SOCIOLOGIJA EKONOMSKIH SISTEMA, REIMA I STRUKTURA Sistemi Na poetku svoje knjige o ekonomskim sistemima Jean Halm izjavljuje da se prije

1914. godine ne bi moglo napisati takvo djelo o usporeivanju razliitih ekonomskih sistema. Tada je po njemu postojao samo jedan ekonomski sistem (u industrijskim zemljama) to jest kapitalizam. Socijalizam je postojao samo na papiru, kao precizan projekt to su ga izradili zastupnici socijalistike doktrine i predstavljao je kritiku kapitalizmu. Halm govori da marksizam u stvari ne predstavlja toliko teoriju socijalizma, koliko teoriju kapitalizma koja otvara perspektive da de na mjesto kapitalizma dodi socijalizam. Ali treba istadi da je socijalizam u poetku bio samo konstrukcija doktrine, a kasnije je prenesen u stvarnost, dok se kapitalizam stvarao bez doktrina. Halmova izlaganja su sporna jer otklanja sve historijske komparavije, jer kapitalizam nije postojao oduvijek, a naglaeno ogranienje na industrijske zemlje nije dovoljno. Halm takoer nije u pravu kad svjesno ili nesvjesno misli kao klasiari, za koje je kapitalizam bio konani cilj nune evolucije. Marks je smatrao da nastupom kapitalizma evolucija nije zavrena i po tome se njegov stav razlikovao od stava klasiara. Oni su vjerovali u opde zakone koji mogu slobodno djelovati jedino u kapitalizmu. Israivanja ekonomskih sistema razvijala su se dosad u tri faze: 1) Prva faza obuhvata velik dio 19. stoljeda. Glavni predstavnici historijske kole javljaju se u Njemakoj: Roscher, Knies, Hildebrand, Schonberg, Bucher i Spiethoff. Njihova polazna ideja je veoma jednostavna: u procesu historijskog razvoja treba potraiti cenzure koje de omoguditi odreivanje ekonomskih stadija. Tako Hildebrand razlikuje naturalnu ekonomiku, monetarnu ekonomiku i kreditnu ekonomiku. Svaki stadij razvoja ima svoju vlastitu teoriju kao to ima svoju vlastitu ekonomiku. Historijska kola je imala krivo u tome to je u svojim postavkama ila suvie daleko u smjeru suprotnom od smjera klasiara. Ne moe se pri konstruiranju sistema polaziti od stadija ekonomije i to iz vie razloga: a) Historici su promatrali samo historiju evropske ekonomije, od nje su uzimali samo pojedine znaajke koje su ih impresionirale i polazedi od njih odreivali su to je bitno u ekonomskoj stvarnosti. No pri tome postoji opasnost da na izbor utiu line sklonosti i sluajnosti. b) Proizvoljnost dolazi do izraaja i kod historista. Oni pretpostavljaju da de simplificirajudi iza vansjih vidova pronadi bit.

c) Kako primjeduje W. Eucken, da je konstrukcija historiara ak i odgovarala nekom stvarnom stanju i tada bi ostala neupotrebljiva, jer nam ne daje nikakve indikacije o ekonomskom sistemu koji je na snazi u toku odreenog stadija 2) Druga faza obuhvata period negdje oko 1900. godine i javljaju se autori koji se vie ne zadovoljavaju zacrtavanjem historijskih okvira pojedinih sistema. Oni ele definirati ekonomske sisteme same po sebi i posve prirodno je naglaena teoretska komponenta. Pojavljuju se dvije razliite ideje autora ove faze:

