Yeni̇ Sorul. 15-16

137
YEN SORULAR
* aretli sorular "Temel niversite Kimyas"nda kk punto ile yazlan leri
Dzeyde bilgi iin dzenlenmitir.

Termodinamiin birinci yasas. Is, i, i enerji, entalpi
15.1 Ortamdan 1282 kJ s alan bir sistem yine ortama 282 kJ i yapmaktadr.
Sistemin i enerjisindeki deiimi hesaplaynz.
15.2 Ortamdan 1856 kJ i alan bir sistemden 1000 kJ s ortama aktna gre
sistemdeki i enerji deiimini hesaplaynz.
15.3 Ortalama 782 kJ s ve 1325 kJ i veren bir sistemin i enerjisindeki
deimeyi bulunuz.
15.4 Ortamdan 7828 kJ s souran bir sistem ayn ortama 728 kJ i deerinde
i yapmaktadr. Sistemdeki i enerji deiimini hesaplaynz.
15.5 Sabit hacim altndaki snma ss 12,5 J mol
1
K
1
olan 21 mol helyum
gaz sabit hacimde 77K'den 58K'e soutulduunda i enerji de-iimini
ve s alveriini hesaplaynz,
15.6 Basnc 1,013 bar olan bir ideal gazn hacmi 100 bar sabit basn altnda
22 m
3
kltlyor. Ortamdan sisteme yaplan tersinmez ii hesap-
laynz.
15.7 Basnc 18 MPa olan bir ideal gaz 0,1 MPa sabit d basnca kar
125 m
3
den 220 m
3
hacmine dek genletirildiinde sistemden ortama
yaplan i nedir?

138
15.8 Bir ideal gaz 700 k Nm
2
olan sabit d basn ile 1,68 m
3
'den,
0,28 m
3
'e sktrlmaktadr. Ortamdan sisteme yaplan ii hesaplaynz.
15.9 deal davrand varsaylan 5 mol gaz 300 K sabit scaklkta ilk hacminin
yarsna izotermik ve tersinir olarak sktrldnda ortamdan sisteme
yaplan ii, i enerji deiimini, s alveriini ve entalpi deiimini he-
saplaynz.
15.10 deal davrand varsaylan 2,75 mol gaz 25 C scaklkta izotermik ve
tersinir olarak 10 bar'dan 1 bar'a genleirken sistemden ortama yaplan
ii, i enerji deiimini, s alveriini ve entalpi deiimini hesaplaynz.
15.11 deal davrand varsyan 100 g O
2
gaz 350 K scaklkta izotermik ve
tersinir olarak 7,8 bar'dan 25 bar'a sktrlmaktadr. Ortamdan sisteme
yaplan ii, i enerji deiimini, s alveriini ve entalpi deiimini he-
saplaynz.
15.12 deal davrand varsaylan, ilk hacmi 103 dm
3
ve ilk basnc 1,2
k Nm
2
olan bir gaz 273 K scaklkta izotermik ve tersinir olarak 0,72
k Nm
2
basnca dek genletiriliyor. Sistemden ortalama yaplan ii, i
enerji deiimini, s alveriini ve entalpi deiimini hesaplaynz.
15.13 Sabit hacim altndaki snma ss C
v
= (3/2) R olan ve ideal davrand
varsaylan 25 C'daki 100 g argon, 10 dm
3
den 50 dm
3
'e adyabatik ve
tersinir olarak genletiriliyor. lk basnc, son basnc, i enerji deiimini,
s alveriini ve entalpi deiimini hesaplaynz.
15.14 deal varsaylan bir gaz 100 k Nm
2
basn ve 0,056 m
3
hacminden
izotermik ve tersinir olarak 0,007 m
3
hacme sktrlyor. Son basnc,
sisteme yaplan ii, i enerji deiimini, s alveriini ve entalpi
deiimini hesaplaynz.
15.15 Bir ideal gazn 2 molnn 400 K'deki hacmi 7 dm
3
'dr. Bu gaz 1 atm'lik
sabit d basnca kar son basnc 2 atm. olana dek adyabatik olarak gen-
lemektedir. Gazn sabit hacim altndaki snma ss 20,9 J mol
1
K
1

olduuna gre son scakl, son hacmi, s alveriini, i alveriini, i
enerji deiimini ve entalpi deiimini hesaplaynz.

139
15.16 Kaynama scaklndaki buharlama entalpisi 919,6 J g
1
ve buharnn
zgl hacmi 0,607 dm
3
g
1
olan 20 g etanol buharlatnda s ve i
alverileri ile i enerji ve entalpi deiimlerini hesaplaynz.
15.17 Normal kaynama scakl 80,1 C'daki buharlama ss 394,2 Jg
1
olan
2 mol benzenin ayn scaklkta buharlamas srasnda q, Ah, w ve Au
niceliklerini hesaplaynz.
15.18 Scakl 10 C olan buz stlarak scakl 140 C olan buhar haline
getiriliyor. Buzun snma ss 2,09 Jg
1
, suyun snma ss 75,24 J
mol
1
K1 buharn snma ss C
p
= 33,9 J mol
1
K
1
, erime ss 333
Jg
1
ve buharlama ss 2256 Jg
1
olduuna gre stma srasndaki
entalpi deiimini hesaplaynz.
15.19 Soru 15.18'deki verileri kullanarak 1 atm ve 120 C'da bulunan 54 g
buhar soutarak 20 C'da buz haline getirebilmek iin sistemden ortama
akmas gereken sy hesaplaynz.
15.20 Bir atomlu molekllerden oluan 2 mol ideal gaz 37 C ve 1 atm'den
adyabatik ve tersinir olarak basnc 2 kat olana dek sktrlyor. Son
scakl, s alveriini, i alveriini, i enerji deiimini ve entalpi

Reaksiyon entalpisi ve reaksiyon i enerjisi
15.21 indeki su ile birlikte s sas 8861,6 JK1 olan bir adyabatik kalori-
metrede mol ktlesi 122,1 g mol
1
olan benzoik asidin 0,764 gram
yakldnda scaklk 2,27 K ykseliyor. Benzoik asidin yanma i enerji-
sini hesaplaynz.
15.22 Adyabatik bir kalorimetrede mol ktlesi 342 g mol ve yanma entalpisi
5643 kJ mol olan sakkarozun 1,632 gram yakldnda scaklk 2,85 K
ykseliyor. (a) Kalorimetre ve iindeki suyun toplam s sasn bulunuz,
(b) Eer kalorimetre snma ss 4,18 Jg
1
K
1
olan 1850 g su ieriyorsa
kalorimetre kabnn s sas nedir?
15.23 Bir kalorimetre snma ss 0,836 Jg
1
olan 35,0 g'lk bir maddeden
yaplm ve iine 2000 cm
3
su doldurulmutur. Toluen, C
7
H
8
'in 0,368
gram bu kalorimetrede adyabatik olarak yakldnda scaklk ykselmesi
1,860 C olarak llmtr. Toluenin molar yanma entalpisini
hesaplaynz.

140
15.24 Su ile birlikte toplam s sas 10659 JK
1
olan bir kalorimetrede
naftalin C
10
H
8
'in 0,600 gram sabit hacim altnda adyabatik olarak
yakldnda kalorimetredeki scaklk 2,255 K ykseliyor. (a) Naftalinin
molar yanma i enerjisini bulunuz. (b) Naftalinin molar yanma entalpisihi
bulunuz. (c) izelge 15.61'den yararlanarak naftalinin standart oluum
entalpisini hesaplaynz.
15.25 B
2
H
6
(g) + 3 O
2
(g) B
2
O
3
(k) + 3 H
2
O (s) reaksiyonun i enerjisi
deiimi kalorimetrik yoldan 2143,2 kJ olan llmtr. a) Reaksiyon
entalpisini hesaplaynz. b) B
2
O
3
(k) ve H
2
O (s) iin standart oluum
entalpileri srayla 1264,0 kJ mol
1
ve 2143,2 kJ mol
1
olarak
verildiine gre B
2
H
6
(g) iin standart oluum entalpisini hesaplaynz.
15.26 Mol ktlesi 78,11 g mol1 olan benzenin 1 gram sabit hacimdeki bir
kalorimetrede rnler 25 C'a soutulurken sistemden ortalama 41,74 kJ
s akmaktadr. Benzenin standart molar yanma entalpisini hesaplaynz.
15.27 U
3
O
8
(k) + 2 C (k) 3 UO
2
(k) + 2 CO (g) AH
1
= 316 kJ
UO
3
(k) + C (k) CO (g) + UO
2
(k) AH
2
= 2400 kJ
C (k) + 1/2 O
2
(g) CO (g) AH
3
= 111 kJ
olarak standart reaksiyon entalpileri verildiine gre
U
3
O
8
(k) + 1/2 O
2
(g) 3 UO
3
(k) AH
4
= ?
reaksiyonunun standart reaksiyon entalpisini hesaplaynz.
15.28 inde 1620 g su bulunan ve s sas 2219 JK
1
olan bir kalorimetrede
sabit hacim altnda ve adyabatik olarak glisin, C
2
H
5
NO
2
'in glisinin 2,50
gram ar lde oksijen ile yakldnda scaklk 297,46 K'den 301,07
K'e ykseliyor. Glisinin molar yanma entalpisini hesaplaynz.
15.29 HCl (g) + NH
3
(g) NH
4
Cl (k) reaksiyonu iin standart reaksiyon
entalpisi 176 kJ olarak verildiine gre izelge 15.6.1'den yararlanarak
amonyum klorrn standart oluum entalpisini hesaplaynz.
15.30 PbO (k) iin standart oluum entalpsi 92,8 kJ mol
1
olduuna gre
izelge 15.6.1'den yararlanarak PbS (k) + O
2
(g) P(k) + SO
2
(g)
reaksiyonuna gre 1 mol Pb olumas srasnda aa kan enerjiyi
hesaplaynz.

141
15.31 Naftalin, C
10
H
8
(k)'in tandart yanma entalpisi 5148,1 k J mol
1
olduuna
gre izelge 15.6.1'den yararlanarak naftalin iin standart oluum
15.32 Toluen, C
7
H
8
(s)'in 1 mol sabit hacimde yakldnda 27 C'da sistem-
den ortama 3912,48 kJ s akmaktadr. Toluen iin verilen scaklkta
molar yanma entalpisini hesaplaynz.
15.33 S (k) + O
2
SO
2
(g) AH
1
= 296,9 kJ
SO
2
(g) + 1/2 O
2
(g) SO
3
(g) AH
2
= 98,2 kJ
SO
3
(g) + H
2
O (s) H
2
SO
4
(s) AH
3
= 130,2 kJ
H
2
(g) + 1/2 O
2
H
2
O (s) AH
4
= 285,9 kJ
olarak verildiine gre Hess yasas uyarnca entalpi deiiminin yola
bal olmadn dnerek
S (k) + H
2
(g) + 2 O
2
(g) H
2
SO
4
(s) AH
5
= ?
reaksiyonunun standart reaksiyon entalpisini yani slfrik asidin oluum
entalpisini bulunuz.
15.34 Na (k) + 1/2 Cl
2
(g) NaCl (k) AH
1
= 410,6 kJ
H
2
(g) + S (k) + 2 O2 (g) H
2
SO
4
(s) AH
2
= 810,5 kJ
2 Na (k) + S 5k) + 2 O
2
(g) Na
2
SO
4
(k) AH
3
= 1381,5 kJ
1/2 H
2
(g) + 1/2 Cl
2
(g) HCl (g) AH
4
= 92,2 kJ
eklinde standart reaksiyon entalpileri verildiine gre
2 NaCl (k) + H
2
O
4
(s) Na
2
SO
4
(k) + 2 HCl (g) AH
4
= ?
15.35 298 K ve 1 atm'de MnO
4
(sulu), Mn
2+
(sulu), Fe
3+
(sulu) ve Fe
2+

(sulu) iyonlarnn standart oluum entalpileri, srasyla 517,9 kJ mol
1
,
218,6 k KJ mol
1
, 11,4 kJ mol
1
ve 87,8 kJ mol
1
olarak
verilmektedir. izelge 15.6.1'den yararlanarak
MnO
4
(sulu) + 5Fe
2+
(sulu) + 8H
+
(sulu) Mn
2+
(sulu) + 5 Fe
3+

(sulu) + 4H
2
O (s)

142
15.36 Na
2
O (k) + H
2
O (s) 2NaOH (k) AH
1
= 151,7 kJ
Na (k) + HCl (g) NaCl (k) + 1/2 H
2
(g) AH
2
= 318,1 kJ
NaOH (k) 1/2 H
2
(g) + 1/2O
2
(g) + Na (k) AH
3
= 426,4 kJ
H
2
(g) + 1/2 O
2
(g) H
2
O (s) AH
4
= 285,5 kJ
eklinde standart reaksiyon entalpileri verildiine gre
Na
2
O (k) + 2HCl (g) 2NaCl (k) + H
2
(s) AH
5
= ?
reaksiyonun standart reaksiyon entalpisini hesaplaynz.
15.37 C (k) + O
2
(g) CO
2
(g) AH
1
= 393,1 kJ
WC (k) + 5/2 O
2
(g) WO
3
(k) + CO
2
(g) AH
2
= 1191,3 kJ
W (k) + 3/2 O
2
(g) WO
3
(k) AH
3
= 836,7 kJ
eklinde standart reaksiyon entalpileri verildiine gre WC(k)'n standart
oluum entalpisini hesaplaynz.
15.38 Piridin, C
5
H
5
N (s)'in standart yanma entalpisi 2779,5 kJ mol
1

olduuna gre izelge 15.6.1'den yararlanarak piridinin standart oluum
15.39
*
Mg(NO
3
)
2
(k)'nn standart oluum entalpisi 789,06 kJ mol
1
ve sonsuz
seyreltik sulu zelti hazrlanmasnda aa kan s 90 kJ mol
1
'dir. Buna gre NO
3
(sulu) iyonunun standart oluum entalpisi 206,2

kJ mol
1
olduuna gre Mg
2+
(sulu) iyonunun standart oluum entalpisini
hesaplaynz.
15.40 izelge 15.10.1'den yararlanarak etan, C
2
H
6
'n standart oluum ental-
pisini hesaplaynz.
15.41 izelge 15.10.1'den yararlanarak asetik asit ve metanolden metil asetat
oluumunu gsteren CH
3
COOH + CH
3
OH CH
3
COOCH
3
+ H
2
O
reaksiyonunun standart reaksiyon entalpisini bulunuz.
15.42 izelge 15.10.1'den yararlanarak etil alkoln dietil etere dnmn
gsteren 2 CH
3
CH
2
OH CH
3
CH
2
OCH
2
CH
3
+ H
2
O reaksiyonunun
standart reaksiyon entalpisini bulunuz.

