilustrovana
$injenicom to je Hu, daleko od odlaska u politi$ku anonimnost, ostao u Politbirou i bio veoma
istaknut za vrijeme rada kongresa.
Tako je kongres upam#en kao vaan putokaz u kineskoj post-maovskoj istoriji. Od sada,
unutranji sukob ne#e vie biti usredsre"en na Dengov primat ili na udnju za sveobuhvatnim
reformama, ve# prije na to kako da se najbolje slijedi reformska strategija. Dakako, ovo pitanje bi
moglo - a u odre"enom trenutku vjerovatno i bi - da eskalira u iru politi$ku neslogu, posebno u
slu$aju nove borbe oko naslje"ivanja. Budu#e #e runde, me"utim, vjerovatno izboriti Dengovi
nasljednici u ambijentu teku#eg i odista ambicioznog reformskog programa.



115
Glava 15

REFORMSKA STRATEGIJA
I IDEOLOKA FLEKSIBILNOST


Produene i estoke borbe za vlast posluile su kao katalizator za ideoloku promjenu. U
ambijentu $vrsto i jasno utemeljenog rukovod-stva, komunisti$ki sistem tei da petrificira svoje
dogmatsko usmjerenje. Birokratski konzervatizam i dogmatska pravovjernost tee da osnae
jedno drugo, sa dogmom koja daje legitimitet ustanovljenoj vlasti, i vla#u koja titi ustanovljenu
dogmu. Ali poto Kina nije iskusila ni dvadesetpet godina uan$enog staljinizma pod Staljinom,
niti dvadesetpet godina stagnacije staljinizma pod Brenjevom, kineska ideologija nije okotala
poput one u Sovjetskom Savezu. Sama Maova politika je uklju$ivala vie drasti$nih preokreta,
dok je njegov kasniji bioloki kraj veoma uticao na gotovo dvodecenijsku politi$ku nestabilnost,
ozna$enu pogubnom borbom oko naslje"a.
U atmosferi otre borbe za vlast - koja je u krajnjem zna$ila isto to i o$ajni$ku borbu za
sopstveni opstanak, i s obzirom na smrtonosni karakter politike u komunisti$kom sistemu -
ideologija tei da postane pot$injena zakonima dungle, da postane oru"e sukoba, pa stoga da
bude povremeno ponovo tuma$ena da bi bila u skladu sa utilitarizmom vlasti. Sve to, zauzvrat,
slui da se postepeno odkrinu vrata drugom, pragmati$nijem mjerilu. Doktrinarni ustupci mogu
sve vie biti moti-visani porastom produktivnosti i efikasnosti. U procesu, doktrina slabi.
Kao to je napomenuto, reformski proces je sa razli$itim kolebanjima uhvatio zamah krajem
sedamdesetih godina a dostigao je vrhunac na Dvanaestom partijskom kongresu 1987. godine.
Kongres, doga"aj od istorijskog zna$aja, osigurao je okvir za tri kompleksa pitanja. Prvo, to je
bilo nadleno mjesto za sveobuhvatno preformulisanje predanosti Kine sve slabijem
doktrinarnom razvoju i za ocjenu ostvarenja reformi izvrenih tokom Dengovih nastojanja da
u$vrsti svoju vlast. Drugo, to je dovelo do stvaranja detaljnog plana daljih privrednih i politi"kih
reformi Kine. Tre#e, u vezi s tim je artikulisano vano novo ideoloko obrazloenje namijenjeno
opravdanju dugoro$nog karaktera doktrinarno fleksibilne obnove Kine.
Do kraja 1987. godine, prve kineske reforme su ve# utisnule zna$ajan trag. Najimpresivnije
ostvarenje i s po$etka najodvanija doktrinarna promjena, dogodila se u poljoprivredi. To je
moralo dati kineskim vo"ama povoda za zadovoljstvo i vjeru u njihov smjer akcije. Pokrenuta na
plenumu Centralnog komiteta u decembru 1978, progresivna dekolektivizacija ili dekomunizacija
kineske poljoprivrede dramati$no je ubrzala rast produktivnosti. Zaista, za nekoliko godina, Kina
se transformisala od $istog uvoznika hrane u dananjeg izvoznika - nasuprot svojim
komunisti$kim susjedima na sjeveru, koji su $ak i pod Gorba$ovom ostali paralizovani u svojoj
predanosti svom opustoenom kolektivisti$kom sistemu.
Ali ova reforma je nosila sa sobom duboke ideoloke posljedice. To je zna$ilo da je pretena
ve#ina kineskog naroda prestala da ivi unutar komunisti$kog okvira oblikovanog shodno
ideolokim pobudama. Nasuprot tome, ovla#ene da upravljaju svojom zemljom kroz dugoro$ni
zakup i otvorenu prodaju svojih proizvoda na slobodnom tritu po cijenama odre"enim
zakonima ponude i potranje, seoske zajednice su sada ivjele privredno i kulturno u okruenju
bitno druk$ijem od uobi$ajenih komunisti$kih predstava. Ovaj raskid sa prolo#u neizbjeno je
povukao za sobom de facto smanjenje neposredne partijske kontrole nad ve#im dijelom kineske


116
populacije - mada na veliku dobrobit kineske privrede. Centralizovana politi$ka vlast se tako
suavala kako se ukupna ekonomska snaga Kine irila.
Ideoloki smokvin list za dekomunizaciju kineske poljoprivrede je ostvaren preko nagodbe da
se zemlja iznajmi seljacima, prije nego da im se ustupi u vlasnitvo. U formalnom smislu,
seljaci jo uvijek nijesu bili zemljoposjednici ve# zakupci zemlje u javnom vlasnitvu. Zapravo
im je, me"utim, data potpuna kontrola nad proizvodnjom. Uz to, do 1987. godine kineski
zvani$nici su otvoreno nagovjetavali da #e biti preduzeti dalji koraci na ozakonjenju prava na
kupovinu i prodaju takvog najma, vra#aju#i time zapravo pravo na privatnu svojinu. Njihova
sklonost da pretvore ovakve reforme u trajne i dalekosene bila je bez sumnje ubrzana o$itim
ekonomskim uspjehom reformi. Prema knjizi J. L. erera, Godinjak kineskih djela i prilika,
1986, bruto poljoprivredni proizvod je porastao 1978. godine za 9%, 1982. za 11% i 1984. za
14,5%, upravo u $asu kada je sovjetska poljoprivreda stagnirala. Pored toga, ovaj preporod
poljoprivrede podstakao je porast proizvodnje kineske seoske industrije, koja se pove#ala za
oamu#uju#ih 400% izme"u 1981. i 1986. godine, a 36% samo u 1987. godini.
Promjene su se odvijale tako"e i u drugim oblastima od kraja sedamdesetih godina. I one su,
uglavnom, davale povoda za zadovolj-stvo, iako sa izvjesnim znacima mogu#ih ozbiljnih
upozorenja na horizontu. Kada se upustilo u reforme poljoprivrede, partijsko ruko-vodstvo je
tako"e zacrtalo novi ambiciozni industrijski program da bi ostvarilo Dengovu drugu
modernizaciju. Prema partijskim dnevnim novinama, Renmin Ribao, od 9. marta 1978, njihov
zacrtani cilj je bio da se priblii, izjedna$i ili nadmai industrijski proizvod najrazvi-jenijih
kapitalisti$kih zemalja. Ali Deng i njegove pristalice su brzo uvidjeli da je ovaj cilj bio previe
ambiciozan. S uklanjanjem 1982. godine iz rukovodstva Hua Guofenga, Deng je donekle umanjio
grandiozne programe industrijalizacije, posebno u tekoj industriji. U jo jednom ideoloki
zna$ajnom odstupanju od doktrinarnih impera-tiva prolosti, on je dao prioritet lakoj industriji,
kao i ve# prosperitetnoj seoskoj industriji.
Ohrabruju#i rezultati ovih smjelih izmjena prioriteta ubrzali su zauzvrat donoenje Odluke
Centralnog komiteta Komunisti$ke partije Kine o reformi privredne strukture od 20. oktobra
1984. godine. To je predstavljalo i formulisanje ve# preduzetih koraka i jo jedan iskorak u
postepenoj deideologizaciji kineskog sistema. Definisana kao garant jedinog puta u blagostanje
$itavog drutva, odluka je manjkala u doktrini a pretjerivala u naro$ito potrebnim promjenama.
Bezuslovno je ustanovljeno da, poto nijedna dravna institucija ne moe da ima kontrolu nad
ukupnom situacijom i da se uhvati pravovremeno u kotac sa svakim problemom, odluka
donijeta radi istinskog stvaranja relativno nezavisnog ekonomskog entiteta. Ta nezavisnost #e biti
izraena u zapoljavanju i otputanju osoblja, u obezbje"ivanju potrebnih sredstava, u
odre"ivanju plata i cijena i - u okviru opteg nacionalnog plana i u zavisnosti od dravnih poreza
- u reinvestiranju profita i odre"ivanju bitnih ciljeva.
Ova reforma se odvijala uporedo sa pripremama za otvaranje malih privatnih preduze#a,
posebno u potroa$kom sektoru. Privatna inicijativa je bila protuma$ena kao privredno i
drutveno svrsishodna u popunjavanju mnogih rupa koje su neizbjeno ostavila preduze#a u
dravnom vlasnitvu jo uvijek pot$injena sveobuhvatnom dravnom privrednom planu a manje
usmjerena na odgovaraju#e zadovoljavanje potroa$kih potreba. Kad je otvaranje preduze#a
zapo$eto, brzo se ispoljila civilizacijska naklonost kineskog drutva ka preduzetni$koj inicijativi.
Prema izvjetaju CIA-e podnesenom Kongresu Sjedinjenih Drava aprila 1988, 300.000 takvih
preduze#a, kao i 20 miliona dodatnih individualnih ili porodi$nih radnji je registrovano do kraja
1987. godine.
Kako je Deng objasnio 1987. godine, reforme u seoskom sektoru i otvorene promjene u
industrijskom sektoru - koje su predstavljale njegove dvije klju$ne modernizacije - bi#e


117
nastavljene u sklopu dalekosenog otvaranja prema svijetu, naro$ito prema razvijenom zapadnom
svijetu. Deng i njegove pristalice su smatrali da je takvo otvaranje neophodno i iz stratekih i iz
ekonomskih razloga. Politi$ki i strateki odnosi sa Sjedinjenim Dravama su bili promiljeno
ireni, usprkos stalnom neslaganju oko Tajvana. Ekonomski odnosi sa Sjedinjenim Dravama
razvijali su se s jo ve#im zamahom, a $ak jo vie sa susjednim Japanom. Da bi unaprijedili
takvo otvaranje, to je jo jedan primjer ideoloke flexibilnosti, kineske vo"e su ustanovile
po$etkom osamdesetih godina vie takozvanih posebnih bescarinskih zona u priobalnim
regionima Kine, naro$ito u endenu, antou, %uhaju i Ksiamenu. Strano prisustvo i ekonomska
djelatnost u ovim regionima bili su privu$eni preko ideoloki revolucionarnog seta pogodnosti i
ovla#enja, stvaraju#i zapravo niz kapitalisti$kih ostrva unutar kineske privrede.
Dengov cilj je bio da podstakne kinesku tgovinu sa svijetom. Kineske vo"e su dole do
spoznaje, mnogo otroumnije nego njihove sovjetske kopije, da me"unarodna trgovina moe biti
lokomotiva unutranjeg razvoja i da je to bio zna$ajan izvor podsticaja za panje vrijedne stope
rasta koje su dostigle u poslednjim decenijama vie kineskih pacifi$kih priobalnih susjeda. Ali da
bi podstakla takvu trgovinu Kina je morala da postane ekonomski privla$na, pa je Deng nastojao
to da postigne pomo#u posebnih zona, uz unutranje reforme. Ponovo su oni koji su alili za
doktrinarnom $istotom mogli da se utjee barem opipljivim rezultatima. Kinesko priobalno
podru$je je doivjelo izuzetnu eksploziju ekonomskog rasta i produktivnosti, sa gradovima koji
su iskusili o$itu i impresivnu obnovu. Od 1978. godine, kineski bruto nacionalni proizvod (BNP)
se udvostru$io. Njena spoljna trgovina je porasla na skoro 15% godinje do 1982. godine. U
1987, kineski izvoz je sko$io za 25%, a kineska spoljna trgovina je dosegla pristojan nivo od 80
milijardi $, u$etvorostru$ivi nivo iz 1978. godine.
U isto vrijeme, spremnost Kine da dozvoli relativno velikom broju svojih sposobnijih - a, u
mnogim slu$ajevima, politi$ki angaovanijih - studenata da studiraju u inostranstvu nije bila
samo simbol otvaranja prema svijetu, ve# tako"e zna$ajna kako po svojim doktrinarnim tako i
prakti$nim posljedicama. Rezultat je bio neizbjeni gubitak neposredne ideoloke kontrole,
odobren - mada uz izvjesno zvani$no protivljenje i povremene tenzije - da bi se izvukle koristi iz
mnogo naprednije zapadne tehnologije i nauke. Najizrazitija je u tom pogledu bila $injenica da je
najve#i broj tih studenata bio poslat u Sjedinjene Drave, koje su ranije bile ideoloki neprijatelj.
Po nekim procjenama do 1987. godine je oko dvadeset sedam hiljada kineskih studenata studiralo
na ameri$kim univerzitetima, u pore"enju sa samo nekoliko desetina iz Sovjetskog Saveza.
Univerzitet Harvard je naveo u izvjetaju iz 1988. godine da je Pekinki univerzitet postao jedan
od deset kolskih centara u svijetu koji najvie podravaju Harvardske diplomske programe.
Brzina ovih promjena, njihova ideoloka fleksibilnost i dilema istovremenog prilago"avanja
dravnog i privatnog sektora unutar sve sloenije privrede neminovno je stvarala tenzije i
teko#e. Trinaesti partijski kongres je tako zahtjevao od kineskih vo"a ne samo da paljivo
procijene ta je postignuto ve# tako"e da se suo$e sa problemima koje su reforme stvorile. Ove
teko#e su suo$ile kineske lidere s potrebom da odlu$e da li da se ponovo uan$e ili da odlu$no
nastave naprijed s jo ambicioznijim reformama, da se program promjene ne bi usporio, zaustavio
i onda stagnirao. Oni su izabrali ono drugo. Kongres je tako obezbijedio platformu ne samo za
definisanje daljih nunih promjena ve# tako"e i za artikulaciju vanog ideolokog opravdanja
opsenih kineskih reformi.
Nekoliko upozoravaju#ih signala svjedo$ilo je o $injenici da ovakve reforme nijesu bile
bezbolne. U poljoprivredi, dekomunizacija je dovela do silnog umnoavanja malih porodi$nih
imanja, koje je doseglo broj od 180 miliona. Poslije po$etne eksplozije produktivnosti, iz
njihovih neobi$no malih povrina izvu$ena je privredna korist koja se grani$i sa nemogu#im.
Prema tome, dalji zna$ajan porast poljoprivrednog prinosa nije se mogao o$ekivati. Jasno, neki


118
oblici udruivanja se moraju podsta#i. Uz to, gubljenje centralne kontrole nad proizvodnim
kvotama i tritem podstakli su mnoge seljake da se okrenu unosnijim usjevima umjesto da
uzgajaju ito. Posljedi$na spirala cijena primorala je kineske vlasti da znatno pove#aju subvencije
kod snabdijevanja gradskih potroa$a da bi kompenzovali rast inflacije.
Korupcija je tako"e postajala sve ve#i problem. Ubrzana neo$ekivanim otvaranjem ka
slobodnom preduzetnitvu i ulaskom stranog kapitala, posebno u bescarinskim zonama, iskuenje
brzog boga#enja se pokazalo kao neodoljivo za veliki broj kineskih zvani$nika. %lanci u kineskoj
tampi su navodili nemile slu$ajeve u kojima su zvani$nici potroili milione dravnih dolara - a u
jednom slu$aju vie od milijarde - kroz krijum$arenje, prevaru i nezakonito boga#enje.
Podmi#ivanje da bi se ostvario pristup deficitarnim robama ili materijalima, na nivou i
proizvo"a$a i potroa$a, postalo je problem koji je sve proimao. Zloupotreba politi$ke mo#i i
pristrasnost u raspodjeli ekonomskih resursa, kakvo je gorivo, tako"e su postali iroko
rasprostranjeni. Sve to je natjeralo partijske vo"e da u januaru 1986. pokrenu kampanju trae#i
poboljanje partijskog na$ina rada. Ali dogod se resursi ne raspore"uju preko trita ve# i dalje
preko drave i partijskog aparata, ova vrsta korupcije #e se vjerovatno nastaviti.
Na kraju ali ne manje vano, koegzistencija ekonomije zasnovane na cijenama odre"ivanim u
centru i arbitrarno, sa ekonomijom koju pokre#e trite, stvorila je silnu zbrku za kineske planere,
za sve nezavisnije menadere dravne industrije, za novonastale privatne preduzetnike i strane
poslovne ljude. Zbrka u sistemu odre"ivanja cijena bila je izvor nastanka glavnih uskih grla u
privredi, a tako"e je doprinijela potencijalno opasnim inflatornim pritiscima. Kako izvu#i Kinu iz
ove zagonetke vjerovatno ostaje glavna ekonomska, kao i glavna doktrinarna dilema s kojom su
se suo$ili, i oko koje su se tako"e, vjerovatno podjelili kineski lideri.
Na povrinu su izali tako"e i politi$ki problemi. Prvo, neizbjene dileme su nastale kao
rezultat ekonomske decentralizacije u centralizovanom politi$kom ambijentu. Nekadanji
zamajac je sada bio na granici sukoba sa ekonomskom decentralizacijom. Kineski lideri su morali
da biraju izme"u kompromisne decentralizacije ili preputanja politi$ke kontrole. Ustupci na
politi$kom frontu neminovno su zna$ili dalje ograni$enje upravne uloge partije. Drugo, u
korelaciji s prvim problemom, ograni$enija uloga partije je otvorila vrata jo o$itijim politi$kim
nesuglasicama. Ovaj problem je dostigao vrhunac pojavom takve nesaglasnosti me"u studentima
i intelektualcima. Za partijske lidere, nepodnoljivi zahtjevi za daljom politi$kom liberalizacijom
- koji su se intenzivirali krajem osamdesetih godina - bili su gorka propratna pojava podnoljivih
ekonomskih promjena.
Kineskom rukovodstvu slui na $ast to nije reagovalo smatraju#i ove dileme kao potvrdu
svojih najgorih - a ideoloki podstaknutih - strahova od kapitalisti$ke kuge. Umjesto toga, kao
rezultat njihove odlu$nosti i uvjerenosti, oni su uvaili ove teko#e kao neizbjene posljedice
uspjeno razvijenog procesa reforme. Prema tome, Trinaesti partijski kongres - predvo"en
Dengovim izabranim nasljednicima i novom generacijom najviih rukovodilaca - nije doveo do
ponovnog uan$ivanja. Simboli$no, kinesko rukovodstvo se pojavilo u razli$itim elegantno
skrojenim zapadnja$kim odijelima (za razliku od njihovih parnjaka u sovjetskom Politbirou koji
kao da imaju istog kroja$a) i ponaali su se prema inostranim novinarima poput uspjenih predu-
zetnika pacifi$kog primorja. U sutini, kongres je otiao dalje od uvjeravanja u predanost
rukovodstva obnovi i usredsredio se na konkretne rokove nunih budu#ih ekonomskih i politi$kih
promjena.
Na privrednom planu, generalni sekretar Dao Cijang je hrabo izjavio da #e do po$etka
devedesetih godina samo 30% kineske privrede biti pot$injeno centralnom planiranju. Strane
investicije #e i dalje biti podsticane promiljenim usvajanjem onoga to bi se moglo nazvati
priobalnom strategijom. Ovo bi obuhvatilo program za selektivno ubrzani razvoj kineskih


119
primorskih provincija, u kojima ivi priblino 200 miliona ljudi. Ovaj dio Kine bi se priklju$io,
ispred ostalih djelova zemlje, novoj naprednoj pacifi$koj rubnoj sferi, stvaraju#i ve#i prostor i za
doma#e slobodno preduzetnitvo i za strani kapital. Da bi se ovo podstaklo, to vie, i zemlja bi
mogla postati predmetom kupovine stranaca.
Daov govor i kasniji iscrpni predlozi jasno su pokazali da #e doma#i industrijski sektor ne
samo biti podloan daljoj decentralizaciji, nego i ekspanziji njegove privatne komponente.
Zvani$ne partijske novine, Renmin Ribao, 28. jula 1988. su otvoreno odbacile bilo kakvo
miljenje da je rast privatnog preduzetnitva pretjeran, obrazlau#i: Nije istina da se privatna
preduze#a razvijaju prebrzo u naoj zemlji ili da ih je prevelik broj. One su tako"e istakle da
privatno preduzetnitvo treba da dosegne oko 10% ukupne kineske proizvodnje. Rukovodiocima
fabrika #e se dati ovla#enje da zadravaju profite i da ih koriste za investiranje kao i za
stimulativne premije. Bi#e donijet zakon o bankrotstvu, dok #e dravno $inovnitvo biti drasti$no
potkresano za 20 procenata. U poljoprivredi #e panja biti usredsre"ena na podsticanje opsenije
ali ipak privatne zemljoradnje. Ali u jednoj oblasti - reforme cijena - kineske vo"e su oklijevale.
To se posebno odraavalo i na prakti$ne ekonomske teko#e i ideoloku osjetljivost. Pored
zabrinutosti zbog mogu#e nekontrolisane inflacije, rukovodstvo je ostalo oprezno s obzirom na
sveobuhvatno odmrzavanje cijena. To je, zauzvrat, zna$ilo da #e pitanje reforme cijena nastaviti
da komplikuje odnose, a moda $ak i da podijeli kineske donosioce odluka.
Moda jo vanija od ekonomskih reformi bila je o$ita sklonost novih kineskih lidera da
postave pitanje politi$kih promjena. U svom programskom izvjetaju, $iji je naslov
Napredovanje na putu u socijalizam s kineskim obiljejima stavio poseban naglasak na
jedinstvenost kineskih uslova, Dao je priznao da produbljivanje teku#e reforme privrednog
ustrojstva $ini reformu politi$kog ure"enja sve hitnijom. Poto je uvaio vezu izme"u
ekonomskih i politi$kih dimenzija obnove, on je dalje izjavio da je klju$ za reformu politi$kog
ure"enja odvajanje partije i vlade, to je vaan zaklju$ak koji su Gorba$ov i sovjetski reformisti
javno iznijeli samo godinu kasnije. U svom govoru, Dao je zacrtao korake neophodne da se
stvari pokrenu u tom pravcu, stavljaju#i poseban naglasak na nunost razvijanja javne slube
sastavljene od nepartijskih, profesionalnih i veoma obu$enih pojedinaca koji #e biti izabrani
putem konkursa a $ija #e karijera u potpunosti biti odre"ena njihovim profesionalnim referencama
prije nego politi$kim ili ideolokim kriterijumom. S tom gra"anskom slubom, koja moda
podsje#a na klasu mandarina, partijsko $inovnitvo bi bilo odvojeno od neposrednog uplitanja u
upravu ali bi ostalo zadueno za djelotvornost sistema i obezbje"ivanje potrebnih veza izme"u
politike i javnog mnjenja.
Dakako, mada su ovi koraci ukazali na ozbiljnu spoznaju uzajamne uzro$ne veze izme"u
djelotvornih ekonomskih reformi i ve#e politi$ke fleksibilnosti, oni su bili jo uvijek daleki odjek
bilo $ega to bi izdaleka li$ilo zapadnja$koj pluralisti$koj demokratiji. U najboljem slu$aju, oni
su bili skroman iskorak iz tradicionalne koncentracije mo#i na svim nivoima u rukama vladaju#e
partije i korak prema politi$kom ure"enju zasnovanom na ustanovljenim pravilima procedure
kojim upravlja javna sluba vo"ena nepristrasnim normama ponaanja. U tom smislu, arbitrarniji
i prinudni atributi politi$kog ure"enja bi se mogli smatrati kao odustajanje, iako je Dao sasvim
otvoreno izjavio da mi ne#emo nikad... uvesti zapadni sistem odvajanja tri vlasti i naizmjeni$no
vladanje dravom od strane razli$itih partija.
Da bi dale legitimitet predanosti Kine dugoro$nom programu razvoja utemeljenom na sve
mjeovitijoj privredi, koja se ostvaruje u ambijentu u kom se partijske naredbe ne izvravaju
neposredno, kineske vo"e su izloile poseban ideoloki koncept: po$etna etapa socijalizma.
Udaljavanja od pravovjernog marksizma-lenjinizma su pravdana pozivanjem na nerazvijeni


120
karakter proizvodnih snaga i jedinstvenost kineskog istorijskog stanja. Dao je ozna$io o$ekivano
trajanje ove po$etne etape odre"enim specifi$nostima:

Mi nijesmo u situaciji s kojom su se suo$ili osniva$i marksizma... Tako da ne moemo slijepo
slijediti ono to u knjigama pie, niti moemo mehani$ki da oponaamo primjer drugih zemalja.
Postupaju#i radije prema sadanjim kineskim uslovima i primjenju-ju#i osnovna na$ela
marksizma na ove uslove, mi moramo na#i na$in da izgradimo socijalizam s kineskim
karakteristikama, kroz praksu... Pro#i #e najmanje 100 godina od pedesetih, kada #e socijalisti$ka
transformacija privatnog vlasnitva nad sredstavima za proizvodnju u osnovi biti dovrena, do
vremena kad #e socijalisti$ka modernizacija biti uglavnom zavrena, a sve ove godine pripadaju
po$etnoj etapi socijalizma.

Premda nagovijetene u nekim ranijim izjavama Hu Jaobanga, zvani$no usvajanje koncepta
po$etne etape je predstavljalo veliki kontrast u odnosu na ideoloki ambicioznije zahtjeve iz
pedesetih godina. U to vrijeme, partijska linija je uvjeravala da je Kina dobro odmakla na putu u
socijalizam i da ga gradi na temelju optevae#ih marksisti$ko-lenjinisti$kih na$ela koja je
obogatila misao Mao Cedunga. Daova nova formulacija je bila o$igledno namijenjena tome da
opravda i stvarno uvedene promjene i potrebu za duim periodom nesocijalisti$kog ekonomskog
rasta.
Zapravo, modernizacija Kine je trebalo da se zasniva na dugoro$nom prilago"avanju njene
ekonomije takvim kapitalisti$kim elementima kao to su trini mehanizam, privatno vlasnitvo,
strane investicije, kapital za zajedni$ka ulaganja, nezaposlenost i bankrot, kao i privatna
zemljoradnja. Uz to, zna$ajniji dio Kine je trebalo da se razvije prije ostatka zemlje kroz
poja$ano trgova$ko prilago"avanje na spoljnji svijet. Sve to je trebalo da bude uskla"eno preko
neutralne javne slube i kontrolisano od vladaju#e partije, sa nekim kasnijim obezbje"enjem da
#e taj proces moda uvesti Kinu u etapu odmaklog socijalizma a, jo kasnije, u komunizam.
Zaista, zastupanjem koncepta po$etne etape socijalizma, Dao je stvorio ideoloki obrazac
koji je u velikoj mjeri lien ideolokog sadraja. To je bilo po svoj prilici namjerno. Odsustvo
doktrine je maksimalizovalo takti$ku fleksibilnost, mada je obrazac jasno predvi"ao dugoro$an
proces, koji #e trajati nekoliko generacija, kvazi-kapitalisti$kog razvoja. Me"utim, to
pomanjkanje ideolokog usidrenja je povla$ilo za sobom vane potencijalne posljedice. Ovakva
produena etapa razvoja bi neizbjeno stvorila vlastitu ekonomsku dinamiku. To bi moglo da
preobrazi objektivni kontekst u kom partija vri vlast, $ak i ako bi na subjektivnom nivou partija
mogla smatrati da nije smotreno tako postupati. Prema tome, neizbjeno bi se nametnula pitanja
kako bi partija mogla da se odri na vlasti i da opravda svoju kontrolu, pogotovo ako se kinesko
drutvo i kineska privreda sve vie preobraavaju usled dinamike tog kvazi-kapitalisti$kog
razvoja.
Prema tome, ideoloke teko#e zasigurno rastu. Tradicionalni kon-cept diktature proletarijata
- sa samozvanom vladaju#om partijom kao zastupnikom proletarijata - jednostavno je postao
vremenom nesaglasan s ekonomski prilagodivim obrascima koje su koristili kineski lideri i s
njihovim idejama o dravi kojom upravlja nedogmatska, profesionalna, funkcionalno orjentisana
dravna birokratija. Vjerovatno o$ekuju#i ove doktrinarne dileme, kineski lideri su prigodno
zamijenili na Trinaestom partijskom kongresu frazu diktatura proletarijata oksimoronskim
izrazom diktatura demokratskog naroda - kovanicom koja odstupa od osobenog klasnog
sadraja nekada svetog marksisti$ko-lenjinisti$kog obrasca. Kona$no, njihovo isticanje
nacionalnog jedinstva kao determinante doktrine - ne samo na marginama ve# i u sri dogme -


121
napravilo je lakrdiju od svake optevae#e stvari koja se ti$e procesa i sutine socijalisti$ke
izgradnje.
Pa ipak, kineske reforme su zahtijevale ovakvu vrstu doktrinarne elasti$nosti u definisanju
socijalizma. Ubrzo poslije kongresa Hu !ili, jedan od mla"ih vo"a kog je ovaj kongres uzdigao u
najvie ruko-vodstvo, upravo je pokazao kako se u rije$ima moe oti#i predaleko. Pozdravljaju#i
partijske agitatore i nastoje#i da ih uputi u novu generalnu liniju partije, on je autoritativno
uvjeravao da sve to koristi razvoju proizvodnih snaga je ili potrebno ili ga socijalizam doputa,
a sve to im ne koristi je suprotno nau$nom socijalizmu. Nimalo ne $udi to je ovakva ideoloka
gimnastika otvorila vrata mnogo irem prodoru novih zapadnih ideja u Kinu. Posebno je na
pekinkom Institutu za intelektualne usluge ovaj upad izazvao osobitu op$injenost teoreti$arima
post-industrijskog drutva, kakav je Danijel Bel, Ilja Prigoin koji se bavio drutvenim
posljedicama novih informativnih tehnologija i Alvin Tofler koji se bavio oblikovanjem
budu#nosti. Sve ve#em broju kineskih mislilaca, ove zapadne perspektive su imale vie da
ponude u odnosu na stvarnu sutinu i pravac po$etne etape nego marksisti$ko-lenjinisti$ka
djela koja su Daou dala legitimitet.
Sve ovo je neizbjeno upu#ivalo na klju$no pitanje: Kada #e se ideoloka fleksibilnost
pretvoriti u doktrinarno razvodnjavanje (slabljenje)? Da bi odgovor mogao biti vrlo brzo
simboli$no je nagovijestilo saoptenje u Pekingu - cjelodnevno - na dan 1. maja 1988, o
prestanku izlaenja partijskog teorijskog $asopisa Crvena zastava ili Hong-!i. Nekada glavni
izvor doktrinarne poduke, magazin je posljednjih godina bio postao platforma za konzervativna,
dogmatska i anti-reformska gledita. Novo izdanje - naslovljeno Deng Ksiaopingovom izrekom,
ii !ii ili Potrai istinu u "injenicama - trebalo je da zauzme njeno mjesto. Upravo ova
$injenica govori sama za sebe.