a) Neki od njih smatraju ekonomski sistem kombinacijom odreenog duha i izvjesnih sredstava (pravni ili institucionalni elementi i tehniki elementi). Ovoj struji pripadaju Sombart i Perroux. b) Drugi autori smatraju sistem koherentnim sklopom struktura povezanih relativno postojanim odnosima. Takav je stav Antonelija, a djelimino ga usvaja i A. Marchal, primjedujudi da takva koncepcija ne insistira ni na kakvoj odreenoj strukturi. 3) Treda faza traje tek par desetljeda i tu se namede ime W. Euckena, koji je dao ekonomskoj misli i pozitivan prilog, a to je upravo najznajanije u njegovom djelu. Euckenova teorija se zasniva na razlikovanju pojmova ureenje ekonomike i ekonomskog sistema. Teorija o ureenju ekonomike je pozitivna i konkretna stvarnost ekonomskog reda. Ekonomska djelatnost se vri uvijek u okviru odreenog ureenja koje moe biti dobro ili loe. U ivotinjskim drutvima susredemo izvjesnu stalnost odnosa, no ljudska se drutva odlikuju promjenljivodu. Posroje dvije vrste ureenja ekonomike: jedni su prirodno izrasli, a drugi su konstruirani. Prirodnih ima mnogo vie, razvijali su se bez ideje o cjelini u vezi s razvojem politikih i ostalih dogaaja. Konstruirani su nadahnuti nekom unaprijed odreenim formularnm naelima. U prolosti takve konstrukcije su bile veoma rijetke, ali danas njihov broj raste. Teorija o ekonomskom sistemu nam daje odgovor kako se usklauju planovi jednih ljudi sa planovima drugih. Ekonomski sistemi se pojavljuju u dva oblika : ekonomija dirigirana iz jednog centra i ekonomija oblika. a) Ekonomija dirigirana iz jednog centra provodi u ivot planove centralnog organizma, ma kakav on bio. Eucken nabraja tri podvrste: ekonomija potpuno dirigirana iz jednog centra, ekonomija dirigirana iz jednog centra ali uz slobodnu razmijenu proizvoda namjenjenih potornji i ekonomija dirigirana iz centra, ali uz slobodan izbor potronih dobara. b) Ekonomiju odnosa ne moemo izjednaiti s kapitalizmom, jer se ved i u kapitalizmu 19. stoljeda podeli pojavljivati elementi centraliziranog dirigiranja. Rije je o osnovnom obliku ekonomije, koji je ist i idealan, a njegove projekcjije na praktian plan susredemo u svim historijskim razdobljima . svaka ekonomska jedinica povezana je s ostalin jedinicama odnosa ponude i potranje.

Postoje etiri vrste klasifikacije: 1) Seljaka ekonomija obiljeava tenja za zadovoljavanjem samo najosnovnijih potreba. Ne postoji nikakva podjela rada, a glavni dio djelatnosti usmjeren je na pribavjanje hrane.

2) Seljako-zanatska ekonomija obiljeava je pojava podjele rada. Djelatnost zanatlije odvojila se od djelatnosti zemljoradnika.

3) Kapitalistika ekonomija- zasnovan ujedno na liberalizmu i na individualizmu, kapitalistiki sistem stavlja pred ovjeka neutralni cilj (najvedu novanu dobit). Za ovaj sistem cijena predstavlja jedini zakon, i on ide za zadovoljanajnem samo onih zahtjeva koji se mogu poduprijeti novcem. 4) Socijalistika ekonomija- socijalistiki sistem postavlja sebi kao cilj proboj cjelokupne drutvene grupe i koristi prisilu kao sredstvo za ostvarenje tog cilja. Ne priznaje imperativni karakter zakona trita i tei za tim da zadovoljenje uskladi sa potrebama. Ukida slobodno trite, privatno vlasnitvo nad sredstvima za proizvodnju i profit.

Reimi Gotovo svi savremeni autori usvajaju miljenje da reim za razliku od vedine prije navedenih pojmova znai neto konkretno. Tako misli i Suranyi-Unger, koji predmet svoje knjige naziva sistemima, ali ih ovako definira: to su putevi i sredstva kojima se moe osigurati ekonomsko blagostanje u okviru strukture drutvenih odnosa. On dodaje da ti putevi i sredstva obuhvadaju metode kojima se odrava ravnotea izmeu ekonomskih vrijednosti i ostalih vrijednosti: moralnih, politikih, pravnih itd. Za Guittona i Marchala reim znai projekciju izvjesnih apstrakcija na plan stvarnosti. Marchal precizira da je reim konkretan sistem. Guitton govori o historijskim ili neistim odgovorima to su ih ljudi davali tokom vijekova ( odgovori na tri pitanja kojima se definira sistem: ko, zato i kako). Reim se ukazuje kao konkretni pojavni oblik apstraktnih tipova i organizacije i funcioniranja u isto vrijeme. Razlikujemo etiri vrste sistema: seljaka ekonomija, seljako-zanatska ekonomije, kapitalistika ekonomija, socijalistika ekonomija i dvije vrste apsraktnih tipova funkcioniranja: ekonomija dirigirana iz jednog centra i ekonomija odnosa. Kombiniranje ta dva niza prua osam mogudnosti, ali to su samo mogudnosti i nita vie. S reimima prelazimo na plan historijskih fenomena. Vie nije dovoljno da znamo da li je ovaj ili onaj reim teoretski mogud, ved takoer treba istraiti da li on odgovara stvarnosti. U uski okvir od osam mogudnosti ne mogu se uklopiti bezbrojne varijante sadanjih i nekadanjih ekonomskih reima. Ovoj klasifikaciji bila je svrha da naznai dominantne situacije izmeu kojih nuno postoje prijelazne pojave i oblici degradacije. Naveli smo SAD kao primjer kapitalistike ekonomije odnosa, a Sovjetski Savez (Rusija) kao primjer socijalistike ekonomije dirigirane iz jednog centra. Ali ipak u SAD uticaj dravne vlasti na ekonomiju potao je veoma znatan. Isto tako u Sovjetskom Savezu postoje trita koja slubeni ili de facto izmiu centralnoj vlasti. Suranyi-Unger se bavio prijelaznim situacijama. Na osnovi kriterija. Privatno preduzede i kolektivoi planiranje, on razlikuje dvije vrste reima: zapadnjaku slobodu i istonjako planiranje. Meutim kasnije primjeduje da ta dva ekstremna tipa nisu svugdje jednako otro izraena i da prijelazna grupa (ekonomike Francuske, Engleske, Italije itd.) predstavlja kompromisne oblike. Smatra da

