NVERSTE RENCLER RNENDE MAHREMYET - KAMUSAL ALAN LKS
Yrd. Do. Dr. Adem YILMAZ Atatrk niversitesi letiim Fakltesi Radyo Televizyon ve Sinema Blm Erzurum
ZET Sosyal medya kullanmnn bireyler zerindeki olas etkilerinin irdelendii bu almada, Trkiyede interneti en youn biimde kullanan ve sosyal medya srelerine dahil olan niversite genliinin sosyal medya ortamlarnda mahremiyet-kamusal alan ilikisini nasl algladklar tanmlanmaya allmtr. Mahremiyetin kamusal alan kartl zerinden kuruluu, amz kamusal alannn temel aktr konumundaki sosyal medya ile birey arasndaki ilikileri aa karmay gerektirmektedir. Bu balamda bir alan aratrmas ile niversite rencilerinin sosyal medyay ve mahremiyet kavramn nasl algladklar aratrlmtr.
Anahtar Kelimeler: Sosyal Medya, Mahremiyet, Kamusal Alan, nternet
RECENT ARGUMENTS ON USE OF SOCIAL MEDIA: Relation between "Privacy" and "Public Sphere" - Based on a Modeling with University Students
ABSTRACT This study investigates the possible impacts of social media on individuals. The study, aims to define the perception of relations between the privacy and public sphere terms in social media environment by university students, the most internet users in Turkey. Due to the fact that privacy is based on its contrariety against public sphere, it is inevitably required to disclose the relation between the individuals and social media that is the governing factor of our current public sphere. In this respect, perception of the social media and the term of privacy by the university students are explored through qualitative field study.
Keywords: Social Media, Privacy, Public Sphere, Internet
Giri nternet zerine yrtlen yakn dnem tartmalar, modernlemenin standartlarna ve karakteristik zelliklerine uymayan, sosyal medya esasl yeni bir kamusal alann ortaya kt ve geribildirim, diyalog, karlkl etkileim temelinde rgtlenen bu yeni ilikiler dzleminin youn enformasyon aknca desteklendii iddialarnca ekillenmektedir (Aydoan, 2010). Reklamlarn, politik kampanyalarn ve 247
imaj ynetimi erevesindeki ticari medya ieriklerinin younluuna ramen internetin zgrletirici ve dntrc doasna byk nem atfeden tartmaclar, kreselleme deneyimine katlan genlerin aile, cinsellik, kltr, inan ve felsefe olgularn gncelleyen yeni bir mahremiyet algs oluturduklarn ifade etmektedirler. Bu balamda, kitle iletiim teknolojileri zellikle de internet zerine yaplan analizler, toplumun gzlemlenebilir ve kontrol edilebilir hale gelmesinde biliim temelli altyaplarn nemine dikkat ekmektedirler. rnein Poster (1990), interneti duvarlarn, pencerelerin, kulelerin, gardiyanlarn olmad bir alan; toplumsal denetimin tahayyl edilemeyen olanaklarn aa karan bir sper-panoptikon gzetimin arlatrlm, u ve marjinal ortam- olarak deerlendirilmektedir (s. 398 400). Bunun gemi panoptikondan fark ise gzetlenen kiilerin yani interneti kullanan bizlerin de bu gzetlemeye gnll olarak katlmalardr. nternetle birlikte, insanlarn farkl mekanlarda bulunmasna karn ezamanl olarak eylem ve pratiklere dahil olabilme imkan aa kmaktadr. Bireylerin a toplumunda elektronik-saysal ebekelere dahil olmas bir yandan kamusal alan geniletirken dier yandan da kamusal ierii deersizletirmektedir. nternetin herkese ak olduu iddias olduka anlamszdr; nk bata sosyal medya olmak zere neredeyse tm ierik, (i) biliim teknolojilerine sahip olma, (ii) elektrifikasyon altyaps araclyla hizmete eriim alarna dahil olma, (iii) sunulan enformasyonun iinden seim yapma ve (iv) tecimsel ieriin bedelini deyebilecek ekonomik gce erimi olma kstllklar altnda ilemektedir. Sosyal medya, internetteki grsel-iitsel depolamaya dayal web siteleri, bloglar, pod-castlar, ierik paylam siteleri ve sosyal paylam alar araclyla oluturulan elektronik-saysal iletiim ortamdr. Sosyal medya ortamlar; bloglar, evrimii video ortamlar, forumlar, sosyal alar v.b., aslnda milyonlarca insann bir tketici olarak seslerini birbirlerine duyurmas asndan ok nemli bir ara haline gelmitir (Alikl, 2011, s. 14). Gnmzde erikin internet kullanclarnn % 66s bir ya da daha fazla sosyal medya ortamna balanmaktadr. Bu almada sosyal medyann mahremiyet- kamusal alan kartl erevesinde nasl algland ve sosyal medya kullanclarnn arlkl nvesini oluturan niversite rencilerinin kavraynda ne trden deiimlere yol atnn ortaya konulmas amalanmtr. 248
Mahremiyet ve Kamusal Alan likisi Mahremiyet kavram kelime olarak gizli, gizlilik anlamn tamaktadr (Marshall, 1999, s. 267). Ancak mahremiyet olgusu, bireye zg olmas nedeniyle bireyin zel yaam alan, kiisel gizlilii olarak da ifade edilmektedir. Yalnz kalma ya da braklma hakkn ieren ve kiisel yaam ile bilgilere dair ayrntlarn kimlerle paylaabileceini belirleyen mahremiyet olgusunun insandan insana farkllk arz etmesi, tanmlanmaya allann snrlarnn belirsiz olmas, kesin bir kavray yklenememesi ve genel ifadelerle tanmlanamamas nedeniyle mulak bir ierikte olduu bilinmektedir. Mahremiyet kavramna getirilen tanmlama, bu almada ele alnan kamusal alan ile olan ilikinin snrlarn belirlemektedir: zel yaam ya da mahremiyet, genel olarak, kiilerin yalnz bana kalabildikleri, istedikleri gibi dnp davranabildikleri, bakalaryla hangi yer, zaman ve koullarda ne lde iliki ve iletiim kuracaklarna bizzat kendilerinin karar verebildikleri bir alam ve bu alan zerinde sahip olunan hakk ifade eder. Bununla birlikte, insann gnlk yaantsnn ok nemli bir parasn oluturan mahremiyet hakk, bakalarnn tamamen dlamak veya onlarla olan ilikiyi tmyle kesmek anlamna gelmez. Sadece bir kimsenin, kendi hayatn bakalaryla ne lde paylaacan belirleme hakkna sahip olduunu ifade eder. (Yksel, 2003, s. 182)