143
15.43
*
KI (k) iin standart oluum entalpisi 327 kJ mol
1
, KI (k) iin kristal
enerjisi 643,9 kJ mol
1
, K(k) iin sblimleme entalpisi 90,0 kJ mol
1
, K (g) iin birinci iyonlama enerjisi 415 kJ mol
1
ve I
2
(k) 2 I
(g) iin standart reaksiyon entalpisi 213 k J olduuna gre iyot iin
birinci elektron ilgisini hesaplaynz.
15.44
*
CaO (k) iin standart oluum entalpisi 635,5 kJ mol
1
, Ca (k) metalinin
sblimleme entalpisi +192,5 kJ mol
1
, Ca (g) iin birinci iyonlama
1
, ikinci iyonlama enerjisi 1145,2 kJ mol
1
, O
2

(g) iin ba enerjisi 495,0 kJ mol
1
, O (g) iin birinci elektron ilgisi
141,8 kJ mol
1
, ikinci elektron ilgisi +844,3 kJ mol
1
olduuna gre
CaO (k) iin kristal enerjisini hesaplaynz.
15.45
*
MgCl
2
(k) iin standart oluum entalpisi 635,5 kJ mol1, Ca (k) metali
iin sblimleme entalpisi +192,5 kJ mol
1
, Ca (g) iin birinci iyonlama
1
, ikinci iyonlama enerjisi 1145,2 kJ mol
1
, O
2

1
, O (g) iin birinci elektron ilgisi
141,8 kJ mol
1
, ikinci elektron ilgisi +844,3 kJ mol
1
olduuna gre
CaO (k) iin kristal enerjisini hesaplaynz.
15.46
*
CsCl (k) iin standart oluum entalpisi 446,10 kJ mol
1
, Cs (k) iin
sblimleme entalpisi 79,93 kJ mol
1
, Cs (g) iin iyonlama enerjisi
374,10 kJ mol
1
, Cl
2
1
ve Cl (g) iin
elektron ilgisi, 379,60 kJ mol
1
olduuna gre CsCl (k) iin kristal
enerjisini hesaplaynz,
15.47
*
RbCl (k) iin standart oluum entalpisi 439,4 kJ mol
1
, Rb (k) iin
sblimleme entalpisi 86,2 kJ mol
1
, Rb (g) iin iyonlama enerjisi 401,3
kJ mol
1
, Cl (g) iin ba enerjisi 241,10 kJ mol
1
ve Cl (g) iin elektron
ilgisi 379,60 kJ mol
1
olduuna gre RbCl (k) iin kristal enerjisini
bulunuz.
15.48
*
LiCl (k) iin oluum entalpisi 408,0 kJ mol
1
, Li (k) iin sblimleme
entalpisi 160,3 kJ mol
1
, Li (g) iin iyonlama enerjisi 518,1 kJ mol
1
,
Cl
2
(g) iin ba enerjisi 240,10 kJ mol ve Cl (g) iin elektron ilgisi
379,60 kJ mol
1
olduuna gre LiCl (k) iin kristal enerjisini bulunuz.

144
Termodinamiin ikinci ve nc yasalar. Reaksiyon entropisi
15.49
*
500 K ve 300 K scaklklarndaki s depolar arasnda alan bir Carnot
makinasna scak depodan 1000 J s gelmektedir. Souk depoya aktarlan
sy, makinadan alnan ii ve makinann verimini hesaplaynz.
15.50
*
Bir binann scakln 22 C'da tutmak iin ortalama scakl 2 C olan
d ortamdan bir Carnot makinas ile srekli olarak s tanacaktr.
Binaya tanacak her 1000 J edeerindeki s iin souk depodan alnan
sy ve makinaya verilen ii hesaplaynz.
15.51
*
Scakl 25 C olan bir odada alan bir buzdolabnda donma entalpisi
334,4 g
1
olan 0 C'daki 1 kg su yine ayn scaklkta 1 kg buz olurken
odaya akan s nedir? Buz dolabnn bu srada takl olduu prizden
ektii elektrik enerjisi nedir?
15.52 Scaklklar 100 C ve 30 C olan iki s deposu arasnda alan bir buhar
makinasnn verimini bulunuz.
15.53 Scakl 27 C olan bir ideal gazn 3 mol 2 atm'den 1 atm'e izotermik
ve tersinir olarak genlemektedir. Sistem, ortam ve evrendeki entropi
15.54 Scakl 300 K olan bir ideal gazn 5 mol izotermik tersinir olarak 5
dm
3
'den 100 dm
3
'e genleiyor. Gazdaki entropi deiimini hesaplaynz.
15.55 Isnma ss C
p
= (5/2) R olan bir ideal gazn 3 mol 300 K'den 600 K'e
(a) basit basnta, (b) sabit hacimde stldnda entropi deiimi ne olur?
15.56 Isnma ss C
p
= 41,3 JK
1
mol
1
olan bir ideal gazn 2 mol 5 atm ve
50 C'dan 10 atm ve 100 C'a getirildiinde entropi deiimi ne olur?
15.57 SO
3
(g) iin standart mutlak entropi 255,98 JK
1
mol
1
olduuna gre
izelge 15.13.1'den yararlanarak S (rombik) + 3/2 O
2
(g) SO
3
(g)
reaksiyonunun standart reaksiyon entropisini hesaplaynz.
15.58 Ag (k), Cl
2
(g) ve AgCl (k) iin standart mutlak entropiler srayla 42,68
JK
1
mol
1
, 222,75 JK
1
mol1 ve 96,01 JK
1
mol
1
olduuna gre Ag
(k) + 1/2 Cl
2
(g) AgCl (k) reaksiyonunun standart reaksiyon
entropisini hesaplaynz.

145
15.59 N
2
(g) + 3 H
2
(g) 2 NH
3
(g) reaksiyonu iin izelge 15.13.1'den
yararlanarak standart reaksiyon entropisini hesaplaynz.
15.60 izelge 15.13.1'den yararlanarak CO (g) + H
2
O (g) CO
2
(g) + H
2
(g)
reaksiyonun standart reaksiyon entropisini bulunuz.

Reaksiyon serbest entalpisi ve denge sabiti
16.61 izelge 15.6.1, 15.13.1 ve 15.14.3'den yararlanarak aadaki reaksiyon-
larn AH
298
, AS
298
ve AG
298
niceliklerini hesaplaynz.
(a) C
2
H
6
(g) + 7 O
2
(g) 4 CO
2
(g) + 6 H
2
O (s)
(b) 2 Ag (k) + Cl
2
(g) 2 AgCl (k)
15.62 izelge 15.14.3'den yararlanarak
C
2
H
6
(g) + 7/2 O
2
(g) 2 CO
2
(g) + 3 H
2
O (s)
reaksiyonunun standart reaksiyon serbest entalpisini hesaplaynz.
15.63 Zn
2+
(sulu) iin standart oluum serbest entalpi 147,05 kJ mol
1

olduuna gre Zn (k) + 2 H
+
(sulu) Zn
2+
(sulu) + H
2
(g)
reaksiyonunun standart reaksiyon serbest entalpisini hesaplaynz.
15.64 izelge 15.13.1. ve izelge 15.15.1'den yararlanarak
CO (g) + 1/2 O
2
(g) CO
2
(g) reaksiyonu iin standart reaksiyon
entropisini, serbest entalpisini ve entalpisini hesaplaynz.
15.65 Glikoz iin standart oluum serbest entalpisi 911,24 k J mol
1
olduuna
gre C
6
H
12
O
6
(k) + 6 O
2
(g) 6 CO
2
(g) + 6 H
2
O (s) reaksiyonu iin
reaksiyon serbest entalpisini hesaplaynz.
15.66 izelge 15.6.1 ve 15.13.1'den yararlanarak C
2
H
4
(g) + O
2
(g)
2 CO
2
(g) + 2 H
2
O (g) reaksiyonunun Kp denge sabitini hesaplaynz.
15.67 Aadaki verilerden yararlanarak
I
(sulu) + BrO
3
(sulu) IO
3
(sulu) + Br
(sulu)

146
reaksiyonun denge sabitini hesaplaynz.
I
(sulu) IO
3
(sulu) Br
(sulu) BrO
3
(sulu)
________ _________ _________ ___________
AH
ol
/k J mol
1
: 55,6 226,6 119,5 51,0
S
298
/J K
1
mol
1
: 105,8 117,0 82,3 160,9
15.68 CO
2
(g) CO (g) + 1/2 O
2
(g) AG298 = 256 568 J
H
2
O (g) H
2
(g) + 1/2 O
2
(g) AG298 = 228 462 J
olarak verildiine gre
CO
2
(g) + H
2
(g) CO (g) + H
2
O (g), AG
298
= ?
reaksiyonun standart reaksiyonun serbest entalpisini ve K
p
denge sabitini
hesaplaynz.
15.69 A + B AB reaksiyonu iin 27 C'daki reaksiyon serbest entalpisi 8,36
kJ olduuna gre K
p
denge sabitini hesaplaynz.
15.70 PCl
5
(g) PCl
3
(g) + Cl
2
(g) reaksiyonu iin 250 C'daki denge sabiti
Kp = 1,78 atm olduuna gre reaksiyonun serbest entalpisini hesap-
laynz.
15.71 6 C (grafit) + 3 H
2
(g) C
6
H
6
(s) reaksiyonu iin standart reaksiyon
entalpisi 48,9 kJ, standart reaksiyon entropisi ise 250 JK
1
olduuna
gre 298 K'deki denge sabitini hesaplaynz.
15.72 Sr
2+
(sulu), SO
4
2
(sulu) ve SrSO
4
(k) iin standart oluum serbest
entalpileri srayla 556,8 kJ mol
1
, 741,1 kJ mol
1
ve 1333,0
kJ mol
1
olduuna gre SrSO
4
'in 25 C'daki znrlk arpmn
hesaplaynz.
15.73 N
2
O
4
(g) 2 NO
2
(g) reaksiyonu iin standart reaksiyon serbest
entalpisi 5768,4 J olarak verildiine gre 25 C ve 10 atm basn altnda
NO'n ayrma derecesini bulunuz.
15.74 2 H
2
S (g) 2 H
2
(g) + S
2
(g) reaksiyonun 1065 C ve 1200 C'deki
denge sabitleri srayla 0,0118 atm ve 0,0507 atm olduuna gre
scaklklar arasnda sabit varsaylan reaksiyon entalpisini hesaplaynz.

147
15.75 2 SO
3
(g) 2 SO
2
(g) + O
2
(g) reaksiyonu iin standart reaksiyon
entalpisi ve serbest entalpisi srayla 196 kJ ve 139,9 kJ olarak
verilmektedir. SO
3
(g) n 600 K ve 0,5 atm'deki ayrma derecesini
hesaplaynz.

YEN SORULARA YANITLAR
15.1 1000 k J
15.2 856 k J
15.3 2107 k J
15.4 0
15.5 4,988 k J
15.6 2,23 x 10
3
k J
15.7 9,5 M J
15.8 9,8 x 10
5
J
15.9 w = 8,0 k J; Au = 0, q = 8,04 k J, Ah = 0
15.10 w = 15 691 J, Au = 0, q = 15 691 J, Ah = 0
15.11 w = 30,26 J, Au = 0, q = 30,26 J, Ah = 0
15.12 w = 63,2 J, Au = 0, q = 63,2 J, Ah = 0
15.13 P
1
= 6,06 x 10
5
Nm
2
, T
2
= 102 K, p
2
= 4,2 x 10
3
Nm
2
,
Au = 6111 J, q = 0, Ah = 10 185 J
15.14 p
2
= 800 k Nm
2
, w = 11,65 k J, Au = 0, q = 11,65 k J, Ah = 0
15.15 T
2
= 348 K, v
2
= 28,6 dm
3
, q = 0, w = 2174J, Au = 2174 J,
Ah = 3 043
15.16 q
p
= 18 392 J; w = 1230J; Ah = q
p
= 18 392 J; Au = 17162J
15.17 Ah = q
p
= 61,49 J, w = 5,87 kJ, Au = 55,62 kJ
15.18 27 930 J

148
15.19 Ah = q
p
= 166,678 kJ
15.20 T
2
= 409 K, q = 0, w = 2 493 J, Au = 2 493 J, Ah = 4 138 J
15.21 3 218,6 k J mol
1

15.22 (a) 9446,8J K
1
, (b) 1713,8 J K
1

15.23 3 900 k J mol
1

15.24 (a) Au = 5141,4 k J mol
1
(b) AH = 5146,4 k J mol
1

(c) AH
ol
(C
10
H
8
, k) = 92,4 k J mol
1

15.25 (a) AH = 2 153,1 k J, (b) AH
ol
(B
2
H
6
) (g) = 31,4 k J mol
1

15.26 3 264 k J mol
1

15.27 6 833 k J
15.28 975,52 k J mol
1

15.29 314,5 k J mol
1

15.30 204,1 k J mol
1

15.31 59,36 k J mol
1

15.32 3917,5 k J mol
1

15.33 810,5 k J mol
1

15.34 608,6 k J
15.35 642 k J
15.36 506,2 k J
15.37 35,2 k J mol
1

15.38 99,9 k J mol
1

15.39 466,7 k J mol
1

15.40 1350 k J mol
1

15.41 1598,9 k J mol
1

15.42 45,98 k J

149
15.43 295,59 k J mol
1

15.44 3515,24 k J mol
1

15.45 2520,45 k J mol
1

15.46 641,08 k J mol
1

15.47 667,9 k J mol
1

15.48 827,4 k J mol
1

15.49 q
1
= 600 J, w = 400 J, q = 0,40
15.50 q
1
= 3,344 x 10
5
J, q
2
= 3,650 x 10
5
J
15.51 3,06 x 10
4
J
15.52 % 18,2
15.53 As
s
= 17,3 JK, As
e
= 0, As
o
= 17,3 JK
1

15.54 95,64 JK
1

15.55 (a) As
p
= 43,18 JK
1
, (b) As
v
= 25,92 JK
1

15.56 0,3344 JK
1

15.57 83,18 JK
1

15.58 58,02 JK
1

15.59 198,3 JK
1

15.60 42,4 JK
1

15.61 (a) AH
298
= 3116,77 kJ, AS
298
= 619,48 JK; AG
298
= 2932,10 kJ
(b) 253,83 kJ, AS
298
= 11,58 JK
1
, AG
298
= 219,23 kJ
15.62 1466,05 kJ
15.63 147,05 kJ
15.64 AS = 86,53 JK
1
, AG = 256,91 kJ, AH = 282,69 kJ
15.65 2884,2 kJ
15.66 4 x 10
530

150
15.67 3,4 x 10
38
16.68 1,16 x 10
5

16.69 28,8 atm1
16.70 2488,64 J
16.71 2,5 x 10
22

16.72 6,7
16.73 494 x 10
3

16.74 177,2 k J
16.75 6,3 x 10
3

YEN SORULAR

151
* aretli sorular "Temel niversite Kimyas"nda kk punto ile yazlan leri
Dzeyde bilgi iin dzenlenmitir.