122
Glava 16

PRAVA
KULTURNA REVOLUCIJA


Intonacija i tok Trinaestog partijskog kongresu pokazali su da ve#i dio kineskog rukovodstva,
a posebno njegovi mla"i $lanovi, nijesu brinuli mnogo o doktrinarnoj pedantnosti. Njihova
glavna briga je bila da se Kina razvija uspjeno, odmjereno i na temelju najire mogu#e
otvorenosti i usvajanja najnovije zapadne tehnologije i nauke. To je trebalo da bude primarni cilj,
i glavno opravdanje, za njihovo vrenje vlasti.
Nekoliko dana poto se Dao obratio pekinkom kongresu, Gorba$ov je tako"e izloio glavni
programski izvjetaj okupljenoj sovjetskoj partijskoj eliti, koja je dola na sve$anu proslavu
sedamdesetogodinjice Boljevi$ke revolucije. Njegov govor, koji je krunisao mnogo mjeseci
rasprava i priprema, nastojao je da same ono to je ve# ostvareno i to je jo trebalo da bude
ura"eno u potrazi za perestrojkom. Ujedno, u Daovom i Gorba$evljevom govoru su se nale
neke zna$ajne sli$nosti u vezi sa tokom, prirodom i ciljem reformi vo"enih od svakog
pojedina$no poto su se oni rvali sa prakti$nim posljedicama promaaja komunisti$kog u$enja.
Na nivou i dogme i prakse, Kinezi su bili ispred Sovjeta u zahtjevima za drutvenom
obnovom i modernizacijom. U pore"enju sa Daovom smjelom predano#u pragmati$noj i
dugoro$noj po$etnoj etapi socijalizma, Gorba$ov je ponudio ideoloki mlako opravdanje. On
nije ponudio ni izrazitu ideoloku definiciju zna$aja svojih nastojanja niti razumljiv vremenski
okvir za trajanje perestrojke. Doktrinarno nejasnim izrazima, on je definisao preustrojstvo kao
specifi$nu istorijsku etapu u daljem napretku naeg drutva. A kao odgovor na lenjinisti$ko
pitanje iz $ega se u ta prelazi, mora da se kae sasvim jasno: Mi dajemo nove kvalitete
socijalizmu - novi vjetar, kako se kae. Ostala je sumnja da bi iz ovako lukavih obrazloenja
moglo da proiza"e vrlo dugo prestrojavanje.
Gorba$ov je tako"e u po$etku pokazao manje spremnosti za inovacije u oblasti same uloge
partije. Mada je zahtijevao demokrati-zaciju, posebno na nivou sovjeta (ili savjeta) da bi pove#ao
samoupravu i objektivizirao zakonske standarde, on je podsjetio da to mora biti povezano s
otvorenom reafirmacijom centralne uloge partije: Vrijeme zahtijeva da u novim uslovima,
tako"e, partija nastavi da bude na $elu revolucionarne obnove... Sve ve#a uloga partije je logi$an
proces. Za razliku od kineskog, sovjetsko rukovodstvo 1987. godine jo uvijek nije bilo spremno
da razmotri povla$enje partije iz poslova uprave. Niti je 1987. bilo spremno da prilagodi politi$ki
kriti$noj kineskoj odluci da ograni$i vlast vrhovnog partijskog vo"e (a isto tako i premijera) na
dva petogodinja mandata.
Sovjetima je bila potrebna priblino godina dana - isto tako kao i energija kineskog primjera -
da bi mu konkurisali. Sovjetska javna glasila su tokom 1987. i 1988. godine o kineskim
reformama izvjetavali iscrpno i sa sve vie simpatija. %ovjek moe samo da pretpostavi da
sovjetske vo"e nijesu bile ravnodune prema mogu#nosti da se Kina potvrdi i kao inovativnija i
uspjenija. U svakom slu$aju, u ljeto 1988. godine sovjetska partija je, podstaknuta od
Gorba$ova, kona$no usvojila sli$na ograni$enja na vrijeme trajanja dravne slube visokih
zvani$nika, a tako"e je odobrila i prijedloge za povla$enje partije iz uprave u lokalnoj vladi.
Sporiji sovjetski tempo - usprkos Gorba$ovljevim revizionisti$kim sklonostima - nesumnjivo
je predstavljao izraz vie kolektivnog upravljanja najvieg sovjetskog rukovodstva nego


123
Gorba$ovljevih vlastitih tenji. Ali taj vremenski zaostatak je bio politi$ko pitanje. On je poblie
odredilo suprotnosti izme"u sovjetskog i kineskog pristupa. Sovjetski novinar koji je podravao
Gorba$ova, Fjodor Burlacki, shvatio je sutinu te razlike, posebno u formama pristupa ideologiji,
kada je rezimirao u listu Literaturnaja gazeta od 20. aprila 1988, reakcije sovjetskih $italaca na
njegove utiske s puta po Kini:

Nedavno, nakon mog povratka iz Kine, imao sam priliku da govorim o tamonjim reformama.
Posebno o na$inu na koji su porodi$ni ugovori tamo uspjeno iskori#eni za rjeavanje problema
hrane, pove#avaju#i proizvodnja ita za vie od 1/3 tokom 5-6 godina, i podiu#i ivotni standard
seljaka trostruko. Neo$ekivano, jedan $asni profesor je uzeo rije$. Evo ta je rekao, doslovno:
Sve je to u redu. Ali koja je cijena morala za to da se plati? Cijena koja je morala da se plati bila
je udaljavanje od socijalizma i usvajanje kapitalisti$kih metoda. Zar to nije previsoka cijena koju
treba platiti za ekonomski rast?

Ovakav zaklju$ak se bez sumnje $uo tako"e i u vrhu sovjetskog rukovodstva. To je
predstavljalo glavnu prepreku za doktrinarno ambi-cioznije reforme. Prema tome, Kina je bila
hrabrija ne samo ideoloki ve# isto tako i u praksi. Njihove reforme su otile dalje od onih u
Sovjetskom Savezu. To je bilo posebno ta$no kada je u pitanju poljoprivreda. Ali to je tako"e bio
slu$aj i u gradskoj i seoskoj industriji, u spoljnoj trgovini, u stranim investicijama, u potronim
dobrima i u privatnom preduzetnitvu. U Kini, seljaci su, zapravo, mogli da budu vlasnici svoje
zemlje. Hiljadama isklju$ivo stranih preduzetnika bilo je dozvoljeno da rade u posebnim
ekonomskim zonama. Sektor usluga je svjedo$io o proliferaciji privatnih preduze#a. Zna$ajno
pomjeranje prema proizvodnji potronih dobara je moralo biti podsticano, dijelom preko seoskih
radionica i malih fabrika. Na kraju ali ne manje vano, za razliku od Sovjetskog Saveza, Kina je
zna$ajno smanjila armiju i izdatke za odbranu. U svim ovim sektorima, promjene u Kini su bile
opipljivije od onih u Sovjetskom Savezu.
Osim toga, drutvena osjetljivost na ove promjene je bila tako"e o$iglednija u Kini. U stvari,
ova drutvena osjetljivost je glavni razlog zbog kog #e Kina vjerovatno uspjeti, dok #e Sovjetski
Savez oklijevati. Za razliku od sovjetskog seljatva, kineski seljaci nijesu bili uniteni. Stoga su
oni mogli da odgovore na nove prilike ve#om proizvodnjom. Za razliku od ruskog, kineski narod
ima dara za preduzetnitvo. Za razliku od Rusije, Kina prije komunizma nikada nije imala dravu
koja je dominirala ili guila nezavisan ekonomski ivot. Sa trgova$kom tradicijom dublje
ukorijenjenom i drutveno rasprostranjenijom nego u Rusiji, Kina ima bolje izglede ne samo da
oivi tgovinu unutar Kine ve# tako"e i za zna$ajan porast kineske uloge u svjetskoj trgovini.
Kona$no, Kina je preteno naseljena jednim narodom, Han, dok je Sovjetski Savez prinudna
mjeavina mnogih naroda. Decentralizovana Kina #e i dalje biti Kina; decentralizovani Sovjetski
Savez bi najvjerovatnije postao razoreni Sovjetski Savez.
Kao rezultat njihovog jasnijeg i pouzdanije odre"enog smisla za upravljanje, kinesko
rukovodstvo je usvojilo pravac akcije u kom je perestrojka prethodila glasnosti, dok u
Sovjetskom Savezu ne samo da je glasnost prethodila perestrojki, nego se jo mnogo raspravljalo
o reformi prije nego je primjenjena. Prema tome, aktuelni posmatra$i kineske scene bili su skloni
da procijene izglede za dalje promjene relativno optimisti$kim izrazima. Oni su bili saglasni oko
toga da Kina ima pogodnu priliku da odri visoke stope rasta u sljede#oj deceniji, izuzevi neke
bitne nepredvidljive prirodne katastrofe ili politi$ki slom. Prema tome, do 2010. godine ukupna
kineska privreda (mada svakako ne i njen prihod po glavi stanovnika) mogla bi $ak da nadmai
onu Sovjetskog Saveza, $iji je razvoj bremenit ideolokim kao i politi$kim teko#ama.


124
Pa ipak, svako planiranje budu#nosti mora da vodi ra$una o mogu#im zastojima i
opasnostima. I politi$ka i privredna usporavanja bi mogla tetno da uti$u na ove izglede ina$e
pune nade. Nekoliko utvara mora da je progonilo dalekovidog Denga. Borba za naslje"e bi mogla
ponovo da podijeli rukovodstvo. Neslaganje oko drutvenih i privrednih posljedica priobalne
strategije moglo bi da poja$a politi$ke sukobe. Trgova$ki komunizam bi mogao da se izopa$i u
korumpirani komunizam, sa korupcijom koja bi prvo zatrovala i demoralisala partijsku
birokratiju a onda moda podstakla represiju i politi$ki centralizovaniju reakciju. U
me"uvremenu, inflacija bi mogla da okrene gradske mase protiv reima, dok bi pove#ani
ekonomski pluralizam mogao da izazove irenje gra"anskih nemira i pove#ane zahtjeve za ve#om
demokratijom.
Nadmetanja oko vlasti su u prolosti ubrzala zna$ajnije politi$ke promjene. To bi moglo
ponovo da se dogodi. Daleko od toga da je Deng uspio potpuno da etablira svoja dva izabrana
nasljednika. Jednom kada ode sa scene, njihova vlast moe biti poljuljana ili ih doga"aji mogu
gurnuti, ili jednog od njih, u drugim pravcima. S obzirom na ambiciozan i veomao sloen domet
reformskog programa, teke odluke i politi$ke razlike #e neizbjeno izbiti na vidjelo kada
reforme nai"u na prakti$ne teko#e. Ove , zauzvrat, vjerovatno uti$u na li$na suparnitva i
naglaavaju posljedi$ne politi$ke sukobe.
Moda se glavno sporno pitanje odnosi na takozvanu priobalnu strategiju kineske
modernizacije. O$ito favorizovana od strane Daoa, ona se suo$ila sa neizbjeno neujedna$enim
procesom razvoja, sa priobalnim zonama koje djeluju kao lokomotiva rasta i u tom procesu se
razvijaju mnogo bre od ostatka zemlje. U stvari, 200 miliona Kineza koji naseljavaju priobalne
regione izbili su na $elo trke u pridruivanju modernim i prosperitetnim ne-komunisti$kim
zemalja-ma pacifi$kog oboda. Pobornici strategije su ra$unali, i nadali se, da #e ostatak Kine
moda izvu#i korist iz tih stratekih tehnolokih i ekonomskih nusprodukata.
Drugi kineski lideri su bili manje optimisti$ni - pa su $ak vidjeli opasnosti u ovakvoj
strategiji. Sam njen uspjeh bi istakao drutveno-ekonomske razlike unutar zemlje, gurnuo
ideoloku fleksibilnost iznad snoljivih granica ohrabruju#i preteno kapitalisti$ke vrijednosti i
potpuno odbacio tradiciju ravnopravnosti tako duboko usa"enu u koncept socijalizma. Pekinka
revija (25. april - 1. maj 1988) je izvjestila da su izvjesni partijski zvani$nici uplaeni da #e
strategija usporiti razvoj unutranjih oblasti i da isti$u opasnost da #e unutranjost Kine jo vie
zaostati za razvojem priobalnih regiona. Uz to, ekonomska emancipacija obale bi mogla tako"e
da ubrza inflatornu spiralu jo e#u od one koja je ve# bila podstaknuta aktuelnim reformama,
name#u#i tako nove nevolje gradskom stanovnitvu i moda $ak prouzrokuju#i javne nemire.
Novi kineski premijer, Li Peng, javno je zastupao ve#i oprez u sprovo"enju reformi, sa posebnim
naglaskom na stalnoj potrebi za kontrolom cijena, i prihvatio je priobalnu strategiju umjerenijim
rije$ima od njegovih kolega.
Inflacija je vjerovatno najve#a prijetnja teku#im reformama. Svi komunisti$ki napori na
eksperimentisanju sa djelimi$nim usvajanjem trinih mehanizama - bilo oni najraniji u
Jugoslaviji, skoriji u Ma"arskoj, ili nedavni u Kini - drali su prst na okida$u inflatorne spirale.
To je bilo zbog $injenice da uklanjanje kontrole, uz oslobo"eni ekonomski dinamizam, tei
tako"e da otkrije glavne pukotine u funkcionisanju komunisti$ke ekonimije, dovode#i do krajnjeg
pove#anja potranje u snabdijevanju, ali bez elasti$nog odgovora svojstvenog pravoj trinoj
ekonomiji. Strah od radni$kih nemira zbog inflacije naveo je $ak i reformski nastrojene
komunisti$ke lidere u svim komunisti$kim zemljama na pomisao da su se poigravali s
reformama.
Do budu#ih politi$kih sukoba, prema tako istaknutim poznavaocima savremene Kine kao to
su Miel Oksenberg i Hari Harding, vjerovatno ne#e do#i izme"u reformista i antireformista, ve#


125
prije izme"u ambicioznih reformista koji su vo"eni u velikoj mjeri pragmati$nim ekonomskim
nunostima i opreznih reformista koji se plae da bi ekonomska dinamika mogla ubrzati politi$ke
i ideoloke komplikacije. Ako ekonomija napreduje, to se $ini vjerovatnim, proces pot$injavanja
ideologije ekonomskoj koristi #e se nastaviti. Ako ne, to moe da se dogodi, izvjesna uan$enja,
u sklopu obnovljenih borbi za vlast, postaju vjerovatna. Ali $ak i tada, smjela predanost promjeni
#e se vjerovatno produiti, s velikim izgledima da #e Kina zadrati u godinama koje dolaze stope
rasta iznad onih u Sovjetskom Savezu.
Jo sloeniji problem #e se vjerovatno pojaviti na politi$ko- institucionalnom polju. Kina se
kretala naprijed u svom preustrojavanju u velikoj mjeri na osnovu inicijative odozgo. Za razliku
od Sovjetskog vo"stva pod Gorba$ovom, kineske vo"e su uloile male napore da podstaknu
odozdo javnu kampanju demokratizacije kao na$ina da se potpomognu napori odozgo prema
dolje. Umjesto toga, oni su to preduprijedili otvoreno priznaju#i da politi$ke promjene moraju da
se odvijaju uporedo s ekonomskim promjenama i predlau#i kako se ovo moe ostvariti, posebno
kroz povla$enje partije iz dravne uprave. Ovo je omogu#ilo kineskom rukovodstvu, sa vla#u
koja je ostala jo $vr#e u Dengovim rukama, da kontrolie proces i da ga sprovodi. U svakom
pogledu, ono to je Deng uspio da uradi uvjerljivije je od Liga$ovljeve ideje perestrojke
nametnute odozgo i od Gorba$ovljevog kori#enja glasnosti kao katalizatora za perestrojku.
Postavlja se pitanje, me"utim, da li #e se Dengove akcije na politi$kom planu pokazati
dovoljnim. Kineski ekonomski program je odista ambiciozan. Kinesko otvaranje prema svijetu,
posebno njenih priobalnih regiona, dalekoseno je, a uzajamni uticaj sa spoljnim svijetom se brzo
iri. Pod tim okolnostima, pritisak za stvarnom politi$kom liberalizacijom, a onda za istinskom
demokratizacijom, zasigurno #e rasti. Simptomi ovog procesa se ve# mnoe i vjerovatno #e
postati vidljiviji. Uloga partije, njena kontrola nad javnim glasilima i njen monopol nad
kreiranjem politike, sve #e to biti dovedeno u pitanje. U isto vrijeme, politi$ku neslogu #e biti
tee sakriti u ambijentu ekonomskih promjena primjerenih ve#em drutvenom i ekonomskom, a
od sada tako"e neizbjeno i politi$kom pluralizmu.
Glavni politi$ko-institucionalni problemi #e se zbog toga pojaviti u budu#nosti. Oni mogu
postati naglaeniji ako se sa ekonomskim programom bude oklijevalo. To bi obezbijedilo dodatnu
hranu za uzajamno politi$ko i ideoloko optuivanje me"u najviim rukovodiocima. Ali ukoliko
ekonomska obnova ostane relativno uspjena, kako sada izgleda vjerovatnim, to #e proizvesti
pritisak odozdo za ve#om demokratijom zato to su ti podsticaji svojstveni zbilji aktuelnih
ekonomskih promjena. U odre"enoj mjeri, skoro sigurno unutar jedne ili dvije decenije, kineske
komunisti$ke vo"e #e morati da se suo$e sa $injenicom da je kreativni drutveno-ekonomski
pluralizam nepodudaran sa sistemom jednopartijske vlasti.
Ta nesaglasnost bi mogla da ukae na problem ozbiljnih razmjera. Kratko pore"enje
politi$kih reformi je javno preporu$io Fang Lici, fizi$ar slavljen kao kineski Saharov, a one koje
zvani$no zastupa Dao ilustruju dramati$ni raskorak izme"u komunisti$ke ideje
demokratizacije i zapadnih ideja istinskog pluralizma i suverenosti naroda. U svom govoru pri
otvaranju Trinaestog partijskog kongresa, Dao je jasno prihvatio Dengovo na$elo stavljanja
ekonomskih reformi ispred politi$kih. Fang se, s druge strane, protivio ovakvom redu prioriteta.
Bez demokratije, rekao je ne moe biti ni razvoja.
Jezgrovito re$eno, Daova demokratizacija je podrazumijevala odvajanje partije i drave,
decentralizaciju vlasti, modernizovanu birokratiju i unapre"enje zakonskih standarda, ali nije
uklju$ivala vjerodostojnu ulogu naroda u izboru svojih vo"a ili formulisanju ukupne politike. On
je traio da put za zahtjeve i glas naroda stalno dosee do najviih nivoa i zalagao se za politiku
redovnih drutvenih dogovora i razgovora. On je tako"e prihvatio koncept obezbje"ivanja
viestrukih kandidata za izborna mjesta na lokalnom nivou, iako bi postupak naimenovanja o$ito


126
ostao u nadlenosti partije a domet ovakvih izbora ograni$en. U isto vrijeme, on je igosao one
koji su zastupali buroasku demokratiju - to je marksisti$ko-lenjinisti$ka ifra za slobodne
izbore putem tajnog glasanja.
U me"uvremenu, Fang i njegovi sljedbenici su zahtijevali istinsku demokratizaciju u
zapadnom smislu rije$i. U govoru na angajskom univerzitetu, objavljenom u $ajna spring
dajdest-u, mart-april 1987, on je izjavio da je potpuni prelazak na zapadnja$ki na$in
razmiljanja jedini put u modernizaciju i istakao je politi$ku dimenziju takvih reformi. On je
rekao i da je $i#enje naih misli od ukupne marksisti$ke dogme prvi korak na tom putu. Zatim
je dokazivao da svaki valjani koncept demokratije mora biti zasnovan na ljudskim pravima:

Ne tako davno traili smo demokratiju koja se mnogo ne razlikuje od poputanja ograni$enja.
Ipak, vano je napomenuti da je demokratija neto sasvim drugo od poputanja ograni$enja.
Kriti$ni elemenat demokratskog djelokruga rada su ljudska prava, osjetljivo pitanje u naoj zemlji.
Ljudska prava spadaju u osnovna prava koja ljudi imaju od ro"enja, kao to su pravo na miljenje
i na obrazovanje, pravo na brak i sli$no. Ali mi Kinezi smatramo ova prava opasnim. Ljudska
prava su opta i stvarna, ali mi danas uzimamo slobodu, jednakost i bratstvo zajedno sa
kapitalizmom i kritikujemo ih potpuno istim rije$ima. Ako smo mi demokratska zemlja kako
tvrdimo, ta prava moraju biti ja$a ovdje nego bilo gdje drugo, ali danas su ona puka apstraktna
ideja.

Poto je igosao svaki koncept demokratizacije koji podrazumijeva neto to nadre"eni
sprovode nad pot$injenima a to ne povla$i za sobom odgovornost politi$kih vo"a prema
narodu, osvrnuo se na pekinke politi$ke reforme: Naa vlada nam je dala demokratiju a da nije
ni malo popustila nae kolane. Dozvolila nam je tek toliko slobode da moemo da njitimo. Sa
pitanjem politi$ke slobode kineski lideri tek treba da se suo$e, a to je sasvim sigurno uzbudljivo
pitanje.
U me"uvremenu, preustrojstvo i modernizacija komunisti$ke Kine #e nastaviti da
preobraava i zemlju i njen komunisti$ki zatitni znak. Za razliku od temeljitijih faza ranijih
komunisti$kih programa, dananje reforme su uglavnom vie u skladu sa kulturnim tradicijama
drave. Za razliku od Gorba$ovljeve perestrojke, one ne idu protiv prirode istorijskih okolnosti.
One su tako"e izraz kulturnog samopouzdanja - nesumnjive kineske osobine - to je omogu#ilo
Kini da poalje trideset hiljada svojih najboljih mladih ljudi na studije u inostranstvo bez
paranoi$nog straha od ideoloke zaraze. Za razliku od Rusa, Kineze, koji sebe ne smatraju samo
nacijom ve# i civilizacijom, ne vodi otrcani kompleks manje vrijednosti prema Zapadu. To im
omogu#uje da sagledaju svoju tehnoloku zaostalost samo kao privremeno stanje u pet hiljada
godina staroj i kulturno nadmo#noj civilizaciji. Strani nou-hau (know-how) moe tako biti
usvojen bez izazivanja dubokih kulturnih ili ideolokih teko#a, i bez pritiska da se prikriju
privremeni nedostaci Kine.
Dva dodatna i tako"e osobena kineska $inioca #e pomo#i reformski program. Prvo, pomak
unutar Kine prema manje centralizovanom, manje kolektivisti$kom i manje birokratskom
komunizmu koji nastoji da revitalizuje trgovinu, spoljnu trgovinu i preduzetnitvo vjerovatno #e
iskoristiti glavnu spoljnu prednost: $etrdeset miliona Kineza koji ive u prekomorskim zemljama.
Mnogi su imu#ni i uklju$eni u poslove koje unutranje reforme nastoje da oja$aju. Ve#ina je
ostala naklonjena Kini i ve# odgovara konstruktivno na povoljne prilike da pomogne izgradnju
modernije Kine. Zaista, u priobalnim zonama odre"enim za posebno strano prisustvo, kapital
prekomorskih Kineza je ve# u$inio svoje prisustvo opipljivim. To investiranje kapitala uklju$uje,
prema upu#enim hongkonkim finansijerima, oko 15 milijardi dolara, a moda i vie,


127
nenametljivo investiranih u kinesku izvoznu industriju od strane kineskih kapitalista sa Tajvana.
%ovjek moe da pretpostavi da je komunisti$ka vlada u Pekingu prosto rijeila da zauzme
liberalniji stav prema ovom pitanju.
Drugo, povratak Hong-Konga Kini 1997. godine dalje #e oja$ati pritisak za promjenama. Dok
#e Hong-Kong pro#i kroz mnogo komplikacija u procesu reintegracije u ve#u jo uvijek
komunisti$ku Kinu, njegov uticaj na Kinu #e neizbjeno posluiti da oja$aju sile promjene. To #e
pove#ati trgova$ko prisustvo Kine u svijetu i uvesti u Kinu izvanredno obu$eno finansijsko i
trgova$ko osoblje svjetske klase. To moe doprinijeti samo da osnae neideoloki podsticaji u
kreiranju ekonomske politike.
Povratak Hong-Konga Kini #e tako imati veliki ekonomski zna$aj. Za samo jednu deceniju,
Kina #e privu#i mali ali vitalan i izuzetno imu#an grad-dravu, sa sadanjim bruto nacionalnim
proizvodom (BNP) od oko 40 milijardi dolara, svjetskom trgovinom ve#om od 60 milijardi
dolara (ili oko dvije tre#ine kineske spoljne trgovine), vrijednom trgova$kom, industrijskom i
turisti$kom infrastrukturom i velikom zajednicom koja govori kineski i poznaje inostrani na$in
poslovanja. %ak i ako se uzme u obzir da #e preostali ideoloki porivi navesti Peking da pokua
da sprije$i hongkonki uticaj, puko koristoljublje #e nalagati politici da u cjelosti o$uva posebnu
ulogu Hong Konga kao trgova$kog i finansijskog centra, da svojim uticajem i vrijednostima dalje
neizbjeno zra$i ne samo u kineskom primorskom regionu ve# tako"e i u cijeloj zemlji.
Kineska Vlada #e imati jedan dodatni razlog da bude tolerantna u svom odnosu prema Hong
Kongu: brigu za budu#nost Tajvana. Kineska strast za ponovnim ujedinjenjem poti$e iz zaostale
ogor$enosti zbog strane dominacije u prolosti i svojstvena je kineskom osje#anju nacionalnog
jedinstva. Ona ostaje snana i iskrena i njom upravlja vie nacionalizam nego komunizam.
Kineske komunisti$ke vo"e moraju da priznaju da bi ideoloki motivisano ometanje napretka
Hong Konga - pored nanoenja zla Kini - stvorilo dalju prepreku za bilo kakvo uklju$i-vanje
Tajvana u neki iri sporazum o saradnji sa maticom. Da bi postigao ujedinjenje putem
prilago"avanja, Deng je otvoreno zastupao mogu#nosti rjeenja zasnovanog na obrascu jedna
drava, dva sistema, to bi zna$ilo da bi Tajvan mogao da zadri svoj veoma uspjeni slobodno
preduzetni$ki drutveno-ekonomski sistem $ak i u sklopu labavog ujedinjenja. Odnos Kine prema
Hong Kongu #e tako posluiti kao stvarna pouka Tajvanu. To $ini dvostruko vanijim napredak i
procvat Hong Konga poslije ujedinjenja s Kinom. Neizbje-no, to tako"e zna$i da se uticaj Hong
Konga na Kinu ne moe despotski obuzdati.
Ukratko, postojanje bogate klase kapitalista prekomorskih Kineza koji osje#aju srodnost sa
Kinom i o$ekivano pripajanje Hong Konga Kini obezbje"uje zaista mo#no poja$anje i podsticaj
za promjene kroz koje Kina prolazi. Nema ni$eg sli$nog u sadanjoj sovjetskoj situaciji.
Reformisti$ke kineske vo"e su prisiljene da izvuku politi$ku podrku iz ovih povoljnih okolnosti,
svojstvenih kineskoj situaciji.
Rastu#a kompatibilnost sve razvodnjenijeg komunizma sa kulturnim i nacionalnim
tradicijama zemlje je isto tako vana u sve tee definisanom sistemu vrijednosti. Ovo je od
posebnog zna$aja za zemlju u kojoj je javna filozofija znatne prefinjenosti i dubine tokom mnogo
vijekova igrala vanu integrativnu ulogu. Nemogu#e je paljivo prou$iti opsenu istoriju Kine -
poput nedavno objavljene knjige, Kembridska istorija Kine, koju su objavili D. K. Ferbenk i
Denis Tvi$et - a ne biti impresioniran do koje mjere je kinesko drutvo bilo proeto i ure"eno
na$elima duboko ukorijenjenim u konfu$ijan-skom sistemu i filozofije i vladanja. Upravo je
duhovno jedinstvena svijest o tim na$elima i utonulost ljudi u njih ono to $ini kinesko drutvo
toliko druk$ijim od ve#ine drugih, gdje tradicije, navike i vrijednosti tee da budu manje
otvorene, manje odre"ene i manje duhovno sistematizovane.


128
Ukoliko kineske vo"e uspiju na svom sadanjem putu, oni mogu da pokrenu pravu kulturnu
revoluciju u Kini: spoj tradicionalnih vrijednosti svog naroda sa kulturnim diktatima modernosti.
Prethodno rukovodstvo je dugo isticalo konfu$ijanska na$ela prirodnog prava, plemenite
motivisanosti i obrazovanja na zvani$nom mandarinskom jeziku, drutvene saradnje, sklada i
hijerarhije u ekonomskim djela-tnostima i potovanje starih ljudi i predaka. Kasnije je veoma
cijenilo novatorstvo, kreativnost, komunikativnost, efikasnost i preuzimanje rizika. Oba su tako"e
veoma cijenila individualnu motivaciju kao lokomotivu promjena, skidaju#i hipoteku poroka s
trgova$kog profita. Budu#i kineski lider, $ak i neko ko sebe bude zvao komunistom, mo#i #e da
prihvati konfu$ijansku klasi$nu misao koju je harvardski univerzitetski poznavalac Kine, Rodrik
Mek Farkar, sklon da navodi: Posjedovanje vrline #e dati vladaru ljude. Posedovanje ljudi #e mu
dati teritoriju. Posjedovanje teritorije #e mu dati bogatstvo. Posjedovanjem bogatstva, ima#e
sredstva za troenje. Vrlina je korijen, bogatstvo je izdanak.
Pod Maom, frontalni sukob se odigrao izme"u komunizma i ovih tradicionalnijih vrijednosti.
Sa dravom koja ne djela kao tradicionalni o$inski zatitnik drutva ve# kao njegov unititelj,
raniji Veliki skok naprijed i Kulturna revolucija su postali parave nesre#e. Nasuprot tome, sa sve
ve#om komplementarno#u izme"u Dengovih pragmati$nih planova za budu#nost i dublje
usa"enih vrijednosti prolosti, sadanje reforme najavljuju bolje sjutra za Kinu. Ishod #e imati
duboke posljedice i po Kinu i po komunizam. Kina #e se pridruiti prvom redu svjetskih sila i
tako sebi povratiti raniji status. Tokom razvoja, me"utim, ona #e promijeniti sutinu svog
komunizma, sa simboli$nim idealom koji vie ne#e predstavljati industrijski radnik u dravnoj
$eli$ani ve# trgova$ki preduzetnik visoke tehnologije koji se aktivno nadme#e na me"unarodnom
tritu pacifi$kog priobalja.
Cijena takvog uspjeha #e biti ideoloko razvodnjavanje. Savremena Kina moe u#i u
dvadesetprvi vijek jo uvijek pod vo"stvom komunista, ali to ne#e vie biti komunisti$ka Kina.

