Mahremiyetin kamusal alan ile olan ba, kiilerin yalnz bana kalabildikleri, diledikleri gibi dnp davranabildikleri, dierleriyle hangi yer zaman ve koullarda ne lde iliki ve iletiim kuracaklarna kendilerinin karar verebildikleri bir alanda aa kmaktadr. En genel ifadesi ile mahremiyet, bireyin kamusal alan zerindeki davran, yap ve ileyi hakkn ifade etmektedir. Mahremiyet kiiye zg bir kavram olmann dnda, iki veya daha ok kiinin paylat bir alan olma zelliine de sahiptir. Birey yaamnn varoluuna dek geri gtrlebilecek olan bu olgu, hayvan ve insan doasnda farknda olsun veya olmasn kendini aa vurmaktadr. Bu tarz bir davurumun bireyden bireye, gruptan gruba, toplumdan topluma ve kltrden kltre farkllklar iermesinin tesinde standart bir deeri de yoktur. Mahremiyet meknsal bir dzeni kapsayabilecei gibi zihinsel faaliyetler ierisinde de oluabilmektedir. Bireyin toplumsal stats, eitim durumu, dini, cinsiyeti, ya, kltrel birikimi, yaad toplumun antropolojik yaps, 249
mahremiyet erevesinin nasl ve hangi boyutlarda ekilleneceini ortaya koymaktadr (Saymer, 2008). Mahremiyet olgusu, XVI. ve XVII. yzylda Aydnlanma felsefesi ile modern bilim anlayna kout olarak deiime urayarak, ekonomik, sosyo-kltrel ve siyasal alandaki gelimeler nda birey gerekliinin n plana kard bir alg olmutur. Kapitalist ekonomik sistemin geliimi, ulus devletlerin glenmesi, kentleme, iblm ve uzmanlk alanlarnn eitlenmesi, kitle toplumunun oluumu ve atomize bir yaam sren birey saysnn artmas kamusal alann biimlenmesini ve mahremiyetin kamusal alandan uzaklaarak bireyin kendine ait olana dnmesini salamtr. Mahremiyetin yakn dnem ieriini tartan ngiliz sosyolog Anthony Giddens (1994)a gre ise, kiisel hayatn mahrem alanlarnda ortaya kan deimeler, toplumsal alan ile ilikilidir. Toplumsal alanda zaman-mekn ayrmndan ortaya kan younluk o kadar fazladr ki, birey ve toplum kresel dzlemde ilk kez bu kadar ilikili hale gelmitir. Modernite srecinde farkl faktrler, modern kurumlar ile kimlik arasnda ilikileri etkilemektedir. Modernitenin insan ilikilerine getirdii dinamizm, zellikle gvenlik mekanizmalar ve risk ortamlarndaki deiikliklerle ilgilidir. Giddens (1994) tedirginliklerin ve gvensizliklerin modern ncesi dnemde de olduunu belirtmektedir. Ancak modernleme, srecin seeneklerini arttrd gibi risk koullarn da younlatrmtr. Modernite birey-toplum ilikisinde benin oluum srecine nfuz etmektedir. Bir dier ifadeyle modernleme dneminde insan benliinin kendisi yansmal bir proje haline gelmitir. Kiisel yaamn mahrem ynlerindeki deimeler geni bir dzlemde sosyal ilikilerle balantldr. Kamusal alan en geni kavrayla birbirinden sorumlu ama birbirine mdahil olmayan bireylerin karlat ntr bir etkinlik sahas eklinde tarif etmek mmkndr. Bu anlamda kamusal alan, bir zgrleme alan, kendini ifade etme ve tekini alglama alan olarak karmza kmaktadr. Yani temsil kabiliyeti olan bireyin kendini ifade edebildii, toplumun ortak sorunlar zerinde tartlp fikirlerin akland ve bir konsenssn ortaya kmas iin eylemde bulunduu, zel alan ve ekonomi ile devlet arasnda konumlanm bir mekan olarak ifade edilmektedir (Habermas, 2002, s. 17-24). Bat dnyasnda Antik adan beri bilinen kamusal alan kavramnn gnmzdeki anlamyla ortaya k XVII. yzyl Avrupasndadr. Ticari kapitalizmin gelimeye balad bu dnem, burjuva kamusall olarak adlandrlan zerk bir 250
kamusal tartma zemini olumutur. zel mlkiyetin geliimi, ekonomik bamszlk, eletirel dncenin yaylmasna ilgi duyan yeni bir kamu oluturmutur. Burjuva kamusal alannn evrilii ve alann anmaya balamas ise XIX. yzyln ikinci yarsnda grnr hale gelmitir. Hkmet eletirileri ile beslenen kamusal alan bu dnemde yerini devlet ve rgtlenmi ekonomik kar gruplarnn eletirisine brakmaya balam ve bireyciliin geliimine, ekonomik bamszla, zel mlkiyetin glenmesine bal olarak genileyen kamusal alann, kendi yaratcs olan kapitalist retim sreci tarafndan tahakkm altna alnarak daraltlmaya alld gzlemlenmitir. Bu sre yeni bir iktidar ilikileri dzeninin olgunlamasyla birlikte aa kmtr. Yeni ilikiler ann biimlendiricisi konumundaki devlet ve sermaye gruplar birbirleriyle ak ve zmni anlamalar yaparak iktidarlarn glendirirken; kamuyu giderek dlamaya balam ve ona ikin mikro dzeydeki iktidar ilikilerini de yine kendi konumlarn salamlatrmak iin kullanmlardr (Habermas, 2002, s. 134). Kamusal alann zel alan lehine daralmasnn bir dier sonucu ise bireylerin siyasal zne olmaktan kp ekonomik sistemin iinde dnen tketim birimleri haline gelmeleridir. Birey fordist sanayileme deneyimiyle birlikte neliini sorgulayan, konumlandran, farknda olan ve dntrme talebiyle eylemde bulunan toplumsal bir varlk olmaktan km ve kendi kk dnyas iinde sadece neye, ne kadar sahip olduuna, ne kadar tkettiine odaklanan tekil bir kimlie dnmtr. Modernlemi bu birey zne ve tekine yabanclam bir bireydir. Kamusal alanda yabanclamay balatan bu