Elektroliz. Faraday yasalar
16.1 Erimi bakr klorr zeltisinin 20,2 dk sre ile elektrolizinden 141 mg
Cu ve normal koullardaki hacmi 49,4 cm3 olan Cl
2
gaz ele geiyor.
(a) Bakr klorr bileiinin forml nedir? (b) Elektroliz hcresinden
geen akmn iddeti nedir?
16.2 X ve Y elementlerinin mol ktleleri arasndaki oran M
Y
/ M
X
= 2'dir.
Belli iddetteki I akm ile YCl
4
zeltisi 4,0 dk sre ile elektroliz
edildiinde katotta 420 g Y elementi toplanyor. Ayn I akm ile XCl
3

zeltisi 9 dak sreyle elektroliz edilirse katotta toplanan X elementinin
ktlesi ne olur?
16.3 Alan 6,4516 cm
2
olan bir elektrot yzeyi elektroliz yardmyla 0,01 mm
kalnlnda platin ile kaplanacaktr. Pltinin younluu 21,5 g cm
3

olduuna gre [Pt Cl]
2
iyonlarn ieren bir zelti 2A iddetinde bir

akm ile ne kadar srede elektroliz edilmelidir?
16.4 Bir AgNO
3
zeltisinin elektrolizi srasnda devreden 1 C elektrik yk
getiinde katotta ayrlan gmn ktlesi ne olur?
16.5 Bir sulu CrCl
3
zeltisi 11 A akm geirilerek 52 dak sre ile elektroliz
ediliyor. Katotta toplanan Cr'un ktlesini ve anotta ayrlan Cl
2
gaznn
normal koullardaki hacmini hesaplaynz.
16.6 Bir AgNO
3
zeltisi elektromotor kuvveti 6,00 V olan bir akmlatr-
den enerji salanarak 30,0 dak elektroliz edildiinde katotta 0,384 g Ag
toplanmaktadr. (a) Devreden geen elektrik miktar nedir?
(b) Devreden geen elektrik akm nedir? (c) Akmlatrden alnan enerji
nedir?
16.7 Az miktarda slfrik asit eklenmi su 10 A'lik akmla 1 saat elektroliz
edilirse elektrotlarda toplanan gazlarn kuru iken 27 C ve 740 mm
Hg'daki toplam hacmi nedir?

152
16.8 Asitlendirilmi su 1,5 A'lik akm ile elektroliz edildiinde damtk su
zerinde 24 C ve 740 mm Hg basnc altnda hacmi 50 cm
3
olan H
2
ve
O
2
karm (knalgaz) toplanyor. Suyun 24 C'deki buhar basnc 19 mm
Hg olduuna gre elektroliz sresini bulunuz.
16.9 NaCl zeltisine iki inert elektrot, AgNO
3
zeltisine iki gm elektrot
ve FeBr
3
zeltisine iki inert elektrot daldrlarak oluturulan hcreler
seri olarak biribirine balanyor. Elektromotor kuvveti 8 V olan bir ak-
mlatrden enerji salanarak ile 50 A'lik bir akm ile 1 saat elektroliz
ediliyor. (a) Herbir hcredeki reaksiyonlar yaznz. (b) Herbir elektrotta
toplanan ya da ayran maddelerin ktlelerini bulunuz. (c) Ayran H
2
ve
Cl
2
gazlarnn normal koullardaki hacmini hesap-laynz. (d) Harcanan
enerjiyi hesaplaynz.
16.10 a) Kriyolit iinde eritilmi Al
2
O
3
20 A'lik akm ile 50 dak elektroliz
edildiinde anotta aa kan oksijenin normal koullardaki hacmini
bulunuz. b) Katotta ayrlan aluminyum ktlesi nedir?
16.11 ine inert elektrotlar batrlan bir H
2
SO
4
zeltisi 20 A'lik akm ile 1,5
saat elektroliz ediliyor. Bu akm salamak iin elektromotor kuvveti 10
V olan bir akmlatr kullanlyor. (a) Devreden geen elektrik miktarn
coulomb ve faraday olarak hesaplaynz. (b) Kullanlan toplam enerjiyi
bulunuz. (c) Herbir elektrotta ayrlan gazlarn normal koullardaki
hacmini bulunuz.
16.12 iddeti 2 A olan akm 3 saat sreyle birbirine seri olarak balanm
AuCl, AgNO
3
ve CuSO
4
zeltilerini ieren hcrelerden geiriliyor.
Srayla katotta toplanan metallerin ktlelerini hesaplaynz.
16.13 ine inert elektrotlar batrlan HCl zeltisi 1,5 saat sreyle 500 C
elektrik geirilerek elektroliz ediliyor. a) Akm iddetini hesaplaynz.
(b) Herbir elektrotta aa kan gazlarn 25 C ve 700 mm Hg'daki
hacimlerini hesaplaynz. c) Oluan hidrojenin molekl saysn bulunuz.
() Ayn iddetteki akm ile 0,8 g H
2
elde etmek iin gerekli elektroliz
sresini hesaplaynz.
16.14 Elektroliz ile 2 saat iinde 3 x 10
21
atom (a) Ag, (b) Al, (c) Cu, () O ve
(d) Br elde etmek iin devreden geen akm ne olmaldr?

153
16.15 (a) Bir CuSO
4
zeltisinin elektrolizinde 0,750 A'lik akm 10,0 dak sre
ile devreden geirildiinde anotta ayrlan O
2
gaznn normal koullardaki
hacmini hesaplaynz. (b) Eer hacmi 100 cm
3
olan 1,00 M CuSO
4

zeltisinin elektrolizi yaplm olsa elektroliz sonunda H
+
iyonlar
deriimi ne olur?
16.16 (a) Bir CuSO
4
zeltisinin elektrolizinde kullanlan hcre ile seri olarak
balanan bir gm kulonmetresinde 1,00 g Ag toplandna gre
elektrolizde aa kan Cu ktlesini hesaplaynz. (b) Eer devreden
geen akm 1,00 A ise bu kadar Cu ayrlmas iin gerekli sre nedir?
16.17 NiCl
2
zeltisi 0,75 A'lik akm geirilerek 5 saat elektroliz edilmitir.
Katotta ayrlan Ni ktlesi 3,785 g olduuna gre Ni ile birlikte katotta
ayrlan H
2
gaznn normal koullardaki hacmini bulunuz.
16.18 Bir CuSO
4
zeltisinde Cu elektrotlar arasnda devreden 10,0 A'lik akm
geirilerek 1 saat elektroliz yaplyor. Elektrotlar ve zeltideki dei-
meler nelerdir?
18.19 Au elektrotlar arasnda AuCl
4
iyonlar zeltisinden 10,0 dak sre ile

sabit iddette bir akm geirilerek elektroliz yaplyor. Katodun ktlesi
1,314 g arttna gre devreden geen elektrik ykn ve akm iddetini
hesaplaynz.

Kimyasal piller. Elektrot potansiyelleri. Elektromotor kuvvet
16.20 Zn , Zn
2+
(1 M) , , H+ (1 M) , H
2
(1 atm) , Pt hcresinde anot ve katot
reaksiyonlar ile toplam reaksiyonu yaznz ve izelge 16.7.1'den
yararlanarak standart elektromotor kuvvetini hesaplaynz.
16.21 Zn
2+
(sulu) iyonunun standart oluum serbest entalpisi 147052,4
J mol
1
olduuna gre Soru 16.20'de verilen hcrenin standart
elektromotor kuvvetini hesaplaynz.
16.22 Fe , Fe
2+
(1 M) , , Ag
+
(1 M) , Ag pilinde elektrot reaksiyonlarn ve
toplam reaksiyonu yaznz ve izelge 16.7.1'den yararlanarak standart
elektromotor kuvvetini hesaplaynz.

154
16.23 Cu + 2 Ag
+
Cu
2+
+ 2 Ag toplam reaksiyonun iinde yrd pilin
emasn yaznz ve izelge 16.8.1'den yararlanarak standart elektromotor
kuvvetini hesaplaynz.
16.24 (a) Na + F
, (b) H+ + Li, (c) Ca

2+
+ Cl
2
, () Cu + ZnCl
2
ve
(d) Mg + Ag
+
karmlarnn kendiliinden reaksiyon verip vermeye-
ceklerini izelge 16.7.1'den yararlanarak belirleyiniz.
16.25 (a) Cd , Cd
2+
(1 M) , , Fe
2+
(1 M) , Fe ve
(b) Cd/Cd
2+
(0,001M) // Fe
2+
(1M)/Fe pillerinin 25 C'daki elektromotor
kuvvetlerini izelge 16.7.1'den yararlanarak bulunuz. Sonulara gre pil
emalarnn doru yazlp yazlmadna karar veriniz ve yanl olann
dorusunu yazanz.
16.26 Platin bir levha 0,080 M hidrojen iyonu zeltisine batrlp zerine 1
atm basnta hidrojen gaz gnderilerek hazrlanan bir hidrojen elektro-
dunun elektrot potansiyelini hesaplaynz.
16.27 0,12 M Cu
2+
iyonlarnn bulunduu 25 C'deki bir zeltiye bir bakr tel
daldrlarak hazrlanan bakr elektrodun elektrot potansiyelini izelge
16.7.1'den yararlanarak hesaplaynz.
16.28 Fe
3+
iyonlar deriimi 0,02 M ve Fe
2+
iyonlar deriimi 0,10 M olan bir
zeltiye bir platin helezon batrlarak hazrlanan elektrodun elektrot
potansiyelini izelge 16.7.1'den yararlanarak hesaplaynz.
16.29 Zn , Zn
2+
(0,1 M) , , H
+
(0,01 M) | H
2
(1 atm) , Pt pilinin elektromotor
kuvvetini ve hcredeki reaksiyonun denge sabitini bulunuz.
16.30 Fe , Fe
2+
(0,02 M) , , Cl
(0,1 M) , Cl
2
(1 atm) , Pt pilinin elektromotor
16.31 Pb , Pb
2+
(0,0018 M) , , Fe
2+
(0,200 M) | Fe
3+
(0,150 M) , Pt
hcresindeki herbir elektrodun elektrot potansiyeli ile pilin elektromotor
16.32 Bir Daniell pilinin elektromotor kuvveti 25 C'de 1,040 V'dur. Pil iinde
Cu
2+
iyonlar deriiminin Zn
2+
iyonlar deriimine oran nedir? Eer
Zn
2+
iyonlar deriimi 0,05 M ise Cu
2+
iyonlar deriimi ne olur?
16.33 Elektromotor kuvveti 25 C'de sfr olan bir Daniell pili iinde Zn
2+
iyonlar deriimi 0,20 M ise Cu2+ iyonlar deriimi nedir?

155
16.34 Zn , Zn
2+
(0,01 M) , , Zn
2+
(0,1 M) , Zn pilinin 25 C'deki elektromotor
kuvvetini hesaplaynz.
16.35 (a) Cu , Cu
2+
(0,04 M) , , Cu
2+
(0,08 M) , Cu ve
(b) Ag | AgCl , Cl
(0,76 M) , , Cl
(0,38 M) | AgCl | Ag
pillerinin 25 C'daki elektromotor kuvvetini hesaplaynz.
16.36
*
Pt , H
2
(1 atm) | H
+
(1 m) , , Cl
(1 M) | AgCl , Ag pilinde yryen

reaksiyonu yaznz. AgCl (k) ve HCl (sulu) iin standart oluum serbest
entalpileri srayla 131,043 k J mol
1
ve 109,616 k J mol
1
olarak
verilmektedir. Pilin elektromotor kuvvetini ve standart reaksiyon entalpisi
40,383 k J olduuna gre standart reaksiyon entropisini hesap-laynz.
16.37
*
Pt , H
2
(1 atm) | H
+
(0,03 M) , , Cl
(0,02 M) | AgCl , Ag pilinin 25

C'deki elektromotor kuvvetini pilde yryen reaksiyonun stanserbest
entalpi deiimini hesaplaynz.
16.38
*
Asidik ve 0,1 N Ni
2+
zeltisi Ni elektrotlar arasnda elektroliz
edilmektedir. Nikelin standart elektrot potansiyeli 0,250 V olup
hidrojenin Ni metali zerinden ayrlmas iin ar gerilimi 0,210 V daha
fazla potansiyel fark uygulandnda dahi katotta hidrojen kmamas iin
zeltinin pH's ne olmaldr?
16.39 Bir hidrojen elektrodu ve bir standart hidrojen elektrodundan oluan bir
pilin 298 K'deki elektromotor kuvveti bir potansiyometre ile 0,232 V
olarak llmtr. Hidrojen elektrodunda hidrojen gaznn ksmi basnc
740 mm Hg ise zeltinin pH's nedir?
16.40 Bir hidrojen elektrodu ve standart elektrot potansiyeli 0,222 V olan 0,1N
gm-gm klorr elektrodu ile
Pt , H
2
(1 atm) , H
3
(?) , , KCl (0,10 M) , AgCl (k) , Ag
emasna gre kurulan pilin 298 K'deki elektromotor kuvveti bir
potansiyometreden 0,613 V olarak okunmutur. Hidrojen elektrodun
hazrlanmasnda kullanlan zeltinin pH'sn hesaplaynz.

YEN SORULARA YANITLAR

156

16.1 (a) CuCl
2
(b) 0,353 A
16.2 630 g
16.3 275 s
16.4 1.1181 x 10
3
g C
1

16.5 6,2 g Cr, 4,0 dm
3
Cl
2

16.6 (a) 343 C (b) 0,1905 A (c) 2058 J
16.7 7,07 dm
3

16.8 167,0 s
16.9 (a) ve (b) sonular aadaki gibidir:
Anot (+) : 2 Cl Cl
2
+ 2e
ykseltgenme 66,29 g Cl
2

Katot (] : 2H
+
+ 2e
H
2
indirgenme 1,89 g H
2

__________________________________________________________
Toplam : 2Cl + 2 H
+
Cl
2
+ H
2

Anot (+) : Ag Ag
+
+ e
ykseltgenme 201,7 g Ag
+

Katot () : Ag
+
+ e
Ag indirgenme 201, 7 g Ag

__________________________________________________________
Toplam : Katodun ktlesi artarken anodun ktlesi azalr.
Anot (+) : 2 Br Br
2
+ 2e
ykseltgenme 149,4 g Br
2

Katot () : 2 Fe
3+
+ 2e
+ 2e 2 Fe
2+
indirgenme 104,4 g Fe
2+

__________________________________________________________
Toplam : 2Br
+ 2 Fe
3+
Br
2
+ 2 Fe
2+

(c) 20,9 dm
3
H
2
, 20,9 dm
3
Cl
2

(d) 1440 000 J = 0,4 k W saat
16.10 (a) 3,48 dm3 O
2
(b) 5,60 g Al
16.11 (a) 1,08 x 10
5
C, 1,119 F (b) 1,08 x 10
6
J
(c) 12,53 dm
3
H
2
, 6,27 dm
3
O
2

16.12 14,7 g Au, 24,0 g Ag, 7,12 g Cu

157
16.13 (a) 0,026 A (b) 68,8 cm
3
(c) 1,56 x 1021 () 230 saat
16.14 (a) 0,0668 A (b) 0,2004 A (c) 0,1336 A () 0,1336 A (d) 0,0668 A
16.15 (a) 0,0261 dm
3
(b) 0,0466 dm
3

16.16 (a) 0,294 g (b) 14,8 dk
16.17 123,2 cm
3
H
2

16.18 Katotta 0,186 mol Cu artarken anotta 0,186 mol Cu
2+
znr.
zeltinin deriimi sabit kalr.
16.19 1930 C, 3,22 A
16.20 Anot : Zn Zn
2+
+ 2e
,
Katot : 2 H
+
+ 2e
H
2
,
__________________________________________________
Toplam: Zn + 2H
+
Zn
2+
+ H
2
, 0,763 V 16.21 0,762 V
16.21 0,762V
16.22 Anot : Fe Fe2
2+
+ 2e
, Katot: 2 Ag
+
+ 2e
2 Ag;
Toplam : Fe + 2 Ag
+
Fe
2+
+ 2 Ag; 1,239 V
16.23 Cu , Cu
2+
, , Ag
2+
, Ag ; 0,278 V
16.24 (a) vermez, (b) verir, (c) verir, () vermez, (d) verir.
16.25 (a) 0,037 V, ema yanl, dorusu Fe | Fe
2+
(1 M) | | Cd
2+
(1 M) | Cd,
(b) 0,049 V, ema doru
16.26 0,0649 V
16.27 0,310 V
16.28 0,730 V
16.29 0,674 V
16.30 1,909 V, K = 5,15 x 10
64