129
DIO V

DISKREDITOVANA
PRAKSA




130


131









Podloan vrenju u Sovjetskom Savezu, odba$en u Isto$noj Evropi, sve vie komercijalizovan
u Kini, komunizam je postao ideologija diskreditovana u svijetu. Marksisti$ko-lenjinisti$ka
praksa - jedinstvo teorije i akcije - nije vie uivala potovanje $ak ni me"u $lanovima partije
kao univerzalno vae#i vodi$ u drutvenu obnovu. Prema tome, izgledi za me"unarodni napredak
komunizma su se rasprili kao perje.
irom svijeta, ljudi su sada izjedna$avali sovjetski oblik komunizma sa zaustavljenim
razvojem. Ovo zapaanje je preovla"uju#e u obije polovine Evrope, na Dalekom Istoku, u
Jugoisto$noj Aziji i u Sjevernoj Americi. To je tako"e po$elo da proima gledita uvodni$ara
glasila u Latinskoj Americi i Africi. U razvijenijim djelovima svijeta, uklju$uju#i i takozvane
novoindustrijalizovane zemlje, malo njih u komunizmu vidi relevantan program za budu#nost. U
zemljama u razvoju, nedostaci sovjetskog modela razvoja su grafi$ki prikazani usudom nekoliko
zemalja koje su odabrale da ga podraavaju. %ak ni sve bolja dostignu#a Kine ne mogu
nadomjestiti ovakvo primjetne nedostatke komunizma zato to je skoranji kineski ekonomski
uspjeh bio ostvaren najvie zahvaljuju#i o$itim odstupanjima od nekadanje komunisti$ke
prakse.
Novi globalni konsenzus predstavlja epohalnu promjenu i povla$i za sobom razorne politi$ke
posljedice po svjetski komunizam. Danas je komunizam privla$an prvenstveno za one koji,
frustrirani svojom drutvenom zapostavljeno#u, siromatvom ili etni$kim guenjem, vide u
njemu pre$icu ka politi$koj mo#i. Siromatvo, zaostalost i etni$ko neprijateljstvo obezbje"uju
najplodniji okvir za njegovu privla$nost. Ali stanovite da komunizam, nekada mo#an, zna$i
stagnaciju i pusto dramati$an je obrt preovla"uju#ih stavova od prije samo dvije decenije. To
uklju$uje silne promjene u politi$kim stavovima s obzirom na kriti$ko pitanje vlastitih odnosa
pojedinca prema drutvu i drutva prema dravi. Kona$no, promjena u globalnoj percepciji jeste
promjena temeljne filozofije i osnovnog pogleda na svijet - a ne naprosto politi$ki stil ili
lojalnost. To je u prirodi istorije.
Opadanje zna$aja ideologije i politi$ke strasti savremenog komunizma bilo je bolno
ilustrovano odravanjem mra$nog skupa u Pragu sredinom aprila 1988. godine. On je okupio na
jednom mjestu devedesettri komunisti$ke ili pro-komunisti$ke partije iz cijelog svijeta radi
proslave tridesete godinjice posljednjeg preostalog, od Sovjeta sponzorisanog, me"unarodnog
komunisti$kog glasila, Svjetske marksisti"ke revije, i radi savjetovanja oko poloaja marksisti$ke
doktrine. Sama tajanstvenost skupa je bila simboli$na. Nekoliko godina ranije ovakav skup bi
privukao veliku panju svjetskih medija. Ipak je proao nezapaeno u zapadnim medijima i bio
propra#en samo kratkim i povrnim osvrtom u komunisti$koj tampi.
Svjetska marksisti"ka revija je bilo sve to je ostalo od opojnijih dana Kominterne, centralne
organizacije Komunisti$ke Internacionale, $ije je sjedite oko dvije i po decenije bilo u Moskvi,
ili $ak njenog ograni$enijeg poslijeratnog nasljednika, Kominforma, koju je ustanovio Staljin da
bi nadzirao rad novih vladaju#ih isto$novropskih komunisti$kih partija. Ali ta dugotrajna batina
je $inila rad Revije sve vanijim za Moskvu, jer je predstavljala posljednje formalno sredstvo za


132
uskla"ivanje doktrinarnog miljenja i osavremenjavanje zajedni$ke doktrine u izmijenjenim
prilikama. Zato je Anatolij Dobrinjin, koji je tada bio sekretar sovjetskog Centralnog komiteta i
vani savjetnik Gorba$ova za spoljnu politiku, predvodio sovjetsku delegaciju. Delegacije
isto$noevropskih drava pod sovjetskom dominacijom bile su na jednako visokom nivou.
Sam skup je, me"utim, u osnovi doivio fijasko. Doktrinarne rasprave su bile mlake,
neinteresantne i u velikoj mjeri formalisti$ke. Dobrinjin je ve#i dio svog vremena potroio
propagiraju#i novu spoljnu politiku Gorba$ova, dok se po pitanjima doktrine njegov glavni
doprinos sveo na nagovjetaj skore abdikacije proletarijata kao temelja komunisti$ke vlasti. Kako
je navela Praka televizija 15. aprila 1988, Dobrinjin je rekao da nova tehni$ka revolucija
po$inje a to zahtjeva usvajanje kompjuterske tehnologije i robota. Prema tome, svi"alo se to
nama ili ne, eljeli mi to ili ne, moramo preustrojiti tako"e i radni$ku klasu. On je bio manje
jasan u vezi implikacija koje bi ovo moglo imati po navodnu partiju proletarijata, ali je
pretpostavio da je dalja posljedica nau$ne revolucije bila da svi ljudski interesi imaju prioritet
nad klasnim. On je iz ove tvrdnje izveo dublji zaklju$ak da je svjetski mir ve#a vrijednost $ak i
od socijalisti$ke revolucije, to je stav koji ne bi mogao biti ba tako primamljiv za frustriranije i
radikalnije partije koje ude za vla#u. Poto je Dobrinjin otvoreno govorio o pitanju sigurnosti, u
velikoj mjeri analiziraju#i ameri$ko-sovjetske odnose, nekako poznata misao vodilja njegove
poruke je - uprkos pozivanju na novu nau$nu revoluciju - bila da revolucionarni proces mora biti
podre"en interesima Sovjetskog Saveza.
Moda su najotvoreniju poruku konferenciji poslali oni koji joj nijesu prisustvovali. Kineska
Komunisti$ka partija je, to je bio slu$aj ve# godinama, potpuno ignorisala $itav poduhvat, dok je
najuticajnija komunisti$ka partija na svijetu koja nije bila na vlasti, Italijanska komunisti$ka
partija, u tonu zvani$nog izvjetaja poslala pismo uredniku Svjetske marksisti"ke revije
obavjetavaju#i ga o svojoj odluci da prekida odnose sa $asopisom. Sekretar Dobrinjin je ostao
da se gosti sa svojim isto$noevropskim partijskim drugovima i predstavnicima tako raznovrsnih
organizacija kao to su Komunisti$ka partija Saudijske Arabije, vedska Lijeva partija-
komunista, Komunisti$ka partija Luksemburga, senegalska Nezavisna radni$ka partija,
Komunisti$ka partija Nepala, i td.
Mora da su $ak i sovjetski delegati osjetili da je doga"aj ukazao na dalje ozbiljno pogoranje
globalnog stanja komunisti$kog jedinstva teorije i prakse. Komunisti$ka teorija se drobila dok se
komunisti$ka praksa sada u velikoj mjeri smatrala promaenom. Nenamjerno, skup je tako
simbolizovao opti slom disciplinovane pot$injenosti komuni-sti$kih partija moskovskoj kontroli.
On je tako"e jasno ukazao na nestanak doktrinarne jednoobraznosti, potpuni gubitak
privla$nosti komunizma u narodu pa prema tome i o$iti zalaz politi$ke vitalnosti pokreta. Sve
ovo je predskazivalo skori kraj komunizma kao zna$ajne svjetske pojave.



133
Glava 17

OD REVOLUCIONARNE KOMINTERNE
DO GODINJEG ZASJEDANJA


Osamdesetih godina, revolucionarna Kominterna je bila daleka uspomena, ali uspomena koja
je ostala u golemoj suprotnosti sa godinjim zasjedanjem ostarjelih ili u najboljem slu$aju
sredovje$nih komunisti$kih funkcionera i simpatizera koji se sada okupljaju svake godine u
Moskvi povodom novembarske proslave Boljevi$ke revolucije. Kad je odrana prva sjednica
Kominterne u Moskvi u martu 1919. godine, samo godinu dana poslije preuzimanja vlasti od
strane Boljevika, vazduh je bio bremenit revolucionarnim o$ekivanjima, usprkos gra"anskom
ratu koji je jo uvijek bjesnio u Rusiji. Prisutni su bili istinski revolucionari, o$eli$eni u borbi i
zatvorima. Raspoloenje im je bilo optimisti$ko. Previranja su rasla u Srednjoj Evropi, posebno u
poraenoj i demoralisanoj Njema$koj, naprednom industrijskom drutvu, koje se $inilo istorijski
zrelo za ruenje, to je bilo gotovo u skladu s komunisti$kom dijagnozom istorije. %inilo se da #e
se revolucionarna o$ekivanja ispuniti, a nova organizacija - Komunisti$ka internacionala - bila je
ustanovljena da ujedini i rukovodi svjetskim revolucionarnim procesom.
O$ekivanja su narasla jo vie do vremena drugog sastanka Kominterne, u ljeto 1920. godine.
Nova Crvena Armija, koja je u velikoj mjeri dobila gra"anski rat, sada je bila pred vratima
Varave, $inilo se da je put do srca Evrope otvoren. Skoro u isto vrijeme se sastao kongres
isto$nih naroda u sovjetskom Bakuu da uzdigne barjak revolucionarne borbe protiv
kolonijalizma, pokre#u#i pri tom dvogubu ofanzivu protiv vidno dezintegrisanog kapitalisti$kog i
kolonijalnog svijeta. Vatreni govornici iz redova najblistavijih boljevi$kih vo"a, kao to su
Trocki i Zinovjev, vladali su atmosferom na skupu, a njihova elokvencija je poja$ala osje#aj da je
me"unarodna pobjeda komunizma ne samo neizbjena ve# #e se uskoro i dogoditi.
Boljevi$ki revolucionarni optimizam je bio o$it. U prvom izdanju $asopisa Kominterne,
Zinovjev je predskazivao: Kroz godinu dana, Evropa #e zaboraviti na borbu za komunizam, zato
to #e cijela Evropa biti komunisti$ka. Prilikom otvaranja drugog zasjedanja, on se neznatno
ogradio od svog optimizma: Moda smo bili zavedeni: vjerovatno #e, u stvari, biti potrebna ne
jedna ve# dvije ili tri godine prije nego cijela Evropa postane jedna sovjetska republika.
Predstavljaju#i manifest Kominterne na kongresu, Trocki je izjavio, U razli$itim zemljama
borba prolazi kroz razli$ite etape. Ali to je zavrna borba... Ona je sveobuhvatna i neodoljiva.
Ona se iri, ja$a i pro$i#ava i uklanja staro sme#e. Ona se ne#e zaustaviti prije nego ostvari
vladavinu svjetskog proletarijata. %ak se i Lenjin pridruio euforiji, govore#i nekim Francuskim
gostima, Da, Sovjeti su u Varavi. Uskoro #e Njema$ka biti naa, Ma"arska ponovo osvojena;
Balkan #e ustati protiv kapitalizma; Italija #e se uzdrmati. Buroaska Evropa u vihoru puca po
svakom avu.
Njihova uvjerljiva retorika je, me"utim, jedva prikrivala globalnija i politi$ki ozbiljnija
nastojanja novopostavljenih sovjetskih bolje-vi$kih vo"a, predvo"enih Lenjinom, da preuzmu
stvarnu kontrolu nad svjetskim marksisti$kim pokretom. U stvari, ruski Politbiro je od po$etka
kontrolisao Izvrni komitet Kominterne i insistirao da primanje u $lanstvo Kominterne nalae da
lijeve partije usvoje dvadeset jedan utvr"en uslov. Prema tome, Moskva je isklju$ila razne
socijaldemokratske i pacifisti$ke grupe koje su bile naklonjene Boljevicima ali su bile manje


134
podlone boljevi$kom konceptu disci-pline i preobra#anja Kominterne u ure"enu sektaku
organizaciju.
Kada je Poljska porazila nastupaju#u Crvenu Armiju u bici za Varavu, avgusta 1920, i kada
su revolucionarna previranja u Njema$koj i drugdje oslabila, Kremlj je bio prisiljen da ponovo
procijeni neposrednije perspektive komunizma. Lenjin i ostale boljevi$ke vo"e nuno su postali
zaokupljeniji konsolidacijom svoje unutranje vlasti, prvo kroz Novi privredni plan a kasnije kroz
Staljinovu odluku da gradi socijalizma u Rusiji nezavisno od bilo kakve neposredne veze sa
svjetskim revolucionarnim procesom. Ove odluke su neizbjeno doprinijele daljoj sovjetizaciji
Kominterne. Ona je postala sve vie organ sovjetske vladaju#e partije, u tijesnoj vezi sa
sovjetskom tajnom policijom i obavjetajnim aparatom, kojim su upravljali Lenjinovi a kasnije i
Staljinovi odabranih namjesnici.
Staljin se nije dvoumio oko toga. Po$etkom 1927, u katihizi$koj izjavi, ustanovio je apsolutno
besprijekorne norme za svakog istinskog komunistu. Staljin je izjavio da je komunista
revolucionar koji je bezrezervno, bezuslovno, otvoreno i svjesno... spreman da titi i brani
SSSR, jer je SSSR prva revolucionarna proleterska drava u svijetu koja gradi socijalizam. On je
internacionalista koji je, bezrezervno, bez kolebanja, bez postavljanja uslova, spreman da titi
SSSR, zato to je SSSR temelj revolucionarnog pokreta u cijelom svijetu.
Usprkos tiranskoj izjavi o sovjetskoj kontroli i usprkos slabljenju neposrednih
revolucionarnih nada, Kominterna je jo uvijek ostala tokom tridesetih godina i u Drugom
svjetskom ratu za mnoge neruske komuniste spremite njihovih komunisti$kih nadanja i sredite
njihove politi$ke lojalnosti. Vo"ena za vrijeme staljinisti$ke ere od strane ivopisnog bugarskog
revolucionara Georgi Dimitrova i njegovog sovjetskog partijskog druga Dimitrija Manuilskog,
organizacija je postala kola za razvoj novog rukovode#eg kadra, potpuno discipli-novana i
temeljno staljinisti$kih nazora. Kako su ovi staljinisti$ki sljedbenici zamijenili mnoge
slobodoumne inostrane komuniste koje je Staljin likvidirao za vrijeme velikih $istki tridesetih
godina, Kominterna je postala i glavni tab i centar za obuku komunisti$kog rukovodstva koje je
Staljin dovodio na vlast u Isto$noj i Srednjoj Evropi poslije 1945. godine. Neki su sputeni
padobranom u Isto$nu Evropu sa sovjetskim instrukcijama za vrijeme rata, a drugi su stigli u
frakovima sa pobjedni$kom sovjetskom armijom.
%udno je da je takva stvarna sovjetska kontrola nad komunisti$kim pokretom, kao i elja za
pomirenjem sa anglosaksonskim saveznicima u$inila Kominternu nebitnom. Godine 1943, Staljin
je prividno ukinuo. Svijetu je re$eno - a lakovjerni su povjerovali - da Sovjetski Savez vie ne
kontrolie me"unarodni komunisti$ki pokret. Me"utim, glavne Moskovske operacije su nastavile
da se sprovode preko Dimitrova i Manuislkog tokom rata, nakon kog je sam Dimitrov postao
novi lider Bugarske. Razni njegovi moskovski pot$injeni, kao to su NKVD agent Boleslav
Bjerut i zvani$nici Kominterne Klement Gotvald, Matja Rakoi i Valter Ulbriht, postali su vo"e
svojih zemalja pod komunisti$kom upravom, Poljske, %ehoslova$ke, Ma"arske i Isto$ne
Njema$ke.
Budu#i da se Hladni rat rasplamsao, Staljin je krenuo ponovo da stvara , na uoj osnovi, stroi
instrument sovjetske me"unarodne kontrole. Godine 1947, on je formirao Komunisti$ki
informativni biro, ili Kominform. Posebnu panju je usmjerio na u$vr#enje i uklju$ivanje u
sovjetsku sferu novih komunisti$kih partija na vlasti, kao i na uobli$enje zajedni$ke strategije za
vanije zapadnoevropske komunisti-$ke partije, kao to su francuska i italijanska. Neki sovjetski
lideri su se o$ito nadali da bi ove partije mogle ne samo biti u stanju da ubrzaju uklanjanje
ameri$kog uticaja sa kontinenta ve# da bi $ak i same mogle do#i na vlast. Pobjeda kineske
revolucije je tako"e doprinijela kratkom ponovnom bu"enju revolucionarnih nada, sa crvenom
zastavom koja se sad leprala nad glavama vie od milijarde ljudi.


135
Vie $inilaca je doprinijelo relativno kratkom vijeku trajanja Kominforma. On je ukinut 1956.
godine, tri godine poslije Staljinove smrti, djelimi$no stoga to nijedan od njegovih nasljednika
nije mogao da dostigne li$ni ugled komunisti$kih diktatora koji su uspjeli da zadobiju vlastitu
mo#, poput Maoa u Kini ili Tita u Jugoslaviji. Tito je odbranio svoju nezavisnost $ak i od Staljina
ve# krajem $etrdesetih godina, dok su se Maova neslaganja sa Kremljom poja$avala i gladila.
Godine 1956, Kinezi su otro istakli svoju podrku tenjama za autonomijom i Poljskih i
Ma"arskih komunisti$kih lidera i pritiskali post-staljinisti$ke sovjetske lidere da ublae - ako ne i
da napuste - svoj zahtjev za formalnim vo"stvom svjetskog pokreta. To je imalo odjeka kod
lidera na izborima najuspjenije zapadnoevropske komunisti$ke partije, Italijana Palmira
Toljatija, koji je skovao privla$an izraz policentrizam kao alternativu staljinisti$kom
centralizmu.
Sovjetska elja da zacijeli raskid s Jugoslavijom, da izbjegne sva"u s Kinom, da zadri
italijansku partiju u $vrstom zagrljaju i da smanji napetosti s takvim liderima kao to je Vladislav
Gomulka u Poljskoj, vodila je u niz postepenih ali jo uvijek neradih ustupaka. Uz ukidanje
Kominforma, Moskva je priznala 1956. godine pravo vladaju#im partijama da prilagode
sovjetsko iskustvo u izgradnji socijalizma svojim osobenim nacionalnim uslovima, iako je
Kremlj i dalje opominjao da sovjetsko iskustvo ima univerzalnu vrijednost. U svakom slu$aju,
ovi ustupci su nerado u$injeni, pod pritiskom.
Pokazuju#i sovjetsko protivljenje da sasvim odustane od svog centralisti$kog vo"stva,
Hru$ov je rijeio da sazove u Moskvi 1957. godine veliku konferenciju svih komunisti$kih
partija. On je nastojao ponovo da oivi ve#i osje#aj jedinstva u svjetskom pokretu i obnovi
sovjetsku kontrolu nad njim. U svom govoru upu#enom 11. jula 1957. godine vrlo inertnim
$ekim komunisti$kim liderima, sovjetski vo"a je objasnio svoje ciljeve sasvim otvoreno: ta mi
elimo? elimo jedinstvo, zbijene redove i zdruene snage. Mi uvaavamo razli$ite puteve,
drugovi. Ali izme"u razli$itih puteva, samo je jedan glavni put, a ostali su, kao to znate, poput
velike rijeke sa svojim pritokama. Na isti na$in postoje specifi$nosti, ali postoji samo jedan put,
marksisti-$ko-lenjinisti$ki.
Sa sovjetskog stanovita, konferencija je imala, u najboljem slu$aju, aren uspjeh. To je bio
posljednji veliki skup koji je okupio ne samo od Sovjeta kontrolisane ili sovjetima naklonjene
lidere skoro svih vladaju#ih i nevladaju#ih komunisti$kih partija, ve# tako"e i Kineze. Kinezi su
u to vrijeme bili upleteni u svoj dogmatski motivisani Veliki skok naprijed, pa su uz njihovu
pomo# Sovjeti uspjeli da dobiju pristanak konferencije (mada uz uzdranost Jugoslavije) za
osudu revizionizma. Skup nije, ipak, prihvatio sovjetski prijedlog za potpunu osudu onih koji
isti$u nacionalne osobenosti svake zemlje koja ide putem socijalizma kao duboko tu"e
marksizmu-lenjinizmu. Umjesto toga, on je usvojio kompromisni obrazac koji je naglaavao
ispravnost na$ela marksisti$ko-lenjinisti$ke teorije da procesima socijalisti$ke revolucije i
izgradnje socijalizma upravlja jedan broj temeljnih zakona primjenljivih u svim zemljama koje su
pole putem socijalizma, mada su tako"e brzo dodali da se ti zakoni svuda pojavljuju uz
raznovrsne istorijski oblikovane nacionalne osobenosti i tradicije koje bi se svakako mogle uzeti
u obzir.
Nekoliko dramati$nih doga"aja koji su 1957. pratili skup - koji su bili, zapravo, posljednji
izdisaj i sovjetske supremacije i lenjinisti$ko-staljinisti$ke prevage u me"unarodnom komunizmu
- dostiglo je vrhunac i ubrzalo istorijski raspad komunisti$kog jedinstva pod sovjetskom
dominacijom. ezdesetih godina, kinesko-sovjetski raskol, koji je bio motivisan prvo ideolokim
razlikama a zatim raspirivan pojavljivanjem duboko ukorijenjenih nacionalisti$kih antagonizama,
naglo je po$eo da se otvara. Sovjetska vojna intervencija u %ehoslova$koj 1968. godine izazvala
je iroku osudu $ak i komunisti$kih partija, dok je objavljivanje nove Brenjevljeve doktrine


136
diskreditovalo bilo kakve sovjetske napore na unapre"enju me"unarodnog komunisti$kog
jedinstva. Nimalo ne iznena"uje da je uspon pokreta Solidarnost u Poljskoj krajem sedamdesetih
godina do$ekan s otvorenim isticanjem podrke Komunisti$ke partije Italije i nekih drugih.
Kasniji sovjetski pokuaji da se sazovu sli$ni skupovi svjetskog komunisti$kog pokreta i da
se oni iskoriste za odre"ivanje generalne linije Moskve tako nijesu urodili plodom. Posljednji
takav pokuaj, 1981. godine, bio je zna$ajan po svojoj politi$koj i ideolokoj uzaludnosti.
Postepeno, sovjetski lideri su i sami uvidjeli da nikakva $ak ni daleka sje#anja na Kominternu i
Kominform ne bi mogla da oive u postoje#em okviru ideolokih razlika, sa tim razlikama koje
su intenzivirane sve do otrih neprijateljstava me"u razli$itim nacional-nim partijama.
Jednostavno nije bilo sklonosti me"u komunisti$kim partijama u svijetu da prihvate sovjetske
inicijative namijenjene obnovi politi$kog i ideolokog jedinstva, jo manje elje za institucionali-
zovanjem bilo kakve organizacije pod sovjetskim pokroviteljstvom.
Ono najbolje to je Kremlj sada mogao da uradi bilo je da iskoristi godinju proslavu
Boljevi$ke revolucije da odri, zapravo, sastanak vladaju#ih komunisti$kih $inovnika,
me"unarodnih komunisti$kih funkcionera i raznih lijevih simpatizera, koji bi se okupili da
uglavnom ritualno pozdrave svoje izgubljene revolucionarne snove. Ti skupovi su bili uglavnom
mjeavina ideolokog parolatva, zakulisnog cjenkanja s kremaljskim doma#inima oko nivoa
sovjetske finansijske pomo#i, gala parada, zvani$nih prijema, ve$eri baleta i li$nih zabava
prire"enih od strane KGB-ovih stru$njaka za gostoprimstvo. Ti prividno ozbiljni skupovi su bili u
velikoj suprotnosti sa revolucionarnim $istunstvom, doktrinarnim arom i osje#ajem drugarstva u
ranim, neiskvarenim danima komunisti$ke Internacionale, kada je Kominterna aktivno kovala
stvarnu svjetsku revolucionarnu strategiju $ak i dok je nametala generalnu liniju Kremlja
svojim disciplinovanim me"unarodnim agentima.
Poputanje discipline i slabljenje morala su bili u neposrednoj vezi sa opadanjem same
privla$nosti Sovjetskog Saveza kao modela socijalizma za svjetske radikalne marksiste.
Nesputano sovjetsko priznanje drutveno-ekonomskih promaaja, koje se u vrijeme
Gorba$ovljeve glasnosti pretvorilo u pravu bujicu samooptubi, poja$alo je ve# postoje#e i iroko
rasprostranjeno miljenje da je mnogo toga to se dogodilo u Sovjetskom Savezu tokom
komunisti$ke ere bila suvina i svirepa nesre#a. igosanje sovjetskog eksperimenta nije vie
moglo da bude izjedna$avano s neprijateljskom anti-komunisti$kom propagandom. Sovjetske
novine i glasnogovornici su se takmi$ili me"usobno u raskrinkavanju sadanjih nedostataka i u
iznoenju na vidjelo nekadanjih zlo$ina.
Sovjetski govornici su otvoreno priznavali posljedi$ni pad popularnosti Sovjetskog Saveza
$ak i me"u komunistima u svijetu. Piu#i u veoma tiranom listu Izvjestija od 11. jula1987.
godine uvod-ni$ar Aleksandar Bovin je otvoreno izjavio da su unutranji sovjetski obrti,
protivrje$nosti, krize i stagnacija diskreditovali sovjetski model, koji je nekada stvorila Moskva
i koji su mnogi u inostranstvu smatrali vrijednim podraavanja. Samo dvadeset godina ranije,
sovjetski sistem je jo uvijek bio cijenjen kao ozbiljna alternativa ameri$koj Coca-kolonizaciji,
sa vode#im zapadnim lijevim intelek-tualcima, poput an-Pol Sartra, koji su pretpostavljali
sovjetsko $istunstvo i idealizam navodnom krajnjem materijalizmu trans-atlantskih suparnika.
Sovjetski lideri su u to vrijeme bili prepuni optimizma, sa Hru$ovom koji je dijelio besplatne
savjete tokom svo-jih putovanja po Tre#em svijetu kako najbolje podraavati sovjetski poduhvat
brze industrijalizacije i modernizacije.
Dvadeset godina kasnije, sovjetski gradski pejza je bio proet oiljcima takvih obiljeja
zakanjele amerikanizacije kao to je reklama za Pepsi ili Mekdonaldov luk. Oni su predstavljali
nijemo svjedo$anstvo sovjetskog pre#utnog prihvatanja statusa inferiorne i blijede imitacije
mnogo naprednijeg - ali nekad toliko ismijavanog - ameri$kog potroa$kog sistema. Uprkos


137
objavi na sva zvona ideolokih proglasa da #e perestrojka izgraditi zdraviji i kreativniji
socijalisti$ki sistem, njen najopipljiviji drutveni uticaj obuhvatao je o$ito usvajanje tehni$kih pa
$ak i nekih kulturnih obi$aja prethodno igosanog suparnika. To nije moglo da pomogne ve# je
imalo demoraliu#i uticaj na ostatke pravovjernih koji se jo uvijek okupljaju jednom godinje u
Moskvi na ritualno ponovno polaganje zakletve.
Propast Sovjetskog Saveza kao relevantnog drutvenog modela bio je najozbiljniji udarac
svjetskom komunisti$kom pokretu. To objanjava o$ajni$ku potragu za alternativnim sreditem
divljenja. Neko vrijeme, Kina se $inila kao glavni kandidat, sa svojim otvorenim idealisti$kim
$istunstvom i potpunom predano#u. Ali ta predstava je izblijedila s izopa$enjem Kulturne
Revolucije, sa raskrinkavanjem Mao Cedunga kao masovnog ubice nita manjeg od Staljina, a
naro$ito sa sve ve#im obimom kulturne, ekonomske i politi$ke kinesko-ameri$ke saradnje. Pod
tim okolnostima, kineski razvojni i povremeno korumpirani komercijalni komunizam teko da bi
mogao biti smatran modelom drutvene revolucije.
Ostaci istinskih vjernika su tako"e flertovali neko vrijeme bilo sa Vijetnamom bilo sa
Kubom, ali nijesu pokazali da su u stanju da stvore globalnu privla$nost. Surovosti poslije
pobjede i ekonomska propast su diskreditovali Hanoj, dok je diktatura Fidel Kastra suvie
zaudarala na faizam i tako snano zavisila od sovjetske milostinje da nije mogla postati
samostalan privla$an primjer. Nakon to su Sandinisti preuzeli vlast, Nikaragva je postala
najnovije uto$ite $eznutljivih vjerodostojnih marksista. Ali pokret koji je imao aspiracije da
bude globalno relevantan teko da je mogao da navede kao svoj odrivi i opteprihvatljiv
drutveni model realativno zaostalo i prili$no haoti$no seosko drutvo od tri miliona stanovnika.
U potrazi za relevantnim modelom, nije postojala zamjena za sovjetski sistem - $injenica koja
uve#ava zna$aj njegovog sloma kao zvijezde vodilje svjetskog komunizma.
Tako je sektako godinje zasjedanje u Kremlju predstavljalo tuni epitaf pokreta koji je
nekada s ponosom sebe nazivao Komunisti$ka Internacionala. Njegove obredne procedure su bile
pohabani ostaci nekada uvjerljive univerzalno vae#e revolucionarne prakse.



138
Glava 18

IRELEVANTNOST POLITIKE
U RAZVIJENOM SVIJETU


Teorijski, komunizam je trebalo da ima najvie uspjeha u razvije-nom svijetu. Prema
klasi$nom marksisti$kom u$enju, socijalisti$ka revolucija je trebalo da se dogodi u razvijenim
zemljama kao istorijski neizbjena posljedica krize kapitalizma u industrijskom drutvu. Sve do
1961. godine, sovjetska partija je objavljivala, u svom novousvo-jenom programu, da je
neizbjeni proces raspadanja progutao kapitalizam od vrha do dna i da je opta kriza
kapitalizma bila na putu.
Sovjetski proglas je bio i otvoren i iscrpan. U njemu se tvrdi da:

Opta kriza kapitalizma nalazi svoj izraz u sljede#em: stalnom naputanju kapitalizma od
strane novih drava; slabljenju poloaja imperijalizma u ekonomskom nadmetanju sa
socijalizmom; raspadu imperijalisti$kog kolonijalnog sistema; pogoranju protivrje$nosti
imperijalizma sa razvojem dravnog monopolisti$kog kapitalizma i porastu militarizma;
intenziviranju unutranje nestabilnosti i propasti kapitalisti$ke ekonomije koji se manifestuju u
sve ve#oj nemo#i kapitalizma da u potpunosti iskoristi proizvodne snage - niske stope rasta
produktivnosti, periodi$ne krize, stalni neuspjesi u kori#enju proizvodnih kapaciteta i hroni$na
nezaposlenost - rastaju#oj borbi izme"u rada i kapitala; otrom intenziviranju protivrje$nosti
svjetske kapitalisti$ke ekonomije, ne$uvenoj intenzifikaciji politi$kih reakcija na svim
frontovima; odbacivanju buroaskih sloboda i ustanovljavanju u jednom broju zemalja tiranskih
faisti$kih reima; i dubokoj krizi buroaske politike i ideologije.