sre, temelde birbirlerinin farkndal ve sorumluluu zerine kurulu ortak dnyann kne neden olmutur. Kamusal yabanclama hi kimsenin bir bakasn grme ve bir bakas tarafndan grlp duyulma imkannn olmad ki bu yoksunluk fiili deil dnsel, bilisel ve ruhanidir; kiilerin kendi zel alanlarnn konformizmi iine ekildikleri yeni bir mahremiyet yaps aa karmtr (Habermas, 1979). Teknolojik altyapnn dnm balamnda toplumsallamann zaman ve meknla ilikisi dikkate alndnda, kamusalln tanmnn teknolojiyi de iine alacak biimde geniletilmesinin gerektii aktr. Kamusal alan tanmlamalarnda, kamusalln ortak bir mekna dayal biraradalk temelinde tartld grlmektedir. Hannah Arendt'e gre kamu alan grnrlln alandr. Kamu alannda gzken her ey herkes tarafndan grlebilir ve duyulabilir olandr. Arendt, kamusallk iin, iinde zel olarak bize ait olandan ayr, hepimiz iin ortak olan bir dnya betimlemesi 251
yapmaktadr. Habermas ise kamusal alan, kamusal topluluk olarak bir araya toplanm zel ahslarn tartma forumu olarak anlamlandrmaktadr. Her iki yazarda da n plana kan kamusal alann ortakl fikri, salt meknla snrl olmamasna balanabilir (Timisi, 2003, s. 140-143). Kamusal alann toplumsal zemini yalnzca meknla ilikili deildir. Gnmz toplumlarnda insanlar arasndaki iletiimi salamada arac olan teknolojik ortamlar da, kamusal alan tartmasnn iine dahil edilmek zorundadr. Modernleme ile birlikte kendi aklnn sahibi olan birey toplumun siyasallamas srecinde kendi znesinden koparak bir siyasal zneye dntrlmtr. Kapitalizmin geliimiyle birlikte birey iktidarn denetimi ve gzetimi altna girerek kendi benliini bastrmtr. Bu sre, Habermas'n snflandrmasyla sistem dnyasnn yaam dnyasn tahakkm altna ald bir sre olarak adlandrlmaktadr. Buna gre kltr, kiilik ve sosyal iletiim alarn kapsayan yaam dnyas, devlete, siyasete ve ekonomiye hakim olan brokratik aygtlar da kapsayan sistem dnyas tarafndan kontrol altna alnmaktadr. Kendi zel alanna itilen birey, ayn zamanda yaamnn her annda sistem dnyasnn dntrc etkisinin de altnda kalmaktadr. Bu kontrol srecinde medya, sistem dnyasyla yaam dnyasn karlatrarak, zneyi tketiciye dntrecek yeni bilisel anlam setleri retmektedir. Zihinsel olarak direnme noktalan zayflatlan bireyler kitle iletiim aralarndan sunulan ieriin maniplasyonuna ak hale gelmekte ve kendisine dayatlan bilgiyi sorgulama gerei duymadan iselletirmektedir (Habermas, 2002, s. 213).
nternette Gzetim ve Mahremiyetin Deien Doas Kitle iletiim aralar ve teknolojiler araclyla toplumlar ynetme ve ynlendirme olgusunun, zellikle enformasyon ann temelini oluturan biliim teknolojilerindeki gelimeler gz nne alndnda ihtiyatla karlanmas gereken bir durum olduu ifade edilebilecektir. Farkl dnrler tarafndan dile getirilen kontrol politikalar tartmas, edebi eserlerden bilimsel metinlere dein geni bir yelpazede kendisine yer bulmutur. George Orwell, dnyaca nl 1984 romannda devletin her eyi denetim altnda tuttuu, en kk bir aykrla ve bireysellie izin vermedii, resmi ideolojinin btn tarih ve dili kendine gre kurgulad bir toplum anti- topyasndan bahseder. Romanda, insanlar srekli gzetleyip bask ve denetim altnda tutan Byk Birader (Big Brother) adnda bir merkezi g bulunmaktadr. Bu 252
romann gnmzdeki yansmas, internet ve bilgisayarlar araclyla toplumu daha sk bir denetim altna almak isteyenlerin olabilecei endiesindeki arttr. Nitekim gnmzde, biliim teknolojilerinin ve enformasyonun okuluslu iletme tarzndaki kurumlarn krlarn arttrmada ve bireyler zerinde daha sk bir kontrol salamada kullanlaca endiesine sahip olan geni kitleler bulunmaktadr. Yeni iletiim teknolojilerinin geleneksel iletiim aralarndan farkl bir zgrlk alan yaratt gr liberal bir yaklam iinden kabul grse de, eletirel yaklam bu teknolojilerin yeni bir egemenlik, iktidar alan ve ileyi yaratmak iin olanaklarn ve snrllklarn youn olarak tartmaktadr (Geray, 2002). Teknolojik determinizm geleneine kar kan ve teknolojinin de sosyal olarak ina edildiini savunan eletirel bak as, internet gibi enformasyon teknolojilerinin tek bana bir deiim ajan olamayacan, tam aksine sklkla kurulu dzenleri pekitirici bir etki yapacaklarn savunmaktadr. Bu kapsamda eletirel yaklam, teknolojik gelimelerin ynetim iletiimini ortaya kardn ve yeni teknolojik aralarla yaplan bu iletiimde mesajlar retme, oaltma ve datmada yer ve zaman kstlamalarnn byk lde ortadan kalktn, kitle iletiim rgtlerinin dnyann her yerindeki olaylar gzden geirme ve bunlar arasndan seme olaslklarn arttrdn ve en nemlisi de teknolojik ve yapsal rgtlenmelerdeki gelimeler sonucu kamu ve zel irketlerin bilin ve davran ynetimini kitle iletiim aralaryla geni kitlelere ulama kolayln elde ettiini vurgulayarak; ynetenler ile ynetilenler arasndaki g dengesizliinin ok daha derinletiine dikkat ekmektedir (Erdoan, 2002, s. 319). nternetin yeni bir denetim ortam oluturduunu syleyenler, Foucault'nun iktidarn ileyiine ilikin modeline temel ald ve Panoptikon olarak adlandrlan bir gzetim yaklamndan yararlanmaktadrlar. 1 Foucaulta gre (2000), kamusal alanda yer alan bireyler ve dnceleri, grnmeyen, ancak her an hissedilen bir gzetim altndadr. Tarihsel srete devletlerin kriz dnemlerinde disiplini salamak amacyla,