16.31 0,2072 V, 0,7638 V, E = 0,971 V, K = 8,32 x 10
32

16.32 [Cu
2+
]/[Zn
2+
] = 1/106 , 4,72 x 10
4
M

158
16.33 1,38 x 10
38
M
16.34 0,020 V
16.35 0,0089 V, 0,0178 V
16.36 0,2222 V, 63,54 J K
1

16.37 0,4129 V, 39,806 k J, K = 9,43 x 10
6

16.38 pH = 3,25
16.39 pH = 3,924
16.40 pH = 5,60

159

160

161
EK 2
MATEMATKSEL LEMLER
Kimya sorularnn saysal zmnde ou renciler hesaplama gl
ekmektedir. Bu gl giderebilmek iin bu ek iinde kimyasal hesaplamalarda
ok karlalan baz matematiksel ilemlere yer verilecektir. Kitapta yer alan soru-
larn zmnde niceliklerin saysal deerleri yanna birimleri de yazlarak matema-
tiksel ilemle yaplmtr. Bylece, aranan niceliin bykl saysal ve boyutsal
deeri ile birlikte elde edilmektedir. leme giren niceliklerin birimlerinden aranan
niceliin birimi elde edilmektedir. leme giren niceliklerin birimlerinden aranan ni-
celiin birimi elde edilemiyorsa, izlenen yolda veya alnan birimlerde yanllk var
demektir. nce birimler arasnda hzla yaplabilen bir ilem ile sorunun zmnde
yaplabilecek olas yanllklar ortadan kaldrlabilir. Farkl birim sistemlerinde
verilen niceliklerin birimleri hesaplama yaplmadan nce Ek 4'te verilen yoldan ayn
birim sistemine evrilir. Bu kitapta ounlukla yapld gibi, tm birimlerin SI sis-
temine evrilerek kullanlmas, hem konuyu daha iyi kavrama, hem de ilem yapma
asndan nemli kolaylklar salamaktadr.

LMEDE BELRSZLK VE ANLAMLI RAKAMLAR
Bir lme iin verilen saysal deerler o lmenin hangi duyarlkta yapldn
gsterir. Bu lmenin duyarl kullanlan lein bykl yannda az da olsa
lme yapan kiinin yeteneklerine baldr. lei en kk olan lme aygt ile
gznn ayrma gc en iyi olan bir kii doruya en yakn lmeyi yapabilir.
Bununla beraber, hi kimse en duyarl lme aygt ile bile bir kez lme ile en
doru saysal deeri bulamaz. Bu yzden, bir niceliin saysal deeri olarak ok sa-
yda yaplan lmelerin ortalamas bir hata snr iinde verilir. rnein bir uzunluk
lm 7,65 0,01 m olarak verilmi ise, bu uzunluun cm blmeli bir lme aygt
ile yaplan tm lmleri 7,64 m 7,66 m aralnda bulunmu demektir. Buna gre
lmede belirsizlik bu arada ve yaplan hata 0,01 m snrlar iindedir. yleyse
yalnzca cm basamanda lme hatas yaplmaktadr. Ortalama deeri 7,6 m ya da
7,654 m eklinde vermek yanltr. Birinci halde cm'leri okuyamadmz, ikinci
halde ise mm'leri okuyabildiimiz anlalmaktadr. Buna gre, 7,65 0,01 m olarak
verilen uzunluk iin anlaml rakam says 3'tr. yleyse lme aygtndan okunabilen
saysal deerin rakam saysna anlaml rakam says denir. Eer, saysal deer 7,65 m
gibi verilmi ise virgln sanda ve solunda bulunan rakamlar saysnn toplam
anlaml rakam saysn verir. Verilen 7,65 m deeri 7,65 dm veya 76,5 cm eklinde

162
de yazlsa anlaml rakam says 3'tr. Eer saysal deer 0,00765 km eklinde
verilirse virglden saa doru sfrdan farkl ilk rakamdan itibaren rakam says
anlaml rakam verir. Buna gre anlaml rakam yine 3'tr. Eer mm duyarlnda
lme yaplarak uzunluk 7,650 m bulunsayd, anlaml rakam says 4 olurdu. Bu
deer 0,007650 km olarak yazldnda da anlaml rakam says 4'tr. Buna gre,
virgl ile ilk rakam arasndaki iki sfr anlaml rakam saysn etkilemedii halde, son
rakamdan sonraki her sfr anlaml rakam saysna 1 katkda bulunmaktadr. zetle,
saysal deerde virgl yoksa rakamlarn tm says, virgl ve virgln solunda
sfrdan farkl say varsa yine rakamlarn tm says, virgl var fakat virgln solunda
sfrdan farkl say yok ise virgln sanda, sfrdan farkl ilk saydan balanarak
gelecek sfrlar da dahil olmak zere rakamlarn tm says anlaml rakam saysn
verir. Baz saysal deerlerin anlaml rakam says aadaki gibidir.

Deer
Anlaml rakam
says

Deer
Anlaml rakam
says
0,0301 kg 3 17 km 2
4,290 saat 4 103 kg 3
1,030 mg 4 5,00 x 103 km 3
0,001030 g 4 1.000 x 106 J 4
0,0010 m 2 t = 3,1416 o

Hesaplama yaplrken anlaml rakamlara ok dikkat edilmelidir. Saysal
deer-ler arasnda hesaplamalar yaplrken aadaki kurallara uyulur.
(a) Saysal deerlerin yuvarlatlmasnda, eer en sondaki rakam 5'ten k-
kse atlr. 5'ten byk ise bir nceki rakama 1 eklenir. Son rakam 5 olduunda ise
bu 5'in atlmas veya bir nceki rakama 1 eklenmesi ilemi eit olaslkla uygulanr.
Anlaml rakam says 5 olan saysal deerlerden yaplan yuvarlatmalarla 4, 3 ve 2
anlaml rakama sahip saysal deerlere srayla 4,6349 4,635; 4,6349 4,63 ve
2,8150 2,82 2,8 eklinde geilebilir.
(b) Toplama ve karmada sonu en az duyarlkla verilmi saysal deerin
virglnn yerine gre yazlr. rnein,
308,7812 + 0,00034 + 10,31 = 319,09
olarak bulunur. Buna gre toplama ve karmalarda bir niceliin dier yannda ihmal
edilmesi buradan kaynaklanmaktadr.

163
(c) arpma ve blmede sonu en az anlaml rakama sahip saysal deere
uygun olarak verilir. rnein
(3,0 x 4297)/0,721 = 18 x 10
5

olarak bulunur.
() ok basamakl hesaplamalarda a, b ve c kurallarna gre anlaml
rakamlar belirlenir. rnein
v = 4,3 x
311,8
273,1
x
760
(784 2)

v = 4,3 x
312
273
x
760
782

v = 4,8
olarak hesaplanr.

LEMCLER
Bir niceliin nne yazldnda o nicelik zerinde yaplacak ilemi gsteren
iaretlere ilemci (operatr) denir. rnein (+) eklindeki toplama iareti () eklin-
deki karma iareti, (x) eklindeki arpma iareti ve (/) veya (:) eklindeki blme
iaretleri en basit ilemcilerdir. Dier baz ilemciler ve rnek ilemler aadaki gibi
sralanmaktadr.

lemci rnek ilem
A = fark alma Ax = x
2
x
1

E = toplama alma E x
i
= x
1
+ x
2
+ + x
i
+
H = arpma alma H x
i
= x
1
x
2
x
i

m
= kk alma

x
n
m
=x
n/m

( )
n
= s alma (x)
n
= x . x . x
ln, log = logaritma alma x > 0, log x = (, +) aralnda bir say
d/dx = trev alma dx
n
/dx = nx
n1
, d lnx = 1/x
e dx = integral alma e x
n
d
x
= [(x
n+1
)/(n+1)] + c

164
NTEGRAL
Bir bantnn grafii izildii zaman elde edilen doru veya eri ile yatay
kon arasnda kalan alann deerine integral ad verilir. Eer bant bir matematiksel
for-ml ile verilmi ise integral de matematiksel yoldan, aksi halde grafiksel yoldan
bulunur. Kitabamzda kullanlan balca integrallerin belirsiz ve belirli zmleri
aadaki gibidir.

Belirsiz ntegral Belirli ntegral
e dx = x + C
=
}
2
1
x
2 1
x
dx x x
e xdx = (x
2
/2) + C
2
1
x
2 2
2 1
x
xdx (x x ) / 2 =
}

e x
2
dx = (x
3
/3) + C
2
1
x
2 3 3
2 1
x
x dx (x x ) / 3 =
}

e dx/x = ln x + C
2
1
x
2 1
x
(dx / x) ln(x / x ) =
}

e dx/x
2
= (1/x) + C
2
1
x
2
2 1
x
(dx / x ) ( 1/ x ) (1/ x ) = +
}

e dx/x
3
= (1/2x
2
) + C
2
1
x
3 2 2
2 1
x
(dx / x ) ( 1/ x ) (1/ 2x ) = +
}

Belirsiz integrallerdeki C integral sabiti integralin bilinen bir deeri kullanla-
rak hesaplanabilir.

SL VE STEL BAINTI
Bir sl yazlta deiken taban ise sl bantdan ve deiken s ise stel
bantdan sz edilir. sl ve stel bantlara rnek olarak srayla
y = kx
m

y = k e
mx
eitlikleri verilebilir. Deikeni x olan bu bantlarn grafikleri birer eri verdii
halde, logaritmalar alnarak bulunan
ln y = ln k + m ln x (3)
ln y = ln k mx (4)

165
bantlarnn grafikleri birer doru verir. Bu dorularn eiminden m deeri, kay-
masndan ise k deeri bulunur. Kitabamzda bu tr hesaplamalar kullanlmtr.

SL SAYILAR VE BLMSEL NOTASYON
Bir saysal taban zerine bir saysal ssn yazlmasyla sl saylar elde
edilir. Gerek tabandaki ve gerekse sdeki saylar art veya eksi olabilirler. sl
yazllarn zellikleri
a
4
= a x a x a x a
a
4
= 1/a
4
= 1/(a x a x a x a)

a
1/2
= a, a
1/3
= a
3
, a
1/4
= a
4
,

a
3/2
= a
3
= a x a x a
a
0
= 1 (a = 0)
eklinde zetlenebilir. sl saylar arasndaki aritmetik ilemler ve a = 10, b = 2
alndnda birer rnekleri aadaki gibi sralanabilir.

lem rnekler
a
m
a
n
= a
m+n
10
4
x 10
2
= 10
6

(a
m
)
n
= a
mn
(10
4
)
2
= 10
8

(ab)
n
= a
n
b
n
(10 x 2)
2
= 10
2
x 2
2

a
m
/a
n
= a
mn
10
5
/10
2
= 10
3
, 10
2
/10
5
= 10
3

a
n
/a
n
= 1 10
3
/10
3
= 1

Fiziksel niceliklerin ok byk ve ok kk deerleri daha basit olarak
ax10
n
eklinde yazlr. Bilimsel notasyon ad verilen bu yazlta a virgln solunda
ancak 1 rakam ieren bir say, n ise art ya da eksi bir tam saydr. ok byk saysal
deerlere rnek olarak vereceimiz Avogadro saysn
602 200 000 000 000 000 000 000 mol
1

eklinde yazacamz yerde bilimsel notasyonda
6,022 x 10
23
mol
1

166
eklinde yazarz. ok kk saysal deerlere rnek olarak vereceimiz bir su mo-
leklnn ktlesini
0,000 000 000 000 000 000 03 g
eklinde yazacamz yerde bilimsel notasyonda
3 x 10
22
g
eklinde yazarz. Baz saysal deerlerin bilimsel notasyonda yazllar iin
aadaki rnekleri verebiliriz.
200 2 x 10
2
1234 1,234 x 10
3

205 000 2,05 x 10
5
62,34 6,234 x 10
0,000 000 315 3,15 x 10
7
0,009239 9,239 x 10
3

1904 1,904 x 10
3
0,7 7 x 10
1

0,000 053 5,3 x 10
5
0,82 8,2 x 10
2

Kimyasal hesaplamalarda sl saylarn toplam, fark, arpm ve blm
ilemleri ok kullanlr. Hesaplamalar srasnda tm niceliklerin saysal deerlerinin
bilimsel notasyonda yazlmas hesaplamada nemli kolaylklar salar. Bazen hi he-
saplama yapmadan sonucun saysal deerinin hangi civarda olaca bile tahmin edi-
lebilir. Bu durumda hesaplama da daha gvenceli olarak yaplr. sl ya da bilimsel
notasyonda yazlan saysal deerlerle aadaki ekilde hesaplamalar yaplr.
(a) arpma: Ondalk ksmlar arplp, sl ksmlarn 10 zerindeki sleri
toplanarak aadaki rneklerde grld gibi yaplr.
(2,0 x 10
4
) x (3,0 x 10
3
) = (2,0 x 3,0) x 10
4+3
+ 6,0 x 10
7

(3,0 x 10
5
) x (4,0 x 10
2
) = (3,0 x 4,0) x 10
52
= 12,0 x 10
3
= 1,20 x 10
4

(4,0 x 10
8
) x (2,0 x 10
5
) = [4,0 x (2,0)] x 10
85
= 8,0 x 10
3
(b) Blme: Ondalk ksmlar blnp, sl ksmlarn 10 zerindeki sleri
karlarak aadaki rneklerde grld gibi yaplr.
8,0 x 10
7
4,0 x 10
3
=
8,0
4,0
x 10
73
= 2,0 x 10
4

6,0 x 10
5
2,0 x 10
3
=
6,0
2,0
x 10
5+3
= 3,0 x 10
8

167
9,0 x 10
4
3,0 x 10
6
=
9,0
3,0
x 10
4+6
= 3,0 x 10
2

6,89 x 10
7
3,36 x 10
3
=
6,89
3,36
x 10
73
= 2,05 x 10
10

(c) Toplama ve karma: nce toplanacak veya karlacak niceliklerin say-
sal deerleri sl ksmlar ayn olacak ekilde yeniden yazlr. Daha sonra ondalk
ksmlar toplanarak veya karlarak elde edilecek saynn yanna ortak sl ksm
yaz-lr. Eer bulunan sonu bilimsel notasyonda deilse bu notasyona uygun ekilde
yeniden yazlr. rnekler aada verdiimiz ilemlerde grlmektedir.
(2,17 x 10
5
) + (3,0 x 10
4
) = (2,17 x 10
5
) + (0,30 x 10
5
)
= (2,17 + 0,30) x 105 = 2,47 x 10
5

(3,48 x 10
5
) + (1,23 x 10
6
) (0,78 x 10
4
) = (3,48 x 10
5
) + (12,3 x 10
5
)
(0,078 x 10
5
)
(3,48 + 12,3 0,078) x 10
5
= 15,702 x 10
5
= 1,57 x 10
5
) = 1,57 x 10
6