ta prijelazna grupa tei da obuhvati itav svijet, ukljuujudi i ekstremne situacije SAD i Sovjetskog Saveza. U okviru prijelazne grupe mogu se razlikovati tri podgrupe : 1) Podgrupa koju sainjavaju Engleska, Francuska i Skandinavija. U tim zemljama ved dugo i neprekidno vrijede zapadnjaki pricipi slobode. 2) Podgrupa koja obuhvata Zapadnu Njemaku, Italiju i Japan. U njihovom nastojanju za postizanjem kompromisa igraju ulogu veoma razliiti elementi: pritisak modi Sovjetskog Saveza, da su tek odnedavno demokritizirane i odjeci njihove totalitarne prolosti.

3) Podgrupa kojoj pripadaju panija i Argentina i koja se dri umjereno totalitaristikih nekomunistikih principa.

Strukture Pionir u istraivanju struktura bio je Perroux. Mnogi su se autori poslije njega takoer bavili tim problemom i pronalazili za njega razliita rijeenja. Marchal predlae dinamini pojam strukture: on strukturu definira kao elemante ekonomske cijeline koji se u tok odreenog perioda oituju kao relativno stabilni u odnosu na ostale elemente. Tu su primjenjena dva kriterija: stupanj svijesti o ekomskim odnosima i oblik veza. U toku kratkih perioda stupanj svijesti je nizak. Svijest postaje intezivnija za vrijeme dugih perioda kada se pojavljuju napetosti jer svi dijelovi ekonomske cijeline nisu jednako izloeni. Istaivanja su bila usmjerena na rekonstrukciju misaonih operacija pomodu kojih upoznajemo neku ekonomsko-drutvenu cijelinu sastavljenu od heterogenih dijelova. Razlikujemo etiri stadija: 1) U prvom stadiju misao uklapa u neku vrstu formalnog okvira sve elemente dobijene vanjsim ispitivanjem predmeta. 2) U drugom stadiju de se osvijetliti odnosi koji povezuju pojedine dijelove posmatrane cijeline. Otkrit demo kvalitativne i kvantitativne odnose, jedni de biti unutranji, a drugi vanjski.

3) U tredem stadiju trebat de razdvojiti strukturalne i nestrukturalne odnose i iskljuiti nestrukturalne. Ova faza je najdelikatnija, ali de i donijeti najvie rezultata. 4) U etvrtom stadiju preostat de samo da se izvre opsena provjeravanja, da se stalno usporeuju postavke i stvarnosti i da se ostvari sinteza prikupljenih elemenata.

Definicija strukture: struktura odreene ekonomsko-drutvene cijeline predstavlja stanje odnosa koji su specifini za tu cijelinu s obzirom na dva momenta: u vremenu, s obzirom na period-rokove i u prostoru, s obzirom na prostor-mjesta.

SOCIOLOGIJA EKONOMSKIH FLUKTACIJA Gledanje klasika na ekonomski ivot nadahnuto je fizikom. Autori uopde ne vode rauna o neizvjesnosti, o riziku i o rokovima reakcije i adaptacije. Oni pretpostavljaju da ovjeka pokredu isvklljuivo racionalne pobude, da je on uvijek zainteresiran, uvijek svjestan svojih interesa, ravnoduan prema drugim ljudima, kratkovidan kad se radi o bududnosti, a slabog pamdenja kad su u pitanju iskustva iz prolosti. Izzreku J.B. Saya da se proizvodi raznjenjuju za proizvode, tj. pretpostavku o nunosti jednakosti globalne ponude i globalne potranje, neprestano su pobijale injenice: tezaurizacija i gomilanje robe, pokrivanje izdataka kreditom ili gotovinom. Zbog kriza na ktaju 19. i u poetku 20. stoljeda nestalnost ekonomskog ivota sve vie privlai panju praktiara. Kriza 1929. godine daje poticaj J. M. Keynesu da formulira revolucionarnu teoriju, potpuno suprotnu zakonu trita. Pokazuje da moe postojati vie nivoa ravnotee, da postoje nezdravi nivoi ravnotee koji ne odgovaraju punoj angairanosti proizvodnih faktora, nego samo kompatibilnosti olanova tednje (potronje) s planovima investicija (proizvodnje) svih pojedinaca. Iz tog naina gledanja proizilaze dvije posljedice: 1) Pojam konstantnog globalnog dohotka zamjenjuje pojam varijabilnog dohotka, i na mjesto opde statine ravnotee dolazi pojam dinamine ravnotee. 2) Zbog uvoenja nezavisnih varijabli: sklonost prema potronji, pobuda za investiranje i preferiranje gotovine, nivo globalnog dohotka postaje ovisan o psiholokim dispozicijama.