1 Foucault bu yeni tr egemenlik grnrllk ilikisini niteleyen panoptikon kavramn, Bentham'n mimari benzetmesinden dn alarak kullanr. 1791'de Jeremy Bentham ideal hapishanenin tanmm yaparken, panoptikon kavramn kullanmtr. Foucalt panoptikon'u mkemmel mimari tarz olarak deil, modern toplumlarda egemenliin rgtlenmesi iin genel bir model olarak ele alr. Panoptikism olarak adlandrlan model, erken dnem egemenliin ileyiine ynelik modernizmin bir alternatifi olarak sunulmaktadr. Toplumsal yaamn pek ok alannda birey, aynen hapishane hcresinde olduu gibi srekli ve gizli bir gzetim altnda olduunu hisseder. Bireyler grnrln bir kontrol arac olarak iledii yeni bir egemenlik sistemine yakalanmtr. Bireyler artk onlarn gz nnde olan bir byk grnene tank olmaktan ziyade, gndelik yaamn her alanna szm oklu, birbiriyle kesien ve egemenliin ihtiyac olan bir gzetlemenin konusu haline gelmilerdir. 253
bireyleri karantina altna alarak, youn bir sayma ve kaydetme eylemine yneldikleri bilinmektedir (s. 78). Bu kontrol pratikleri sayesinde kriz dnemlerinde toplumlar hakknda pek ok bilgi elde edilmitir. Bireyler merkezlerde toplanarak gzetim salanmtr. amz toplumlarnda Jeremy Benthamn panoptikonu tm topluma yaylmtr. Okul, hapishane, hastane, alveri merkezleri, otoyollar, oteller, internet, vb... gibi hemen her yer ve zamanda devletin ve sermaye gruplarnn denetleme ve disipline etme aygtlar bulunmaktadr. Bu gzetim hissi, kamusal alann ideolojik yann oluturmaktadr. Foucaulta (2003) gre grnrlk bir tuzaktr. Panoptikonda mahkum grlmekte, ama grememektedir. Panopticonun byk etkisi de buradan kaynaklanmaktadr; tutuklu biliinde ve psikolojisinde iktidarn otomatik ileyiini salayan bilinli ve srekli bir grnebilirlik hali yaratmaktadr. Panoptikon, ok farkl arzulardan hareketle, trde iktidar etkileri imal eden, olaand bir mekanizmadr. Gerek bir tbi olma durumu, hayali ilikilerden mekanik olarak domaktadr. ylesine ki, mahkmu iyi davranmaya, deliyi sakin olmaya, iiyi almaya, okul ocuunu zenli olmaya, hastay tedaviye uymaya zorlamak iin g kullanmaya gerek kalmamaktadr. Denetimin salanabilmesi iin zora dayal iddet ve demir parmaklklara gerek kalmamtr (Foucault, 2000, s. 21). Gzetim ve denetim olgusunu ele alan dnrler konuya farkl alardan bakabilmektedirler. Marx, gzetimi, snf ilikileri temelinde ele alarak, konuyu fabrikada alan iilerin bir araya toplanmas ve bireysel emein art deere dntrlerek sermaye gruplarnca buna el konulmas eklinde deerlendirmitir. Marx kontroln iktidar ya da mlkiyet sahiplerinin elinde olmasna tarihsel lekte dikkat ekip, gzetim olgusunu emek ile sermaye arasndaki mcadele esi olarak grmtr. Antony Giddens (1994) ise gzetimi kendi bana bir iktidar kayna olarak ifade etmektedir. nsanlar hakknda veri toplayan gzetim ile insanlar denetleyen gzetimi birbirinden ayrmaktadr. Weberci gr perspektifinde gzetim brokratik alanda ve modern rgtlerde gerekli ve yaygn bir haldedir. Foucault bu noktada gzetimi Weberin bahsettii brokrasinin de tesine gtrerek modern toplumun oluum srecinde gzetimin ve denetimin artan rolne vurgu yapmtr. David Lyon ise gzetimin toplumun her noktasna daldn kabul etmekle birlikte, gzetimin iyi huylu olabileceine inanmaktadr. nk gzetim ayn zamanda bireylerin modern topluma katlmasn ve sosyal haklar elde etmesini de salamaktadr. (Timisi, 2003, s. 254
195-204). amzn brokratik aygtlar, farkl topluluk ve gruplarn izini srerken gzetimin ne olduunu ortaya karmaktadr; ancak gzetim sadece brokrasi demek deildir, ondan da te bir eydir. Gzetim var olan sosyal dzene uygunluumuzla ilikilidir ve sosyal denetim ile kontroln bir aracdr. letiim teknolojilerinin kitlesel mesaj sunumu kadar nemli dier ilevini bireysel kontrol olarak tanmladmzda, biliim hizmetlerinin gzetimdeki nemi aa kmaktadr. Saysal (dijital) olarak kodlanm, snflandrlm ve ayrntlandrlm bireyleri denetleyen gzetim sistemleri doru (?!) ilemi yapp yapmadmz, etkili sosyal eylemleri gerekletirip gerekletirmediimizi, toplum gvenliini tehdit edici hareketlerde bulunup bulunmadmz, su, iddet ve terrizme hangi koullarda ynelip hangi koullarda uzak durduumuzu analiz etmektedirler. Gzetimin ticari boyutu ise tketim pratikleri ile satn alma eyleminin nasl ynlendirileceine ilikindir. Gzetimin denetime kyasla yneltime ilikin bu boyutu, ipli plastik kartlarla ya da elektronik tabanl web sitelerinde neredeyse tm bireylerce deneyimlenmektedir. Gzetimin tketimle olan ilikisi rtk yollardan yaylmakta, verimlilik ve karllk gibi hedeflere ynelmektedir. Gelitirilen teknolojik aralar, bireylerin tutumlar zerinde gemie kyasla daha etkin ve daha baskn bir durum aa karmaktadr. ktidarlarn tm ilerlemelerin zerinde bir enformasyon art ile karlamas, ynetsel bakmdan belirsizlik yaamalarna ve iktidarlarn g politikalarn icra ettikleri btn yzeylerin zerindeki nesneleri kefetme abalarna neden olmaktadr. Ayrca gzetim srekli bir kayt sisteminden de destek almakta ve buna ihtiya duymaktadr. Foucaulta (2003) gre, zgrl kefeden Aydnlanma a, disiplinleri de kefetmi ve modern toplum gzetim ile disiplinin egemen olduu bir toplum haline gelmitir. Foucaultun son derce arpc bir biimde ortaya koyduu, bir veya daha ok kiinin iletiim ya da eylemin sistematik olarak aratrlmas ya da izlenmesi olan gzetim kavram son dnemde, internet gibi yeni enformasyon teknolojilerinin geliimine paralel olarak zel bir nem kazanmtr. nternet sayesinde toplanan kiisel enformasyonun miktar srekli artmtr. Enformasyon teknolojileri, potansiyel olarak olaanst kalabalk bir kitleyi, gzlemciler iin grnmeksizin ya da bilinmeksizin izlenebilir hale getirmitir. nternetin yaps gerei sradan bireyden devlet kurumlarna 255