() Karekk alma: Fiziksel niceliin saysal deeri, 10 zerindeki s 2'nin tam
katlar olacak ekilde yazlr ve karekk dna alnr. Bata kalan saynn karekk
alnp kk dna karlan sl ksmla arplarak aadaki rneklerde grld
gibi karekk alma ilemi tamamlanr.
(1,6 x 10
5
)
1/2
= (16 x 10
4
)
1/2
= 4 x 10
2

(2,21 x 10
7
)
1/2
= (22,1 x 10
8
)
1/2
= 4,70 x 10
4

(d) Kpkk alma: Fiziksel niceliin saysal deeri 10 zerindeki s 3'n tam
katlar olarak ekilde yazlr ve kp kk dna alnr. Bata kalan saynn kp kk
alnp kk dna karlan sl ksmla arplarak aadaki rnekte grld gibi
ilem tamamlanr.
(1,86 x 10
8
)
1/3
= (186 x 10
6
)
1/3
= 5,71 x 10
2

168
LOGARTMA VE ANTLOGARTMA
Herhangi bir pozitif say tam veya yaklak eiti olan bir sl say eklinde
yazlabilir. rnein 31,6 = 10
1,5
eitliinin yazlabilecei
10
1,5
= (10
1
) x (10
0,5
) = 10 10 = 10 x 3,16 = 31,6
ileminden grlmektedir. Bu durumda s olan say alnan saynn 10 tabanna gre
logaritmas olarak tanmlanr. yleyse 1,5 says 31,6 saysnn 10 tabanna gre
logaritmasdr. Taban deitike ayn saynn logaritmas da deiir. rnein 25
saysnn 10 tabanna gre logaritmas 1,3979 olduu halde, 5 tabanna gre logarit-
mas 25 = 5
2
tanmna gre 2'dir. Buna gre log
10
25 = 1,3979 ve log
5
25 = 2 eit-
likleri yazlr. Tersine, 10 tabanna gre logaritmas 1,3979 olan say 25'dir. Ayn
ekilde 5 tabanna gre logaritmas 2 olan say yine 25'dir. Logaritmalara karlk
gelen saylara antilogaritma ad verilir. Antilogaritma alnarak logaritmas bilinen
saynn kendisi bulunur, yleyse, 1,3979 saysnn 10 tabanna gre, 2 saysnn ise 5
tabanna gre antilogaritmas ayn say ise ve 25'dir. Bu sylediklerimizi,
N = a
n
(N = say, a = taban; n = s) (5)
log
a
N = n (N = say, a = taban, n = logaritma) (6)
antilog
a
n = N (n = say, a = taban, N = antilogaritma) (7)
eklinde zetleyebiliriz.
Doal yasalarn matematiksel ifadelerinde ve matematikte e tabanna gre lo-
garitmalar yer alr. Bu tabana gre alnan logaritmalara doal logaritma ad verilir.
Doal logaritmann taban olarak alnan e says t e 2 gibi rasyonel olmayan bir
say olup deeri e = 2,71828 eklinde uzayp gitmektedir. On tabanna gre loga-
ritma log
10
N log N veya lg N eklinde gsterildii halde, e tabanna gre loga-
ritma log
e
N = ln N eklinde gsterilmektedir. Bir N saysnn bu iki ayr tabana gre
alnan logaritmalar arasnda
ln N = 2,303 log N (8)
eitliinin varl matematiksel yoldan bulunmutur. Tm hesaplamalar 10 taba-nna
gre yaptmzdan doal olarak gelen ln N deerleri bu forml ile log N ek-line
evrilerek hesaplama yaplr. Bu yzden, burada yalnzca 10 tabanna gre loga-
ritma ve antilogaritma alarak nasl hesaplama yapldn greceiz.
Logaritma ile hesaplama yaplrken aada sralanan
log (N
1
x N
2
) = log N
1
+ log N
2
(9)
log (N
1
/N
2
) = log N
1
log N
2
(10)

169
log N
1/n
= (1/n) log N (11)
log N
n
= n log N (12)
kurallarna uyulur. Bu kurallara gre ss tam say olmayan sl saylarn deerleri
de kolaylkla hesaplanabilir.
Yalnzca pozitif saylarn logaritmas vardr. Negatif saylarn logaritmas
alnmaz. Logaritmann (6) denklemi ile verilen tanm bantsna gre baz basit sa-
ylarn logaritmalar dorudan alnabilir. rnein yalnzca sl ksmdan ibaret baz
saylarn logaritmalar aada gsterildii gibi yazlabilir:
log 0,001 = log 10
3
= 3
log 0,01 = log 10
2
= 2
log 0,1 = log 10
1
= 1
log 1 = log 10
0
= 0
log 10 = log 10
1
= 1
log 100 = log 10
2
= 2
log 1000 = log 10
3
= 3
Bir saynn logaritmasn alrken, virg-ln yerine gre hemen yazabildiimiz eksi ve
art deerler alabilen bu tr saylara karakteristik ad verilir. Logaritmann
cetvellerde, hesap makinalarnda ve bilgisayarlarda bulunan ve ondalk kesir olan di-
er ksmna da mantis ad verilir. Logaritmas alnacak saynn ncelikle bilimsel
notasyonda yazlmas ilemde byk kolaylk salar.
Aadaki rneklerde logaritmann ve antilogaritmann bulunmas iin EK
3'de verilen LOGARTMA CETVEL kullanlmtr. rnek olarak 256 saysnn
logaritmasn bulalm. Bu say 10
2
ile 10
3
arasnda olduundan logaritmas da 2 ile 3
arasndadr. Bilimsel notasyonda yazlan bu saynn logaritmas iin log
(2,56 x 10
2
) = log 2,56 + 2 log 10 = log 2,56 + 2 eitlii hemen yazlabilir. Deeri 1
ile 10 arasnda bulunan saylarn logaritmas 0 ile 1 arasnda olacandan 2,56'nn
logaritmas da bu aradadr. Bu logaritmann deeri EK 3'te verilen logaritma
cetvelinden 0,4082 olarak okunur ve yerine yazlrsa
log (2,56 x 10
2
) = 0,4082 + 2 = 2,4082
olarak bulunur. Buna gre 256 = 10
2,4082
yazlabilir demektir. Alnan 256 says-nn
10 tabanna gre logaritmas 2,4082 olduuna gre, 2,4082 saysnn 10 taba-nna
gre antilogaritmas da 256'dr. O halde logaritmalarn okunduu EK 3'teki cet-

170
velden ters ilemle antilogaritmalar da okunabilir. Bunun yannda antilogaritma
bulmak iin ayr cetveller de dzenlenmitir. Bu cetvellerin kullanlmas pratik
birka uygulama ile ksa srede renilecek kadar kolaydr. Hesap makinanzn ve
bilgisayarnzn logaritma ve antilogaritma bulunmas iin nasl kullanlacan da
renmeniz gerekir.
Eksi saylar iin logaritma alnamamasna karn antilogaritma alnarak 0 ile 1
arasndaki ondalk kesirli saylar sulunur. rnek olarak logaritmas 1,5730 olan
sayy bulalm. Logaritma 1 ile 2 arasnda olduundan aranan say 1,5730'un
antilogaritmas alnarak bulunur. Bu sayya bir kez 1 eklenip bir kez de 1 karlarak
1,5730 = 1,000 0,5730 1 + 1 = 2 + 0,5730 = 2,4270
edeer saysna geilir. Son yazltan karakteristiin 2, mantisin ise + 0,4270
olduu anlalmaktadr. Ayn zde say, verilen logaritmann en sanda bulunan
sfrdan farkl say 10'a daha soldakiler ise virgle dek 9'a tamamlanp, virgln
solundaki tam sayya 1 eklenip zerine eksi iareti konularak da pratik yoldan
kolaylkla yazlabilir. Eer 2,4270 yazlndan 1,5730 yazlna geri dnlmek
isteniyorsa, benzer ekilde, virgln en sanda sfrdan farkl ilk say 10'a virgle
dek dier saylar 9'a tamamlanp ve virgln solundaki tam say bir byrken eksi
iareti ste, bir klrken ise sol yana yazlmaktadr. Yeniden rneimize dnersek
aranan saynn antilog (1,5730) = antilog 2,4270 = 2,67 x 10
2
olduunu buluruz.
Antilogaritma alnrken 0,4270 olan mantisin antilogaritmas EK 3'te verilen
cetvelden 2,67 olarak bulunur. Dier yandan 2 (= 2) eklinde yazlan karakteristiin
antilogaritmasnn 10
2
olduunu dorudan yazp 2,67 ile arparak tm
antilogaritma iin 2,67 x 10
2
deerini yazarz.
Aada sonular verilmi logaritma ve antilogaritma ilemlerini EK 3'teki
LOGARTMA CETVEL'ni (veya hesap makinanz) kullanarak inceleyiniz.
log (0.00583) = log (5,83 x 10
3
) = 3,7657 = 2,2343
log 2,540 x 10
12
= log 0,5490 + 12 = 0,5490 + 12 = 12,5490
log (2,00 x 10
5
) = log 2,00 5 = 0,3010 5 = 5,3010 = 4,6990
log 1,91 = 0,281
log 7040 = log (7,040 x 10
3
) = log 7,040 + 3 = 0,8476 + 3 = 3,8476
log 0,000625 = log (6,25 x 10
4
) = log 6,25 4 = 4,7959 = 3,2041

171
ln 6,040 = 2,303 log 6,040 = 2,303 x 0,7810 = 1,7986
antilog 3,253 = 1,79 x 10
3

antilog (3,740) = 5,50 x 10
3

antilog (3,158) = antilog (4,842) = 6,95 x 10
4

antilog 0,9590 = 9,100
antilog 6,3909 = 2,460 x 10
6

antilog (0,0079) = antilog (1,9921) = 0,9820
10

12

KNC DERECE DENKLEMNN ZM
Genel olarak ax
2
+ bx + c = 0 eklinde verilen denkleme ikinci derece denk-
lemi ad verilir. Bu denklemin zm iin genel forml
x =
b b
2
4 ac
2a

eklindedir. Bu formlden bulunan iki zmden birisi fiziksel olarak anlamszdr.
rnein belli koullar altnda ayran bir gazn mol says iin bulunan
x
2
+ 0,50 x 0,15 = 0
denkleminin zmnden
x =
0,50 (0,50)
2
4 x 1 x ( 0,15)
2

x =
0,50 0,92
2

x = + 0,21 ve 0,71
olarak bulunur. Maddenin negatif miktar fiziksel olarak anlamsz olduundan ikinci
zm geersizdir. Buna gre ayran gazn mol says 0,21 mol'dr.

172

173

174
EK 4
BRM SSTEMLER
Fiziksel nicelikler bir saysal deer ile bir boyutsal deerin arpm eklinde
verilirler. Boyutsal deerlere birim ad verilir. Birimsiz saynn hibir fiziksel anlam
yoktur. Birim, bir niceliin kyaslanarak llmesi iin seilen ayn niceliin standart
bir bykldr. Bu bykle lek de denir. Saysal deer, llerin nicelik
iinde seilen birimin ka kez bulunduunu yani ka lek geldiini gsterir. Buna
gre, herhangi bir niceliin saysal deeri seilen lein mutlak bykl ile ters
orantl olarak deiir. Genel olarak yazlan
fiziksel nicelik = saysal deer x birim
eitliine
bakrn younluu = 8,93 g cm
3

rnei verilebilir. Eitliin her iki yan birime blnerek ayn nicelik
bakrn younluu/g cm
3
= 8,93
eklinde de yazlabilir. izelge hazrlanmas ve grafik eksenlerinin iaretlenmesinde
ikinci gsterimin kullanlmas daha uygun olmaktadr. Fiziksel niceliklerin birbirine
bamllklarn birimlerini de belirterek benzer ekilde yazabiliriz. rnein kuvvet,
potansiyel enerji ve kinetik enerji formlleri srayla birimleri ile birlikte
F/N = (m/kg) x (a/m s
2
)
E
p
/J = (m/kg) x (g/ms
2
) x (h/m)
E
k
/J = (1/2) x (m/kg) x (v/m s
1
)
2

eklinde yazlabilir.

FPS BRM SSTEM
Uzunluk ve ktle birimleri iin srayla standart yard ve standart pound alna-
rak iki birim sistemi ngiltere'de ortaya konulmutur. Birka yzyl eski olan bu sis-
tem zamanla srekli gelitirilerek kullanlmasna karn olduka karmaktr.
Standart yard metalden yaplm zel bir ubuun zerine iaretlenin iki izgi ara-
sndaki uzakla, standart pound ise zel olarak hazrlanan bir metal parasnn kt-
lesine eit olarak yasallatrlmtr. Her iki prototip ngiliz Mill Fizik
Laboratuvarnda (National Physical Laboratory) korunarak saklanmaktadr. Standart

175
yard'n bir kopyas Londra'nn Trafalgar Meydan'ndaki bir sergide srekli olarak
halka gsterilmektedir. Daha sonra, standart yard yerine standart foot alnarak gn-
mze dek kullanlagelen ngiliz Birim Sistemi ortaya kmtr. Buna gre, FPS sis-
teminin temel fiziksel nicelikleri ve bu niceliklerin birimleri izelge 1'de grld
gibi verilmektedir.
Bu temel birimler temel fizik yasalarnn matematiksel ifadelerinde kullanla-
rak dier fiziksel niceliklerin birimleri belirlenebilmektedir. Pound yerine zellikle
ABD'de libre kullanlmakta olduundan birimin simgesi lb eklinde seilmitir.
izelge 1
FPS birim sisteminin temel birimleri

Fiziksel nicelik Birim Birimin simgesi
uzunluk foot ft
ktle pound (libre) lb
zaman saniye s