Ne samo da je ova dijagnoza bila pogrena, ve# se do kraja dvadesetog vijeka odrala jedna
jo otrija tvrdnja: to je drutvo naprednije, to je manje politi$ki zna$ajna njegova komunisti$ka
partija. To je glavno iznena"enje komunisti$kog suo$avanja s istorijom. Dok ona nije uspjela
tamo gdje se o$ekivalo da uspije, uspjela je - ali samo u okviru preuzimanja politi$ke vlasti -
tamo gdje se, prema u$enju, kae da su uslovi istorijski nedozreli za njegov uspjeh. Ovaj
paradoks je kona$no posluio da se komunizam lii svoje glavne prednosti: osje#aja da jae na
vrhu istorijskog talasa, da on predstavlja budu#nost i da je njegov neminovni trijumf jednak
ljudskom napretku. Umjesto toga, neuspjeh komunisti$kog sistema u drutveno zaostalom
Sovjetskom Savezu i njegova sve ve#a nebitnost za drutveno-ekonomske dileme mnogo
naprednijeg svijeta ukazala je na njegovu doktrinarnu zastarjelost.
Dvadeseti vijek tako nije postao vijek komunizma. Njegova pretjerana simplifikacija nije
mogla da obuhvati sve sloenosti drutvene strukture naprednih drutava. Ta struktura se nije
slagala sa Marksovim zastarjelim shvatanjem o sredinjem poloaju industrijskog proletarijata.
Doktrina vie nije mogla determinisati politiku drutva koja je bila primorana da usvaja kreativne
inovacije najnaprednije nauke i visoke tehnologije. Uz to, izopa$avanje marksizma kroz
doprinose Lenjina i Staljina svodilo je doktrinu na jalovo opravdavanje proizvoljne i diktatorske
vlasti, sprje$avaju#i dalje njegovu sposobnost da se prilago"ava promjenljivim okolnostima. U
demokratskom ambijentu Zapada, gdje su izbori vreni na temelju otvorenih rasprava,
komunizam nije mogao pruiti otpor sve o$iglednijoj irelevantnosti za savremeni svijet.


139
Sa zakanjenjem, $ak su i sovjetski predstavnici doli do spoznaje o pomra$enju komunizma
u dvadesetom vijeku. Piu#i u uglednom sovjetskom $asopisu Voprosi filosofij sredinom 1987.
godine E. Plimak, nau$nik sa Moskovskog instituta za me"unarodni radni$ki pokret, napisao je
sasvim korektno: %ak donedavno, komunisti su vjerovali da #e dvadeseti vijek biti vijek trijumfa
socijalizma irom svijeta... taj cilj predstavlja daleku budu#nost. Istina je da smo potcijenili
sposobnost kapitalizma da se prilagodi na nove uslove... precijenili smo brzinu kojom bi
socijalizam mogao da se iri. Za njim je to ponovio jo otrije ve# citirani sovjetskog
komentator, Bovin, koji je odbacio svaki izgovor za istorijski optimizam otvoreno izjavljuju#i,
Izgledi za socijalisti$ke preobraaje u razvijenim kapitalisti$kim dravama su beskona$no opali.
A tako je i bilo. U Sjevernoj Americi, komunizam nije $ak ni politi$ki pokret ve# bezna$ajno
mala sekta, nezapaena u politi$kim tokovima kako u Sjedinjenim Dravama tako u Kanadi.
Malo razloga postoji za o$ekivanje da #e se ovi uslovi promijeniti. Zapravo, $ak i za vrijeme
Velike Depresije, kada je kapitalisti$ki sistem utonuo u krizu a stav javnog mnjenja o njegovoj
manjkavosti bio na najvioj ta$ki, komunisti$ki pokret nije uspio da ostvari znatniju javnu
podrku. Ne samo da je kreativni odgovor na postoje#i sistem, kroz Novi plan u Sjedinjenim
Dravama i kroz njegov ekvivalent u Kanadi, preduprijedio i razoruao drutvenu privla$nost
komunizma, ve# je javno mnenje instiktivno osjetilo da su marksisti$ko-lenjinisti$ki recepti bili
bez zna$aja za drutva u pro$elju drutveno-tehnolokih inovacija.
Jednako pou$an, a za komunizam istorijski zastrauju#i, jeste razo$aravaju#i poloaj
komunizma u Japanu. U dravi koja je poslije Amerike najdalje ostavila iza sebe industrijsko
doba i ulazi u novu tehnoloku eru, komunizam je trebalo da ostavi traga do sada. Zapravo,
komunizam je trebalo da ima velike anse na uspjeh u Japanu. Zemlja je bila razorena u toku rata
vo"enog za vrijeme industrijske faze njenog razvoja. Njegova poslijeratna obnova je oivjela
brojnu gradsku radni$ku klasu. Njegov sukob s Amerikom trebalo je da ostavi tragove
nacionalnog neprijateljstva podlonog ideolokom iskori#avanju. Na kraju ali ne manje vano,
takti$ki korisno - a istorijski razumljivo - japanska alergija na nuklearno naoruanje stvorila je
veli$anstvenu priliku za mobilizaciju nacionalnih osje#anja od strane Komunisti$ke partije
Japana.
Uprkos ovim subjektivnim i objektivnim prednostima, izborna snaga Komunisti$ke partije
Japana nije prelazila u ukupnom poslije-ratnom periodu nivo od priblino 10 procenata. Ona je
najprije dostigla taj nivo na izborima iz 1949. godine za Donji dom. Uprkos izvjesnom uspjehu u
formalnom regrutovanju poreskih obveznika $iji je broj narastao od oko 87.000 u 1961. na oko
465.000 u 1985. godini - njena relativno ograni$ena izborna podrka ostala je od tada
nepromijenjena. Najvii nivo je dosegla 1972. godine, sa 10,9 posto glasova, dok je na nedavnim
izborima za Predstavni$ki dom, 1986. godine njihov udio pao na 8,8 procenata.
Osim toga, ovaj zanemarljiv iznos je bio dosegnut kroz intenzivna nastojanja da se japanski
komunizam poistovjeti s nacionalizmom, ne samo pozivanjem na anti-amerikanizam ve# tako"e
stavljanjem silnog naglaska na nezavisnost japanske partije i od sovjetskih i od kineskih
komunista. Obije ove partije su japanski komunisti izri$ito optuili da vode hegemonisti$ku
politiku, a u jednom trenutku je japanska partija $ak prekinula zvani$ne odnose sa svakom od
njih. Da bi razvili doma#u podrku, japanski komunisti su glasno igosali diktatorske tradicije
vladaju#ih partija Sovjetskog Saveza i Kine a umjesto toga su nastojali da se poistovjete sa
zapadnja$kom socijaldemokratijom i pacifizmom. Zapravo, oni su stekli svojih 10 procenata
narodne podrke na tetu komunisti$kog doktrinarnog jedinstva, mada je javno optuivanje
Sovjetskog Saveza i Kine oja$alo predstavu naroda o komunizmu kao sistemskom promaaju.
Da bi jo vie iritirali Sovjete, japanski komunisti su $ak prihvatili zahtjev nacionalista za
povra#aj Japanu Sjevernih (Kurilskih) ostrva koja od Drugog svjetskog rata dri Sovjetski Savez.


140
Japanski komunisti su, uz to, otili $ak dalje od japanske vlade zahtijevaju#i povra#aj ne samo
$etiri ostrva u neposrednoj blizini Hokaida ve# tako"e i cijeli lanac Kurilskih ostrva koji je bio
zvani$no ustupljen Sovjetskom Savezu mirovnim ugovorom iz San Fransiska. Otvoreno i
namjerno nacionali-sti$kim rije$ima, partijsko zvani$no glasilo, Akahata, 26. maja1986. godine
navelo je da su ova ostrva bila istorijski japanske teritorije, da se njihovo zauzimanje od strane
Sovjeta odvijalo protivno na$elima nau$nog socijalizma, a da se njihov bezuslovan povratak
zahtijeva u skladu sa me"unarodnom pravdom.
Dublja i moda jo neugodnija poruka je bila vie povezana s neuspjehom komunizma u
Japanu nego s proputenom prilikom da se dobije nadoknada za ratna razaranja i neizbjenim
komplikovanjem ameri$ko-japanskih odnosa. Japan je, gotovo poput Amerike, do sedamdesetih
bio u prvom redu globalne modernizacije, prednja$e#i ne samo u nau$nim i tehnolokim
inovacijama ve# isto tako, kao neizbjean nastavak te dinamike, u drutvenom razvoju. Tako se
poslovalo na osnovu principa koji se ti$u privatne svojine, slobodnog preduzetnitva, politi$kog
pluralizma i korporativnog upravljanja to je saimalo na mnogo na$ina najstrou marksisti$ku
osudu kapitalizma. Japanski sistem nije bio uspjean samo ekonomski i odravao veoma visok
stepen narodne podrke, ve# je tako"e jasno pruao primjer koji su $ak i sovjetski i kineski
komunisti$ki lideri sada navodili kao vrijedan podraavanja. To mora da je doktrinarno
uznemiravaju#e, jer nosi podsvjesnu poruku da je komunizam postao anahron.
Ako se za neuspjeh komunizma u Sjedinjenim Dravama i Japanu moe pretpostaviti da je
bio istorijska nesre#a za ideoloki predane ljude, njegov neuspjeh u Zapadnoj Evropi mora da je
bio doktrinarno jo bolniji. Prema marksisti$koj nauci, komunizam je trebalo da bude politi$ki
uspjean u oblasti gdje su njegove teorije nastale i gajene i gdje je teorija predvi"ala sazrele
istorijske uslove za trijumf marksisti$ke revolucije. Istinski vjernici su moda mogli racionalno
da objasne neuspjeh u Sjedinjenim Dravama i Japanu kao posljedicu navodno nedostinih, pa
stoga za doktrinu i neprimjenjivih, okolnosti u tim dvijema dravama. Oni bi mogli dovesti u
vezu preuranjenu revoluciju u Rusiji sa boljevi$kom strategijom slamanja najslabije karike u
lancu imperijalizma - uspjehom koji je zatim istorijski konso-lidovan Staljinovom odlukom da
gradi socijalizam u jednoj dravi. Ipak je izgradnja socijalisti$kog drutva trebalo prvo da se
dogodi u Zapadnoj Evropi, klasi$nom primjeru kapitalisti$ke industrijalizacije i krinji
neizbjenih i kobnih kapitalisti$kih protivrje$nosti.
Umjesto toga, komunizam je u Zapadnoj Evropi krajem dvadesetog vijeka postajao, sasvim
doslovno, ne samo zastario kao drutvenini program ve# tako"e i politi$ki nebitan. To je ta$no
$ak i za zemlje gdje je uo$i Drugog svjetskog rata, komunizmu bila pruena druga ansa, ulivena
nova ivotna snaga, i obnovljena prilika da do"e na vlast. U Italiji, Francuskoj i na Iberijskom
poluostrvu, doktrinarna polarizacija prouzrokovana borbama protiv faisti$ke desnice je
pogodovala najmilitantnijoj partiji ljevice. U svakoj od ovih zemalja, nedovreni tokovi
kapitalisti$ke industrijalizacije ili su na ruku pojavljivanju klasno sve svjesnijeg proletarijata,
politi$ki privu$enog primjerom Sovjetskog Saveza. U svakoj od tih zemalja, intelektualna klasa
je bila nezadovoljna status quo-om, zavedena kulturnim anti-amerikanizmom, naginjala je barem
flertovanju s marksizmom a u mnogim slu$ajevima ga je $ak i prigrlila s intelektualnim zanosom.
Ambijent, uslovi i odbir trenutka su bili doktrinarno savreni.
Ipak je narod o tome dao svoj sud kao o jo jednom neuspjelom pokuaju. U Italiji,
Komunisti$ka partija (PCI) je izala iz rata s ogromnim ugledom i postala je druga partija po
veli$ini, raspolau#i na vrhuncu sa vie od tre#ine narodnih glasova. Do sredine sedamdesetih
godina, $inilo se da je spremna ako ne da preuzme vlast neposredno, onda da je dijeli kroz
koaliciju s nekom od nekomunisti$kih partija. PCI je personifikovala novi fenomen


141
Evrokomunizma - rafiniraniju i umjereniju verziju komunizma koji je ideoloki i politi$ki bio
dovoljno razra"en da preuzme vlast u zrelijim drutvenim i ekonomskim uslovima.
Ali to se nije dogodilo. Umjesto toga, postepeni preobraaj italijanskog drutva, uzrokovan
postojanim razvojem italijanske privrede i s tim povezanim porastom me"unarodnog ugleda i
samopouzdanja Italije doprinio je opadanju krajnje ljevice. Partija je dostigla vrhunac a onda
postepeno po$ela da slabi. Sa najvie ta$ke od 34,4 posto glasova dobijenih na optim izborima
1976, podrka partiji je postepeno opala na 26,6 procenata na optim izborima 1987. i na 21,9
posto na lokalnim izborima 1988. godine. Jo uvjerljivija za njenu mra$nu budu#nost bila je
$injenica da sredinom osamdesetih godina nije mogla da privu$e znatniji broj mladih ljudi. Od
ukupne omladinske populacije srazmjera onih koji su pristupali PCI-u predstavljala je samo
polovinu. Zapravo, $itavih 21 posto njenih $lanova su bili penzioneri. Uz to, 40 posto $lanstva je
poticalo iz tradicionalnog industrijskog sektora u vrijeme kada je italijanski sektor usluga
doivljavao veliku ekspanziju. Partija je tako predstavljala italijansku prolost.
Problem je komplikovala $injenica da je partija bila u stanju da dobije tu potovanja vrijednu,
iako opadaju#u, podrku glasa$a, najvie zahvaljuju#i njenom neprikrivenom odbacivanju
velikog djela onog to je sovjetski oblik komunizma predstavljao i zastupao. Politi$ko slabljenje
partije bi nesumnjivo bilo mnogo bre da se ona nije upustila u veoma otvorenu osudu
staljinizma, sovjetske invazije na %ehoslova$ku, pa $ak i moskovskih lenjinisti$kih na$ela, dok je
istovremeno pruila javnu podrku poljskom pokretu Solidarnost i drugim disidentskim
aktivnostima u sovjetskoj sferi.
Zapravo, italijanski komunizam je preduprijedio svoju politi$ku smrt, iako je propustio da
sprije$iti svoje politi$ko propadanje, sve vie usvajaju#i stav i u$enje nekad osu"ivane
socijaldemokratije. On je kupovao opstanak po cijenu doktrinarne jeresi. On ne samo da se
odrekao staljinizma zastupanjem policentrizma i svojom osudom sovjetskog upada u
%ehoslova$ku i Avganistan, ve# je sve vie odstupao od lenjinisti$kih na$ela stroge unutranje
discipline i doktrinarne homogenosti. Italijanska komunisti$ka partija je na taj na$in preivjela na
ra$un ireg komunisti$kog jedinstva - javno osu"uju#i sovjetski eksperiment kao istorijski
promaaj dok je ideoloki i politi$ki prihvatila revizionizam.
Za razliku od italijanske partije, nevolje Komunisti$ke partije Francuske (PCF) su
ukorijenjene u velikoj mjeri u njenoj takti$koj i doktrinarnoj nefleksibilnosti. Ona je ostala i
staljinisti$ka i lenji-nisti$ka i platila je visoku politi$ku cijenu. Francuska partija je, poput
italijanske, visila na rubu svog politi$kog uspjeha odmah nakon Drugog svjetskog rata. Budu#i da
su poreme#aji izazvani ratom poja$ali drutveno-ekonomske tenzije u Francuskoj zbog prili$no
odlagane industrijalizacije, popularnost komunista je svakako porasla. Zaista, 1948. godine,
partija je slovila kao pojedina$no najbrojnija politi$ka sila u Francuskoj, naizgled spremna da
preuzme vlast bilo silom bilo pobjedom na izborima.
Umjesto toga, posljednjih godina je PCF ubrzano propadala do stanja politi$ke marginalnosti
i doktrinarne nebitnosti. Nadmudreni politi$ki na ljevici od strane vaskrslih francuskih socijalista,
a sa francuskim desnim centrom kom je pogodovao ekonomski i tehnoloki uspon zemlje,
francuski komunisti su sve vie uvi"ali da njih bira$ko tijelo ne smatra bitnim za svoje drutvene
poslove. Na parlamentarnim izborima 1973. i 1978. godine, PCF je dobio 21,1 odnosno 20,5
posto glasova. Na predsjedni$kim izborima 1981, ona je osvojila 16,1 posto bira$kog tijela. Na
parlamentarnim izborima 1986, njen udio je pao na 9,8 posto, a na predsjedni$kim izborima
1988. godine privukla je samo 6,8 posto od ukupnog broja glasa$a.
Postoji malo razloga za o$ekivanje da bi Komunisti$ka partija Francuske mogla da povrati
svoju nekadanju nadmo#. Njeno formalno $lanstvo je drasti$no opalo, kao i funkcije sindikata
pod komunisti$kom dominacijom. Preustrojstvo francuske privrede izvan teke industrije


142
redukovalo je tradicionalnu snagu PCF. U ekonomski dinami$nim oblastima, partijski gubici su
bili najve#i, dok su francuski privredno okotali regioni ostali njihovo posljednje uporite. Uz to,
usredsre"uju#i se na tradicionalnu industrijsku radni$ku klasu kao glavni istorijski $inilac, PCF je
potkopala vlastitu privla$nost za ostatak francuskog drutva, koje je za posljednjih petnaest
godina prolo kroz izuzetno brzu modernizaciju. Najtea za budu#nost jeste mala panja koju
mladi francuski glasa$i pridaju PCF, sa samo 3 procenta onih koji je pretpostavljaju drugim
mogu#nostima.
Kolaps komunisti$ke zagonetnosti me"u francuskim intelektualcima doprinio je optem padu
popularnosti marksizma u Francuskoj. Nekada dominantna filozofska kola na univerzitetu, u
francuskim salonima i na intelektualno ustreptaloj pariskoj Lijevoj obali, marksizam je krajem
sedamdesetih godina pao na to da ga oni koji oblikuju tokove francuske misli u velikoj mjeri
smatraju sasvim prevazi"enim i banalnim. Njegovo mjesto je zauzela o$aranost uticajem na
drutvo novih tehnika komuniciranja i procesima ne samo pluralisti$ke demokratije ve# i
slobodnog preduzetnitva. Francuski socijalisti su ostvarili svoju izbornu podrku vjeto se
prilago"avaju#i ovakvom raspoloenju. Nasuprot njima, $inilo se da su francuski komunisti jo
uvijek vjen$ani sa prastarim staljinizmom i lenjinizmom. U zemlji u kojoj je intelekt imao
poseban politi$ki ugled, diskreditovanje komunizma kao istorijski novog duhovnog oru"a imalo
je posebnu teinu. U Francuskoj, sredi-nom osamdesetih godina, nije vie bilo drutveno
moderno ili intelek-tualno dostojno potovanja biti komunist.
Tre#a oblast Zapadne Evrope gdje je komunisti$ka partija tako"e nekad imala ozbiljne anse
da do"e na vlast bila je Iberijsko poluostrvo. I u paniji i u Portugaliji, spoj drutvene zaostalosti
i unutranjeg sloma njihovih kvazi-faisti$kih reima $inilo se da nudi najplodniji okvir za pojavu
komunisti$kih snaga. Zaista, uslovi su izgledali kao stvoreni da se postavi klasi$ni marksisti$ki
obrazac: rana industrijalizacija, primitivna kapitalisti$ka vladaju#a klasa, reakcio-narne
desni$arske politi$ke elite, velike drutvene razlike i oskudica - kao i pojava politi$ki sve
samosvjesnijeg industrijskog proletarijata predvo"enog iskusnim i disciplinovanim
komunisti$kim partijama, o$eli$enim ilegalnim borbama. Politi$ki uspjeh u Francuskoj i Italiji
trebalo je da bude propra#en politi$kim trijumfom u paniji i Portugaliji. Ipak komunizam tamo
nije bolje proao.
Ogor$ena borba protiv Frankovog neo-faisti$kog reima ne samo da je Komunisti$koj partiji
panije (PCE) donijela iroku me"u-narodnu i doma#u podrku ve# je tako"e omogu#ila partiji
da stvori efikasnu ilegalnu organizaciju. Kada je Frankov reim siao sa scene i tranzicija ka
demokratiji bila na putu, Komunisti$ka partija panije je bila u dobroj poziciji da postane glavni
uivalac politi$ke promjene. Umjesto toga, kad je jednom izala na svijetlo dana ponovo
prihva#ena izborna politika, PCE se naglo podijelila na protivni$ke frakcije, odraavaju#i opte
doktrinarne pukotine u me"unarodnom komuni-sti$kom pokretu. Njena dominantna frakcija je
pokuala da konkurie panskim socijal-demokratima izbacivi lenjinizam iz svoje platforme i
nastoje#i da kombinuje svoju postojanu odanost marksizmu s izri$itom posve#eno#u
demokratiji.
panski narod je, me"utim, ostao skepti$an, posebno zato to mu je sje#anje na komunisti$ki
teror iz vremena panskog gra"anskog rata bilo relativno svjee. Uz to, napori PCE da se
poistovjeti sa partijom demokratske ljevice ili su u prilog panskih socijalista, $ija privre-nosti
demokratiji se nije mogla osporiti. Prema tome, od sredine sedamdesetih do sredine osamdesetih
godina, podrka glasa$a socijalistima se popela sa 30 na oko 45 procenata, dok je podrka
komunistima opala sa oko 10 na manje od 5 procenata. Kao to se desilo i njihovim drugovima u
Italiji i Francuskoj, panski komunisti su sve vie postajali marginalna politi$ka snaga.


143
Sli$na sudbina je zadesila portugalske komuniste. Kao i u paniji, u po$etku se $inilo da je
portugalskim komunistima bilo su"eno da uspiju. Kraj Salazarove diktature je bio uvod u
politi$ku nestabilnost u Portugaliji, koji je odveo neke zapadne posmatra$e sredinom
sedamdesetih tako daleko da otpiu Portugal kao izgubljen slu$aj. Socijalisti$kog nasljednika
Salazara, Maria Soarea, svi su opisali kao portugalskog Kerenskog, uvjereni da #e ga
prodrijeti sve ve#i drutveni haos iz kojeg je komunistima bilo su"eno da izvuku politi$ke
koristi. Umjesto toga, portugalski socijalisti su, izvla$e#i korist iz aktivne podrke
zapadnoevropskih drugova, smogli snage da nadmae popularnost komunista, da izoluju
Portugalske komuniste kao ideoloke fanatike, da sreu njihovu podrku u seoskim oblastima
pravovremenim zemljinim reformama i do kraja sedamdesetih godina da zaustave komunisti$ki
uticaj na nivou ispod 20 posto glasova, a zatim da ga spuste na oko 12 procenata do sredine
osamdesetih godina.
I u paniji i u Portugaliji, ulazak u Evropsku zajednicu kao razvijenih demokratija tako"e je
zapalio istinski osje#aj istorijskog optimizma ne samo me"u intelektualcima i poslovnom elitom
ve# tako"e i u masama. To je stvorilo osje#aj da je nova era povoljna prilika i da je brza
modernizacija nadohvatu ruke, i da novi duh tako"e $ini sve da lii komunisti$ku doktrinu
znatnog dijela njene privla$nosti za narod. U tim zemljama je komunizam sve manje smatran
bitnim bilo za postoje#e drutvene dileme bilo kao snaga koja bi se mogla uhvatiti u kotac sa
nastupaju#im problemima u budu#nosti.
Drugdje u naprednoj Evropi, komunizam je postao jo manje politi$ki i doktrinarno bitan. U
Britaniji, on je u velikoj mjeri i$ezao, sa partijom koja je imala na spisku samo 10 hiljada
$lanova. Njegov $asopis, Marksizam danas, bio je u stanju da stekne odre"en stepen
intelektualnog uvaavanja redovno igou#i okotali socijalizam i uputaju#i se u ozbiljne
rasprave o takvim nekad jereti$kim idejama kao to su trini socijalizam i me"unarodna
konkurentnost. U Skandinaviji i Zapadnoj Njema$koj, komunizam nije vie bio politi$ki $inilac
dostojan $ak i pomena. Kao i u Americi, to je bila samo mala zabludjela sekta. U cijeloj
nekomunisti$koj Evropi, od 22 legalne komunisti$ke partije, samo 9 je dobilo vie od 5 posto
glasova na najnovijim izborima a samo pet vie od 10 procenata.
Na kontinentu gdje je marksizam potekao, komunistiki pokret je danas samo uspomena na
njegov prvi susret s industrijalizacijom i rtva sve ve#e privla$nosti pluralisti$ke demokratije.



144
Glava 19

DRUTVENO-EKONOMSKI NEUSPJEH
U ZEMLJAMA U RAZVOJU


Mada je komunizam bio uspjeniji u osvajanju politi$ke vlasti u vie nerazvijenih zemalja, on
se dokazao kao sistemski promaaj u svakoj od njih. Drutveno-ekonomska politika oblikovana
prema Sovjetskom Savezu nije ostvarila eljeni razvoj i modernizaciju. Tokom posljednje
decenije, ovakvi ponovljeni promaaji su podstakli ire otrenjenje u Tre#em svijetu, ne samo po
pitanju sovjetskog primjera nego i samog komunisti$kog u$enja.
U po$etku je izgledalo da bi nakon Drugog svjetskog rata anti-kolonijalni talas mogao biti
pod uticajem marksisti$ke prakse, stvaraju#i u tre#em svijetu neodoljivu dinamiku da ide u
pravcu komunizma predvo"enog Sovjetima. Tome se Hru$ov svakako nadao tokom kasnih
pedesetih i ranih ezdesetih godina. %inilo se da je Sovjetski Savez na istorijskom maru,
o$ekuju#i uskoro da presko$i Sjedinjene Drave u ekonomskom nadmetanju, dok je njegovo
iskustvo u izgradnji socijalizma bilo hvaljeno kao opte primjenljivo. Hru$ov je uputio ovu
poruku sa velikim arom zadivljenom auditorijumu u Indoneziji, Indiji i brojnim afri$kim
zemljama.
Tokom ove faze komunisti$kog istorijskog optimizma, sovjetski lideri su tako"e revidirali
svoje tradicionalno stanovite o podjeli svijeta na dva neprijateljska tabora, opkoljeni
socijalisti$ki tabor - predvo"en Sovjetskim Savezom - i agresivni imperijalisti$ki tabor -
predvo"en Sjedinjenim Dravama - od kojih ovaj posljednji stvarno vlada direktno i indirektno
manje razvijenim podru$jima svijeta. Prihvativi dekoloni-zaciju kao vaan i nov istorijski
razvoj, tvrde#i da glavni impuls za to poti$e iz lenjinisti$kog u$enja i podrke koju prua
Sovjetski Savez, Hru$ov je predo$io dokaz da nedavno oslobo"ene drave sada predstavljaju
podru$je mira koje bi same mogle ostvariti relativno brzo tranziciju u socijalizam. Sovjetski
Savez bi pomogao taj proces pruanjem vojne i ekonomske pomo#i, prijateljske ideoloke
poduke zasnovane na sovjetskom iskustvu i odvra#anjem imperijalista od sprje$avanja
neminovnog napretka prema potpuno razvijenom soci-jalizmu. Mogu#i ishod bi bio opkoljeni
kapitalisti$ki tabor.
Iako u po$etku nijedan od lidera novih drava kojima se Hru$ov udvarao nije zvani$no
prihvatio upute marksizma-lenjinizma, i mada nijedan nije javno obznanio da #e njihovi reimi
i#i putem komunizma, socijalizam kao poeljan oblik drutveno-ekonomske organizacije je
zadobio zna$ajnu podrku za vrijeme prve post-kolonijalne faze nezavisnog dravnitva. Na
razne na$ine, nove vlade tako velikih drava kao to su Indija ili Indonezija i novih afri$kih
drava usvojile su neki oblik dravnog socijalizma kao obrazac, mada su u svakom slu$aju
insistirale da ga stope sa vlastitim osobenim nacionalnim kulturama. Lider nove zapadnoafri$ke
drave Gvineje, Seku Ture, odgovaraju#i Hru$ovu, izrazio je takvo raspoloenje kada je izjavio:
Marksizmu, koji je posluio da se mobiliu afri$ke populacije, a posebno radni$ka klasa,
amputirane su one njegove karakteristike koje se nijesu slagale s afri$kom stvarno#u.
Ipak su novi lideri smatrali da je sovjetska podrka korisna i bili su skloni koketiranju sa
doktrinom koju su irili Sovjeti, naro$ito zbog politi$kih razloga. Oni su bili posebno privu$eni
lenjinisti$kom tehnikom osvajanja i odravanja vlasti, a koncept disciplinovane i hijerarhijske
vladaju#e partije bio je posebno privla$an za nove generacije vladara zainteresovanih za


145
ovjekovje$enje li$ne vlasti. Oni su ubrzo uvidjeli da je lenjinisti$ki militarizovani pristup politici
dobro sluio njihovim potrebama, dok bi izvjesno prilago"avanje sovjetskoj ideologiji tako"e
poduprlo njihovu vlast, daju#i istorijski legitimitet njihovoj nedemokratskoj vladavini i brzom
razvoju kroz socijalizam.
Politi$ka svrsishodnost je tako oja$ala intelektualno pomodnu sklonost ka jednom obliku
socijalizma kao osnovi za nacionalnu izgradnju i kao pre$ici do savremenosti. Ali moda nije dugo
trajala, a sovjetska popularnost se pokazala kao posve prolazna. U dvije velike nove drave, Indiji
i Indoneziji, sovjetski lideri su uloili mnogo vremena i napora ali su autohtone politi$ke
okolnosti zapravo preduprijedile privla$nost komunizma. U Indiji je Kongresna partija, uz sve
svoje nedostatke i koketiranje sa socijalisti$kim idejama Harolda Laskija i Londonske ekonomske
kole, o$uvala parlamentarne institucije i ostala predana mjeovitom ekonomskom sistemu. U
Indoneziji, revolucionarno nestrpljenje Komunisti$ke partije ubrzalo je 1965. godine oruani
sukob s armijom, to je imalo za posljedicu potpuno fizi$ko unitenje indoneanskog
komunizma.
Jedno kra#e vrijeme je izgledalo da su Afrika i Latinska Amerika mnogo pogodnije za
usvajanje komunisti$kih programa. U Africi, radikalne tendencije su prirodno bile poja$ane
rasizmom svojstvenim kolonijalnom iskustvu, a u junoj Africi zbog stvarno institucionali-
zovanog rasizma u samoj Junoj Africi. U isto vrijeme, slabije i manje homogene nacionalne
osobenosti novooslobo"enih naroda pove#ale su vanost jedinstvene doktrine za novo politi$ko
rukovodstvo. Privla$nost marksisti$ke grandiozne simplifikacije bila je neizbjeno ja$a u
zemljama koje su o$ajni$ki udjele da usko$e u savremeno drutvo ali kojima su nedostajale jake
duhovne i kulturne tradicije da bi formulisale vlastite istorijske vizije. Na kraju ali ne manje
vano, poto je ve#ina afri$kih drava bila manja od Indije ili Indonezije, izgledi na $ak i
ograni$enu sovjetsku ekonomsku pomo# bili su od presudne vanosti.
Sedamdesetih godina, nekoliko afri$kih drava je tako prigrlilo marksizam kao svoju doktrinu
i obnarodovalo da #e se zaloiti za izgradnju socijalizma. est njih - Angola, Mozambik,
Madagaskar, Kongo, Benin i Etiopija - otilo je $ak tako daleko da su usvojile marksizam-
lenjinizam kao svoju ideju vodilju i istakle svoju odanost glavnim crtama sovjetskog iskustva u
izgradnji socijalizma. Devet drugih - Alir, Libija, Kapo Verde, Gvineja Bisao, Gvineja, Sao
Tome i Principe, Zambija, Tanzanija i Sejelska ostrva - postale su samoproklamovani
socijalisti$ki reimi, mada su istakli zna$aj vlastitih nacionalnih uslova u stvarnoj implementaciji
socijalisti$kih ciljeva i izbjegle bilo kakvo izri$ito poistovje#ivanje s lenjinizmom. Sve su one,
ipak, uzdigle dravu u centralni organ drutveno-ekonomskih promjena i organizovali politi$ku
vlast oko jedne dominantne i militarizovane partije.
Stvarnost se pokazala kao surova, me"utim, i prema autohtonom, i prili$no naivnom, uzdanju
u socijalizam i prema sovjetskim o$ekivanjima. Nivoi sovjetske ekonomske pomo#i su bili
neadekvatni da bi presudno uticali na unutranji ekonomski razvoj. Loe lokalno upravljanje,
korupcija i poreme#aji izazvani naglim prekidima ekonomskih odnosa sa bivim kolonijalnim
silama doveli su u ve#ini ovih zemalja do ekonomskih promaaja velikih razmjera. One bogatije,
poput Libije, ili one sa razvijenom politi$kom tradicijom, poput Alira, kretale su se brzo prema
definisanju autohtonijih programa drutvenog razvoja. Alir je, na primjer, nastavio ekonomsku
saradnju sa nekada dominantnom kolonijalnom silom, Francuskom. Ostale su jednostavno
stagnirale, dok su neke, naro$ito Angola i Mozambik, bile dalje pustoene plemenskim i
politi$kim sukobima, od kojih je jedna strana pozvala u pomo# Isto$ni blok, a druga primala
junoafri$ku pomo#.
Ukratko, izvjetaj o komunizmu u Africi obuhvatao je ograni$en politi$ki uspjeh, poreme#en
vidljivim sistemskim promaajima. Glad u Etiopiji je neosporno pove#ana usled nesposobnosti i