ve byk rgtlere dein herkesin denetlenebilecei ve mahremiyetlerinin de ihlal edilebilecei bir sistem aa kmaktadr. Yaplan bu ihlalleri kurumsal adan 3e ayrabiliriz: Kamu kurumlarna ynelik tehditler: Kilit enformasyon ve devlet srlar, askeri bilgiler, tele-bankaclk, vergi kaytlar, kritik altyap sistemlerinin iletilmesinde kullanlan veriler, elektronik mail ile alnan kamu szlemeleri vd. letmelere ynelik tehditler: Szlemeler, fatura ve dier dzenlemeler, zel ilemlerde kullanlan lisans ve uluslararas haklar, kredi kart ile verilen sipariler, online alnan kabul ve demeler vd. Tketicilere ve bireylerle ynelik tehditler: Kredi kartyla yaplan demeler, online bankaclk ilemleri, kiisel szleme ve anlamalar, tele-bankaclk gibi elektronik ilemler, chat ve blog mesajlar, kiisel bilgisayar ortamnda depolanan fikri mlkiyet hakk kiiye ait bilgiler vd. Bunun yan sra gizli olmas gereken salk kaytlarnn farkl kurulular tarafndan bilinmesi, kullanclarn bilgisayarlarnda bulunan gizli ve kiisel bilgilerinin (fotoraf, video kayd, belge vb.) internet ortamnda serbeste dolamas, sohbet odalarndan yaplan tm iletiim faaliyetlerinin izlenmesi ya da e-posta bildirimlerinin farkl kiilerce ele geirilmesi gibi bireylerin haklarna ynelik tehdit ve mdahaleler temel sorunlar olarak sralanabilecektir.
Alan Aratrmas: Bulgular ve Deerlendirme Sosyal medya kullanmnn bireyler zerindeki olas etkilerinin irdelendii bu almada, farkl aratrmalarda (Alikl, 2011; Atikkan ve Tun, 2011; Erkul, 2007) Trkiyede interneti en youn biimde kullanan ve sosyal medya srelerine dahil olan niversite genliinin sosyal medya ortamlarnda mahremiyet-kamusal alan ilikisini nasl algladklar tanmlanmaya allmtr. Mahremiyetin kamusal alan kartl zerinden kuruluu, amz kamusal alannn temel aktr konumundaki sosyal medya ile birey arasndaki ilikileri aa karmay gerektirmektedir. Bu balamda alan aratrmas ile niversite rencisi konumundaki genlerin sosyal medyay nasl algladklarnn anlalmasna ilikin literatre katk salanmas amalanm ve ilerleyen dnemdeki almalara hedef gsterecek bulgularn sunumuyla da alan aratrmasnn nemi vurgulanmtr. 256
Alan aratrmasnn hipotezi Sosyal medya niversite genliinin mahremiyet algsnn dnmnde rol oynamaktadr eklindedir. Bu kapsamda hazrlanan anket sorularna verilen yantlara istatistik testler uygulanm ve hipotezin hangi gven aralnda kabul edilebilecei aratrlmtr. Aratrma grubuna ilikin ifadeler, demografik verilerin ve 5 kademeli lee bal yarglarn non-parametrik istatistik testlerle analiz edilmesine dayandrlm; aratrma yntemiyle genel geer yarglara varlmasndan ok belirli kstllklar altnda kabullere ulalmas amalanmtr. Aratrmann kapsam, gnmzde nternet ve sosyal medya ortamnn kamusal alan ierisinde arlkl ve belirleyici bir konuma sahip olduu, nternet ve sosyal medya ortamlarnn kullanm ve gelitirilmesine niversite rencisi genlerin talep ve isteklerinin yn verdii varsaymlarna dayandrlmaktadr. Aratrma srecinin zaman, mekan ve finansal kstllklar ise alan aratrmasnn Erzurum ili genelinde Atatrk niversitesinin farkl fakltelerindeki lisans programlarnda renim gren niversite rencilerinin almaya dahil edilmesine neden olmutur. Alan aratrmas kapsamnda hazrlanan anket sorularna 181 niversite rencisi yant vermitir. Aratrma grubunun demografik verilerine bakldnda 99unun (% 54.7) Erkek, 82sinin (% 45.3) Kadn olduu; deneklerin 18-34 ya aral ierisinde dalm gsterdikleri ve ya ortalamalarnn 21.46 olduu; 1 denein evli olmasna karn 180 denein medeni halinin bekr olduu ve tamamnn (% 100) lisans rencisi olduklar bulgulanmtr. Alan aratrmas kapsamnda aratrma grubuna yneltilen Dzenli olarak internet kullanyor musunuz? sorusuna 179 katlmc yant vermi; 136s (% 76) Evet, dzenli olarak internet kullanyorum, 43 (% 24) ise Hayr, dzenli olarak internet kullanmyorum eklinde soruyu yantlamtr. ayet dzenli olarak kullanyorsanz gnde ortalama ka saat internette vakit geiriyorsunuz? sorusuna yant veren 136 katlmcdan 45i (% 33.1) gnde ortalama 2 saat, 31i (% 22.8) ortalama 3 saat, 25i (% 18.3) ortalama 1 saat, 14 (% 10.3) ortalama 4 saat, 11i (% 8.1) ortalama 5 saat, 8i (% 5.9) ortalama 6 saat ve 2si (% 1.5) de ortalama 8 saat internette vakit geirdiklerini ifade etmilerdir. Aratrma grubundaki 45 katlmc ise dzenli olarak internet kullanmadklarn ifade ettikleri iin bu soruya yant vermemitir. Aratrma grubundaki katlmclarn internette gnlk olarak vakit geirdikleri ortalama sre 2 saat 49 dakikadr. 257
Alan aratrmasnda aratrma grubuna yneltilen ak ulu nternete ne amala balanyorsunuz? sorusuna 153 katlmc yant vermi; katlmclarn 56s (% 36.6) yalnzca bir sebep ifade ederken, 57si (% 37.2) iki sebep ve 40 (% 26.2) da ve ten fazla sebep belirtmitir. Soruya yant veren katlmclardan 65i (% 42.4) sosyal paylam sitesi facebooka girmek iin internete balandklarn belirtmilerdir. Aratrma grubunun internete balanma amac olarak belirttii sebepler Tablo 1de grlmektedir.