Od 1914. godine djelovanje ekonomskih fluktacija na glavne drutvene fenomene postaje predmetom sistematskih prouavanja. Statistiari amerikog Hardvarskog sveuilita, na uticaj prof. Pearsonsa izgradili su metode koje su omogudavale provoenje naunih analiza: 1) Metode eliminiranja kretanja i rauna korelacije U svakom statistikom nizu bilo je istaknuto jedno ciklino kretanje, pa izraunavanjem koeficijenta koleracije, mogao se usporeivati razvoj razliirih elemenata ekonomike i njihove uzajamne veze mogle su se brojano izraziti. Razdvajanje kretanje pretpostavlja uvjerenost u realitet odvojenih kretanja i u automnost faktora koji su njihovi pokretai. Meutim niim nije dokazano da takva kretanja postoje. Korelacije ne podrazumijeva nuno i uzrono-posljedinu vezu, jer se korelacija izmeu dva faktor mie isto tako objesniti i djelovanjem tredeg faktora. 2) Drutveni ciklusi koji su povezani s ekonomskim ciklusima i s njima se vie ili manje ne podudaraju u fazi. Cikliki ritam se oituje u isto vrijeme u drutveno-demografskim, u drutveno-ekonomskim i u drutvenim fenomenima. U drutveno-demografskoj skupini iznenadit de nas konstatacija da se cikliki ritam ispoljava sa takvom jasnodom da se Wagemann mogao tim pokazateljem posluiti kao indirektnim, ali privlino tanim izrazom opdeg ekonomskog kretanja u industrijskim zemljama. Natalitet slijedi fluktacije ekonomske konjuktura. Prema ocjeni Dorothy Thomas u Velikoj Britaniji izmeu 1855. i 1910. godine pokazatelj nataliteta zaostaje jednu do dvije godine za ekonomskim pokazateljom. Ritam razvoda pokazuje se, osim u SAD, kao mnogo neovisniji o ekonomskom ritmu. Opdi mortalitet je u direktnom

odnosu sa ekonomskim kretanjem. Broj samoubistava raste u depresiji, a opada s porastom prosperiteta. U drutveno- ekonomskim posljedicama kretanja konjukture moemo konstatirati izrazite korelacije, bilo da je rije o nezaposlenosti, o razvoju sindikalnog pokreta ili trajkovima. Nezaposlenost nije samo posljedica ekonomske stagnacije, nego je i njen izraz. Vrhunac prosperiteta podudara se s punom zaposlenodu radne snage. Kako jaaju sindikalne organizacije opaa se jedna nova tendecija: poslodavci i radnici u pojedinim preduzedima slau se u ocjeni da je djelimina nezaposlenost svih radnika ostvarena smanjenjem broja radnih sati u sedmici, bolja nego potpuna nezaposlenostradnika.razvoj sindikalnog pokreta je predmet novijih radova, najprije rada Horace Davisa koji je 1914. godine iznio svoju Teoriju sindikalnog rasta. Razdoblja porasta sindikalnih organizacija znae ujedno i razdoblja ekonomskog prosperiteta. Ipak ta teza o prosperitetu nije dovoljno uvjerljiva Davisu, jer moe postojati prosperitet bez porasta cijena. U vedini velikih industrijskih preduzeda postoji snano izraena korelacija izmeu broja trajkova i ciklinog ritma. Dok traje faza prosperiteta, poslodavci imaju veliku potrebu za radnom snagom. Radnici znaju da de lako nadi zaposlenje u konkurentskom preduzedu, pa postavljaju velike zahtjeve esto poduprte trajkom. U fazi depresije zaposlenje se teko nalazi, pa radnici nerado izazivaju sukobe, osim iz politikih razloga. Socijalne posljedice pauperizacija i kriminalitet u uskoj su vezi sa poslovnim ciklusom. Opadanje ekonomske djelatnosti izaziva nezaposlenost, a ona pogoduje stvaranju armije sirotinje u kojoj se regrutuju delikventi. Pauperizacija i kriminalitet povedavaju se za vrijeme depresije, a opadaju za vrijeme ekonomskog poleta.