146
nemilosrdnosti socijalisti$kog reima, koji je $ak koristio izgladnjivanje kao sredstvo za
slamanje unutranje opozicije. U susjednoj afri$koj dravi s isto$ne obale, Tanzaniji, ekonomska
stagnacija je imala negativne implikacije u odnosu na relativni napredak ostvaren u susjednoj
Keniji, koja je usvojila mnogo manje doktrinarni put ekonomskog razvoja. Kenijska
poljoprivredna proizvodnja je imala rast po stopi $etiri puta ve#oj od one u Tanzaniji, gdje je
javni poljoprivredni program imao za posljedicu silan neuspjeh. Od 1980. do 1985. godine,
kenijski bruto nacionalni prihod (BNP) je rastao po prosje$noj godinjoj stopi od 3,1 posto, dok
je tanzanijski rastao za samo 0,8 posto godinje. U istom periodu, kenijska industrijska
proizvodnja je rasla 2% godinje, dok je tanzanijska opadala za 4,5% godinje. Kenija je tako"e
bila ispred po drutvenim pokazateljima, kao to su smrtnost djece, zdravstvena zatita i
obrazovanje. Na zapadnoj obali, jedan od posljednjih poteza predsjednika Gvineje Seku Turea
prije njegove smrti bio je odlazak u posjetu 1980. predsjedniku Sjedinjenih Drava da bi se
zauzeo ne samo za ekonomsku pomo# ve# i za savjete u ekonomskom razvoju, poto je rje$ito
pokazao da je njegovo ranije oslanjanje na Sovjete u nastojanju da izgradi afri$ku socijalisti$ku
dravu bila zabluda.
Uoptenije govore#i, tokom osamdesetih godina je i sama ideja socijalisti$kog razvoja, ideja
sa kojom se Sovjetski Savez mogao poistovjetiti i pri tom politi$ki profitirati, bila sve
diskreditovanija u ve#em dijelu Tre#eg svijeta. Azija je prednja$ila u privrednom razvoju, ali na
vidljivo nesocijalisti$ki na$in. One zemlje koje su prihvatile komunisti$ki put - Vijetnam, Laos i
Kamboda - predstavljale su spektakularne primjere drutveno-ekonomskog neuspjeha. Uprkos
sovjetskoj ekonomskoj pomo#i od dvije milijarde dolara godinje, Vijetnam nije mogao da
proizvede dovoljno hrane da prehrani sopstveni narod sa proizvodnjom pirin$a koja je realno
opala u dvije uzastopne godine. Hanoj je, trae#i inostranu pomo#, tvrdio da 4 miliona ljudi
upravo umire od gladi. Njihova stopa inflacije je dostigla 700 procenata. Vlada je obustavila
pla#anja skoro svih dugova inostranstvu u iznosu od 3 milijarde dolara, dok su devizne rezerve
pale na samo 20 miliona dolara. Danas, mnogi od vijetnamskih ljudi iz $amca, koji su ranije
uglavnom bjeali iz straha od politi$kog ili etni$kog proganjanja, kre#u na put iz $isto
ekonomskih razloga. U me"uvremenu, susjedni nekomunisti$ki Tajland je doivljavao
ekonomski bum. Sa prosje$nom godinjom stopom rasta bruto nacionalnog proizvoda (BNP) od
oko 5% tokom osamdesetih, a sa predvi"enih 9% u 1988. godini, Tajlan"ani su s lako#om
nadmaili sve ostale narode Jugoisto$ne Azije i primakli se grupi industrijski razvijenih zemalja u
devedesetim godinama.
U Africi, preostala ostrva predana socijalizmu ili su ili stagnirala ili traila na$in da se
oslobode svoje socijalisti$ke obaveze. Sklonost prema privatizaciji je dobijala na zamahu u
gotovo svim afri$kim zemljama koje su nekad krenule putem dravnog socijalizma slijede#i
Sovjetski primjer. Nakon $etvrt vijeka nezavisnosti, mnoge socijalisti$ke zemlje svijeta u
razvoju bile su siromanije po bruto nacionalnom proizvodu (BNP) po glavi stanovnika nego to
su bile na po$etku.
U Africi se udaljavanje od uticaja sovjetskih na$ela razvoja odvijalo na irokom frontu. U
si#unoj dravi Sao Tome i Principe, jedan od prvih zvani$nih akata po postizanju nezavisnosti
1975. godine bila je nacionalizacija dravno vitalnih ekonomskih resursa, njenih plantaa kokosa.
Deceniju kasnije, njihov predsjednik koji se kolovao u Isto$noj Njema$koj objavio je vladinu
namjeru da proda sada neproduktivne plantae privatnim vlasnicima. Tanzanija je sli$no
postupila u mlinskoj i turisti$koj industriji i ispustila je uzde u poljoprivredi. U Angoli,
gubitni$ke dravne kompanije trebalo je da budu prodate privatnicima, a sli$ne najave su tokom
1986-88. dali reimi u Beninu, Kongu i Gani, kao i neke ina$e manje socijalizmu naklonjene
afri$ke drave. Zaista, sve ve#a opasnost je prijetila zato to su neke od afri$kih drava, sagorjele


147
u svom eksperimentisanju s privredom sovjetskog tipa, sada bile pretjerano sklone da potrae brzi
spas u suprotnoj metodi.
Neuspjeh komunizma u Africi je neizbjeno uticao na sovjetsku politiku. Politika Moskve je
postepeno postajala selektivnija i geo-strategi$nija, manje doktrinarno motivisana i manje
usredsre"ena na ekonomsku pomo#. Jo tokom sedamdesetih godina, Sovjetski Savez je po$eo
drasti$no da smanjuje svoju ekonomsku pomo# navodnim afri$kim socijalisti$kim dravama,
koncentriu#i se umjesto toga na klju$ne mete od strateke vanosti - kao to su Angola ili
Etiopija - koje su u geopoliti$kom nadmetanju bile blie Sjedinjenim Dravama nego
dalekosenom i$ekivanju ideolokog trijumfa na kontinentu. Obije drave su, ipak, platile
visoku cijenu ostaju#i stalno na meti sovjetske panje, Etiopija koja je venula kao jedna od
najsiromanijih zemalja svijeta (sa BNP-om po glavi stanovnika od samo 110 dolara) i Angola
rastrzana gra"anskim ratom potpomognutim kubanskim vojnim konti-gentom od 50 hiljada ljudi
finansiranih i snabdjevanih od Sovjetskog Saveza.
Sovjetska tenja ka geopoliti$koj selektivnosti se nastavila i ubrzala tokom osamdesetih
godina. Sovjetska zaokupljenost unutranjim reformama podudarala se sa porastom sovjetskog
istorijskog pesimizma u odnosu na kratkoro$ne izglede svjetskog komunizma. Prema tome,
sredinom osamdesetih, sovjetski stru$njaci u Africi su hrabrili svoje klijente da rjeavaju
ekonomske probleme integracijom u svjetsko trite i privla$enjem stranih investitora, jasno im
stavljaju#i do znanja da Kremlj vie nije spreman da namiruje ra$une njihovog razvoja. Susret
Afrike s komunizmom je tako doveo do obostranog otrenjenja.
Komunisti$ko iskustvo u Latinskoj Americi tako"e se pokazalo jalovim sa stanovita
marksisti$ke prakse. Ni u teoriji ni u praksi situacija se nije razvijala na na$in na koji su to mogli
o$ekivati sovjetski ili latinoameri$ki komunisti. Dakako, sa strateke ta$ke gledita, pobjede
komunista na Kubi krajem pedesetih i u Nikaragvi krajem sedamdesetih godina predstavljale su
zna$ajne prodore. Uporite komunizma je bilo utemeljeno i zadrano i na zapadnoj hemisferi. to
su se preteno imperijalisti$ke vlasti u regionu pokazale nemo#ne suo$ene s tim izazovom bio je
nesporno istorijski zna$ajan razvoj doga"aja. To je pokazalo da su od Sovjeta podrani reimi
mogli biti ustanovljeni pod samim nosom najmo#nijih svjetskih kapitalisti$kih drava, te da
potencijalno mogu posluiti kao pijemont komunizma u tenji da se revolucionarno preobrazi
$itav latino-ameri$ki kontinent.
Taj revolucionarni preobraaj se $inio opravdan i zbog specifi$nih okolnosti u regionu,
posebno zbog njihovih mu$nih odnosa s ekonomski dominantnim susjedima na sjeveru i zbog
o$itog slaganja klasi$nog marksisti$kog u$enja sa drutveno-ekonomskim uslovima u regionu.
Mada bilo kakvo pretjerano uoptavanje koje se ti$e velikog i vrlo raznolikog kontinenta
zahtijeva mnoga ograni$enja, uopteno govore#i savremena Latinska Amerika se pribliila
okolnostima koje su isprva dale povoda za marksisti$ku analizu. Njena seoska ekonomija je bila
utemeljena u velikoj mjeri na feudalnom sistemu, na vlasnicima ogromnih latifundija oslonjenih
na rad bezemljakog seljatva, i $esto polupismenih Indijanaca, s kojima se ponekad loe
postupalo. U njihovim gradskim centrima koji su se brzo irili bilo je okupljeno mnogo
nezaposlenih ili nedovoljno zaposlenih prognanih seljaka, politi$ki sve sigurnijih pripadnika
srednje klase, te drutveno parazitska ali $esto politi$ki dominantna $inovni$ko-vojna elita.
Njihov ekonomski razvoj je bio vrlo nestabilan, obuhvataju#i u nekim slu$ajevima unutar
pojedinih drava primjere i brzih industrijskih i tehnolokih inovacija i najprimitivnijih i
drutveno zaostalih ruralnih sektora. Teko#e ukupnog razvoja kontinenta je uslonjavala
osjetljivost vie njegovih nacionalnih privreda na hirovitost svjetskog trita potronih dobara kao
i na pritisak zaduenja izazvanog prilivom petrodolara tokom sedamdesetih godina. Kona$no,


148
demografska eksplozija, sa stopom rasta koja je me"u najve#im na svijetu, dovela je postoje#e
drutvene strukture pod silni i potencijalno katastrofi$ni pritisak.
Do klasi$ne marksisti$ke revolucionarne situacije je, dakle, trebalo da do"e u barem nekoliko
latinoameri$kih zemalja. Uz to, emocionalni i intelektualni podsticaj za to je tako"e trebalo da
osigura dodatnu radikalizuju#u primjesu svojstvenu Junoj Americi: snaan i iroko
rasprostranjen regionalni anti-amerikanizam. Mada je to osje#anje bilo neujedna$enog intenziteta
od drave do drave i mada su samo Meksiko, Kuba i srednjeameri$ke drave bile
najneposrednije rtve ameri$kog ekspanzionizma i intervencionizma, sva latinoameri$ka drutva
su bila podlona, posebno njihovi intelektualci i studenti, anti-ameri$kim uvjerenjima koja su
mijeala nacionalizam s marksizmom. Sjedinjene Drave su smatrane ne samo za ekspanzioniste,
eksploa-tatore i tirane, ve# i za kulturno primitivne i surove materijaliste. Me"u kreatorima
javnog mnjenja, pomodan anti-ameri$ki obrazac je potpuno podsje#ao na stavove koji su
nekoliko decenija ranije dominirali ljevi$arskim salonima Pariza.
U najrevolucionarnijem smislu, to osje#anje je najbolje izrazila najzanosnija i
najharizmati$nija li$nosti na kontinentu, %e Gevara, koji je proglasio Sjedinjene Drave - u
jednostavnoj ali zadivljuju#oj frazi - da je veliki neprijatelj $ovje$anstva. Vie nego Fidel
Kastro, Gevara je krajem ezdesetih i tokom sedamdesetih postao simbol revolucije koja, po
njemu, da bi uspjela, mora biti ne samo drutvena ve# tako"e i anti-ameri$ka. Gevara, kog nakon
uspjeha Kubanske revolucije nije dralo mjesto, bio je uvjeren da bi ira regionalna revolucija
sada bila mogu#a i osje#ao je da je sazrio momenat da se ova dva povoda iskoriste za borbu. Po
njemu, status quo je najgori i Amerika ga podupire i iskori#ava. Prema tome, bilo kakva istinska
revolucionarna borba mora biti usredsre"ena na glavnog neprijatelja. To je bila istaknuta tema
romanti$ne revolucionarne gerilske aktivnosti to se odvijala tih godina u Boliviji, Venecueli i u
manjoj mjeri u drugim dravama.
Ovaj revolucionarni zanos je splasnuo kada je %e Gevara zarobljen i pogubljen u Boliviji
1967. godine. Ni Sovjeti ni Kastro zapravo nijesu dijelili Gevarin revolucionarni romantizam.
Oni su bili rijeeni, iz utilitarnih i sebi$nih razloga, da prvo u$vrste novu bazu komunizma na
Zapadnoj hemisferi prije nego se upuste u optu revolucionarnu borbu. Ali naslje"e Gevarine
osude Sjedinjenih Drava, i njegovo vezivanje drutvene revolucije za borbu protiv Sjedinjenih
Drava, imalo je i dalje politi$ki uticaj i stvorilo je osnovu za dugoro$nu strategiju napretka
komunizma u Latinskoj Americi.
Gevarinom naslje"u - kao i sovjetskim o$ekivanjima - za izvesno vrijeme je silnu i politi$ki
mo#nu infuziju vitalnosti dala pojava liberalne teologije, doktrine koja je pomijeala
marksisti$ku analizu kapitalisti$kih zala sa hri#anskom samilo#u prema podjarmljenima.
Ameri$ki kapitalizam je jo jednom personifikovao zlo pa je morao biti zbrisan. On je ustanovio,
prema teoriji, zavisnost Latinske Amerike, to je zauzvrat ovjekovje$ilo drutvenu i li$nu
degradaciju osiromaenih latinoameri$kih masa. Doktrina je dobila svoje ime po najprodavanijoj
knjizi katoli$kog teologa Gustava Gutiereza, Teologija oslobo!enja, objavljenoj 1971, koja je
pogodila najbolniju icu kontinenta pritisnutog drutvenim problemima, proeta jakom dozom
anti-ameri$kog osje#anja, a duhovno pod uticajem rimokatoli$ke crkve. Kao to je Gutierez
napisao, za Latinsku Ameriku, ugnjetenu i pot$injenu, rije$ oslobo!enje je prikladno, prije nego
razvoj... A za mnoge na naem kontinentu, to oslobo"enje #e morati da pro"e, prije ili kasnije,
putevima nasilja.
Teologija oslobo"enja je na ovaj na$in obezbijedila tako"e i moralno opravdanje za
revolucionarno nasilje. Pri tom je bio podignut most izme"u hri#anskog shvatanja svetogr"a kao
moralnog zla i lenjinisti$kog zastupanja disciplinovane revolucionarne akcije. Ona je stekla
sigurnost tokom revolucionarnih ustanaka u Nikaragvi i El Salvadoru, gdje su se odani komunisti


149
i radikalni svjetenici borili rame uz rame, a izrazitije u opteprihva#enom nazoru da revolucio-
narna akcija nije bila samo moralni podsticaj ve#, zapravo, moralni imperativ. Na najprostijem
narodnom jeziku, to je bilo ilustrovano pri$om koju je prenio jedan drugi liberalni teolog, Hose
Migel Bonino, o predstavi izvo"enoj u protestantskoj crkvi u jednom urugvajskom naselju
stra#ara. Jedan od glumaca pita, Ko je, onda, Isus Hrist? Drugi odgovara, Za nas, Isus Hrist je
%e Gevara.
Zahvaljuju#i slu$ajnoj podudarnosti marksisti$kog u$enja i teologije oslobo"enja, od kojih su
oba hranjena anti-jenkijevskim osje#anjima, u ambijentu u kom preovla"uje loe materijalno
stanje latinoameri$kih masa a ovjekovje$enog ne samo diskriminatornom drutvenom strukturom
ve# tako"e i stalnom ekonomskom krizom, vrijedno je pomena koliko su komunisti$ki napori bili
neuspjeni u podspjeavanju revolucionarnog procesa. Uspostavljanje marksisti$ko-lenjinisti$kih
reima na Kubi i u Nikaragvi ne opovrgava taj zaklju$ak. Prvi je izolovano karipsko ostrvo, koje
je zapravo bilo jedno od razvijenih latinoameri$kih drutava u vrijeme komunisti$kog
preuzimanja vlasti. Druga je mala, preteno selja$ka srednjeameri$ka drava. Revolucije su u
objema bile motivisane vrlo gorkim uspome-nama na direktni intervencionizam Sjedinjenih
Drava. Nacionalno sje#anje je bilo vanije kao izvor politi$kog radikalizma od privla$nosti
marksizma a konsolidacija komunizma u obijema je bilo olakana ameri$kim grekama,
oklijevanjem i pomanjkanjem dosljedne politike.
Komunizam je, ipak, trebalo da je svugdje ostvario ve#i politi$ki napredak, koriste#i seoske i
gradske krize svojstvene po$ecima industrijalizacije na kontinentu. Prema marksisti$kom u$enju,
ta etapa drutvenog razvoja je trebalo da izazove najotrije klasne protiv-rje$nosti, koje bi bile
podlone iskori#avanju od strane komunisti$ke partije. Pa ipak ni legalna ni ilegalna
komunisti$ka aktivnost nije ostvarila politi$ki prodor. Pokuaji bilo gradskog bilo seoskog
gerilskog rata nijesu uspjeli, dok je postepena demokratizacija latinoameri$ke politike otkrila
neo$ekivano ograni$enu popularnost komunista u bira$kom tijelu.
Na $etrnaest nedavno odranih nacionalnih izbora u razli$itim dravama Latinske Amerike
tokom osamdesetih godina, najbolji rezultat koji su ostvarili komunisti (u nekim slu$ajevima su
u$estvovali na izborima kroz partije koje nijesu zvani$no ozna$ene kao komunisti$ke) bio je 26%
bira$kih glasova u Peruu i 17% u Gvajani. Drugdje, njihovi ukupni glasovi su se kretali od
priblino 3 do 5 procenata. U takvim klju$nim dravama kao to su Argentina i Brazil, podrka
bira$kog tijela je bila na najniem nivou, iako su u Brazilu u$estvovale ne jedna ve# dvije
komunisti$ke partije, jedna pro-sovjetska i druga pro-albanska! (Ova posljednja je zabiljeila
iznena"uju#i izborni uspjeh postigavi najbolji pojedina$ni rezultat za jednog od svojih
kandidata, dvadesetdevetogodinju dr Jandiru Fegnali, seks simbolu plae Kopakabana.)
Komunisti su proli mnogo bolje na izborima koje su sami organizovali: U Nikargvi su tvrdili da
su dobili 63 procenta glasova a na Kubi 100 procenata.
Nekoliko razloga se krije iza ovog neuspjeha komunista. Nedavno, Sjedinjene Drave su
usvojile prosvje#eniji pristup prema Latinskoj Americi, posebno poistovje#uju#i sebe sa idealom
ljudskih prava. To ne samo da je doprinijelo da se unprijedi pitanje demokratije u Latinskoj
Americi ve# je tako"e udaljilo Sjedinjene Drave od sve slabijih li$nih desni$arskih diktatura.
Vaniji je, ipak, bio uspon autohtonih demokratskih snaga, koje su sve vie bile u stanju da spoje
svoj zahtjev za li$nom slobodom sa zastupanjem nunih drutvenih reformi. Povratak
demokratije u nekoliko vode#ih latinoameri$kih drava pomogao je da popusti revolucionarna
privla$nost. Prema tome, $ak i vrlo radikalni teolozi oslobo"enja su doli do poistovje#enja
drutvenih promjena sa demokratskim vrijednostima, vidje#i u ovim posljednjim ispunjenje
svojih revolucionarnih tenji dok su sve vie odbacivali manihejske komunisti$ke poglede.


150
Toj temeljnoj promjeni raspoloenja dao je doprinos harizmati$ni uticaj novog Pape, Jovana
Pavla II, kao i o$ito opadanje privla$nosti socijalizma sovjetskog tipa. Tokom posjete Latinskoj
Americi u januaru 1979, papa je primijetio, O, da, teologija oslobo"enja, ali koja? U ovom
danas slavnom komentaru, on je zapravo krenuo da povrati crkvi duhovni monopol borbe protiv
drutvenog zla, osloba"aju#i teologiju od njene povezanosti s marksizmom. U narednim
poslanicama i enciklikama, Jovan Pavle II je nesporno istupio u pravcu uobli$enja de facto
saveza izme"u moralnog poriva za korjenitom rekonstrukcijom nepravednih drutava i
unapre"enja pluralisti$kih i demokratskih promjena. Na kontinentu sa bogatom katoli$kom
tradicijom, to je imalo velik politi$ki uticaj. To je oja$alo legitimitet pluralisti$ke demokratije i
delegitimisalo marksisti$ku poruku.
U isto vrijeme, direktan negativan politi$ki uticaj unutranje sovjetske krize tako"e nije
trebalo da bude potcijenjen. Krajem sedamdesetih, sovjetski model je ubrzano gubio svoj
kredibilitet. Kasnije, Gorba$ovljevo li$no igosanje sovjetskih promaaja dodatno je potkrijepilo
jo otrije i kriti$kije inostrane procjene sovjetskog iskustva. Uz to, budu#i da je uobi$ajena
mudrost latinoameri$ke inteligencije na gledita koja su se irila iz Pariza poslednjih godina bila
veoma osjetljiva, pojava novog konsenzusa u Francuskoj da Sovjetski Savez predstavlja primjer
zaustavljenog drutvenog razvoja i da je njegov dravni socijalizam duhovno uguio dalju
privla$nost komunizma, imala je veliki uticaj.
Otrjenjenju od o$aranosti komunizmom doprinijeli su specifi$ni slu$ajevi Kube i Nikaragve.
Kad je prvobitno oduevljenje Fidel Kastrovim isticanjem anti-amerikanizma jednom prolo,
Latino-amerikanci su postali svjesni stvarnog drutvenog i ekonomskog neuspjeha kubanske
revolucije. Usprkos godinjim sovjetskim subvencijama od oko 5 milijardi dolara, kubanska
privreda je stagnirala, sa neispunjenim proizvodnim planovima u prakti$no svim privrednim
granama. Godine 1986, Kastro je najavio obustavu pla#anja spoljnjeg kubanskog duga od
priblino 3,5 milijarde dolara i zatraio novi dvdestogodinji plan reprogramiranja duga sa
estogodinjom odgodom pla#anja. Jedan od glavnih kubanskih izvora $vrste valute je postao
reeksport sovjetske nafte, koju je Havana dobijala po subvencioniranoj cijeni a preprodavala po
svjetskoj. U isto vrijeme, s proizvodnjom e#era koja je daleko zaostajala za proizvodnim
planovima, Kuba je bila prisiljena da kupuje na stotine hiljada tona na svjetskom tritu da bi
ispunila svoju godinju Komekon kvotu.
Ta ekonomska katastrofa je proizala iz Kastrovog upornog osta-janja pri staljinisti$kom
centralnom planiranju. Naduvano $inovnitvo od 250.000 ljudi danas upravlja privredom od
samo 3 miliona zapoljenih. Godine 1986, u svom glavnom obra#anju na Tre#em partijskom
kongresu, Kastro je javno iznio $itav niz tipi$no komunisti$kih iracionalnosti:

... nova industrijska i poljoprivredna postrojenja su izgra"ena u nenastanjenim podru$jima,
bez stambenih objekata za radnu snagu; vrlo vani poljoprivredni programi - kao to je juno vo#e
- gdje jo uvijek ima zasijanih podru$ja bez navodnjavanja; sistemi za navodnja-vanje koji ne
mogu da se aktiviraju zato to nedostaju pumpe ili elektri$na energija; radionice i druga
postrojenja izgra"ena bez elektri$nih priklju$aka; stambena naselja izgra"ena bez gradske infra-
strukture (n. pr., putevi i trgova$ki i rekreativni objekti)... Imamo slu-$aj glavne eljezni$ke pruge,
u koju smo investirali stotine miliona pezosa a da nijesmo u mogu#nosti da je efikasno koristimo
zato to signalizacija, utovarne i istovarne zone, stanice, i td, nijesu zavreni.

Kastro je kasnije rekao na Centralnom komitetu da je sastavo knjigu privrednih propusta u
kojoj je svaki paragraf velika nesre#a.


151
Isti takav slu$aj je bio sa Nikaragvom. Ekonomska nesposobnost sandinisti$kih vo"a i
militarizacija drave doveli su do oskudice ratnog tipa. Po$etom 1988, konzerva uvezenog
ananasa u krikama kotala je koliko 20% prosje$ne mjese$ne plate u Nikaragvi. Par pantalona je
kotao skoro kao cijela mjese$na plata. Managva nije imala teku#e vode dva dana u nedjelji, a
dnevne trosatne restrikcije elektri$ne energije bile su pravilo. Spoljni dug je narastao od 1,6
milijardi dolara na 7 milijardi. Inflacija je harala na nivou 1800% u 1987, sa nadnicama koje su
realno opale za 90%, a neki ekonomisti su najavili mogu#u hiper-inflaciju od 10.000% u 1988.
godini.
Jo je nepovoljnije bilo naglo irenje saznanja krajem sedamdesetih i po$etkom osamdesetih
godina o loem stanju ljudskih prava na Kubi. %injenica da je ovo ostrvo, sa samo 10 miliona
stanovnika, imalo vie politi$kih zatvorenika nego sve ostale latinoameri$ke drave zajedno nije
moglo beskrajno dugo da se taji. Lokalni izvjetaji o loem tretmanu pojedinaca u kubanskim
zatvorima - naro$ito mnogo $itana pri$a koju je o svom dvadesetogodinjem zato$enju napisao
Armando Valjadares, Protiv svake nade - imali su dalekosean uticaj. Oni su umanjili Kastrov
li$ni ugled i poja$ale predstavu o komunizmu kao krajnje represivnom i nehumanom sistemu.
Rastu#a zabrinutost zbog kubanskog naruavanja ljudskih prava imala je poseban u$inak na
moralno osjetljive krugove pod uticajem teologije oslobo"enja, doprinose#i daljoj duhovnoj i
politi$koj izolaciji marksizma.
Politi$ka budu#nost Latinske Amerike ni slu$ajno nije razrijeena, zahvaljuju#i velikom
obimu njenih drutvenih i ekonomskih problema. Kontinent prolazi kroz revolucionarne
promjene koje dovode do nastanka neo$ekivanih prekida i ve#ih prevrata. U bliskoj budu#nosti,
komunizam moe imati bolje izglede u Srednjoj Americi, a u Meksiku moda bolje nego drugdje.
Marksisti-lenjinisti tamo mogu da iskoriste anti-ameri$ke, nacionalisti$ke i radikalne podsticaje
zna$ajnih djelova i lokalne inteligencije i seljatva. Poja$anu buntovnost u El Salvadoru
vjerovatno je oponaala poja$ana gerilska aktivnost u susjednim zemlja-ma, Hondurasu i
Gvatemali. U obje drave postoje povoljni uslovi za revolucionarnu aktivnost. Neuspjeh
Sjedinjenih Drava da postave ili zbace sandinisti$ki reim u Nikaragvi, skupa sa kasnije loe
vo"enim odnosima sa Panamom, stvorio je u Srednjoj Americi opti utisak da uticaj Sjedinjenih
Drava slabi i da se praznina moe popuniti radikalnijim reimima, koji uivaju zatitu Moskve
prije nego intervencionizma Sjedinjenih Drava.
Prema tome, moe se o$ekivati da #e i Sovjetski Savez i Kuba ohrabrivati revolucionarne
tendencije u regionu. Oni #e to $initi oprezno, jer su svjesni ameri$ke osjetljivosti tim povodom,
ali se vjerovatno ne#e ogluiti o ovako primamljive revolucionarne prilike. irenje revolucije u
Centralnoj Americi bi obezbijedilo istorijsko opravdanje za Kastrov osje#aj da ispunjava
istorijski zadatak.
Sa moskovske ta$ke gledita, to bi posluilo za vano geopoliti$ko uznemiravanje njenog
glavnog suparnika, Sjedinjenih Drava, dok bi istovremeno ponovo probudilo prili$no oslabljeni
doktrinarni optimizam same Moskve. U svakom slu$aju, sovjetski stratezi su na region morali da
gledaju kao na najranjiviju stranu Sjedinjenih Drava, pa nikako nijesu mogli da odole ni jednom
izazovu da raspiruju revolucionarne vatre u regionu.
Kona$no, sve je ukazivalo da #e Meksiko biti glavni cilj. Mnogo zavisi od toga da li #e
postepeno slabljenje vladaju#e Institucionalne revolucionarne partije (PRI) voditi u demokratski
pluralizam ili u ideoloku polarizaciju. Tokom godina, svojom simboli$nom poveza-no#u s
autenti$nom Meksi$kom revolucijom, PRI je uspjeno predu-pre"ivala revolucionarni zov
komunista. Sa PRI koju #e vjerovatno u godinama koje dolaze ugroavati i oja$ana desna i
oja$ana lijeva opozicija, moe se o$ekivati da #e meksi$ki komunisti teiti da polarizuju politiku


152
u zemlji, u nadi da moda mogu da preuzmu meksi$ku ljevicu i povedu je radikalnijim, a tako"e i
antiameri$kim, smjerovima.
Da je to ozbiljna opasnost potvrdili su rezultati predsjedni$kih izbora odranih 1988. godine u
Meksiku. Lijevokrilna disidentska grupa PRI, dok je njen zvani$ni partijski kandidat gubio,
dobila je najmanje 31% glasova (a ukupno moda i vie), to je ostvareno pod ideolokim
barjakom koji je imao jasan marksisti$ko-lenjinisti$ki prizvuk. Program ovog pokreta, poznatog
kao Nacionalni demokratski front, uklju$ivao je obrazloenje prema kom su dijalekti$ki
materijalizam, istorijski materijalizam, marksisti$ka politi$ka ekonomija, nau$ni socijalizam i
komunizam sve djelovi temeljne, cjelovite marksisti$ko-lenjinisti$ke nauke $ija #e nam kreativna
primjena omogu#iti da ta$no shvatimo ulogu razli$itih drutvenih slojeva u istoriji Meksika... Svi
$lanovi Kardenas fronta narodne obnove... pridaju veliku vanost prou$avanju marksizma-
lenjinizma... Ove formulacije su ciljale na stapanje jakih nacionalisti$kih antiameri$kih
osje#anja sa klasi$nijim komunisti$kim idejama. Mogu#nost da komunisti preuzmu radikalnu
ljevicu mogla je da nagovjesti ozbiljan izazov u slu$aju da postoje#i meksi$ki politi$ki sistem
po$ne da se fragmentie.
Komunizam u Srednjoj Americi, a u budu#nosti moda i u Meksiku, moe iskoristi
potencijalno snana antiameri$ka osje#anja ljudi da pokuaju obnoviti revolucionarno nasilje. Jo
junije, po svoj prilici revolucionarne aktivnosti tokom narednih godina ne#e odraavati,
ideoloki ili organizaciono, klasi$ni marksizam-lenjinizam, ve# prije mnotvo revolucionarnih
doktrina doma#e izrade. Neke - poput Blistavog puta u Peruu - mogu teiti da prilagode
marksizam i maoizam sa mesijanskim tenjama dugo izrabljivanog indijanskog seljatva. Druge
mogu teiti da obnove radikalni gradski gerilski rat koji je zahvatio i Argentinu i Urugvaj tokom
sedamdesetih godina. Ali postaje sve vjerovatnije da #e istorijski zna$ajan i doktrinarno
pravovjeran trijumf na latinoameri$kom kontinentu zaobi#i komunizam.