Tablo 1. Aratrma Grubunun nternete Balama Amac Olarak Belirttikleri Sebepler (N= 153) nternete Balanma Amac Olarak Tek Sebep Belirtenler nternete Balanma Amac Olarak ki Sebep Belirtenler Aklama Frekans Yzde (%) Aklama Frekans Yzde (%) Gndemi takip etmek iin 20 13.1 Facebooka balanmak- Gndemi takip etmek iin 16 10.5 Facebooka balanmak iin 12 7.8 Facebooka balanmak- Aratrma ve dev yapmak iin 12 7.8 Aratrma ve dev yapmak iin 9 5.9 Gndemi takip etmek- elenmek iin 8 5.2 Elenmek iin 8 5.2 Gndemi takip etmek- Aratrma ve dev yapmak iin 5 3.3 Resmi ileri yrtmek iin 2 1.4 Gndemi takip etmek- Dizi ve film izlemek iin 5 3.3 Dier 5 3.3 Dier 11 7.7 nternete Balanma Amac Olarak ve Daha Fazla Sebep Belirtenler Aklama Frekans Yzde (%) Aklama Frekans Yzde (%) Facebooka balanmak- Aratrma ve dev yapmak- Gndemi takip etmek iin 11 7.7 Gndemi takip etmek- Oyun oynamak- Elenmek 2 1.4 Aratrma ve dev yapmak- Gndemi takip etmek- Elenmek iin 2 1.4 Gndemi takip etmek- Elenmek-Alveri yapmak iin 2 1.4 Aratrma ve dev yapmak- Gndemi takip etmek- Dizi ve Film zlemek 2 1.4 Dier 21 12.2
Aratrma kapsamnda sorulan Sosyal medya ortamlarndan hangisini dzenli olarak takip ediyorsunuz? sorusuna 170 katlmc yant vermi; katlmclardan 43 (% 25.3) yalnzca bir sosyal medyay dzenli olarak takip ettiini, 61i (% 35.9) iki sosyal medyay dzenli olarak takip ettiini, 66s (% 38.8) da ve daha fazla sosyal medyay 258
dzenli olarak takip ettiini ifade etmitir. Aratrmaya katlan deneklerden 151i Facebooku 48i de Twitter dzenli olarak takip ettiklerini belirtmilerdir. Katlmclarn dzenli olarak takip ettikleri sosyal medya ortamlar Tablo 2den takip edilebilecektir.
Tablo 2. Katlmclarn Dzenli Olarak Takip Ettikleri Sosyal Medya Ortam (N= 170) Katlmclarn Dzenli Olarak Takip Ettikleri Sosyal Medya (Yalnzca 1 Tercih) Katlmclarn Dzenli Olarak Takip Ettikleri Sosyal Medya (2 Tercih) Sosyal Medya Frekans Yzde (%) Sosyal Medya Frekans Yzde (%) Facebook 32 18.8 Facebook-Youtube 42 24.7 Google Plus 5 2.9 Facebook-Googleplus 8 4.7 Youtube 4 2.4 Youtube-Google Plus 6 3.5 Twitter 1 0.6 Facebook-Twitter 4 2.4 MySpace 1 0.6 Youtube-Twitter 1 0.6 Katlmclarn Dzenli Olarak Takip Ettikleri Sosyal Medya (3 ve Daha Fazla Tercih) Aklama Frekans Yzde (%) Aklama Frekans Yzde (%) Facebook-Youtube-Google Plus 23 13.5 Facebook-Twitter-Google Plus 3 1.8 Facebook-Youtube-Twitter- Google Plus 20 11.8 Facebook-Youtube-Twitter- Google Plus-Linkedin 2 1.2 Facebook-Youtube-Twitter 13 7.6 Dier 5 2,9
Alan aratrmas kapsamnda katlmclara yneltilen ilk yarg sorusu Sosyal medya, gnlk yaammda vazgeilmez bir yere sahiptir eklinde ifade edilmitir. Soruya yant veren 181 katlmcnn 31i (% 17.2) Tamamen katldn, 63 (% 34.8) Katldn, 33 (% 18.2) Kararsz olduunu, 40 (% 22.1) Katlmadn ve 14 (% 7.7) de Hi katlmadn belirtmitir. Alan aratrmas kapsamndaki ikinci soru Sosyal medya kullanm katlmc ve etkileimci bir yap aa karmaktadr yargsna katlp katlmadklarna ilikindir. Soruya yant veren 181 katlmcnn 26s (% 14.4) Tamamen katldn, 106s (% 58.6) Katldn, 26s (% 14.4) Kararsz olduunu, 20si (% 11) Katlmadn ve 3 (% 1.6) de Hi katlmadn belirtmitir. Alan aratrmas kapsamndaki nc soru Sosyal medya kullanclarna gvenilir bir ortam salamaktadr yargsna katlp katlmadklarna ilikindir. Soruya yant veren 179 katlmcnn 1i (% 0.6) Tamamen katldn, 17si (% 9.5) Katldn, 62si (% 34.6) Kararsz olduunu, 71i (% 39.7) Katlmadn ve 28i (% 15.6) de Hi katlmadn belirtmitir. 259