Newton'un ikinci hareket denklemine gre yerekimi ivmesinin g olduu bir
yerde ktlesi m olan bir maddenin arl mg arpmndan bulunur. Ktle birimi lb,
yerekimi ivmesinin birimi ise ft s
2
olduuna gre, mg arpmndan arlk birimi
iin lb ft s
2
bulunur. zel ad poundal olan bu arlk birimi pdl olarak simgelen-
mektedir. ngiliz halknn arlklar da ktle birimi pound ile yanl olarak niceleme
alkanl, fiziksel anlamda bir kuvvet olan arln ve dier trden kuvvetlerin pdl
birimi ile verilmesini engellemitir. Yazma srasnda fiziksel anlamlar ok farkl
olan ktle ve kuvveti ayrabilmek iin pound ktle lb veya lb
m
ile, pound kuvvet ise
lb
f
ile simgelenmitir. Buradaki m ve f indisleri srayla ngilizcede mass ve force
olarak yazlan ktle ve kuvveti simgelenmektedirler. Ktle lb ve yerekimi ivmesi ft
s
2
olarak alnd zaman arln lbf olarak bulunabilmesi iin Newton'un ikinci
hareket denklemi bir g
c
sabitine blnerek yazlmtr. Bylece, arlk = mg/g
c

eklini alan denkleminden sabitin deeri
g
c
= 32,174 lb ft lb
f
1
s
2

176
olarak bulunmutur. Saysal deer, deniz dzeyinde olmak koulu ile yerekimi
ivmesinin ekvatordaki ve kutuplardaki saysal deerlerinin ortalamasna eit olarak
alnmaktadr. Deniz dzeyinden ok ykseklere klmadka Newton denkleminde
g/g
c
~ 1 lb
f
lb
1

olacandan ktle ile arln saysal deerleri biribirene eittir. Deniz dzeyinden
uzaklatka yerekimi ivmesi decek ve g/g
c
< 1 lb
f
lb
1
olacaktr. Bylece de
arln saysal deeri ktlenin saysal deerinden daha kk olacaktr. Bu, ktle
evrenin her yerinde sabit olan madde miktar olduuna gre bir kuvvet olan arln
ykseklere kldka azalmas demektir. Bylece de mg deerini g
c
sabitine
blmekle hem halkn yanl alkanl yasallatrlm ve hem de ktle ile arln
fiziksel fark korunmu olmaktadr.
Ktle ve arln bu ekilde ayrld FPS sisteminde hesaplama yaplrken
dier baz fiziksel niceliklerin formlleri aada verildii gibi kullanlr.
kuvvet (F) = mg/g
c
, (1)
basn (p) = mg/g
c
A = gh/g
c
(2)
potansiyel enerji = mgh/g
c
(3)
kinetik enerji = mv
2
/2 g
c
(4)
i = Fl/g
c
= mgl/g
c
(5)
Burada, A yzeyi, younluu, v hz, 1 alnan yolu ve h kan ykseklii
gstermektedir. Kuvvet birimi lb
f
olduundan enerji ve i birimi lb
f
ft, basn birimi
ise lb
f
ft
2
olacaktr. Pratikte basn birimi olarak psi ile simgelenen lb
f
in
2

kullanlmaktadr. Bir ucu atmosfere ak manometreden okunan basn gey (ng.
gauge) basnc olarak adlandrlr ve psig olarak simgelenir. Gey basncna deeri
14,7 lb
f
in
2
olan atmosfer basnc eklenerek psia ile simgelenen mutlak basn
bulunur. Dier fiziksel niceliklerin birimlerine de gerekli fiziksel formller
kullanlarak geilebilir. G birimi lb
f
fts
1
, beygir gc (ng. horse power) olarak
adlandrlr ve hp (veya HP) olarak simgelenir.
FPS birimleriyle birlikte keyfi scaklk iin Fahrenheit lei (F), mutlak
scaklk iin Rankine lei (R), s iin ise Britih Thermal Unit (Btu) kullanl-

177
maktadr. 1 Btu, 1 lb suyun scakln 1F ykseltmek iin gerekli s miktar olarak
tanmlanmtr.
FPS birimleri kullanlarak zellikle mhendislik dallarnda ngilizce ve
Trke dillerinde ok sayda kitap yaynlanmtr.
MKS BRM SSTEM
Fransz devriminin (1789) hemen arkasndan bilim adamlarnn nerisi ile
Fransa'da ortaya kan metrik sistem hemen ou Avrupa lkelerine yaylarak bilim,
teknoloji ve ekonomide kullanlmaya balanmtr. Paris'ten geen boylamn kuzey
kutbu ile ekvator arasnda kalan deniz dzeyindeki uzunluunun on milyonda birine
eit olarak uzunluk birimi metre tanmlanmtr. Pratik olmayan bu tanm yerine daha
sonra, % 90 platin % 10 iridyum ieren alamdan yaplm ve kesiti X eklinde olan
bir ubuk zerinde iaretlenen iki izgi aras bir metre olarak alnm ve bu pro-totip
Sevres'deki mzede gnmze dek saklanmtr. Ktle birimi iin nce gram
dnlm ve 0C scaklkta bir santimetrekp suyun ktlesine eit olarak alnm-
tr. Metre ile gram birimlerinin uyumlu kullanlamamas sonucu yeni ktle birimi
olarak seilen kilogram % 90 platin ve % 10 iridyum ieren alamdan yaplan silin-
dir eklindeki zel bir metal parasnn ktlesine eit olarak tanmlanmtr. Bu ki-
logram prototipi de Sevres'deki mzede stste geirilmi fanus altnda ve va-
kumda saklanmaktadr. Fransa'da 1795'de yasallatrlan metrik sistem bir sre sonra
kaldrlm olmasna karn, 1840 ylnda yeniden yasallatrlarak bugne dek kul-
lanlagelmitir. nceleri baz lkelerin yalnzca niversite retiminde kullanlan
metrik sistemin daha da yaygnlamas iin 1875 ylnda ABD'de yaplan toplantya
katlan Osmanl Devleti bu sistemi kullanacan onaylayan 17 lkeden biri olmu-
tur. Buna ramen 1889'da itibaren metrik sistemin kullanlmasndan vazgeilmi ve
1933 ylnda Trkiye Cumhuriyeti metrik sistemi yasal olarak yeniden kabul etmitir.
Bylece ktle birimi okka ve uzunluk birimi arn lkemizde yasaklanmtr.
Mekanik ve eitli mhendislik dallarnda ok kullanlan MKS sisteminin
seilen temel fiziksel nicelileri ve bu niceliklerin temel birimleri izelge 2'de
verilmitir.
izelge 2
MKS birim sisteminin temel birimleri


178
uzunluk metre m
ktle kilogram kg
zaman saniye s
Bu temel birimler ve fiziin temel yasalar kullanlarak FPS sisteminde izle-
nen yoldan dier fiziksel niceliklerin birimleri belirlenir. FPS sisteminde olduu gibi
MKS sisteminde de ktle ve arlk birimleri yanl bir alkanlk sonucu s-rekli
olarak birbiri ile kartrlmaktadr. Ktlesi m olan bir maddeyi yerekimi iv-mesinin
g olduu bir yerde yerin merkezine doru eken mg kuvvetine eit olarak tanmlanan
arlk iin MKS sistemindeki birimin kg m s
1
= Newton (N) olmas gerekirdi. Oysa
bu sistemde arlk iin kg
f
kg olarak simgelenen kilogram kuvvet = kilopond
birimi kullanlmaktadr. Ktle kg, yerekimi ivmesi ise m s
2
birimleri ile
alndnda arln kg
f
olarak kmas iin mg arpmnn bir g
c
sabitine blnmesi
gerekmektedir. Saysal deeri, deniz dzeyi olmak koulu ile ekvatorda 9,78 m s
2

ve kutuplarda 9,83 m s
2
olan yerekimi ivmelerinin ortalamasna eit olarak alnan
bu sabit
g
c
= 9,81 kg m kg
f
1
s
2
olarak verilmektedir. Deniz dzeyinde g/gc = 1 kg
f
kg
1
olacandan ktle ile arl-
n saysal deerleri birbirine eit olacaktr. Ykseklere kldka g/g
c
< 1 kg
f
kg
1

olurken ktle srekli sabit kalacandan arlk azalacaktr. Bylece de FPS
sisteminde olduu gibi MKS sisteminde de ktle ile arlk arasndaki fiziksel fark
korunmu olacaktr.
MKS sisteminde kuvvet, basn, potansiyel enerji, kinetik enerji ve i birim-
leri FPS sisteminde izlenen yoldan srayla 1, 2, 3, 4 ve 5 denklemleri yardmyla
bulunur. Buna gre kuvvet birimi kg
f
kp, basn birimi kp m
2
, enerji ve i birimi
ise kpm olur. Uygulamada basn birimi iin kp cm
2
at eklinde simge-lenen
teknik atmosfer kullanlr. Teknik atmosfer (at) yaklak olarak bir atmosfer basnca
eittir.
MKS sistemi ile birlikte, keyfi scaklk iin Celsius lei (C), mutlak
scaklk iin Kelvin lei (K) ve s iin ise kalori (cal) veya kilokalori (kcal)
birimleri kullanlmaktadr. Bir kilogram suyun scakln 14,5C dan 15,5C'a
ykseltmek iin gerekli s miktar bir kilokalori olarak tanmlanmtr.

179
Fransa'da ortaya kan bir keyfi scaklk birimi de Raumur'dr. Raumur
derecesi Re olarak simgelenmekte ve suyun normal donma ve kaynama scaklklar
srayla 0C Re ve 80Re alnp aradaki farkn 1/80'i olarak tanmlanmaktadr.

CGS BRM SSTEM
Daha ok fizikte kullanlmakta olan CGS sisteminin temel fiziksel nicelikleri
ve bu nicelikler iin seilen temel birimler izelge 3'te verilmitir.
izelge 3
CGS birim sisteminin temel birimleri

uzunluk santimetre cm
ktle gram g
zaman saniye s

Bu temel birimler, fiziin temel yasalar iin tretilmi eitliklerde
kullanlarak dier fiziksel niceliklerin birimleri belirlenebilir. Bu yoldan belirlenen
birimlerden ou izelge 4'te verilmitir.
Ktleler arasndaki etkilemeden doan Newton kuvveti ve elektrik ykleri
arasndaki etkilemeden doan Coulomb kuvveti srayla
F = G
m
1
m
2
r
2
(6)
F = k
q
1
q
2
r
2
(7)
bantlar ile verilmektedirler. Burada, m'ler ktleleri, q'ler elektrik yklerini, r'ler
aradaki uzaklklar, G ve k ise evrensel sabitleri simgelemektedirler. CGS birim
sisteminde evrensel ekim sabiti G'nin deeri 6,670 x 10
8
dyn cm
2
g
2
'dir. (7)
Bants ile verilen Coulomb eitliindeki k sabitinin saysal deeri 1 olmak koulu
ile kuvvetin dyn olarak bulunabilmesi iin alnmas gereken elektrik yk birimi esb
(elektrostatik yk birimi) olarak tanmlanmtr. Bu tanmdan da dier elektriksel
niceliklerin birimlerine geilmitir.

180
Mekanik, elektrik ve magnetizma hesaplamalar iin ou kitaplarda CGS
birimleri kullanlmaktadr. CGS sistemi ile birlikte keyfi scaklk iin Celsius
(santigrad C), mutlak scaklk iin ise Kelvin (K) lekleri kullanlmaktadr. Bir
gram suyun scakln 1C ykseltmek iin gerekli s olarak tanmlanan kalori (cal)
CGS sistemiyle en ok kullanlan pratik birimdir.
izelge 4
CGS sisteminde baz niceliklerin tretilen birimleri

Fiziksel nicelik Birimin simgesi
alan cm
2

hacim cm
3

younluk g cm
3

hz cm s
1

ivme cm s
2

kuvvet g cm s
2
dyn
basn dyn cm
2
bar
momentum g cm s
2

enerji, i, s dyn cm erg
g erg s
1

dinamik viskozite g cm
1
s
1
Poise (p)
kinamatik cm
2
s
2
Stokes (St)
elektrik yk esb
yk younluu esb cm
3

akm esb s
1

akm younluu esb s
1
cm
2

elektromotor kuvvet statvolt
elektrik alan dyn esb
1
statvolt cm
1

diren s cm
1

zdiren s
iletkenlik s
1

elektrik sas cm

181
magnetik alan dyn esb
1
Gauss (Gs)
magnetik ak Gs cm
magnetik ak Gs cm
2

indkleme s
2
cm
1

MKS sisteminde kg
f
birimine karlk olarak CGS sisteminde g
f
eklinde
simgelenen gram kuvvet birimi kullanlmaktadr. lkemizde orta retim iin
yazlan baz kitaplarda gram kuvvet birimi kullanlm ve her yazar tarafndan farkl
simgelenmitir.

SI ULUSLARARASI BRM SSTEM
Yzyllardr kullanlagelen FPS, MKS ve CGS birim sistemlerinin temel
birimlerine bal olarak fiziksel niceliklerinin tmnn birimleri tretilememitir. Bu
durum ve yanl alkanlklar nedeniyle sistem d olan pratik birimlerin
kullanlmas sregelmitir. MKS ve CGS sistemleri ile kullanlan pratik birimler
hemen hemen ayn olduu halde, FPS sistemi ile kullanlan pratik birimler bunlardan
ok farkldr. Doal gereklerin ve kavramlarn ok az bilindii alarda ortaya
kan bu sistemler, bilim ve teknolojinin gelimesiyle yetersiz kalmlardr. rnein,
FPS ve MKS sistemlerinde kullanlan g
c
sabitinin saysal deerinin dnyann hangi
noktasndaki yerekimi ivmesinin saysal deerine eit olarak alnaca
kesinlememitir. Enlem, boylam ve ykseklie gre deien yerekimi ivmesi ok
az da olsa dnyann her noktasnda farkldr. Bilimde daha ok CGS sisteminin
kullanlmasna karn endstri ve ekonomide MKS ve FPS sistemlerinin kullanlmas
nemli glklere yol amtr. Buna ramen, FPS ve MKS sistemlerini kullanan
lkeler yzyllardr kendi sistemlerini korumakta direnmilerdir. CGS birim
sistemine de yaknl dolaysyla MKS sistemini kullanan lkeler FPS sistemini
kullananlara gre daha fazla olmutur.
Uzun yllar yalnz mekanikte ve mhendislikte kullanlan MKS sisteminin
elektrikte de kullanlabilmesi iin, temel birimlere talyan Giorgi tarafndan amper
(A) de eklenerek MKSA sistemi ortaya kmtr. Metre, kilogram, saniye ve amper
temel birimlerinden oluan MKSA birimleri, 1935'te toplanan Tartlar ve ller

182
Genel Konferans'nda kabul edilerek Giorgi Sistemi olarak adlandrlmtr.
Dierlerine gre daha gelimi olmasna karn pratik birimlerden arndrlarak
kullanlamayan MKSA sisteminin yetersizlii de ksa srede anlalmtr.
FPS, CGS, MKS ve MKSA sistemleri, tm fiziksel niceliklere birim
tretilememesi yannda temel birimlerin deimez doal gereklere bal olarak
duyarl bir ekilde tanmlanm olmamas nedeniyle bilimin hzl gelimesiyle ortaya
kan baz ok kk niceliklerin llmesinde yetersiz kalmlardr. Bu yzden,
lkeye, kiiye, zamana ve konuma gre deimeyen, olanaklar lsnde doal
olaylara bal, lme duyarl yksek ve daha ok sayda temel birimden oluan
yeni bir sisteme gerek duyulmutur.
Bu amala, metrik sistemler olarak adlandrabileceimiz CGS, MKS, MKSA
sistemleri ve pratik birimler yeniden gzden geirilerek birbirine baml olanlar
belirlenmitir. Bunlar arasndan dierlerinin tretilmesinde kullanlabilecek yeterli
sayda ve birbirinden bamsz temel birimler seilerek Uluslararas Birim Sistemi
(SI) oluturulmutur. Uluslararas Birim Sistemi (Systeme Internationale d'Unites -
International System of Units) 1960 ylnda toplanan 11. Tartlar ve ller Genel
Konferans'nda (Conference Generale des Poids et Mesures-CGPM) kabul edilmi
ve tm dillerde deitirilmeden kullanlmas kararlatrlmtr. SI sistemi, fiziksel
niceliklerin ad ve simgelerinin standartlatrlmasnda uluslararas yetkiye sahip olan
Uluslararas Standartlama rgt (International Organisation for Standarization-
ISO) tarafndan da kabul edilmitir. ISO yeleri olarak ngiliz Standartlar Enstits
(British Standards Institute-BSI) ve Uluslararas Temel ve Uygulamal Kimya Birlii
(International Union of Pure and Applied Chemistry, IUPAC) bu karara
katlmlardr.
Gnmzde SI birim sistemi yaklak 150 lke tarafndan kullanlmaya
balanmtr. ok ksa sre sonra tm Avrupa lkeleri, ABD, SSCB, Japonya,
Hindistan, Avustralya, Kanada ve Gney Afrika gibi ou lke tmyle SI sistemine
gemi olacaktr. Tm geleneklerine bal olduu gibi kendi FPS sistemine de
yzyllardr sk skya bal olan ngiltere'de bile yeni yazlan tm kitaplarda SI
birimleri kullanlmaktadr.
niversiteleraras Kurul, Ekim 1980'de yapt toplantsnda SI birimlerinin
tm niversitelerde kullanlmasn kararlatrmtr. SI Birim sisteminin yurdumuzda

183
kullanlmas, 21 Ocak 1989 tarihli ve 2056 sayl Resmi Gazetede yaynlanan
ller ve Ayar kanunu ile yasalatrlmtr.
SI birim sisteminin birbirinden bamsz olan yedi temel fiziksel nicelii ve
her bir niceliin boyutsal deerlerini veren temel birimleri izelge 5'te verilmitir.

izelge 5
SI birim sisteminin temel birimleri

uzunluk metre m
ktle kilogram kg
zaman saniye s
elektrik akm amper A
termodinamik scaklk kelvin K
k iddeti kandela cd
madde miktar mol mol

SI birim sistemine dahil edilen ve boyutsal deeri olmayan iki temel birim
daha vardr. A ile ilgili olan bu birimler 6'da verilmitir.

izelge 6
SI birim sisteminin temel a birimleri

dzlem a radyan r ad
hacimsel (kat) a steradyan sr
SI sisteminin temel birimleri aadaki gibi tanmlanmtr.