153
Glava 20

GLOBALNA IDEOLOKA
DEZINTEGRACIJA


Zbirna posljedica gubitka revolucionarnog elana komunizma, njegove o$ite nebitnosti za
politiku naprednog svijeta i njegov neuspjeh da iskoristi drutveno-ekonomskie dileme Tre#eg
svijeta, kao i njegove teko#e u stvaranju djelotvornih i ujedinjenih komunisti$kih sistema u
uslovima tako razli$itim kao to su oni u Isto$noj Evropi, Sovjetskom Savezu i Kini, bila je
duboka ideoloka kriza. Sutina krize bi se mogla svesti na izbor izme"u doktrinarnog $istunstva
i doktrinarnog jedinsta.
Sovjetske vo"e, koje su godinama sebe smatrale gospodarima pokreta i tuma$ima njegove
dogme, postepeno su dolazili do saznanja da bi $istunstva ipak mogla pomanjkati kroz sektaku
sva"u me"u komunisti$kim partijama. Insistiranje na $istunstvu bi neizbjeno zna$ilo kraj
jedinstva. Jedinstvo je, me"utim, moglo biti jedino o$uvano na ra$un $istunstva, sa zajedni$kom
doktrinom svedenom na najmanji zajedni$ki sadralac. Sa vlastitom vjerom vjerovatno donekle
izgublje-nom i sa svojom djelotvornom kontrolom nad me"unarodnim pokretom u svakom
slu$aju oslabljenom, lideri u Kremlju su moda izabrali jedinstvo prije $istunstva.
Oni su to $inili protiv volje, $itav niz godina, i sa mnogo oklijevanja. Povremeno su
pokuavali da vrate vrijeme i nastojali da ponovo u$vrste svoju ulogu i strogu pravovjernost po
sopstvenoj definiciji. Nailaze#i na otpor i plae#i se novih podjela, oni su nerado uzmicali.
Tokom razvoja, komunisti$ka doktrina je bila ne samo razvodnjena ve# tako"e i sve vie krnjena
i u teoriji i u praksi. Komunisti$ka praksa je sve vie tonula u prolost, uzmi$u#i pred
pragmatizmom utemeljenim na sredinjem poloaju raznolikosti i specifi$nih nacionalnih uslova.
to je nekad bilo promiljano kao opte padalo je sve vie pod uticaj pojedina$nog.
Ovo bi mogla biti istorijski neizbjena sudbina doktrine koja je tvrdila da sadri globalno
valjan recept za drutveno spasenje, kad jednom ta doktrina po$ne da se primjenjuje u
specifi$nim nacionalnim okvirima. Posebne politi$ke i drutvene okolnosti su jednostavno morale
biti priznate i prilago"ene, da doktrina ne bi bila odba$ena kao potpuno nebitna. Ali svaki
kompromis s druk$ijom stvarno#u neizbje-no je sluio mijenjanju doktrine i uzdizanju razli$itih
nacionalnih prioriteta ili uslova do doktrinarnih na$ela. Uz to, sama sloenost post-industrijskog
drutva u nastajanju, a posebno onih oblikovanih pod najve#im uticajem posljednjih nau$nih i
visoko tehnolokih znanja, dovela je u pitanje nekad politi$ki korisnu grandioznu simplifikaciju
marksizma-lenjinizma. Sve vie, ta na$ela su po$ela da se shvataju i kao anahrona i pretjerano
uslovljena ograni$enim okolnostima srodnim s njihovim osobeno ruskim izvorima.
Ipak, proces doktrinarne dezintegracije bio je bez sumnje tako"e ubrzan birokratskom
tiranijom, ideolokom nespretno#u i politi$kom neosjetljivo#u mentora sovjetske doktrine. Od
ranih lenjinisti$kih godina do izvjesnog vremena poslije Staljinove smrti, sovjetski lideri su
insistirali ne samo na svom ideolokom prvenstvu ve# isto tako na prakti$noj politi$koj
podre"enosti komunisti$kih partija interesima Sovjetskog Saveza. Ovo je proizvelo intelektualno
i politi$ko ogor$enje koje je bilo spremno da provali na povrinu na najmanji znak sovjetske
neodlu$nosti. Neuspio sovjetski pokuaj da ugui Titovo krivovjerstvo 1948. godine bio je prvi
znak da Moskva moda ne#e biti sposobna da u potpunosti potvrdi svoju doktrinarnu dominaciju,
a zaraza jeresi se irila bre i otvorenije poslije Staljinove smrti 1953. godine.


154
Narednih 35 godina sovjetski lideri su izveli niz jo diskutabilnijih pokuaja da sa$uvaju
komunisti$ku pravovjernost i jedinstvo. Borba Kremlja je morala da se vodi na dva fronta. Prvi je
uklju$ivao borbu protiv drugih vladaju#ih partija, koje su zamjerale Moskvi da pokuava da
nametne sistemsku jednoobraznost u procesima stvarne izgradnje komunizma. Drugi je
uklju$ivao borbu protiv partija koje su preten-dovale na vlast, koje su bile politi$ki hendikepirane
staljinisti$kim naslje"em i bile sklonije nego Moskva njenom igosanju. Na oba fronta, neuspjesi
Moskve su bili pravilo. Raniji razlaz s Jugoslavijom, jedva izgla"en sredinom pedesetih godina,
zasjenio je velik i estok sukob s Kinom, dok je izvan komunisti$kog bloka sve nezavisnija
Komunisti$ka partija Italije predvodila mar ne samo prema revizionizmu ve# i ka otvorenom
koketiranju sa socijal-demokratijom.
Sovjetska elja da se izgladi spor s Kinom i da se izbjegnu sli$ni razdori sa drugim partijama
na vlasti kona$no je ubrzalo odustajanje sovjetske partije od bilo kakvog zahtjeva za formalnim
ideolokim vo"stvom. Sovjetska potraga za irim, globalnim marksisti$kim jedinstvom tako"e je
podstakla Sovjete da toleriu prihvatanje od strane italijanske partije preteno socijal-
demokratskih pogleda na budu#nost, uklju$uju#i de facto odbacivanje lenjinizma. Kremlj se
odlu$io za taj kurs kao manje zlo, potpuno svjestan da je kineska samoafirmacija bila spremna da
na"e pre#utnu podrku u drugim komunisti$kim prijestonicama i uvi"aju#i da je italijanski
primjer ve# dobio potvrde od takvih davno odba$enih komunisti$kih partija kao to je japanska
1976. i panska 1978. godine.
Zakanjela sovjetska fleksibilnost je prosto podstakla dalju dezin-tegraciju doktrine. Italijani
su 1979. godine izbacili iz svog partijskog programa $ak i obavezu svojih $lanova da izu$avaju
marksizam-lenjinizam, a 1983. se zvani$no odrekli nekad svetog lenjinisti$kog na$ela
demokratskog centralizma. U me"uvremenu, Kina je napravila pomak u obnovi svojih partijskih
odnosa sa raznim vladaju#im i nevladaju#im komunisti$kim partijama, dok je istovremeno
ponovo optuivala bilo kakvo komunisti$ko oslanjanje na rigidne dogme i tetne modele i
kategori$ki odbacivala postojanje bilo kakvog rukovode#eg centra ili bilo koje vode#e
partije.
Kao posljedica toga, Kremlj je sredinom osamdesetih godina napustio i demokratski
centralizam kao klju$ni Lenjinisti$ki test unutranje doktrinarne pravovjernosti i lojalnost
Sovjetskom Savezu kao lakmus-test proleterskog internacionalizma, to su ve# bile uradile neke
druge partije. Na Dvadeset sedmom kongresu sovjetske partije, Gorba$ov je skrueno objavio da
raznovrsnost naeg pokreta nije sinonim za njegovo nejedinstvo. Na isti na$in, jedinstvo nema
ni$eg zajedni$kog s jednobrazno#u, hijerarhija sa mijeanjem jedne partije u poslove druge ili s
pretenzijom jedne partije da posjeduje monopol nad istinom. Zapravo, izjavio je, od sada #e $ak
i socijal-demokratija biti dobrodola kao dio ireg i progresivnog saveza, koji se ne bavi toliko
propagiranjem marksisti$ko-lenjinisti$ke revolucije koliko sprje-$avanjem nuklearnog rata
izme"u Sjedinjenih Drava i Sovjetskog Saveza.
Ono to se podrazumijevalo u ovom pristajanju na raznolikosti i pokuaju kovanja ire ali
neizbjeno gubitni$ke koalicije bila je spoznaja da su se marksisti$ka istorijska o$ekivanja i
lenjinisti$ka taktika pokazale bilo kao anahrone bilo kao pogrene. Nije dolo do osiromaenja
radni$ke klase pod kapitalizmom, anti-kolonijalisti$ki talas se nije preobratio u marksisti$ko-
lenjinisti$ku revoluciju, dok je pokuaj da se odri sovjetsko politi$ko i doktrinarno vo"stvo u
komunisti$kom pokretu doveo do izolacije i pobune. Na kraju ali ne manje vano, neuspjeh
sovjetskog modela je diskreditovao ideju o bilo kakvim univerzalno vae#im doktrinarnim
smjernicama za izgradnju socijalizma. Pod tim okolnostima, jedina razborita opcija za sovjetske
lidere je bila da odustanu od svog zahtjeva za obnovom koherentne ideologije i kohezivnog
politi$kog jedinstva.


155
Istorijska vododjelnica je tako bila premo#ena. Pretrpjevi neuspjeh kao jedinstveni pokret i
u razvijenom i u svijetu koji se razvija, era monolitnog komunisti$kog pokreta izgra"enog oko
zajedni$ke dogme sada je postala neopozivo stvar prolosti. Sredina osamdesetih godina je
svjedo$ila ne samo o kraju jedinstva komunisti$ke teorije i prakse ve# isto tako i o kraju
jedinstvene doktrine i jedinstvene akcije me"u komu-nisti$kim partijama.












































156
DIO VI

AGONIJA KOMUNIZMA




157


158









Komunisti$ki fenomen predstavlja istorijsku tragediju. Potekao iz nestrpljivog idealizma koji
je odbacio nepravdu status quo-a, on je teio boljem i humanijem drutvu - ali je proizveo
masovno ugnjetavnje. On je optimisti$ki odraavao vjeru u mo# razuma da izgradi savrenu
zajednicu. On je pokrenuo najsnanije emocije ljubavi prema $ovje-$nosti i mrnju prema tiraniji
u ime moralno motivisanog drutvenog upravljanja. On je tako zarobio neke od najsjajnijih
umova i neke od najidealisti$kijih dua - a ipak je podstakao neke od najgorih zlo$ina u ovom ili
bilo kom vijeku.
Uz to, komunizam je predstavljao pogrean napor da se nametne potpuna racionalinost u
drutvenim poslovima. On je iznio ideju da bi obrazovano, politi$ki svjesno drutvo moglo
preuzeti kontrolu nad razvojem drutva, upravljaju#i drutveno-ekonomskom promjenom do
postizanja zna$ajnih ciljeva. Istorija prema tome vie ne bi bila samo spontani, uglavnom slu$ajni
proces, ve# oru"e kolektivnog duha $ovje$anstva i moralne svrhe. Komunizam je tako udio da
spoji, kroz organizovanu akciju, politi$ku racionalnost sa drutvenim moralom.
Pa ipak su u praksi pretjerana vjera u ljudski razum, sklonost ka vrlo otrim borbama za mo#
s ciljem da se zavodljivi istorijski sud prevede u dogmatsku tvrdnju i sklonost da se moralni
zlo$in izopa$i u kreposnu politi$ku mrnju, i posebno lenjinisti$ko spajanje marksizma sa
zaostalim autokratskim tradicijama Rusije pretvorili komunizam u instrument politi$ke tiranije u
upornom sukobu sa vlastitim moralnim pobudama.





159
Glava 21

OPTA KRIZA


Komunizam je danas u stanju opte krize, i ideoloki i sistemski. Opseg ove krize izbija s
poprili$nom snagom iz pet glavnih pravaca razvoja:

1) Z a k o mu n i s t e i r o m s v i j e t a , s o v j e t s k o i s k u s t v o - v i e n i j e
s v e t i n j a - o d s a d a n e m o r a d a s e o p o n a a v e # i z b j e g a v a .
Ko mu n i z a m o s i m t o ga n i j e vi e p r a kt i $ n i u z o r ko j i bi d r ugi t r e b a l o
da podraavaju.

2) U So vj e t s ko m Sa ve z u , n e r j e i va d i l e ma ko mu n i s t i $ ko g s i s t e ma j e s t e
t o e k o n o ms k i u s p j e h mo e b i t i o s t v a r e n s a mo n a r a $ u n p o l i t i k e
s t a b i l n o s t i , d o k p o l i t i $ k a s t a b i l n o s t mo e j e d i n o b i t i o $ u v a n a n a
ra$un ekonomskog neuspjeha.

3) U I s t o $ n o j E v r o p i , f a t a l n a k o mu n i s t i $ k a g r e k a j e s t e p a r t i j s k i
mo n o p o l mo # i u k o r i j e n j e n u s o v j e t s k o j d o mi n a c i j i . % e t r d e s e t
g o d i n a n a k o n n a me t a n j a k o mu n i z ma , u k l a n j a n j e i s t r a n e i p a r t i j s ke
d o m i n a c i j e s e s a d a i r o k o p o s m a t r a k a o n u a n p r e d u s l o v
drutvenog preporoda.

4) U K i n i , s l a b l j e n j e k o m u n i s t i $ k e i d e o l o g i j e # e b i t i c i j e n a
e k o n o ms k o g u s p j e h a . S a v r e me n a Ki n a mo e u # i u d v a d e s e t p r v i
vi j e k j o u vi j e k p o d vl a # u ko muni s t a , a l i t o ne # e bi t i ko muni s t i $ ka
Kina.

5) Er a mo n o l i t n o g s v j e t s k o g k o mu n i s t i k o g p o k r e t a i z g r a " e n o g o k o
z a j e d n i $ k e d o g m e p o s t a l a j e s t v a r p r o l o s t i . D o s r e d i n e
o s a md e s e t i h g o d i n a , d o a o j e k r a j i d e j i p o k r e t a k o mu n i s t i k i h
partija ujedinjenih u na$elu i akciji.

Zbirno, ovo ne samo to ukazuje na optu krizu komunizma, ve# tako"e nagovjetava njegovo
odumiranje kao glavne politi$ke i ideoloke sile u savremenom svijetu. Ova kriza se danas
odraava u rastu#im drutvenim nemirima zbog slabih privrednih performansi komunisti$kih
drava i u gubitku doktrinarnog povjerenja me"u vladaju#im komunisti$kim elitama. U
komunisti$kim zemljama, ideja da socijalizam predstavlja superiorni drutveni sistem ili je ve#
diskreditovana ili se na nju gleda sa sve ve#om skepsom. Uz to, svjetski komunizam ne moe
vie da ukae na bilo kakav drutveni model kao vodi$ za budu#nost.
Klasi$na marksisti$ko-lenjinisti$ka definicija opte krize kapitali-zma - koju je Kremlj
1961. proklamovao a sada se odvija - potpuno odgovara sadanjem stanju komunizma. Pukom
zamjenom u tom proglasu (vidjeti 210. str.) rije$i kapitalizam sa komunizam, dodavanjem
Sovjetskom Savezu rije$i imperijalizam ili kapitalizam i zamjenom izraza demokratija
slobodnog preduzetnitva sa socijalizam dolazimo do veli$anstveno ta$ne slike savremenog
komunizma:



160
Komunizam u svojoj sadanjoj fazi razvoja jeste sovjetski imperijalizam u stadijumu
propadanja i destrukcije. Neminovni proces raspada je progutao komunizam od vrha do dna,
uklju$uju#i i njegovu privrednu i dravnu strukturu, kao i njegovu politiku i ideologiju...
Opta kriza komunizma nala je izraza u sljede#em: stalnom bjekstvu novih drava od uticaja
sovjetskog uzora; slabljenju poloaja komunisti$kih drava u ekonomskom nadmetanju s
naprednim demokratijama slobodnog preduzetnitva; raspadu sovjetskog bloka; zaotravanju
protivrje$nosti komunizma s razvojem dravno-monopolisti$kog socijalizma i porasta
militarizma; poja$avanju unutranje nestabilnosti i propasti komunisti$ke ekonomije jasno
ispoljene u rastu#oj nesposobnosti komunizma da potpuno iskoristi proizvodne snage - niskim
stopama proizvodnog rasta, povremenim krizama, stalnom neuspjehu da potpuno iskoristi
proizvodne kapacitete i hroni$no nedovoljnoj zaposlenosti; besprimjernoj intenzifikaciji
politi$kih reakcija na svim frontovima; ustanovljavanju u jednom broju komunisti$kih zemalja
tiranija jednog $ovjeka i dubokoj krizi komunisti$ke politike i ideologije.

Mada ta definicija, prikrivena marksisti$kom terminologijom, u$aurava optu krizu svjetskog
komunizma, njen opseg i ja$ina se, me"utim, razlikuju od zemlje do zemlje. Propratna tabela je
priblian - i po optem priznanju impresivan - rezime veli$ine te krize unutar pojedinih
komunisti$kih drava. Za komunizam, politi$ki uspjeh je jednak stvarnoj kontroli, pa to je manja
prinuda potrebna da se odbrani i zadri potpuna kontrola, to je uspjeh ve#i.
Prema tome, iako sve ove kategorije nijesu nuno jednakog zna$aja, zbirno velik rezultat #e
ukazati na neuspjeh da se ostvari djelotvorno lenjinisti$ko ure"enje, da se preoblikuje drutvo i
izgradi efikasna centralizovana privreda.
Od pedeset ocjenjivanih reima, nijedan nije imao ni priblino savren rezultat koji bi
predstavljao uspjean lenjinisti$ki sistem istinski podran od naroda. Samo $etiri su imala rezultat
ispod 10, koji bi ukazao na odsustvo kriznog stanja. Pet je, me"utim dostiglo rezultat od 20 ili
vie, koji je ozna$io stanje ozbiljne krize. Uz to, od $etiri relativno uspjenija, onaj najvaniji,
kineski, izbjegao je krizno stanje u velikoj mjeri slabljenjem svoje ukupne komunisti$ke prakse.
To je omogu#ilo reimu da izazove izvjesnu drutvenu privla$nost i optimizam, ali na ra$un
udaljavanja od nekih glavnih na$ela komunisti$kog u$enja. Preostala tri - u Isto$noj Njema$koj,
Bugarskoj i Sjevernoj Koreji - pokazala su se efikasnijim u odravanju drutvene represije i
upravljanju dravnom ekonomijom. Oni su tako"e naili na manji otpor drutva u procesu
komunisti$ke transformacije. Svi ostali komunisti$ki reimi su u raznim stadijumima krize.
Njihovi napori da stvore novi sistem nijesu rezultirali inovativnijim i produktivnijim
ekonomijama i morali su izazvati sve ve#e drutveno a u nekim slu$ajevima $ak i politi$ko
nezadovoljstvo.
Tako je, zahvaljuju#i pogoranju opte krize komunizma, mogu#e dati kona$nu istorijsku
dijagnozu dostignu#a komunizma i prognozu njegovih izgleda u narednom vijeku.



161
Indeks nivoa krize u komunisti$kim dravama

Socijalizam je izgubio
privla$nost za mase.

Drutveni pesimizam u
odnosu na budu#nost.

Pad ivotnog standarda.

Klonule komunisti$ke
partije.

Rast vjerskih aktivnosti.

Nacionalizam u sukobu
s ideologijom.

Rast privatizacije
privrede.

Drutveno aktivna
politi$ka opozicija.

Politi$ka pluralizacija
otvoreno traena odozdo.

Ustupci reima po
pitanju ljudskih prava.

1 2 1 3 2 3 3 1 2 2 3 1 3 3 3


2 0 1 3 2 3 3 1 2 2 3 2 3 3 3


2 0 1 3 2 3 3 1 3 3 3 2 3 3 3

2 0 0 3 2 2 3 1 2 1 1 0 1 3 1



1 0 0 3 1 1 0 0 1 0 1 0 0 0 1

1 0 1 3 2 3 2 1 3 1 1 1 2 1 2


1 2 1 2 1 3 0 0 2 1 0 0 1 1 0


1 1 1 3 1 2 0 0 2 0 0 0 3 3 2


2 2 0 3 1 3 1 0 3 0 1 0 2 2 2


2 1 1 1 2 1 3 1 2 2 2 2 1 2 3


Ukupan rezultat drava 15 8 7 27 16 24 18 6 22 12 15 8 19 21 20

Numeri"ka skala:
3 = vrlo ta$no, 2 = ta$no, 1 = djelimi$no ta$no, 0 = neta$no.

Nivoi krize u komunisti"kim dravama:
- Ispod 10 = nema krize - $etiri zemlje.
- 10 do 19 = kriza - 6 zemalja.
- Iznad 19 = ozbiljna kriza - 5 zemalja.
S
S
S
R

K
I
N
A

I
S
T
O
%
.


N
J
E
M
A
%
K
A

P
O
L
J
S
K
A

%
E
H
O
S
L
O
V
A
%
K
A

M
A
!
A
R
S
K
A

R
U
M
U
N
I
J
A

B
U
G
A
R
S
K
A

J
U
G
O
S
L
A
V
I
J
A

V
I
J
E
T
N
A
M

K
U
B
A

S
J
E
V
E
R
N
A

K
O
R
E
J
A

A
N
G
O
L
A

M
O
Z
A
M
B
I
K



162
Glava 22

ISTORIJSKO SVJEDO%ANSTVO


Opta kriza komunizma je duboko ukorijenjena u njegovoj nedovoljnoj istorijskoj
vjerodostojnosti. Njegova po$etna privla$nost proizala je u velikoj mjeri iz $injenice da su u
ranoj fazi dvadesetog vijeka mnogi postoje#i sistemi - $ak i oni demokratski - bili ravnoduni na
muke i nepravde rane kapitalisti$ke faze industrijskog razvoja. Tako"e je $injenica, me"utim, da
nijedan komunisti$ki reim nikad nije doao na vlast otvoreno izraenom voljom naroda. Nijedna
komunisti$ka vladaju#a elita - $ak ni nakon vie decenija vladanja - nije bila spremna da provjeri
svoj politi$ki legitimitet dozvoljavaju#i svom narodu da se na slobodnim izborima izjasni o
njihovom ostanku na vlasti. Ta nesklonost da se komunizam podvrgne demokratskoj provjeri
poti$e dijelom iz manihejskog i samozvanog misionarskog osje#aja svojstvenog marksisti$ko-
lenjinisti$koj doktrini, a djelom i iz uvi"anja da komunizam na vlasti nije uspio da ostvari
drutvenu tenju za materijalnim blagostanjem i li$nom sre#om. Do danas, ne postoje slu$ajevi
zna$ajnih hrljenja naroda u komunisti$ke sisteme zbog privla$nosti njihovog na$ina ivota, dok
je naprotiv elja za naputanjem komunizma tako o$igledna u slu$aju sedamdeseto-godinjeg
sovjetskog sistema kao i kod onog $etrdeset godina starog sistema u Poljskoj i petnaest godina
starog sistema u Vijetnamu.
Uz to, istorijsko dostignu#e komunizma kao sistema drutvene organizacije uklju$ivalo je
bolnu nesrazmjeru izme"u ogromne ljudske rtve silom iznu"ene od naroda i nekih nespornih
drutveno-ekonomskih koristi pri tom ostvarenih. Pore"enje komunisti$kih i ne-komunisti$kih
zemalja na sli$nom stupnju drutveno-ekonomskog razvoja - kao to je Isto$ne Njema$ke i
%ehoslova$ke sa Zapadnom Njema$kom, Poljske sa panijom, Ma"arske i Jugoslavije s
Austrijom i Italijom i Kine s Indijom - ukazuje da stvarno nijedan komunisti$ki reim nije
poboljao svoje stanje spram svog uporedivog suparnika, po Bruto nacionalnom proizvodu
(BNP), trgovini na konkurentnim svjetskim tritima ili doma#em ivotnom standardu. (Vidi
Dodatak). Jedino je Kina naprednija od Indije, koja je i sama bila rtva pretjerano
birokratizovanog i kvazi-socijalisti$kog privrednog sistema, ali tek poto je Peking zapo$eo svoj
uzmak od marksisti$ko-lenjinisti$kog pravovjerja. Sovjetski Savez je jo vie zaostao ne samo iza
Sjedinjenih Drava ve# tako"e i iza Japana. Izme"u 1960. i 1988. godine, sa stanovnitvom upola
manjim od Sovjetskog Saveza, Japan ga je bitno sustigao po BNP-u poto je vie nego trostruko
uve#ao svoj po$etni cenzus.
Komunisti$ke ekonomije su jo zaostalije u okvirima globalne konkurentnosti. Godine 1985,
dok je ukupna trgovina Sjedinjenih Drava i Japana na konkurentnim tritima dosezala 576
milijardi dolara odnosno 308 milijardi dolara, sovjetski ekvivalent je iznosio 66 milijardi dolara.
Uz to, moskovski trgova$ki profil je bio sli$an profilu zemalja Tre#eg svijeta. Skoro tri $etvrtine
njenog izvoza se odnosilo na sirovine, u kom je gorivo sudjelovalo sa 49%, zlato sa 18%, drvo sa
4% i dijamanti sa 2%. Komunisti$ke zemlje - sa priblino tre#inom svjetskog stanovnitva -
postizale su samo 10% svjetskog izvoza, samo 3% tehnolokih inovacija i ta$no 1% ekonomske
pomo#i zemljama u razvoju. Cijela Isto$na Evropa je izvozila manje maina u industrija-lizovane
demokratije od Singapura.
Deficitarnost komunizma se tako"e ogleda i u porodi$nom ivotnom standardu. %etrdeset
godina nakon Drugog svjetskog rata, sovjetska vlada jo uvijek racionie potronju mesa, a od
nedavno je po$ela da racionie i e#er. Prema sovjetskom nedjeljniku Nedelja od 27. juna - 3. jula


163
1988. godine stanovnicima grada Sverdlovsk i regiona izdavani su blijedouti kuponi kao
kartice za raspodjelu namirnica. U svakom bloku postoji ovla#ena osoba za njihovu podjelu.
Oko 800 grama kuvane kobasice svakog mjeseca... 400 grama maslaca. A 2 kg mesa godinje -
za majske i oktobarske praznike. Nekih nedjelja nema $ak ni tjestenina ili zobene kae. Nedelja
dodaje, Za sada je bolje ne pri$ati ovim ljudima o perestrojci.
Zvani$ni sovjetska statisti$ki podaci objavljeni u vrijeme glasnosti ukazivali su da priblino
40% ukupnog stanovnitva i 79% starih ljudi ivi u siromatvu. Prema sovjetskom piscu N. M.
Rimaevstaja, samo tre#ina sovjetskih doma#instava ima toplu teku#u vodu dok jedna tre#ina
nema $ak ni hladnu teku#u vodu. Isto tako je Izvestija objavila, 26. januara 1986, da $etvoro$lana
porodica nekvalifikovanog radnika obi$no mora da ivi vie od osam godina u jednoj sobi
veli$ine 8x8 stopa dok joj se ne obezbijedi bolji smjetaj. Stoga, dakle, nije pretjerano izjaviti da
sirotinja na Zapadu ivi u istim materijalnim uslovima kao sovjetska srednja klasa.
Statisti$ki podaci o vlasnicima automobila - savremeni grubi pokazatelj raspoloivosti
potronih dobara - daju sli$nu sliku. Zapadne zemlje su gotovo dostigle ta$ku zasi#enja u
potronji auto-mobila. Godine 1983, jedan automobil je dolazio na 1,8 Amerikanaca, 4,4
Japanaca, 2,5 Njemaca i 2,8 Italijana, ali jedan na svakih 14,2 Sovjeta, 5,8 %eha i 10,8 Poljaka.
Zaprepa#uju#a je $injenica da Crnci posjeduju vie automobila po glavi stanovnika u Junoj
Africi nego gra"ani Sovjetskog Saveza.
Ove ekonomske nedostatke pogorava i sve ve#a ekoloka kriza u jednom broju
komunisti$kih drava. U Isto$noj Evropi, situacija je postala naro$ito dramati$na u velikim
djelovima Poljske i nekim djelovima Isto$ne Njema$ke i %ehoslova$ke. U Sovjetskom Savezu,
industrijski regioni uopte postali su vrlo zaga"eni, a saopteno je da je problem naro$ito ozbiljan
u Jermeniji, gdje se veoma otrovni industrijski otpadi rutinski bacaju u rijeke. Sve komunisti$ke
drave, sa svojom opsjednuto#u brzim industrijskim rastom, bile su upadljivo nemarne i nijesu
preduzele ni najmanje mjere radi zatite ivotne sredine, a bile su uasno spore u odgovoru na
rastu#u krizu. Ekoloko pogoranje, kombinovano sa slabom dravnom zdravstvenom zatitom,
bez sumnje su doprinijeli alarmantnom pove#anju stopa smrtnosti u svim starosnim grupama i u
svim zemljama sovjetskog bloka. Dje$ak ro"en danas u Sovjetskom Savezu - prema uporednim
istraivanjima Nika Ebertada iz Centra za istraivanje ivotnih uslova stanovnitva na Harvardu
- moe o$ekivati da #e ivjeti kra#e od onog ro"enog u Meksiku.
Nita od prethodnog ne osporava $injenicu da su komunisti$ke drave ostvarile napredak
posebno u razvoju teke industrije naro$ito u po$etnoj fazi svoga vladanja i - u socijalnoj zatiti i
obrazovanju. Me"utim, napredak je pri tom ostvaren po oamu#uju#oj ljudskoj cijeni. Nijedan
eksperiment drutvenog preustrojstva u $itavoj ljudskoj istoriji nije zahtijevao ve#u ljudsku cijenu
- niti je bio tako razoran - kao susret $ovje$anstva s komunizmom tokom dvadesetog vijeka. Niko
ne moe ta$no da izmjeri ukupnu cijenu zato to su ti reimi utjerivali fizi$ki danak pod vrlo
tajnim okolnostima i zato to s tim povezana neizmjerna psiholoka i kulturna teta nije prikladna
za kvantitativne procjene. Ipak, mogu#a je gruba procjena specifi$nih kategorija ljudskih patnji
koje su nanijeli marksisti$ko-lenjinisti$ki reimi tokom komunisti$kog preobraaja drutava.
Dananje sovjetske i kineske obznane minulih divljatava - od kojih su svi dali mnogo dopunskih
podataka o ljudskim rtvama komunisti$kog eksperimenta u drutvenom upravljanju - olakavaju
ovaj zadatak i $ine njegove zaklju$ke vjerodostojnim za skepti$ne Zapadnjake:
Ljudska cijena je obuhvatala:
1) Kolektivna smaknu#a tokom preuzimanja vlasti. Ne ra$unaju#i ratne rtve u
revolucionarnom ili gra"anskom ratu, procjena bi mogla biti da je likvidirano najmanje milion
ljudi u Sovjetskom Savezu, nekoliko miliona u Kini, oko 100.000 u Isto$noj Evropi i barem
150.000 u Vijetnamu.