Alan aratrmas kapsamndaki drdnc soru Sosyal medya, ahlaki deer yarglar ile etik ilkelerin zayflad bir iletiim ortamdr yargsna katlp katlmadklarna ilikindir. Soruya yant veren 180 katlmcnn 36s (% 20) Tamamen katldn, 86s (% 47.7) Katldn, 32si (% 17.8) Kararsz olduunu, 25i (% 13.9) Katlmadn ve 1i (% 0.6) de Hi katlmadn belirtmitir. Alan aratrmasnn beinci sorusu Sosyal medya bireysel kimliimi ifade etmede yardmc olmaktadr yargsna katlp katlmadklarna ilikindir. Soruya yant veren 180 katlmcnn 9u (% 5) Tamamen katldn, 56s (% 31.1) Katldn, 36s (% 20) Kararsz olduunu, 58i (% 32.2) Katlmadn ve 21i (% 11.7) de Hi katlmadn belirtmitir. Alan aratrmasnn altnc sorusu Sosyal medya ortamlar merak duygumun kkrtlmasnda rol oynamaktadr yargsna katlp katlmadklarna ilikindir. Soruya yant veren 181 katlmcnn 39u (% 21.6) Tamamen katldn, 99u (% 54.7) Katldn, 18i (% 9.9) Kararsz olduunu, 23 (% 12.7) Katlmadn ve 2si (% 1.1) de Hi katlmadn belirtmitir. Alan aratrmasnn yedinci sorusu Sosyal medya ortamlar gzetleme ve kontrol amacyla kullanlmaktadr yargsna katlp katlmadklarna ilikindir. Soruya yant veren 181 katlmcnn 27si (% 15) Tamamen katldn, 77si (% 42.5) Katldn, 39u (% 21.5) Kararsz olduunu, 34 (% 18.8) Katlmadn ve 4 (% 2.2) de Hi katlmadn belirtmitir. Alan aratrmasnn sekizinci sorusu Sosyal medya ierii gereklere yabanclamama neden olmaktadr yargsna katlp katlmadklarna ilikindir. Soruya yant veren 181 katlmcnn 15i (% 8.3) Tamamen katldn, 63 (% 34.7) Katldn, 32si (% 17.7) Kararsz olduunu, 62si (% 34.3) Katlmadn ve 9u (% 5) da Hi katlmadn belirtmitir. Alan aratrmasnn dokuzuncu sorusu ise deneklerin Sosyal medyann oluturduu topluluk hissi, zel/kiisel alanm yok etmektedir yargsna katlp katlmadklarna ilikindir. Soruya yant veren 181 katlmcnn 28i (% 15.5) Tamamen katldn, 69u (% 38.1) Katldn, 22si (% 12.2) Kararsz olduunu, 56s (% 30.9) Katlmadn ve 6s (%3.3) da Hi katlmadn belirtmitir. Aratrma grubuna ilikin istatistik testlere yakndan bakldnda ise anket almasna verilen yantlara bal olarak aratrma hipotezinin snanmas yoluna 260
gidildii grlmektedir. Aratrma hipotezi merkezi ynelimlerin karlatrlmasna dayal bamsz t testi ile varyans analizine bal olarak snamtr. Dzenli olarak internet kullandn ve sosyal medya ortamlarna dahil olduunu belirten katlmclar ile dzenli olarak internet kullanmayan ve sosyal medya ortamlarn aktif olarak yer almadklarn ifade eden katlmclarn mahremiyet algsna ilikin sorulara verdikleri yantlarn p 0.5 kabul dzeyinde analizi Tablo 3de grlmektedir.
Aratrma grubunun sorulara verdii yantlara ilikin varyans analizlerine yakndan bakldnda ise katlmclarn cinsiyetlerine bal olarak farkllamann sosyal medyann katlmc-etkileimci bir yap aa kardna (Soru 2 - 0.133 anlamllk dzeyinde F 2.275), sosyal medyann merak duygusunu kkrttna (Soru 6 - 0.031 anlamllk dzeyinde F 4.732), sosyal medyann gzetleme ve kontrol amacyla kullandna (Soru 7 - 0.048 anlamllk dzeyinde F 3.956) ilikin yarglarda ortaya kt tespit edilmitir. rnek olarak erkek katlmclarn % 20.1i sosyal medya 261
ortamlarnn gzetleme ve kontrol amacyla kullanlmakta olduu yargsna tamamen katlrken, kadn katlmclarn ise % 8i tamamen katlmaktadr. Katlmclarn yalarna bal olarak farkllamann sosyal medyann gnlk yaamda vazgeilmez bir yere sahip olduuna (Soru 1 - 0.065 anlamllk dzeyinde F 1.728), sosyal medyann kullanclara gvenilir bir ortam saladna (Soru 3 - 0.064 anlamllk dzeyinde F 1.731), sosyal medyann ahlaki deer yarglar ile etik ilkeleri zayflattna (Soru 4 - 0.045 anlamllk dzeyinde F 1.842), sosyal medyann merak duygusunu kkrttna (Soru 6 - 0.020 anlamllk dzeyinde F 2.085) ilikin yarglarda ortaya kt tespit edilmitir. rnek olarak 18-20 ya grubundaki katlmclarn % 13.1i sosyal medyann kullanclarna gvenilir bir ortam salad yargsna hi katlmazken 30 ya ve zerindeki katlmclarn tamam (% 100) bu yargya hi katlmadn ifade etmektedir. Aratrma grubunun gnlk ortalama internet kullanm sresi, internete balanma amac balamnda mahremiyete ilikin sorulara verdii yantlar farkllarken; takip ettikleri sosyal medya ortamlarna gre mahremiyet algsnda farkllk gstermedii tespit edilmitir. Bu durum sosyal medya sistemlerinin hedef kitlesi nezdinde anlaml bir farkllk algs oluturmamasn ve niversite genliinin % 74.7sinin birden fazla sosyal medyay dzenli takip etmesini aklamaktadr.