184
Metre: Kripton-86 atomunun uyarlmam 2 p
10
ve 5 d
5
dzeyleri arasndaki
gei srasnda yaynlanan krmz n boluktaki dalga boyunun 1650763,73 kat
olarak tanmlanmtr (11. Tartlar ve ller Genel Konferans, 1960).
Kilogram: Fransa'nn Sevres ehrindeki Tartlar ve ller Brosu'nda
saklanan zel bir alamdan yaplm uluslararas prototipin ktlesine eit olarak
tanmlanmtr (1. Tartlar ve ller Genel Konferans, 1889).
Saniye: Sezyum-133 atomunun temel halinin ok ince yarlm iki enerji
dzeyi arasndaki geie karlk gelen ma periyodunun 9 192 631 770 katna eit
Amper: Bolukta 1 metre ara ile yerletirilmi birbirine paralel ve dairesel ke-
sitleri ihmal edilebilecek kadar kk olan sonsuz uzunluktaki dorusal iletkenler
arasnda metre bana 2 x 10
7
Newton kuvvet domasna yol aan deimez elek-
trik akm olarak tanmlanmtr (9. Tartlar ve ller Genel Konferans, 1948).
Kelvin: Suyun l noktasndaki termodinamik scakln 1/273,16'sna eit
Kandela: Platinin donma scaklnda ve 101 325 N m
2
basn altndaki bir
kara cisim yzeyinin 1/600 000 metrekaresinden yzeye dik olarak yaynlanan k
iddetine eit olarak tanmlanmtr (13. Tartlar ve ller Genel Konferans, 1967).
Mol: Karbon-12 izotopunun 0,012 kilogram iinde bulunun atom saysna
eit atom, molekl, iyon, elektron veye dier parack topluluklarn ieren madde
miktarna eit olarak tanmlanmtr (14. Tartlar ve ller Genel Konferans,
1971).
Radyan: Bir dairenin emberi zerinde yarap uzunluuna eit yay gren te-
pesi merkezdeki dzlem aya eit olarak tanmlanmtr.
Steradyan: Tepesi merkezde bulunan ve kre yzeyinde kenarlar yarapa
eit olan kare tabanl bir kesit ayran hacimsel (katl) a olarak tanmlanmtr.
SI sisteminin temel birimlerinin tanmlarndan grld gibi yalnzca ktle
lei olan kilogram doal gereklere balanamamtr. Dier leklerin kiilerce
deitirilebilmesi veya zamanla kendiliinden deimesi olanakszdr.
Bir fiziksel niceliin saysal deerini kolaylkla okuyabileceimiz kk ra-
kamlarla verebilmek iin birimlerin askatlar veya skatlar kullanlr. SI sisteminin
askatlar ve skatlar izelge 7'de grlen ad ve simgelerle kullanlmaktadr.
izelge 7
SI birimlerinin askatlar ve skatlar
Askat Ad Simgesi skat ad Simgesi

185
10
1
desi d 10 deka da
10
2
santi c 10
2
hekto h
10
3
mili m 10
3
kilo k
10
6
mikro 10
6
mega M
10
9
nano n 10
9
giga G
10
12
piko p 10
12
tera T
10
15
femto f 10
15
peta P
10
18
atto a 10
18
eksa E
SI sisteminin temel birimlerine bal olarak tretilen baz niceliklerin zel bir
ad olmayan birimleri izelge 8'de verilmitir.

izelge 8
SI sisteminde baz niceliklerin zel bir ad olmayan birimleri

Fiziksel nicelik Birimin simgesi
alan m
2

hacim m
3

zgl hacim m
3
kg
1

younluk kg m
3

hacimsel debi m
3
s
1

ktlesi debi kg s
1

hz m s
1

ivme m s
2

asal hz rad s
1

asal ivme rad s
2

momentum kg m s
1

asal momentum kg m
2
s
1

dinamik viskozite m
2
s
1

yaynrlk katsays m
2
s
1

mol ktlesi kg mol
1

186
etki deeri
*
ek mol
1

deriim mol m
3

scaklk aks m
2
s
1

magnetik alan iddeti A m
1

aydnlanma younluu cd m
2

*
etki deeri/ek mol
1
= (mol ktlesi/g mol
1
)/(edeer ktle/g ek
1
)
Etki deeri, asitlerde H
+
says, bazlarda [OH]
says, tuzlarda katyon ve anyonun

deerlikleri arpm ve ykseltgen ve indirgenlerde, srasyla alnan ve verilen elektron
saysdr. Ayn zamanda s. 385'e baknz.
SI sisteminin temel birimlerine bal olarak tretilen baz fiziksel niceliklerin
birimleri bu nicelikler zerinde alm olan bilim adamlarnn adlar ile anl-
maktadr. zel adlar olan bu birimler ve bu birimlerin temel birimlere ball
izelge 9'da verilmitir.
izelge 9
SI sistemindeki zel adl birimler

Fiziksel nicelik Birim Birimin
simgesi
Birimin tanm
enerji, i, s joule J kg m
2
s
2
= Nm = CV = VAs
kuvvet newton N kg m s
2
= J m
1

basn, mekanik gerilim pascal Pa kg m
1
s
2
= N m
2

enerji ak, g watt W kg m
2
s
3
= J s
1
= VA
elektrik miktar coulomb C As
elektrik potansiyeli volt V kgm
2
s
3
A
1
= JA
1
s
1
= WA
1

elektrik direnci ohm O kg m
2
s
2
A
2
= VA
1

elektrik iletkenlii siemens S kg
1
m
2
s
2
A
2
= O
1

elektrik sahas faraday F A
2
s
4
kg
1
m
2
= As V = CV
1

magnetik ak jeber Wb kg m
2
s
2
A
1
= Vs

187
indksiyon henry H kg m
2
s
2
A
2
= VsA
1
= WbA
1

magnetik ak younluu tesla T kg s
2
A
1
= V s m
2
= Wb m
2

k aks lumen lm cd sr
aydnlanma iddeti lux lx cd sr m
2
= lm m
2

frekans hertz Hz s
1

radyasyon dozu gray Gy m
2
s
2
= J kg
1

radyoaktiflik becquerel Bq s
1

keyfi scaklk "t" celsius C 0C = 273,15 K

Son iki izelgede ad gemeyen baz fiziksel niceliklerin SI sistemindeki
birimleri izelge 10'da verilmitir.
izelge 10
Dier baz niceliklerin SI sistemindeki birimleri

Fiziksel nicelik Birimin tanm
molar i enerji J mol
1

zgl i enerji J kg
1

molar entalpi J mol
1

zgl entalpi J kg
1

molar snma ss J mol
1
K
1

molar entropi J mol
1
K
1

zgl entropi J kg
1
K
1

sl iletkenlik W K
1
m
1

s aktarm katsays W K
1
m
2

elektriksel alan V m
1

elektriksel ak younluu C m
2

doz hz Gy s
1
= W kg
1

iyon dozu C kg
1

iyon doz hz A kg
1

188
RASYONALZE EDLM FORMLLER
Ktleler arasndaki ekim kuvveti ve dolaysyla her ekim kuvvetini veren
(6) bantsnda ktleler iin kg, uzunluk iin ise m alnd zaman kuvvetin N olarak
kmas iin G yer ekimi sabitinin 6,6720 x 10
11
N m
2
kg
1
deerinde olmas
gerektii denel yoldan belirlenmitir. Yer ekimi sabiti ile birlikte kullanlar ve kt-
leler arasndaki ekim kuvvetini veren (6) bantsna rasyonalize edilmi forml ad
verilir. Benzer ekilde, elektrik ykleri arasndaki etkilemeden doan ekme veya
itme kuvvetini veren (7) bantsnda ykler iin C, uzaklk iin ise m alnd zaman
kuvvetin N olarak kmas iin k sabitinin 1/4 t e
o
deerine eit olmas gerektii
denel yoldan belirlenmitir. Buradaki e
o
boluun dielektrik sabiti olup deerinin
8,854 188 x 10
12
C
2
N
1
m
2
olduu denel yoldan saptanmtr. Bylece k = 1/4 t
e
o
evrensel sabiti ile kullanlan ve (7) bants ile verilen Coulomb bants
rasyonalize edilmi bir formldr. Rasyonalize edilmi Coulomb formlnden
tretilen elektrik alan ve elektrik potansiyeli formlleri de rasyonalize edilmi
olarak ele geer. Yerekimi kuvveti ve Coulomb kuvveti gibi manyetik kuvet ve bu
kuvvetten tretilen formller de rasyonalize edilerek kullanlrlar.

SI BRMLERNN KULLANILMASINDA YAPILAN
BALICA HATALAR
Dier birim sistemleri ve pratik birimlerin kullanlmasnda yaplan baz
hatalar SI sisteminde de ortaya kmaktadr. Hatalar yanl alkanlklardan ve
kurallara tmyle uymamaktan kaynaklanmaktadr. SI birimleri ve bu birimlerle
verilen niceliklerin saysal deerlerinin yazlmasnda uyulmas gereken kurallar
aada sralanmtr.
1. Birimlerin simgeleri keyf olarak veya eitli dillere eviri srasnda deitiri-
lemezler. rnein, uzunluk birimi metre iin m simgesi kesin olup, me, met
veya mt gibi baka simgeler kullanlamaz. Kuvvet birimi newton iin N simgesi
seilmi olmasna karn ou kitaplarda n, nt ve new gibi yanl gsterimlere
rastlanmaktadr. Ayn yanllk ktle birimi kilogram iin de yaplmakta ve
kesinlikle kg simgesi kullanlmas gerekirken ou kez kgr kullanlmaktadr.
2. Birimlerin yalnzca tekil ekilleri kullanlr, oul ekilleri hi kullanlmaz.
rnein km yazlmas gerekirken baz ngilizce yaynlarda kms kullanl-
maktadr.
3. Cmle sonu olmadka birimden sonra nokta konulmaz. rnein 4 km yazlr,
4 km deil!

189
4. Birden fazla birim ile simgelenen boyutsal deerler iin gerekli grldnde
birimler biraz aralk yazlabilir ama, birimler arasna nokta, virgl veya izgi
gibi iaretler konulmaz. rnein R = 8,314 J K
1
yazlr, 8,314 J. K
1
. mol
1

veya R = 8,314 J K
1
mol
1
yazlmaz!
5. Saysal deer ile birim arasna hibir iaret konulmaz. rnein 1,4 km yazlr,
1,4 km, 1,4-km veya 1,4, km deil!
6. Birim yazlrken birden fazla blm iareti '/) kullanlmaz. Blm iaretinin hi
kullanlmamas daha dorudur. rnein evrensel gaz deimezi yalnzca
R = 8,314 J mol
1
K
1
veya 8,314 J/mol K ekillerinde yazlabilir.
7. Kelvin scakl iin () iareti kullanlmaz. rnein 298,15 K yazlr,
298,15K deil!
8. Sayya deerler ondalk kesirler halinde ise ngilizcede nokta, Almanca ve
Trkede ise virgl kullanlr. Rakamlar arasna arpma anlamna gelebilecek
ekilde nokta konulmaz. rnein ngilizce 7,8 m, Trke 7,8 m yazlr, ama
kesinlikle 7. 8 m yazlmaz!
9. ok rakaml saysal deerlerin okunmasnda kolaylk salamak amacyla onda-
lk kesirdeki virglden balanarak sola ve saa doru rakamlar er er grup-
landrlarak biraz aralk yazlr. er rakaml gruplar arasna nokta veya virgl
gibi iaretler konulmaz. rnein ngilizcede 16 543 211.133 45 m Trkede
ise 16 453 211,133 45 m yazlr, ama hibir zaman 16,543,211.133.45 m veya
16.543.211,133.45 m yazlmaz!
10. Verilen bir birim iin az veya ok kat simgelerinden yalnz bir tanesi
kullanlabilir. rnein;
10
9
s = 1 ns yazlr, 1 ms deil!
1 000 000 m = 1 Mm yazlr, 1 kkm deil!
1 000 kg = 1 Mg yazlr, 1 kkg deil!
109 kg = 1g yazlr, 1 n kg deil!
11. Bir fiziksel niceliin ss alnrken birim ve saysal deerin sleri birlikte
alnr. rnein;
km
2
= (km)
2
= (1000 m)
2
= 10
6
m
2
yazlr, 1000 m
2
deil!
m
3
= (m)
3
= (10
6
m)
3
= 10
18
m
3
yazlr, 10
6
m
3
deil!

190
12. Deerler bir sl arpanla verilirken 6,02 x 10
23
mol
1
yazlr; 6,02 . 10
23

mol
1
deil!