164
2) Likvidacije politi"kih protivnika i onih koji su pruali otpor nakon uzimanja vlasti. Ta
ubistva su se obi$no doga"ala u periodu od nekoliko godina dok su komunisti u$vr#ivali svoju
vlast u zemlji. Gruba procjena bi trebalo da odredi ove brojke na skoro isti nivo kao one u prvoj
kategoriji, doputaju#i kombinovan i suzdran danak smrti za prve dvije kategorije od oko pet
miliona.
3) Istrebljenje ljudi koji pripadaju razli"itim drutvenim kategori-jama koje su smatrane za
mogu#no neprijateljske bez obzira na stvarne stavove rtava. Ove grupe su slikovito re$eno
obuhvatale bive vojne oficire, vladine $inovnike, aristokrate, zemljoposjednike, svjetenike i
kapitaliste. Neki su bili likvidirani, drugi smjeteni u radne logore, gdje je ve#i dio stradao. Mada
su procjene za ovu kategoriju bile sistematski veoma sre"ene, $ak i nedavna sovjetska,
isto$noevropska i kineska otkri#a pokazuju da je gubitak bio trajan, svakako ne manji od 3 do 5
miliona ljudi.
4) Likvidacija slobodnog seljatva. Ova kategorija je bila karakteristi$na za fizi$ko uklanjanje
kula$ke klase u Sovjetskom Savezu putem likvidacije i smrti u radnim logorima. Prema
sovjetskim i kineskim prora$unima koji dostiu vie miliona i onim iz Vijetnama i Sjeverne
Koreje sa stotinama hiljada, minimalna procjena stradalnika iz ove kategorije mora biti iznad 10
miliona ljudi.
5) Smrtni slu"ajevi vezani za masovne deportacije i prisilna rase-ljavanja. Ova politika, koja
je bila sprovedena tokom kolektivizacije u Sovjetskom Savezu, Isto$noj Evropi i naro$ito u Kini
za vrijeme anti-veleposjedni$ke kampanje i tokom ustanovljavanja seoskih zadruga za vrijeme
Velikog skoka naprijed, prouzrokovala je optu glad, epidemije i druge nesre#e. Ma koja
procjena mora uzeti u obzir sovjetsku politiku deportovanja sumnjivih ne-ruskih naroda, kao to
su mnogi Latvijci, Litvanci i Estonci iz Balti$kih Republika, Poljaci iz zapadnih regiona
Sovjetskog Saveza, Tatari sa Krima i drugi, u udaljene sibirske krajeve. Skoriji sovjetski
prora$uni navode broj rtava u opsegu od 7 do 10 miliona samo za Sovjetski Savez, dok se neke
procjene za Kinu penju na ukupno oko 27 miliona rtava. Oprezan ukupan iznos, mada i dalje
zastrauju#i, bio bi najmanje 30 miliona rtava.
6) Likvidacije ili smrti u radnim logorima u "istkama komunista. U Sovjetskom Savezu, broj
komunista prognanih u toku borbe za vlast i raznih $istki, a zatim likvidiranih od 1936. do 1938.
godine, mogao bi sa sigurno#u biti procijenjen na vie od milion ljudi. U Isto$noj Evropi krajem
$etrdesetih i po$etkom pedesetih godina, desetine hiljada komunista je bilo ubijeno ili
utamni$eno. U Kini - posebno za vrijeme Kulturne Revolucije - nekoliko miliona ljudi je
doivjelo sli$nu sudbinu.
7) Fizi"ki i psiholoki oiljci zbog dugogodinjeg zato"enja i prisilnog rada. U Sovjetskom
Savezu, amnestije sredinom pedesetih su dovele do osloba"anja vie miliona ljudi koji su u
nekim slu$aje-vima proveli i po dvadeset godina zato$eni u najsurovijim uslovima. Do sli$nih
amnestija je dolo u Isto$noj Evropi poslije Hru$ovljevog igosanja Staljina 1956. godine i u
Kini po zavretku Kulturne Revolucije po$etkom sedamdesetih godina.
8) Progon porodica rtava reima. U Sovjetskom Savezu, porodice onih koje su stradale u
prvih est kategorija bile su izloene kanja-vanju u opsegu od likvidacije do osuda na
deportaciju, diskriminisanja pri dodjeli stambenog prostora i zapoljavanju.
9) Drutveno proimaju#a atmosfera straha i li"ne i politi"ke izolovanosti. %itave drutvene
kategorije - osim radnika ili siromanih seljaka - bile su izloene manifestacijama ideolokog
neprijateljstva od strane $inovnitva tokom ve#eg dijela etape prisilnog komunisti$kog
preustrojstva drutva.
Ove drutvene rtve - koje obuhvataju najmanje oko 50 miliona smrtnih slu$ajeva -
predstavljaju bez sumnje najekstravagantniji i najrazorniji eksperiment drutvenog inenjeringa


165
ikad pokuanog. Zahvaljuju#i dananjoj sklonosti komunisti$kih reima da priznaju da veliki dio
njihove prolosti uklju$uje promaaje ukorijenjene u grekama i ispadima i da je neophodna
zna$ajna promjena njihove politike, ljudska tragedija postaje jo ve#a. Drugim rije$ima,
sovjetski, kineski i neki isto$noevropski vladari su priznali da su komunisti$ki ispadi u
prolosti bili drutveno-ekonomski neproduktivni, uz to to su bili i moralno nedosljedni.
Veliki promaaj komunizma je tako obuhvatao, zbirno gledano, nepotrebno unitenje mnogih
drutvenih talenata i guenje kreativnog politi$kog ivota drutva; pretjeranu ljudsku cijenu
pla#enu za stvarna ekonomska postignu#a i kona$an pad ekonomske produktivnosti zbog
prekomjerne dravne centralizacije; sve ve#e kvarenje pretjerano biro-kratizovanog sistema
drutvene zatite koji je u po$etku predstavljao glavnu prednost komunisti$ke vlasti; i
sprje$avanje kroz dogmatsku kontrolu drutvenog nau$nog i umjetni$kog razvoja.
Taj istorijski promaaj, koji danas otvoreno priznaju komunisti$ke vo"e koje se zalau za
reforme, imao je dublje korijene od greaka i ispada koji su na kraju okajani. On je poticao iz
operativnih, institucionalnih i filozofskih nedostataka komunisti$kog eksperimenta. Zaista, on je
bio dublje usa"en u marksisti$ko-lenjinisti$ku praksu.
Na operativnom nivou, marksisti$ko-lenjinisti$ki na$in donoenja odluka je doprinio
atmosferi paranoje i sve ve#em pribjegavanju sili radi rjeavanja drutvenih i politi$kih problema.
Svi vrhovni komunisti$ki lideri - Lenjin, Staljin, Mao, ili njihove kopije u Isto$noj Evropi ili
Tre#em svijetu - ponaali su se kao da su oni sami bili zavjerenici vlasti, tajno svjetenstvo, $ije
prosu"ivanje mora biti skriveno od neprijateljskog svijeta. Zagonetnost i tajnost su okruivali
njihovo djelanje, njihove li$nosti, pa $ak i njihove porodice. U isto vrijeme, otkad su shvatili da
su obdareni jedinstvenim uvidom u ljudsku istoriju, pa time i ovla#eni da preoblikuju budu#nost
$ovje$anstva i silom ako treba, postali su nepovjerljivi prema svakome ko nije dijelio njihove
$udne poglede na budu#nost. Ozbiljna opomena ko nije s nama taj je protiv nas stvorio je
operativan stil rada koji je prevodio kritiku u neprijateljstvo, teko#e u sabotau a druk$ije
stavove u izdaju. U tom kontekstu, uklanjanje politi$kih greaka se moglo dogoditi samo poslije
katastrofalnih nevolja.
Institucionalni nedostaci su uve#avali ovo operativno izobli$enje. Komunisti$ki operativni
na$in je pomogao da se stvore politi$ki sistemi koji nijesu sadravali nikakav sigurnosni ventil ili
blago-vremeno upozoravaju#e mehanizme. Znaci slabosti su bitno odlagani dojavljivanjem vrhu;
poltronske dezinformacije su mnogo bre stizale do gore; strah je sprje$avao iskreno ispitivanje
savjesti. Vo"a je ostajao na politi$koj funkciji sve dok je mogao fizi$ki i politi$ki da opstane, a
njegova zamjena se obi$no odvijala kroz iscrpljuju#i politi$ki sukob, to je poja$avalo ve#
pomenute manihejske tenje. Odsustvo mehanizama za promjenu vladara koji su iako bolesni i
dalje vladali u$inilo je efikasnu kontrolu vlasti, a ne politi$ki uspjeh ili promaaj, klju$nim
mjerilom za opstanak rukovodstva.
Jo temeljniji bili su filozofski korjeni promaaja. U kona$noj analizi, marksisti$ko-
lenjinisti$ka politika je proizala iz u osnovi pogrene procjene istorije i kobnog pogrenog
poimanja ljudske prirode. Kona$no, neuspjeh komunizma je tako duhovne prirode. On je
propustio da uzme u obzir temeljnu ljudsku udnju za li$nom slobodom, za vlastitim umjetni$kim
ili duhovnim izrazom i sve ve#om mogu#no#u - u vijeku pismenosti i masovnih komunikacija -
politi$kog izbora. On je tako"e zanemario organsku vezu izme"u ekonomske produktivnosti i
novatorstva s jedne strane, i udnje pojedinca za vlastitim materijalnim blagostanjem s druge
strane. Komunizam je na taj na$in guio drutvenu kreativnost $ak i kad je sebe predstavljao kao
najkreativniji i najinovativniji drutveni sistem.
Taj duhovni propust je tako"e unesre#io komunizam i na me"unarodnom planu. Marksizam -
Lenjinizam nije preduprijedio niti shvatio osnovne sile koje su oblikovale me"unarodne odnose u


166
dvadesetom vijeku. On je podcijenio uloge etni$kog i nacionalnog, tako da je me"u-komunisti$ki
sukob za njega bio ok. Ti sukobi su, zauzvrat, bili poja$ani posljedi$nom tenjom komunisti$kih
strana da smatraju jedni druge doktrinarnim jereticima. Takav je bio slu$aj u ideoloki
destruktivnoj sovjetsko-jugoslovenskoj i kinesko-sovjetskoj sva"i. Komunizam je tako"e
pogreno tuma$io privla$nost religije i stoga je bio nepripremljen na otpor zasnovan na
rimokatoli$koj vjeri u Poljskoj ili na oivljavanju Islama unutar samog Sovjetskog Saveza. Na
kraju ali ne manje vano, tehnokratska revolucija, koja je toliko preobrazila prirodu raspodjele
mo#i i drutvenu strukturu u naprednim kapitalisti$kim drutvima, zatekla je marksiste-lenjiniste
jo uvijek priljubljene uz zastarjele koncepte proizale iz ranih faza industrijske revolucije.
Sve u svemu, ovi operativni, institucionalni i filozofski $inioci su doprinijeli da politika
kona$no ne samo da je morala da dovede do opte krize komunizma ve# tako"e i da podstakne
sve ve#e nespo-kojstvo u vezi svoje budu#nosti.



167
Glava 23

IZGLEDI ZA BUDU&NOST


Godine 2017, sto godina poslije Boljevi$ke revolucije, skela je pokrivala
Lenjinov mauzolej na bivem Crvenom trgu, sada preimenovanom u Trg Slobode.
Skela je prikrivala da se Mauzolej preure"uje u ulaz u podzemnu parking garau
namijenjenu masi turista koji su obilazili nedavno otvorenu stalnu izlobu u
Kremlju pod nazivom Sto izgubljenih godina - pedeset miliona unitenih ivota.

Ovo gore nije toliko neuvjerljivo kao to isprva moe izgledati. Zapravo, ova izmiljena
novinska pri$a iz Moskve u 2017. godini skoro je isto tako vjerovatna kao pomisao da #e sadanji
sistem ostati do tada u velikoj mjeri nepromijenjen i da #e na stogodinjicu Boljevi$ke revolucije
jo jedan sovjetski vo"a obe#ati prosperitet sovjetskom narodu kude#i svoje prijethodnike -
uklju$uju#i do tada i Gorba$ova, kao i Brenjeva i Staljina - za teku#e nedostatke.
Gorba$ov je oslobodio snage koje #e izabrati diskontinuitet vjerovatnije nego kontinuitet.
Svaka analiza budu#nosti komunizma u Sovjetskom Savezu zavisi, stoga, od odgovora na pitanje:
da li je Gorba$ovljeva politika znak obnove ili slabljenja komunizma? Usprkos Gorba$ovljevoj
retorici o vitalnosti komunizma, odgovor na ovo pitanje mora da ukae na slabljenje a ne na
obnovu. %ak i ako je njegova perestrojka do sada imala za posljedicu bilo kakve opipljive
promjene, takve promjene su bile daleko od na$ela marksizma-lenjinizma, u okvirima i teorije i
prakse. U Isto$noj Evropi i Kini, gdje su opipljive reforme bile i smjelije i pragmati$nije, ova
tendencija je jo izrazitija.
Opta tenja u savremenom komunizmu, uklju$uju#i i onaj u Sovjetskom Savezu, jeste da se
odustane od onoga to je nekad smatrano bitnim. Na ekonomskom planu, dravno ili drutveno
vlasnitvo u poljoprivredi, u sektoru usluga, pa $ak i u industriji, odba$eno je ili dogovorno
ublaeno na raznim nivoima. Centralno planiranje i politika cijena su tako"e pod udarom, s
neodlu$nim pomakom ka nekim oblicima trinog mehanizma. Na politi$kom planu, potpuna
komunisti$ka kontrola nad javnim glasilima je ukinuta. Ideoloka indoktrinacija ustupa mjesto
ideolokom uan$enju protiv stranih uticaja. Dominacija samo jedne partije nad politi$kim
dijalogom drutva sve se vie napada u nekoliko komunisti$kih drava. Jedino komunisti$ki
monopol nad polugama politi$ke vlasti jo ostaje nenaruen.
Komunisti$ka ideologija je, uz to, diskreditovana ne samo prakti$nim iskustvom ve# i od
strane samih komunisti$kih vladara. U$estvuju#i u nekoj vrsti istorijskog striptiza, oni su
odbacivali - svla$ili, da se tako izrazimo - sloj za slojem sopstvene doktrinarne prolosti. Istinski
vjernici mora da su po$eli da se pitaju ta je ostalo od naslje"a kada $uju da se dvadeset godina
brenjevizma igoe kao era stagnacije i korupcije; kada saznaju da je Hru$ov, prethodno
igosan zbog decenije nepromiljenih planova, zapravo bio preu-ranjeni prete$a perestrojke;
kada se osvjedo$e u igosanje $etvrt vijeka staljinizma kao potpunog zlo$instva; a neki od njih
doapnu da Gorba$ovljev revizionizam predstavlja po$etak de facto odbacivanja lenjinizma.
Sli$no tome, u Kini, nekad sveti maoizam se kriti$ki preispituje, dok su u Isto$noj Evropi ve#ina
ranih komunisti$kih vo"a bila posmrtno igosana kao staljinisti. Sve to svodi marksizam-
lenjinizam-staljinizam na goli kostur marksizma - a marksizam devetnaestog vijeka teko da


168
moe da obezbijedi potrebne smjernice za hvatanje u kotac s problemima svijeta uo$i
dvadesetprvog vijeka.
Komunizam je tako u istorijskom uzmaku. Ho#e li taj uzmak proizvesti ekonomski
produktivnije i politi$ki pluralisti$kije sisteme? Ovdje odgovor varira od drave do drave. to se
ti$e Sovjetskog Saveza, skepsa je na svom mjestu. Iz razloga iznesenih u prva dva poglavlja,
neznatni su izgledi da #e politika Gorba$ova stvoriti ekonomiju konkurentnu u svijetu i politi$ki
sistem u kom #e ljudi primjenjivati samoupravljanje pod mlakim rukovodstvom donekle
isklju$ene komunisti$ke partije. Anti-demokratsko lenjinisti$ko naslje"e, multinacionalni
karakter drave i duboko usa"ene centra-listi$ke tradicije zavjerili su se da umanje drutvenu
osjetljivost na djelotvoran prijenos politi$kih i upravlja$kih odgovornosti i na taj na$in sprije$e
takav pozitivan razvoj.
Uspjena pluralizacija Sovjetskog Saveza je manje vjerovatna od $etiri alternativna ishoda.
Prvi je produena i neuvjerljiva sistemska kriza, koja traje bez bilo kakvog izrazitog rjeenja vie
od decenije i povremeno je prekidana izbijanjem drutvenih nemira u dijelu ekonomski sve
nezadovoljnijih urbanih masa i naro$ito u djelu politi$ki sve uznemirenijih ne-ruskih naroda.
Druga mogu#nost je obnovljena stagnacija kad se kona$no mete stia a centralisti$ka tradicija
svojstvena ruskoj prolosti sebe ponovo potvrdi. U odre"enoj mjeri, to bi moglo voditi tre#oj
mogu#nosti, udaru vojske i KGB-a (moda $ak u vezi sa preranom smr#u Gorba$ova), i javno
opravda-nom emotivnom privla$no#u velikoruskog nacionalizma. %etvrti mogu#i ishod - na
ovom stupnju mnogo neizvjesnija mogu#nost - obuhvata mogu#i preobraaj produene krize u
izravno i otvoreno ruenje komunisti$kog reima, ubrzavaju#i zamiljeni scenario izloen na
po$etku ovog odjeljka. Posljednji ishod bi mogao da obuhvati tako"e raspad jedinstvene drave
Sovjetskog Saveza, sa neizbjenim podsticanjem velikog unutranjeg nacionalnog i etni$kog
nasilja.
Najvjerovatnija alternativa - produena i neuvjerljiva sistemska kriza koja bi kona$no mogla
utonuti u period obnovljene stagnacije - dalje bi produbila optu krizu komunizma, doprinijela
uve#anju razlike izme"u komunisti$kih drava i ubrzala proces ideolokog raskola. To bi tako"e
poja$alo nacionalne tenzije unutar Sovjetskog Saveza, ja$aju#i separatisti$ke tenje. U svakom
slu$aju, raspalivi drutvene strasti u sklopu ideolokog vakuma stvorenog diskreditovanjem
zvani$ne doktrine, Gorba$ov je otvorio prolaz ne samo za oivljavanje velikoruskog
nacionalizma ve# osobito za samo-afirmacije ne-ruskih nacionalizama. Prema tome, Gorba$ov je
nenamjerno stavio na dnevni red istorije mogu#nost stvarnog razbijanja Sovjetskog Saveza.
to due perestrojka traje, to #e vie ne-ruske nacionalne pretenzije rasti. To je samo pitanje
vremena - moda $ak relativno kratkog vremena - prije nego to se nacionalno previranje zbog
ve#eg prijenosa vlasti sa Moskve na glavne gradove republika pretvori u otvorene zahtjeve za
nacionalnim suverenitetom. To je ve# po$elo da se doga"a u nedavno podjarmljenim Estoniji,
Latviji i Litvaniji, a tako"e po$inje da se doga"a i u religiozno i kulturno razli$itim Jermeniji,
Azer-bejdanu i Gruziji. Uskoro, to #e se po svoj prilici dogoditi ne samo u preteno islamskim
Tadikistanu, Turkmenistanu, Uzbekistanu i Kazahstanu, ve# isto tako - to je sa moskovskog
stanovita najopa-snije - u slovenskoj Ukrajini i moda Bjelorusiji (uprkos donedavno odmakloj
rusifikaciji). Od njih, je Ukrajina - sa velikim brojem stanovnika i velikim prirodnim bogatstvima
- predstavljala potencijalno najozbiljniju prijetnju po sam opstanak Sovjetskog Saveza. Sasvim je
dakle mogu#e da #e tokom prvih decenija dvadesetprvog vijeka najve#i region na svijetu pritisnut
intenzivnim nacionalisti$kim sukobima biti Sovjetski Savez - to bi predstavljalo kona$nu
pobjedu privla$nosti nacionalizma nad komunizmom.
Jedino konstruktivno rjeenje za nacionalno sve ja$e sovjetsko rasulo koje je kompatibilno sa
javnim ciljevima perestrojke - n. pr. ekonomska decentralizacija i politi$ki pluralizam - nije


169
prisilni povratak na imperijalni Sovjetski Savez ve# pomak ka istinskoj Sovjetskoj
Konfederaciji. Me"utim, istinska dobrovoljna konfederacija ne moe due biti svrsishodna
opcija, zahvaljuju#i naraslim nacionalnim emocijama ne-Rusa. Osim toga, u svakom slu$aju,
prijenos stvarne kontrole sa Moskve, kako ekonomske tako i politi$ke, zna$io bi prakti$no kraj
moskovske imperije i Rusije kao svjetske sile - perspektiva koja svakako ne prija Velikorusima.
Vojno-policijski udar namijenjen okon$anju produene krize i obnovi centralizovane vlasti
tako"e bi doprinio - a moda $ak i ubrzao - nestanak komunizma u svijetu. Pod postoje#im
okolnostima u velikoj mjeri ritualizovane ideologije i sve ve#e afirmacije ne-ruskog
nacionalizma, udar usmjeren na obnovu djelotvornije centralne kontrole, makar i zvani$no
opravdan u okviru doktrine, morao bi da posegne za velikoruskim nacionalisti$kim osje#anjima
radi njihovog politi$kog legitimiteta. To bi moglo centru da pribavi potrebno uporite u narodu
protiv represije ne-ruskih nacionalizama. Ali teko da, osim povratkom na staljinisti$ke metode,
ovakvi nacionalizmi mogu potpuno da se iskorijene na dui rok. Nacionalisti$ke strasti su
oslobo"ene iz pandorine kutije. U eri nacionalizma, poklopac se vie ne moe $vrsto zatvoriti.
U me"uvremenu, glasnost je ve# pomogla da se podstaknu ekstremnije javne manifestacije
velikoruskog nacionalizma. Neto to prelazi u fanati$ni ovinizam. Pamjat, iznena"uju#e
aktivno i uticajno rusko javno udruenje, iskoristilo je $injenicu da je postepeno diskreditovanje
zvani$ne ideologije stvorio vakuum koji nacionalizam moe lako da popuni. Prema tome, pamjat
je o$ito naiao na odziv me"u Velikorusima, koji su sve ogor$eniji na tetu nanesenu njihovoj
nacionalnoj batini tokom sedamdeset godina komunizma (to je pamjat pripisivao cionisti$kom i
masonskom uticaju) a tako"e sve uplaeniji da bi produena kriza mogla ubrzati rasturanje
njihove imperije.
Mada na cvjetnom aranmanu na sovjetskoj grani$noj postaji na eljezni$koj pruzi od
Helsinkija do Lenjingrada jo uvijek stoji optimisti$ka parola ivimo u dobu u kom svi putevi
vode u komunizam - sve budu#e varijante za Sovjetski Savez predskazuju udaljavanje od
komunizma. Uspjeh perestrojke bi povukao za sobom zna$ajno slabljenje komunisti$ke prakse.
Produeni mete bi ukazao na nesposobnost politi$kog sistema da ostvari stabilan prijenos vlasti
na dinami$nije i samoupravno drutvo. Obnovljena stagnacija bi zna$ila da komunizam ne moe
stvarala$ki da se razvija. Represivni dravni udar utemeljen na nacionalizmu i ideologiji
diskreditovao bi na me"unarodnom planu Sovjetski Savez, dok bi cijepanje drave predstavljalo
istorijski poraz. Tako, nerazdvojno povezane s neizvjesnom budu#no#u Sovjetskog Saveza,
drutvena i politi$ka dinamika tete ugledu i izgledima komunizma u svijetu.
Politi$ke i drutvene promjene u Isto$noj Evropi #e vjerovatno nadalje poja$ati optu krizu
komunizma. Te promjene #e se razlikovati od zemlje do zemlje i bi#e podstaknute i nacionalisti-
$kim pobudama i novim osje#anjem nadnacionalnog zajednitva. Prvo bi moglo osnaiti
tradicionalne sukobe - kao to su ma"arsko-rumunske sva"e oko Transilvanije - dok bi drugo
vjerovatno rezultiralo zamjenom poslednjih preostalih tragova komunisti$kog internacionalizma
sve ve#om privla$no#u sve vie ujedinjene Evrope. Poto je Zapadna Evropa ila prema sve
stvarnijem i organskijem ekonomskom jedinstvu i poto njeno politi$ko jedinstvo nastaje prije
ekonomskog ujedinjenja, istorijska i kulturna privla$nost Evrope #e veoma porasti za
Isto$noevropljane. To #e biti oja$ano vlastitim ekonomskim interesima Isto$noevropljana koji se
sve vie poisto-vje#uju s Evropom. Sve ujedinjenija Evropa, ekonomski dimani$na i kulturno
dopadljiva, osta#e u dramati$noj, i privla$noj, suprotnosti sa bilo nemirnim bilo ustajalim
Sovjetskim Savezom.
Kao ujedinjuju#i koncept i kao model drutvenog razvoja, komunizam tako vie nije bitan za
Isto$nu Evropu. Kao koncept, on vie nema nikakvu duhovnu privla$nost. Kao model,
diskreditovan je, $ak i me"u vladaju#im elitama. Javljaju se dva relevantna pitanja. Prvo, kako #e


170
se odvijati proces razaranja postoje#ih komunisti$kih institucija? Drugo, ho#e li to voditi ka
sistemima sli$nijim zapadnim demokratijama ili nacionalisti$kim diktaturama?
Prizor #e po svoj prilici biti veoma aren. Skoro sve isto$no-evropske drave #e teiti bliim
vezama sa Zapadnom Evropom, a vjerovatno #e ih predvoditi Ma"arska i Poljska. Te dvije
zemlje #e najvjerovatnije i dalje prednja$iti u postepenom razaranju od Sovjeta nametnutog
institucionalnog ure"enja. U obije zemlje, pojava autonomnog gra"anskog drutva, koje nije
pot$injeno stvarnoj komunisti$koj kontroli, nastavi#e da ograni$ava domet despotske politi$ke
mo#i i da ubrzava oivljavanje autenti$nog politi$kog ivota. Obije #e tako vjerovatno dosegnuti,
prije drugih isto$noevropskih drava, vanu liniju razdvajanja izme"u defanzivnog, uzmi$u#eg,
sve tolerantnijeg, mada i dalje - preko politi$ke mo#i - monopolisti$kog komunisti$kog reima i
pojave prave pluralisti$ke demokratije s istinskom slobodom politi$kog izbora.
Bi#e teko pre#i tu liniju. Nijedan komunisti$ki reim jo nije preao preko te nevidljive
razvodnice. Ma"arska je najbolji kandidat za mirnu tranziciju. Ona je manja i geopoliti$ki manje
neuralgi$na za Sovjete, to zna$i da je manje vjerovatno da #e se Moskva silom umijeati u
unutranji razvoj zemlje. Njena politi$ka elita je mudrija i osje#a se donekle sigurnijom od
poljske. Sve ovo bi moglo omogu#iti postepeni preobraaj ma"arskog gra"anskog drutva u
razvoju u politi$ko drutvo s istinskim pluralisti$kim karakteristikama. U Poljskoj, uprkos
$injenici da je njeno drutvo odbranilo svoje politi$ko samo-oslobo"enje e#e nego ma"arsko,
izgledi za punu mirnu tranziciju ne mogu biti posve dobri. Vrlo estoka poljska nacionalna
osje#anja i krajnja slabost komunisti$kih vlastodraca ukazuju da bi faza nemira mogla biti
neizbjean pratilac smrti komunizma - mada mnogo zavisi, naravno, od stepena sovjetskog
preputanja tom procesu.
Drugdje, obrazac #e biti vjerovatno areniji. Isto$na Njema$ka je postala komunisti$ka
Pruska, disciplinovana, motivisana i produktivna. To moe ostati tako izvesno vrijeme, naro$ito
zato to je Zapadna Njema$ka velikoduno doprinijela njenom ekonomskom blagostanju.
Me"utim, njen uspjeh #e se vjerovatno vie povezati sa njenim osobenim nacionalnim i kulturnim
tradicijama nego sa komunizmom kao takvim. %ehoslova$ka #e vjerovatno slijediti ma"arsko-
poljski model u progresivnom razaranju institucija koje su Sovjeti ustanovili i traenju bliih veza
s Evropom. Bilo kakav dui unutranji sovjetski nemir #e pomo#i da oive osje#anja koja su
nekad pokrenula Prako prolje#e, podsti$u#i tako novo razdoblje politi$kog vrenja. Rumunija i
Bugarska #e vjerovatno biti sporije u tom procesu, ali #e se obije oslanjati sve vie na
nacionalisti$ke pobude u definisanju svoje unutranje politike.
Priroda sovjetskog odgovora na politi$ke promjene u Isto$noj Evropi zna$ajno #e uticati na
brzinu i obim promjena unutar samog Sovjetskog Saveza. Sovjetski Savez koji tolerie promjene
u Isto$noj Evropi najvjerovatnije #e biti Sovjetski Savez koji se uputa u produenu, moda
iluzornu, a skoro sigurno nemirnu potragu za unutranjom perestrojkom. Sovjetski Savez koji
pokuava da se grubo obrui na promjene u Isto$noj Evropi jeste vjerovatno Sovjetski Savez koji
i sam slabi i usporava svoje reforme. Zaista, stvarni kraj Gorba$ovljeve perestrojke bi mogao biti
cijena koja se mora platiti za o$uvanje spoljne imperije. U oba slu$aja - bilo da aktivno nastoji da
se priklju$i iroj Evropi ili ponovo pot$injena sovjetskoj represiji - Isto$na Evropa #e vjerovatno
nanijeti tetu ugledu komunizma u svijetu.
Izgleda da jedino u Kini dananji razvoj ukazuje na obnovu komunisti$ke vitalnosti. Ali $ak i
ovdje $injenice govore da je to malo vjerovatno. Kao to je ve# pokazano, kineski reim #e
vjerovatno prije uspjeti nego ne uspjeti u svojim sadanjim naporima da podstakne brzi kineski
ulazak u prosperitetni pacifi$ki primorski region. To #e posti#i, me"utim, politikom koja ima sve
manje veze s marksisti$ko-lenjinisti$kim u$enjem a vie zajedni$kog s ekonomski uspjenim
politikama koje sprovode neki kineski ne-komunisti$ki susjedi, uklju$uju#i i isticanje spoljne


171
trgovine kao izvor podsticaja za unutranji rast. Trgova$ki, a tako"e djelimi$no i korumpiran,
komunizam moe dosti#i visoku stopu privrednog rasta ali pri niskom nivou ideolokog
pravovjerja. Svaki ekonomski uspjeh Kine ukazuje na dalje naputanje doktrine i slui kao
primjer za druge komunisti$ke drave, poput Vijetnama ili Sjeverne Koreje. Doktrinarno
pravovjerje #e biti pri tom dalje oslabljeno.
Iz ovog ne slijedi da bi usporavanje kineskog ekonomskog progra-ma donekle revitalizovalo
ili ponovo opravdalo ideologiju. Naprotiv, svaku takvu greku bi vjerovatno mnogi Kinezi
smatrali jo jednim dokazom da ekonomski uspjeh nije mogu# u kvazi-komunisti$kom ambijentu
i da se moe ostvariti jedino sveobuhvatnim odricanjem od svih tradicionalnih marksisti$ko-
lenjinisti$kih ograni$enja politi$ke slobode. Tako #e, vremenom, politi$ke dimenzije promjena
vjerovatno postajati sve vanije. Kini je skoro neizbjeno su"eno da iskusi poja-$avanje
politi$kih tenzija.
Zaista, nemogu#e je suo$iti se sa dugoro$nim procesom pove#anog ekonomskog pluralizma
bez nastanka gra"anskog drutva u Kini koje bi kona$no po$elo da zastupa svoje politi$ke tenje.
To bi vjerovatno dovelo do tekog, potencijalno $ak burnog, sukoba. Tako bi, u odre-"enom
trenutku, ekonomski uspjeh Kine mogao biti katalizator za politi$ku krizu koja bi zauzvrat mogla
$ak da ugrozi takav ekonomski uspjeh. Kineski lideri ne mogu beskona$no izbjegavati da se
suo$e sa $injenicom da kona$no ne postoji polovi$no rjeenje izme"u centra-lizovanog
komunizma i decentralizovanog i samoupravnog drutva.
Izvan postoje#ih komunisti$kih reima izgledi za irenje komunizma su vrlo ograni$eni, bilo
putem revolucije bilo preko glasa$ke kutije. Sa fragmentacijom marksisti$ko-lenjinisti$ke
ideologije, sve je vjerovatnije da bi revolucionarne aktivnosti, posebno u Tre#em svijetu, bile
pokrenute prvenstveno zbog unutranjih razloga i motivisane hibridnim doktrinama koje spajaju
neke elemente marksizma sa lokalnijim izvorima emotivne i duhovne privla$nosti. Blistavi put u
Peruu ili oslobodila$ka teologija u Latinskoj Americi pruaju primjere takvih prilago"avanja.
Dopunski oblici - osobito proeti prili$no religioznim sadrajem - vjerovatno se javljaju u onim
djelovima svijeta gdje o$aj i frustracije vode u politi$ko nasilje.
Neki elementi marksizma su povezani sa ciljevima svake preostale doktrine nasilne revolucije
i prisilnog i brzog drutvenog preustrojstva. Marksisti$ko shvatanje istorije je dio svjetske
duhovne batine, pa #e svaki radikalni lider promiljeno ili podsvjesno usvojiiti neke marksisti$ke
stavove u svom revolucionarnom manifestu. Ali takvi elementi vie ne#e $initi cjelinu koja mora
biti prihva#ena u potpunosti. Marksizam-lenjinizam je izgubio svoj istorijski legitimitet kao
sveobuhvatna dogma.
Uz to, $ak i iz komunisti$kih redova, proizala je smjelija tenja ka filozofskom ekumenizmu
koja prili$no podsje#a na ono to se posljednjih godina ispoljilo u institucionalizovanoj religiji.
Dobar primjer takvog relativisti$kog miljenja je sve ve#a sklonost sovjetskih komentatora da
priznaju da je izgradnja komunizma u Sovjetskom Savezu uklju$ivala dogmatska izopa$enja koja
liavaju sovjetsko iskustvo svake univerzalne vrjednosti. Intelektualni pragmatizam i sinkretizam
mogu biti dobrodoli pokazatelji pove#ane tolerancije, ali oni tako"e ukazuju na rastu#u
doktrinarnu - ili religijsku - ravnodunost. Takva ravnodunost je prva faza u progresivnom
rasipanju klju$nih vjerovanja. Ono uklju$uje s tim povezan prelaz od apsolutizma ka relativizmu,
od dogme do pukog uvjerenja. Taj prelaz je agonija komunizma.