Sonu Bilgi ve iletiim teknolojilerinde meydana gelen hzl ve kapsaml gelimeler sayesinde, mahremiyet hakk da dahil olmak zere, kiisel haklara ynelik tehditlerin ve mdahalelerin giderek kolaylat ve artt gzlenmektedir (Yksel, 2009). nternetin eitimden sala, alveriten elenceye kadar hemen her alanda ve gn getike artan bir hzda kullanlan iletiim mecras olmas, enformasyona eriimin kolaylna karn kt amal eriime de ak kap brakmaktadr. Kullanclarn verdikleri bilgilerin yetkisiz ellere geip, uygunsuz ekilde kullanlmas iletiim mecras olarak internetin ve bu mecrann kilit paras haline gelen sosyal medya ortamlarnn karsndaki en nemli sorundur. Sosyal medya ortamlarnn demografik ieriklerine yakndan bakldnda 2011 itibariyle dnya genelinde Facebookun 845 milyon (kaytl yelerinin % 57si Kadn, % 18i 25-34 ya aralnda, % 81i yksekokul mezunu) Twittern 127 milyon (kaytl 262
yelerinin % 59u Kadn, % 23 25-34 ya aralnda, % 83 yksekokul mezunu), Linkedinin 150 milyon (kaytl yelerinin % 50si Kadn, % 15i 25-34 ya aralnda, % 87si yksekokul mezunu), Google Plusn 90 milyon (kaytl yelerinin % 29u Kadn, % 28i 25-34 ya aralnda), Pinterestin 21 milyon (kaytl yelerinin % 82si Kadn, % 26s 25-34 ya aralnda, % 86s yksekokul mezunu), Redditin 5.5 milyon (kaytl yelerinin % 34 Kadn, % 23 25-34 ya aralnda, % 84 yksekokul mezunu), Diggin 4.6 milyon (kaytl yelerinin % 45i Kadn, % 21i 25-34 ya aralnda, % 87si yksekokul mezunu) aktif kullancya sahip olduklar grlmektedir (Website-Monitoring, 2011). Bu kapsamda sosyal medyann atomize edilmi bir toplumda bireylerin yalnzlklarn giderme, farkllklarn belirginletirme, varln duyurma platformu olarak algland iddia edilebilecektir. almada sosyal medya kullanmnn dnen kamusal alan-mahremiyet ilikisindeki rol tartmaya almakta ve lkemizde sosyal medyay en youn biimde kullanan niversite genliinin mahremiyeti nasl alglad analiz edilmektedir. Sosyal medyann, gn getike birbirine benzeerek kresel kye dnen platformlarda, bireylerin tasar ve eylemlerini paylatklar zerk alanlar oluturmaya ve dnya leindeki kamusal alannn merkezine kiinin belli bir zaman kesitindeki mahremiyet algsn yerletirmeye alt gzlemlenmektedir. Sanal ortamlarda kullanc hakknda en mahrem olan enformasyon pazarlanmakta, elde edilen bilgiler sayesinde irketler iin yeni mteri profilleri oluturulmaktadr. Bu durumun en ak gstergesi internetteki e-posta adreslerine gnderilen bir yn gereksiz mesajdr (spam). Elektronik iletiim ve ticaret alannda yaanan kresel patlama ticari iletmeler ile ekonomik yatrmc konumundaki bireyleri, sektrdeki rekabetten, dier lke hkmetlerinden ve okuluslu iletmelerin snai- hizmetler sektr casusluklarndan korumak iin kodlama, ifreleme ve gvenlik duvarlar oluturmaya zorlamaktadr. Bylelikle mahremiyet algs reel olandan saysal (dijital) olana doru evrilmitir. Gelien biliim teknolojileri kodlama ve ifreleme asndan ok geni ve byk bir pazar aa karmakla birlikte; gemiin mahrem olarak alglanan deer, kimlik ve grsellikleri sosyal medya araclyla kamusal alann paylamna sunulmaktadr. En yaln ifadesiyle internet mecras, yaamn bu mecra araclyla anlamlandrmaya alanlara, mahremiyeti tersyz edici bir yap sunmaktadr. Bireysel haklar ve mahremiyet alannn karsnda artk kamu 263
dzeni ve kamu yarar nemini yitirmi ve ticari karllk kayglar ile yaam anlamlandrmada tketim pratikleri aray n plana kmtr. Srecin nemi, bireyin kendini nasl ifade edecei sorusuna verilecek yant dorultusunda belirginlemektedir. Sosyal medyay youn olarak kullanan genlerin yaam alglar ile birlikte mahremiyet alglar da dnmekte ve gerek kendileri gerekse birbirleri hakkndaki enformasyonu kullanm srecinde, benliklerine ve kimliklerine byk zarar verme olaslklar artmaktadr. nternet mecrasn btnyle olumlu ve yansz bir retim sahas olarak gren niversite genliinin gzden kard ideolojik, politik ve ekonomik sorunlarn, takip eden dnemde birey mahremiyetine daha byk zararlar verebilecei iddia edilebilir. Modernleme sreciyle bireysellemenin anlamn arayan toplum, kendi mahremiyet duvarlarn rm; ancak toplumu denetleyen tm gzetim organlar da gelien teknolojilerle birlikte bireyleri o duvarlarn arasna hapsetmitir. Sosyal medya ortamlarnn bu duvarlarn arkasna doru bir k kaps ap aamayacan zaman gsterecektir.
Kaynaka
Alikl, ., A. (2011). Halkla ilikiler 2.0. Ankara: Efil Yaynevi.
Atikkan, Z. ve Tun, A. (2011). Blogdan al haberi. stanbul: YKY.
Aydoan, F. (2010). kinci medya anda gzetim ile kamusal alan paradoksunda nternet. F. Aydoan ve A. Akyz (Der.), kinci medya anda nternet iinde (s. 3- 17). stanbul: Alfa.
Erkul, E. (2007, Kasm 8 - 10). Biliim teknolojisinin ail topuu: Gvenlik ve mahremiyet; E-devletin grnmeyen yz. XII. Trkiyede nternet Konferans Bildiri zetleri Kitab (s. 194 195). Ankara: n.p..
Foucault, M. (2000). Hapishanenin douu (M. A. Klbay, ev.). Ankara: mge.
Foucault, M. (2001). Ders zetleri. (S. Hilav, ev.). stanbul: YKY.
Habermas, J. (2002). Kamusalln yapsal snm (T. Bora ve M. Sancar, ev.). stanbul: letiim Yaynevi. Habermas, J. (2002). Communication and the evolution of society. Boston: Beacon Press.
Poster, M. (1990). The mode of information. Chicago: The University of Chicago Press.