BRMLERN BRBRNE EVRLMES
Bir fiziksel niceliin birimi deitike saysal deerinin de deiecei aktr.
Ayn niceliin farkl sistemlerdeki birimleri arasndaki oranlar belirlenerek, bu nice-
liin bir sistemdeki deeri dier bir sistemdeki deerine kolaylkla evrilebilir. Tm
birimlerin birbirine ve zellikle SI sistemine evrilebilmesi iin gerekli ve yeterli
birimler aras oranlar izelge 11'de verilmitir.

izelge 11
Birimler arasndaki oranlar
-----------------------------------------------------------------------------------------------------
Ktle birimleri arasndaki oranlar
lb / kg = 0,453 592 4 Pfund / kg = 0,5
ton (short) / lb = 2 000 Zentner (Ztr) / kg = 50
ton (long) / lb = 2 240 metrik krat (Kt) / kg = 2 x 10
4

ton (metrik) / lb = 2 204,62 lb / ounces = 16,0
ton (metrik) / kg = 1 000 lb / grains = 7 000
slug / lb = 32,174 kg / lb = 2,205
lbmol / mol = 453,592 4 u(Dalton / kg = 1,66 x 10
27

Uzunluk birimleri arasndaki oranlar
ft / m = 0,304 8 mikron () / m = 10
6

in / cm = 2,54 mikron () / m = 1
ft / in = 12 Angstrom () / m = 10
10
m / in = 39,37 Fermi (fm) / m = 10
15

yard / ft = 3 diyoptri (dpt) / m
1
= 1
yard / m = 0,914 4 parsek (ps) / m = 3,085 x 10
16

yard / in = 36 zoll (") / mm = 25,4
kara mili / ft = 5280 kara mili (U.S. mile) / m = 1609,35
km / kara mili = 0,621 4 deniz mili/ m = 1 852

191

Alan birimleri arasndaki oranlar
ft
2
/ m
2
= 0,092 9 ft
2
/ in = 144
yard
2
/ m
2
= 0,836 barn (b) / m
2
= 10
28

in
2
/ cm
2
= 6,452 ar (a) / m
2
= 10
2
hektar (ha / m
2
= 10
4

Hacim birimleri arasndaki oranlar
ft
2
/ m
3
= 0,028 316 U.S. bushel / ft
3
= 1,244
in
3
/ cm
3
= 16,387 ft
3
/ U.S. galon = 7,481
ft
3
/ in
3
= 1 728 U.S, galon / quarts = 4.0
dm
3
/ in
3
= 61,03 litre(l)
3
/ m
3
= 10
3

dm
3
/ litre (l) = 1 mililitre(ml)
3
/ cm
3
= 1
Younluk ve zgl hacim birimleri arasnadaki oranlar
lb ft
3
/ kg m
3
= 16,02 tekstil (tex) / kg m1 = 10
6

ft
3
lb
1
/ m
3
kg
1
= 0,062 43 ounce ft
3
/ kg m
3
= 1,0
g cm
3
/ lb ft
3
= 62,43 g cm
3
/ lb (U.S. galon)
1
= 8,345
cm
3
g1 / ft lb
1
= 0,016 018 5 cm
3
g
1
/ m
3
kg
1
= 10
3

Ik iddeti birimleri arasndaki oranlar
Stilb (sb) / cd m
2
= 10
5
Phot (ph) / lx = 10
5

mum / cd = 0,903 Nox (nx) / lx = 10
3

A birimleri arasndaki oranlar
tam a / rad = 2t dakika (') / derece() = 1/60
dik a / rad = t/2 saniye (") / dakika (') = 1/60
derece () / rad = t/180 gon / rad = t/200

Scaklk birimleri arasndaki oranlar ve bantlar
T / K = 273,15 + t / C (t/C) / (t / F) = 1,8
T / R = 459,67 + t / F (T / K) / (T / R) = 1,8
t / F = 1,8 (T / K) 459,67 (t / Re) / (t / C)
t / C = (1/1,8) [(t / F) 32] t / Re = (4/5) (T / K) 218,52
t / F = 1,8 [(t / C) + 32)]

Kuvvet birimleri arasndaki oranlar

192
pdl / N = 0,138 dyn / N = 10
5

lb
f
/ N = 4,45 dyn / kp = 1,02 x 10
6

kp / N = 9,81 lb
f
/ pdl = 32,174
g
f
/ dyn = 981 Mp / mN ~ 10

Basn birimleri arasndaki oranlar
atm / N m
2
(Pa) = 101 325 lb
f
in
2
/ in Hg = 2,04
lb
f
in
2
(psi) / N m
2
(Pa) = 6 892,857 lb
f
in2 / mm Hg = 51,712
atm / kp cm
2
(at) = 1,033 atm / in Hg = 29,92
kp m
2
/ N m
2
= 9,81 in Hg / kN m
2
= 3,39
lb
f
in
2
/ kp m
2
= 703,0 atm / bar = 1,013 25
lb
f
ft
2
/ kp m
2
= 4,88 bar / at = 1,02
N m2 / kp m
2
= 0,102 bar / N m2 (Pa) 10
5

mm Hg(torr) / Pa = 133,3 lb
f
in
2
(psi) / ft H
2
O = 2,31
atm / mm Hg(torr) = 760 atm / cm Hg = 76
atm /l b
f
in
2
= 14,7 mmHg(torr) / at = 0,001 36
atm / ft H
2
O = 33,93 mmHg(torr) / atm = 0,001 32
in H
2
O / N m2 = 249 mm Hg(torr) / m bar = 1,333
at / bar = 0,981 bar / torr = 750,1

Enerji birimleri arasndaki oranlar
lb
f
ft / J = 1,36 Btu / kpm = 107,529
cal / J = 4,186 8 kpm / cal = 2,348
erg / J = 10
7
J / lb
f
ft = 0,737 6
kpm / J = 9,807 dm
3
atm / J = 101,33
kpm / J = 9,807 dm
3
atm / cal = 24,218
kcal / kpm = 427 dm
3
atm / Btu = 9,604 x 10
2

Btu / J = 1 055,055 dm
3
atm / lb
f
ft = 74,73
Btu / cal = 252 kWh / mJ = 3,6
Btu / lb
f
ft = 778 eV / J = 1,602 19 x 10
19

Radyoaktiflik ve radyasyon birimleri arasndaki oranlar
Curie (Ci) / s
1
(Bq) = 3,7 x 10
10
rem / sievert = 10
2

rad / Gray(Gy) = 10
2
rntgen / C kg
1
= 258 x 10
6

193
(Ayn zamanda s. 155'e baknz.)

G birimleri arasndaki oranlar
Btu h
1
/ W = 0,293 kW / lb
f
ft s
1
= 737,56
kW / Btu s
1
= 56,87 kcal h
1
/ W = 1,16
W / kpm s
1
= 0,102 kcal h
1
/ W = 0,1186
kW / kcal h
1
= 860 hp / kpm s
1
= 76
hp / W = 745,7 hp / lb
f
ft s
1
= 550
hp / Btu s
1
= 0,707 kW / hp = 1,341
CV / kpm s
1
= 75 CV / W = 735,499
(hp: Beygir gc (Ing. horse power adl pratik birimin simgesi,
CV; Buhar beygiri (Fr. cheval-vapeur) adl pratik birimin simgesi)
Vskozluk birimleri arasndaki oranlar
Poise (P) / dyn s cm
1
= 1 P / g cm
1
s
1
= 1
P / N s m
1
= 0,1 santipoise (cP) / lb s
1
ft
1

= 6,72 x 10
4

lb ft
1
h
1
/ N s m
1
= 0,414 cP / lb h
1
ft
1
= 2,42
lb ft
1
s
1
/ g cm
1
s
1
= 14,882 cP / kp s m
1
= 1,02 x 10
1

kp s m
2
/ P = 9,81 lb
f
s ft
1
/ P = 478,66
lb
fs
ft
2
/ kp s m
2
= 4,882 lb
f
s ft
2
/ kg m
1
s
1
= 47,866
ft
2
h
1
/ cm
2
s
1
= 0,258 Stokes (St) / m
2
s
1
= 10
4

Is birimleri arasndaki oranlar
*

Btu / lb1 F
1
/ kJ kg
1
K
1
= 4,187 Btu ft1 h
1
/ kcal m
2
h
1
= 2,71
Btu h
1
ft
2
/ W m
2
= 3,155 Btu lb
1
/ kJ kg
1
= 2,326
Btu ft
3
/ kJ m
3
= 37,26 Btu h
1
ft
2
F
1
/ W m
2
K
1
= 5,678
Btu h
1
F
1
/ W m
1
K
1
= 1,731 cal g
1
C
1
/ Btu lb
1
F
1
= 1
Btu ft
1
F
1
/ kcal m
1
h
1
C
1
Btu ft1 h
1
F
1
/ cal cm1 s
1
C
1

=1,488 2 = 4,134 x 103
Btu in
1
h
1
F
1
/ kcal m
1
h
1
C
1
Btu ft
2
h
1
F
1
/ kcal m
2
h
1
C
1

= 17,88 = 4,88

194
Elektromagnetizma birimleri arasndaki oranlar
C / esb = 2,998 x 10
9
a / esb s
1
= 2,998 x 10
9

O / s cm
1
= 1,139 x 10
12
F / cm = 0,899 x 10
12

Tesla(T) / Gauss (Gs) = 10
4
W / Gs cm
2
= 102
V m
1
/ statvolt cm
1
= 1/29 980 esb / emb = 2,998 x 10
10

Ah / As = 3600 Gs / dyn esb
1
= 1
Maxwell (Mx) / Wb = 10
8
statvolt / V = 2,998
Debye (D) / cm = 3,335 64 x 10
30
H/s
2
cm
1
= 1,113 x 10
12

Oersted (Oe) / A m
1
= 102/4 t Oe / Gs = 1
statvolt / esb
1
= 1 T / JC
1
s m
2
= 1

* Zaman birimi saat, FPS sisteminde (Ing. hour) ile yeralmtr.
Bir fiziksel niceliin birimi yerine istenilen yeni birim yukarda verilen
oranlardan alnarak konur. Bu niceliin saysal deeri ile orann saysal deeri
arplarak veya blnerek yeni birimdeki saysal deer hesaplanr.
Her bir deikeni farkl sistemlerin birimleri veya pratik birimlerle verilmi
bir fiziksel bantnn da istenilen yeni birimlerdeki ifadesi yine birimler aras
oranlardan yararlanlarak belirlenir. Bu amala srayla aadaki yollar izlenir.
1. Eitliin her iki yanndaki fiziksel nicelikler verilen birimlerine blnr.
2. Birimler arasndaki oranlardan verilen birimler yerine istenilen yeni birimler
yazlr. Scaklklarn evrilmesinde olduu gibi birimler arasnda doru oran
yerine daha karmak bir bant bulunabilir. Byle durumlarda verilen birim
yerine istenilen yeni birim yazlamayacandan nicelik/birim oran yerine
istenilen yeni birimdeki nicelik/birim oranna bal eitlii yazlr.
3. Birim deitirme srasnda birimler arasndaki oranlardan ortaya kan saylar
eer varsa verilen bantdaki katsaylarla birletirilerek yeni deerdeki
katsaylar oluturulur.
4. Gerek grlrse, yeni birimler yazlmayarak ilk verilen ekilde fakat farkl
katsaylar ieren yeni eitlik elde edilir.
zellikle mhendislikte kullanlan ou eitliklerde farkl birimi sistemleri ve
pratik birimler birlikte kullanld gibi ayn birimin askatlar veya skatlar da

195
birlikte kullanlabilmektedir. Birim deitirme iin izlenen yollar bilim ve
teknolojide ok karlalan baz hesaplamalara uygulanarak yaplan ileme daha da
aklk getirilecektir.
zlm Soru 1: Bakrn CGS sisteminde 8,93 g cm
3
olarak verilen
younluunu SI sistemindekini bulunuz.
zm: Birimler arasndaki oranlardan yararlanlarak aadaki ekilde ilem
yaplr.
= 8,93 g cm
3

g/kg = 10
3
, cm/m = 10
2

= 8,93 x (10
3
kg) x (10
2
m)
3
= 8,93 x 10
3
x 10
6
kg m
3

= 8,93 x 10
3
kg m
3
zlm Soru 2: Sesin 0C scaklkta havadaki hz 1 090 ft s
2
olduuna
gre, ayn hz m saat
1
birimiyle hesaplaynz.
zm: Birimler arasndaki oranlardan ft/m = 0,304 ve s/saat = 1/3 600
olarak bulunduundan aadaki gibi ilem yaplr.
v = 1 090 ft s
1
= 1 090 x (0,304 m) x [(1/3 600) saat]
1

= 1 196 035,2 m saat
1

zlm Soru 3: Evrensel gaz sabitinin FPS sistemindeki deeri R
= 10,73 lb
f
in
2
ft
3
lbmol
1
R
1
olarak verilmektedir. Bu sabitin SI sistemindeki
deerini hesaplaynz.
zm: Birimler arasndaki oranlardan lb
f
in
2
/N m
2
= 6 892,857,
ft
3
/m
3
= 0,028 316, lb-mol/mol = 453,592 4 ve R/K = 1/1,8 eitlikleri bulunur.
Buradan R'nin SI sistemindeki deeri
= 10,73 lb
f
in2 ft
3
lb-mol
1
R
1

= 10,73 x (6 892,857 5 N m
2
) x (0,028 316 m
3
) x (453,592 4 mol)
1

x [(1/1,8)]
1

= [(10,73) x (6,892,875 5) x (0,028 316) x (1,8)
(453,592 4)] N m
2
m
3
mol
1
K
1

= 8,314 J mol
1
K
1

olarak hesaplanr.

196

zlm Soru 4: FPS sisteminde = 0,1711 x 10
8
Btu h
1
ft
2
R
4
olarak verilen Stefan-Boltzmann sabitini SI birimleri ile veriniz (Zaman birimi saat,
FPS sisteminde h olarak yazlmtr).
zm: Birimler arasndaki oranlardan Btu/J = 1 055,055; h/s = 3 600;
ft/m = 0,304 8 ve R/K = 1/1,8 eitlikleri bulunur. Buradan, Stefan-Boltzmann
sabitinin SI sistemindeki deeri
= 0,171 1 x 10
8
Btu h
1
ft
2
R
4

= (0,1711 x 10
8
) x (1 055,055 J) x (3 600 s
1
) x (0,304 8 m)
2
x [(1/1,8)K]
4
= [(0,711 1 x 10
8
) x (1 055,055) (1,8
4
)/(3 600) x (0,304 8)
2
] J s
1
m
2
K
4

= 5,665 x 10
8
W m
2
K
4
olarak hesaplanr.
EK 5
EVRENSEL SABTLER LSTES

Sabitin ad Sabitin Simgesi
veya
tanm
Sabitin Deeri
k hz c 2,997 925 x 10
8
m s
1

proton yk e 1,602 192 x 10
19
C
(elektron yk) (e)
Avogadro sabiti L 6,022 05 x 10
23
mol
1

Faraday sabiti F = eL 9,648 64 x 10
4
C mol
1

Boltzmann sabiti k 1,380 66 x 10
23
J K
1

gaz sabiti R = kL 8,314 41 J K
1
mol
1

yerekimi sabiti G 6,672 0 x 10
11
N m
2
kg
2

elektronun ktlesi
m
c

9,109 53 x 10
31
kg
protonun ktlesi
m
p

1,672 65 x 10
27
kg
ntronun ktlesi
m
n

1,674 95 x 10
27
kg

197
atomik ktle birimi u 1,660 56 x 10
27
kg
Planck sabiti h 6,626 18 x 10
27
kg
Planck sabiti / 2t h = h/2t 1,054 59 x 1034 J s
boluk dielektrik sabiti
e
o

8,854 188 x 10
12
C
1
N
1
m
2

4t x boluk dielektrik sabiti
4 t e
0

1,112 650 x 10
10
C
2
N
1
m
1

suyun l noktas T 273,16 K

Yeni̇ Sorul. 15-16

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Yeni̇ Sorul. 15-16

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

137

(sulu) iyonunun standart oluum entalpisi 206,2

iyonlarn ieren bir zelti 2A iddetinde bir

iyonlar zeltisinden 10,0 dak sre ile

, (b) H+ + Li, (c) Ca

(1 M) | AgCl , Ag pilinde yryen

(0,02 M) | AgCl , Ag pilinin 25

says, tuzlarda katyon ve anyonun

You might also like