172
Glava 24

POST-KOMUNIZAM


Danas je na sceni novi fenomen - post-komunizam. Mada dvade-seti vijek nije postao doba
trijumfa komunizma, bio je to vijek kojim je dominirao njegov izazov. Taj izazov je brzo
ustuknuo kad je oslabio i sam komunizam. Paradoks budu#nosti je to je uspjeh komunizma
sve vie bio mjeren njegovom sposobno#u da se kre#e u pravcu ve#eg slobodnog preduzetnitva
i da onesposobljava neposrednu kontrolu partije nad politi$kim ivotom drutva.
Prema tome, post-komunisti$ki sistem #e biti onaj u kom je odumiranje komunizma
uznapredovalo do ta$ke kad ni marksisti$ka teorija ni minula komunisti$ka praksa ne diktiraju
mnogo - ako uopte i diktiraju - teku#u javnu politiku. Post-komunizam #e, sasvim jednostavno,
biti sistem u kom se samozvani komunisti naprosto ne#e ozbiljno odnositi prema
komunisti$kom u$enju kao uputstvu za drutvenu politiku: ni oni koji ga ispovjedaju kao izvor
legitimiteta svoje vlasti dok sistem stagnira pod njima, niti oni koji priznaju da ga primjenjuju u
praksi mada zapravo uspjeno razvodnjavaju njegovu sutinu, niti oni koji ga odbacuju a da se
vie ne boje da to rade javno. Na razli$itim stupnjevima, za Sovjetski Savez, Kinu i Isto$nu
Evropu moe se re#i da se pribliavaju takvoj post-komunisti$koj fazi.
Aktuelni istorijski proces pojavljivanja post-komunizma stvara posebno istaknuto mjesto za
dva kriti$ka pitanja:

1) Da l i # e t r a n z i c i j a i z ma r ks i s t i $ k o - l e n j i n i s t i $ ke d i kt a t u r e p o s t e p e -
n o v o d i t i u p l u r a l i s t i $ k u d e mo k r a t i j u i l i u n e k i o b l i k n a c i o n a l i s t i -
$ke autokratije?
2) t a # e b i t i s ma t r a n o p o l i t i $ k i m i d u h o v n i m n a s l j e " e m k o mu n i z ma
dvadesetog vijeka?

Zaista, problem post-komunisti$ke tranzicije #e vjerovatno postati duhovno najzanimljivije i
politi$ki presudno pitanje koje se odnosi na ono to se danas jo uvijek zove komunisti$ki svijet.
To #e po svemu sude#i biti glavna dilema s kojom #e se suo$iti ovaj svijet u nekoliko narednih
decenija, a to postavlja ne samo analiti$ka ve# tako"e i prakti$na pitanja. Pored teorijskih
predvi"anja, to iznu"uje zapadnu strategiju promiljeno planiranu da uve#a izglede post-
komunisti$ke tranzicije u demokratiju.
Otvoreno re$eno, postoje dva temeljna dugoro$na izlaza za komunisti$ke reime u vrtlogu
velikog neuspjeha komunizma. Prvi je da se razviju u pluralisti$kija drutva. To bi u po$etku
zna$ilo uklju$ivanje razli$itih stepena mjeovitih dravnih i privatnih privrednih sektora,
pravdanih sve vie drutvenom demokratskom frazeologijom, koja bi iz toga stvorila u nekim
slu$ajevima moda polaznu ta$ku za popularno ustanovljen zaokret prema preteno slobodnom
preduzetni$kom sistemu. Drugi je da stagniraju u velikoj mjeri pod postoje#im institu-cionalnim
ure"enjima, sa eprtljama koje odravaju diktatorsku vlast preko vojno-policijskog saveza koji
sve vie ra$una na privla$nost nacionalizma - prije nego na ritualizovanu doktrinu - kao glavni
izvor politi$kog legitimiteta. U oba slu$aja, dopunsko ali srodno pitanje je da li kretanje u oba
pravca moe biti evolutivno ili #e povu#i za sobom prili$no nasilne prevrate.
Do sada, istorijsko svjedo$anstvo ne nudi mnogo ohrabrenja za prvi izlaz. Slu$aj se razlikuje
od onog faisti$kih reima u paniji i Portugaliji, koji su u$inili evolutivnu promjenu mogu#om


173
dopustivi postojanje autonomnih skupina drutveno ekonomskih djelatnosti koje bi se u
kriti$nom momentu mogle pretvoriti u pluralisti$ke izvore politi$ke aktivnosti. Reimi sovjetskog
tipa su, me"utim, stvorili totalitarni na$in drutvene organizacije koji je unaprijed isklju$ivao
takav potencijalni politi$ki pluralizam. %ak i u relativno netotalitarnoj Jugoslaviji,
monopolisti$ka komunisti$ka tradicija - ukorijenjena naro$ito u lenjinizmu - djelovala je protiv
pojave alternativnih izvora politi$kog vo"stva i do sada je onemogu#avala progresivnu
transformaciju zemlje u neto priblino drutvenoj demokratiji.
Uz to, kao to smo ve# napomenuli, sa slabljenjem ideologije, komunisti$ke elite su svugdje
pokuavale da oja$aju i opravdaju svoju vlast sve agresivnijim nacionalisti$kim apelima. Ovo se
ve# dogodilo u komunisti$koj Poljskoj, gdje je vojno rukovodstvo bilo nadre"eno partijskom
rukovodstvu. To se doga"alo neto manje pretjerano u Sovjetskom Savezu, ali bi po svoj prilici ta
tendencija oja$ala sa porastom doktrinarnog otrenjenja. Jak nacionalizam je svakako o$igledan
me"u kineskim liderima. Mada moe biti protiv postojane vitalnosti komunisti$ke doktrine,
privla$nost nacionalizma ima za posljedicu ja$anje autoritarnih poriva. To ja$a one institucije
vlasti koje mogu najdjelotvornije da prevedu nacionalisti$ke simbole u diktatorsku vlast,
sprje$avaju#i pri tom demokratski razvoj.
Bilo bi pogreno, ipak, isklju$iti u cjelosti mogu#nost post-komu-nisti$ke tranzicije u
demokrati$nijem pravcu. U nekim komunisti$kim dravama, drutveno samo-oslobo"enje i
posljedi$na pojava gra-"anskog drutva koje postoje istovremeno ali vie nijesu pod vla#u
politi$kog sistema najavljuju postepeni preobraaj u autenti$nije pluralisti$ke forme. Uticaj novih
sredstava masovne komunikacije je naro$ito vaan, zato to on ne samo da prekida komunisti$ki
monopol nad politi$kim dijalogom drutva ve# $ini mogu#om artikulaciju alternativnih politi$kih
gledita.
Tabela na narednoj strani ne samo da prikazuje vjerovatne faze udaljavanja od komunizma
ve# tako"e biljei prili$ne neizvjesnosti u mogu#em slijedu politi$kih promjena u postoje#im
komunisti$kim reimima. Kao to pokazuju ranije analize, kriti$an ali moda neophodan stadijum
u ovom udaljavanju jeste faza dva - komunisti$ka autokratija - iz kog reim moe da se razvije u
$etiri alternativna pravca. Kao to je navedeno, najvjerovatniji razvoj je faza tri - post-
komunisti$ka autokratija - sa manje vjerovatnim opcijama koje obuhvataju fragmentaciju,
pokuaj povratka u totalitarnu fazu ili neposredan razvoj u pluralisti$ku demokratiju.
U svakom slu$aju, u tom procesu promjena gubitak komunisti$kog monopola nad sredstvima
masovnih komunikacija je klju$ za prekid komunisti$kog totalitarizma. U uslovima komunizma a
naro$ito u ambijentu njegove snane i monopolisti$ke indoktrinacije, odvija#e se naredni procesi.
Stvorena je ideoloki otu"ena masa, eljna da konzumira alternativne informacije. Ona se tako
domogla novih tehnika masovnih komunikacija - kao to su strani radio, televizija, video kasete,
ilegalna tampa - da prokr$i put barem druk$ijem, mada maglovitijem, politi$kom pogledu na
svijet. Ekonomski neuspjesi omogu#avaju politi$ki aktivnim intelektualcima da pretvore svoj
pogled na svijet u zahtjeve ne samo za drutveno-ekonomskim ve# tako"e i za politi$kim
pluralizmom i za vladavinom prava. Zakanjele komunisti$ke privredne reforme, koje obuhvataju
ustupke i decentralizaciju, nenamjerno doprinose progresivnoj institucionali-zaciji takvih
ekonomskih i politi$kih promjena, zbirno proizvode#i drutveni napad na totalitarnu diktaturu.
Ovi procesi, koji su ve# duboko pogodili neke djelove komunisti-$kog svijeta, mogu biti
ohrabreni dalekosenom zapadnom strategijom za unapre"enje post-komunisti$ke
demokratizacije.





174





175
U toj strategiji, nacionalisti$ka autoritarna faza post-komunisti$ke tranzicije moe biti smatrana,
moda $ak i u ve#ini slu$ajeva, kao neizbjena u progresivnom razaranju marksisti$ko-
lenjinisti$kih siste-ma. Ipak, svakako je u interesu demokratije da svaka takva autoritarna faza
bude kratka, posebno zato to bi - u kontekstu ekonomske oskudice i narodnog ogor$enja protiv
komunisti$ke vlasti - narodno nestrpljenje moglo lako eksplodirati u istorijski preuranjenu
pobunu velikih razmjera, zauzvrat izazivaju#i represivnu i izri$itiju komunisti$ku reakciju.
Postoji, prema tome, potreba za istorijskim podspjeivanjem unapre"enja strategije progresivne
post-komunisti$ke demokratizacije.
Privla$nost ljudskih prava je imala posebno zna$ajan uticaj na ubrzanje procesa is$ezavanja
komunizma. Pojedina$no najprivla$nija politi$ka ideja savremenog doba su ljudska prava.
Njihovo prizivanje na zapadu je ve# dovelo sve komunisti$ke reime u defanzivu. Njihova
privla$nost je odgovarala pojavi sve obrazovanijih i politi$ki svjesnijih masa koje vie ne mogu
tako lako da se izoluju i indoktriniraju. Post-komunisti$ki autokratski reimi su vjerovatno
posebno osjetljivi na privla$nost ljudskih prava zato to njima nedostaje razumljiva,
vjerodostojna i izazovna ideologija. Oni #e prema tome biti doktrinarno porozni i politi$ki krhki.
Prizivanje ljudskih prava nije samo dovelo postoje#e komunisti$ke reime u defanzivu, ve# je
i u globalnom pogledu tako"e posluilo da se komunizam odvoji od demokratije.
Usredsre"ivanjem globalne panje na uskra#ivanje slobode izbora, na krenje li$nih prava, na
odsustvo vladavine prava i na politi$ki monopol nad javnim glasilima i ekonomskim ivotom pod
komunizmom, veza izme"u viepartijskog sistema, trine ekonomije i autenti$ne demokratije je
bila otrije uspostavljena. Pluralizam se sada u velikoj mjeri smatra za protivotrov totalitarizmu.
To je imalo za posljedicu iroko rasprostranjeno prihvatanje, sada $ak i u komunisti$kim
dravama, tvrdnje da je demokratski komunizam oksimoron.
Aktivno propagiranje ljudskih prava tako"e obezbje"uje filozofski legitimitet za neposrednije
demokratsko angaovanje namijenjeno njegovanju sve nezavisnijih i politi$ki afirmisanijih
gra"anskih drutava pod postoje#im komunisti$kim reimima. Pojava samo-upravnog
gra"anskog drutva je polazna ta$ka za mogu#e samo-oslobo"enje drutva od komunisti$ke
vlasti. Nezavisne grupe su se ve# pripremile sasvim spontano u vie komunisti$kih drava, $ak i u
Sovjetskom Savezu, iskoristivi nove tehni$ke mogu#nosti za irenje masovnih informacija.
Autonomni politi$ki dijalog koji je otud potekao moe dovesti do pojave demokratske saglasnosti
koja se ti$e potrebnih drutveno-ekonomskih promjena, a time i do preobraaja disidentstva u
stvarnu politi$ku opoziciju sposobnu da u izvjesnom trenutku ili pregovara o mirnom prenosu
vlasti ili da politi$ki iskoristi izopa$enje izri$itog komunisti$kog totalitarizma u defanzivnu post-
komunisti$ku autokratiju.
Zaista, neki od danas postoje#ih isto$noevropskih komunisti$kih reima, poto su proli -
moda uz izvjesno grani$no nasilje - kroz post-komunisti$ku fazu, na kraju #e vjerovatno biti
potpuno integrisani u svjetsku zajednicu. Sve ve#e nau$ne razmjene, intelektualni kontakti, pa
$ak i ekonomski odnosi sa komunisti$kim dravama mogu isto tako da doprinesu procesu
demokratskih promjena, posebno ako se poduda-re s naporima da se podstakne pojava istinski
autonomnih gra"anskih drutava pod postoje#im komunisti$kim reimima. Gorka ali i puna nade
moe, dakle, biti ironija istorije da #e se za jedan broj komunisti$kih drava etapa tranzicije iz
predindustrijskog drutva u drutveno razvijenu pluralisti$ku demokratiju, na kraju pokazati kao
nesmotrena i skupa.
Takva eventualna apsorpcija nekih komunisti$kih drava u iru svjetsku zajednicu moe biti
podstaknuta $injenicom da #e u ovom vijeku pluralisti$ke demokratije usvojiti u vlastite sisteme
neke od zdravijih pa $ak i konstruktivnijih aspekata marksisti$ke potrage za savrenim drutvom.
Sa socijaldemokratijom koja na Zapadu obezbje-"uje mnoge podsticaje za javne programe


176
namijenjene pove#anju drutvenog blagostanja, posljednjih decenija su uklju$ene, $ak i u one
demokratske sisteme koji su najskloniji njegovanju slobodnog preduzetnitva, mnoge inicijative
podrane od drave u oblastima socijalnog staranja, ujedna$avanja ansi za li$no napredovanje,
progresivnog oporezivanja radi smanjenja drutvenih razlika, pristupa obrazovnom sistemu za
manje povla#ene i obezbje"enja zdravstvenih usluga za najire mase. Pluralisti$ka i slobodno-
preduzetni$ka demokratija je pri tom dovela do sazrijevanja drutvene svijesti.
Ulivanje drutvene svijesti u procese politi$ke demokratije je posluilo jo ve#em isticanju
tvrdnje da komunizam vie nema istorijsku misiju. Pove#ani osje#aj drutvene odgovornosti
demokratije sjedinjen sa istinskom politi$kom slobodom izbora - obrazac u kom se drava ne
veli$a nego upotrebljava kao ograni$eno oru"e za unapre"enje drutvenog i individualnog samo-
izraavanja - stvorio je superioran mehanizam za zadovoljavanje ljudskih potreba kao i za zatitu
ljudskih prava. Sve ve#e naglaavanje individualne inicijative i politi$ki nezavisne drutvene
solidarnosti irom svijeta odraava sve rasprostranjenije uvjerenje da i najuzvieniji snovi
ljudskog roda mogu da se pretvore u no#nu moru ako se dogmatska i svemo#na drava oboava
kao glavno oru"e istorije.
Katastrofi$ni sukob $ovje$anstva sa komunizmom tokom dva-desetog vijeka nam je tako
priutio bolnu ali krajnje vanu lekciju. Utopijsko drutveno ure"enje je u temeljnom sukobu sa
sloeno#u ljudskog roda, a drutveno stvarlatvo najbolje cvjeta kada je politi$ka vlast
obuzdana. Ova osnovna lekcija ukazuje da #e najvjerovatnije demokratija - a ne komunizam -
dominirati dvadesetprvim vijekom.





























177
DODATAK

TABELE

PROCIJENJENI BRUTO NACIONALNI DOHODAK PO GLAVI
STANOVNIKA
0
5,000
10,000
15,000
20,000
U

m
i
l
i
o
n
i
m
a

$
U
S
SAD 8,799 10,629 11,413 12,296 13,966 15,511
SSSR 3,532 3,919 5,123 6,025 6,454 6,863
Japan 2,508 3,851 6,232 7,303 8,955 11,864
1960 1965 1970 1975 1980 1985



Izvor CIA





178
UKUPNA TRGOVINSKA RAZMJENA SA KONKURENTNIM
SVJETSKIM TRITEM
0
200,000
400,000
600,000
800,000
U
v
o
z

i

i
z
v
o
z

u

m
i
l
i
o
n
i
m
a

$
U
SAD 36,982 50,763 85,936 213,992 477,771 574,771
SSSR 2,997 5,055 8,518 30,791 67,059 65,967
Japan 8,546 16,621 38,199 113,569 371,737 307,652
1960 1965 1970 1975 1980 1985


Izvor CIA













179
UKUPNA TRGOVINSKA RAZMJENA SA KONKURENTNIM
SVJETSKIM TRITEM
0
100,000
200,000
300,000
400,000
U
v
o
z

i

i
z
v
o
z

u

m
i
l
i
o
n
i
m
a

$
U
Zap.Njema$ka 21,587 50,763 64,235 165,106 380,863 342,403
Ist.Njema$ka 1,435 1,847 3,251 8,241 15,192 17,627
%ehoslova$ka 1,371 1,743 2,721 6,091 10,784 9,529
1960 1965 1970 1975 1980 1985

Izvor: CIA; kratki statisti$ki izvjetaj UN



UKUPNA TRGOVINSKA RAZMJENA SA KONKURENTNIM
SVJETSKIM TRITEM
0
10,000
20,000
30,000
40,000
50,000
60,000
U
v
o
z

i

i
z
v
o
z

u

m
i
l
i
o
n
i
m
a

$
U
panija 1,447 3,975 7,135 23,955 54,798 54,211
Poljska 1,231 1,825 2,662 11,581 17,174 11,134
1960 1965 1970 1975 1980 1985

Izvor: CIA; kratki statisti$ki izvjetaj UN










180


UKUPNA TRGOVINSKA RAZMJENA SA KONKURENTNIM
SVJETSKIM TRITEM
0
50,000
100,000
150,000
200,000
U
v
o
z

i

i
z
v
o
z

u

m
i
l
i
o
n
i
m
a

$
U
Italija 8,385 14,578 28,176 73,351 177,335 170,147
Jugoslavija 1,392 2,379 4,553 11,769 29,049 22,251
1960 1965 1970 1975 1980 1985

Izvor: CIA; kratki statisti$ki izvjetaj UN



UKUPNA TRGOVINSKA RAZMJENA SA KONKURENTNIM
SVJETSKIM TRITEM
0
10,000
20,000
30,000
40,000
50,000
U
v
o
z

i

i
z
v
o
z

u

m
i
l
i
o
n
i
m
a

$
U
Austrija 2,536 3,701 6,406 16,913 41,913 38,225
Ma|arska 696 1,069 1,826 4,701 9,172 8,071
1960 1965 1970 1975 1980 1985

Izvor: CIA; kratki statisti$ki izvjetaj UN



181
UKUPNA TRGOVINSKA RAZMJENA SA KONKURENTNIM
SVJETSKIM TRITEM
0
20,000
40,000
60,000
80,000
U
v
o
z

i

i
z
v
o
z

u

m
i
l
i
o
n
i
m
a

$
U
Indija 3,435 4,525 4,151 10,736 23,451 26,451
Kina 0 3,715 4,201 13,961 38,231 70,805
1960 1965 1970 1975 1980 1985

Izvor: CIA; kratki statisti$ki izvjetaj UN



MOTORNA VOZILA PO GLAVI STANOVNIKA
0
100
200
300
400
500
600
B
r
o
j

p
u
t
n
i
$
k
i
h

v
o
z
i
l
a

n
a

1
0
0
0

s
t
a
n
o
v
n
i
k
SAD 342 385 433 491 520 540
SSSR 0 0 0 0 33 36
Japan 5 22 85 154 203 228
1960 1965 1970 1975 1980 1985

Izvor: Statisti$ki godinjak UN; kratki statisti$ki izvjetaj UN










182
MOTORNA VOZILA PO GLAVI STANOVNIKA
0
100
200
300
400
500
B
r
o
j

p
u
t
n
i
$
k
i
h

v
o
z
i
l
a

n
a

1
0
0
0

s
t
a
n
o
v
n
i
k
Zap.Njema$ka 78 153 223 290 376 400
Ist.Njema$ka 17 39 68 113 160 180
%ehoslova$ka 20 29 58 102 149 163
1960 1965 1970 1975 1980 1985

Izvor: Statisti$ki godinjak UN; kratki statisti$ki izvjetaj UN



MOTORNA VOZILA PO GLAVI STANOVNIKA
0
50
100
150
200
250
B
r
o
j

p
u
t
n
i
$
k
i
h

v
o
z
i
l
a

n
a

1
0
0
0

s
t
a
n
o
v
n
i
k
panija 9 24 70 135 202 228
Poljska 4 8 15 32 67 87
1960 1965 1970 1975 1980 1985

Izvor: Statisti$ki godinjak UN; kratki statisti$ki izvjetaj UN










183
MOTORNA VOZILA PO GLAVI STANOVNIKA
0
100
200
300
400
500
B
r
o
j

p
u
t
n
i
$
k
i
h

v
o
z
i
l
a

n
a

1
0
0
0

s
t
a
n
o
v
n
i
k
Italija 40 105 190 271 312 395
Jugoslavija 3 10 23 55 95 118
1960 1965 1970 1975 1980 1985

Izvor: Statisti$ki godinjak UN; kratki statisti$ki izvjetaj UN



MOTORNA VOZILA PO GLAVI STANOVNIKA
0
50
100
150
200
250
300
350
B
r
o
j

p
u
t
n
i
$
k
i
h

v
o
z
i
l
a

n
a

1
0
0
0

s
t
a
n
o
v
n
i
k
Austrija 58 108 162 226 296 322
Ma|arska 3 10 23 55 95 118
1960 1965 1970 1975 1980 1985

Izvor: Statisti$ki godinjak UN; kratki statisti$ki izvjetaj UN







184
BROJ TELEFONA PO GLAVI STANOVNIKA
0
10
20
30
40
50
60
70
B
r
o
j

t
e
l
e
f
o
n
a

n
a

1
0
0

s
t
a
n
o
v
n
i
k
a
Zap.Njema$ka 10.8 14.9 22.5 31.7 46.4 59.9
Ist.Njema$ka 7.6 9.8 12.3 15.2 18.9 21.1
%ehoslova$ka 7.4 10.5 13.8 17.6 20.6 22.6
1960 1965 1970 1975 1980 1985

Izvor: Statisti$ki godinjak UN



BROJ TELEFONA PO GLAVI STANOVNIKA
0
5
10
15
20
25
30
35
40
B
r
o
j

t
e
l
e
f
o
n
a

p
o

g
l
a
v
i

s
t
a
n
o
v
n
i
k
a
panija 5.8 8.6 13.5 22 31.7 36
Poljska 2.9 4.1 5.7 7.5 9.5 10.9
1960 1965 1970 1975 1980 1985

Izvor: Statisti$ki godinjak UN










185
BROJ TELEFONA PO GLAVI STANOVNIKA
0
10
20
30
40
50
B
r
o
j

t
e
l
e
f
o
n
a

n
a

1
0
0

s
t
a
n
o
v
n
i
k
a
Italija 7.7 11.5 17.1 25.9 33.7 42.6
Jugoslavija 1.4 2.1 3.6 6.1 9.5 13.2
1960 1965 1970 1975 1980 1985

Izvor: Statisti$ki godinjak UN



BROJ TELEFONA PO GLAVI STANOVNIKA
0
10
20
30
40
50
B
r
o
j

t
e
l
e
f
o
n
a

n
a

1
0
0

s
t
a
n
o
v
n
i
k
a
Austrija 10 13.9 19.3 28.1 40.1 47.6
Ma"arska 4.7 5.6 8 9.9 11.8 13.4
1960 1965 1970 1975 1980 1985

Izvor: Statisti$ki godinjak UN










186
SMRTNOST DJECE (ODOJ%ADI)
0
10
20
30
40
S
m
r
t
n
o
s
t

u

p
r
v
o
j

g
o
d
i
n
i

i
v
o
t
a

n
a

1
0
0
0

r
o
"
e
n
i
SAD 26 24.7 19.8 16.7 12.5 10.4
SSSR 35 28 24.4 27.7 27.7 25.1
Japan 30.7 18.5 13.1 10.1 7.4 5.7
1960 1965 1970 1975 1980 1985

Izvor: Demografski godinjak UN; Statisti$ki godinjak UN



SMRTNOST DJECE (ODOJ%ADI)
0
10
20
30
40
S
m
r
t
n
o
s
t

u

p
r
v
o
j

g
o
d
i
n
i

i
v
o
t
a

n
a

1
0
0
0

r
o
"
e
n
i
Zap.Njema$ka 33.8 23.8 23.5 19.8 14.7 8.9
Ist.Njema$ka 33.8 24.5 20 15.7 12.1 9.2
%ehoslova$ka 23.5 25.3 22.1 20.9 16.6 15.3
1960 1965 1970 1975 1980 1985

Izvor: Demografski godinjak UN; Statisti$ki godinjak UN










187
SMRTNOST DJECE (ODOJ%ADI)
0
10
20
30
40
50
60
S
m
r
t
n
o
s
t

u

p
r
v
o
j

g
o
d
i
n
i

`
i
v
o
t
a

n
a

1
0
0
0

r
o
|
e
n
i
panija 43.7 37.2 27.8 12 11.1 10.5
Poljska 56.8 41.7 33.1 24.8 21.2 17.5
1960 1965 1970 1975 1980 1985

Izvor: Demografski godinjak UN; Statisti$ki godinjak UN



SMRTNOST DJECE (ODOJ%ADI)
0
20
40
60
80
100
S
m
r
t
n
o
s
t

u

p
r
v
o
j

g
o
d
i
n
i

i
v
o
t
a

n
a

1
0
0
0

r
o
"
e
n
i
Italija 43.9 35.6 29.2 20.7 14.3 10.9
Jugoslavija 87.7 71.5 56.3 40.5 32.8 27.3
1960 1965 1970 1975 1980 1985

Izvor: Demografski godinjak UN; Statisti$ki godinjak UN










188
SMRTNOST DJECE (ODOJ%ADI)
0
10
20
30
40
50
S
m
r
t
n
o
s
t

u

p
r
v
o
j

g
o
d
i
n
i

i
v
o
t
a

n
a

1
0
0
0

r
o
"
e
n
i
Austrija 37.5 28.8 25.9 20.8 13.9 10.3
Ma"arska 47.6 38.8 35.7 32.6 23.1 20.4
1960 1965 1970 1975 1980 1985

Izvor: Demografski godinjak UN; Statisti$ki godinjak UN































189

Zbignjev Beinski
VELIKI PROMAAJ:
Ro"enje i kraj komunizma u XX vijeku

Urednik:
ZORAN V. LEKOVI&

Prevod:
BORO PEKOVI&

Recenzent:
dr NEBOJA VU%INI&

Kompjuterska obrada:
MIKO PAUNOVI&

Korice:
MOM%ILO RAJIN

tampa:
GRAFO - CRNAGORA

Privatno izdanje:
BORO PEKOVI&

Edicija:
VizArt