Istorija Beograda

Iz Vikipedije, slobodne enciklopedije Skoi na: navigacija, pretraga Istorija Beograda datira u prolost do 7000. p. n. e. Vinanska kultura, jedna od najvanijih praistorijskih kultura Evrope, je nastala u okoloni Beograda u 6. milenijumu p. n. e. U starom veku, trako-daka plemena su naseljavali ovu oblast, da bi Kelti osvojili naselje na mestu dananjeg Beograda i dali mu ime Singidun. Rimljani su osvojili grad za vreme cara Oktavijana Avgusta i dali mu status municipija polovinom 2. veka. Grad su naselili Sloveni su oko 520. Beograd je nekoliko puta prelazi u posed Vizantije, Bugarske, Ugarske i Srbije. Osmansko carstvo je osvojilo Beograd 1521. i kasnije u njega prenelo sedite sandaka. Od kraja 17. veka grad je esto prelazio pod osmanlijsku ili habzburku vlast. Beograd je postao glavni grad Srbije 1841. Severni deo Beograda je ostao habzburki pogranini kraj sve do 1918. Zbog svog stratekog poloaja, oko grada se vodilo vie od 115 ratova i bio je ruen 44 puta.[1] Beograd je bio glavni grad Jugoslavije (u svim njenim oblicima) od njenog osnovanja 1918, pa do konanog radzruivanja 2006.

Sadraj

1 Praistorija 2 Stari vek o 2.1 Rimska vladavina 3 Srednji vek o 3.1 Vizantija (395-626) o 3.2 Bugarska, Ugarska, Vizantija, Srbija 4 Novi vek o 4.1 Osmansko carstvo o 4.2 Austrijsko-turski ratovi o 4.3 Osloboenje 5 Moderno doba o 5.1 Drugi svetski rat o 5.2 Posleratni Beograd 6 Napomene 7 Vidi jo 8 Reference 9 Literatura 10 Spoljanje veze

Praistorija

Lady of Vina (5500 BC) Okresano kameno orue pronaeno u Zemunu pokazuje da su zajednice lovaca i skupljaa plodova naseljavale okolinu Beograda jo u paleolitu i mezolitu. Neka od ovih orua musterijenske industrije, koja se vie povezuje sa neandertalcima neko sa dananjim ljudima. Iz starijeg kamenog doba, potiu ostaci ljudskih kostiju i lobanja neandertalaca, pronaeni u kamenolomu kod Letana, u peini na ukarici i u blizini Bajlonijeve pijace. Orinjaka i gravetijenska orua su takoe pronaena ovde, to indicira postojanje naseobina u periodu od pre 50.000 do 20.000 godina.[2] Neolitske starevaka i vinanska kultura su se razvijale u okolini Beograda i dominirale Balkanskim poluostrvom (kao i delovima srednje Evrope i Male Azije) pre oko 7000 godina.[3][4][5][6] Ostaci kulture mlaeg kamenog doba, pronaeni su u Vini, arkovo i u Gornjem gradu, iznad ua Save u Dunav. To ukazuje da je prostor Beograda bio naseljen u kontinuitetu i da je rastao intenzitet naseljavanja. Mnoga dananja naselja beogradske okoline lee na kulturnim slojevima ranijih praistorijskih naseobina. Prve zemljoradniki narodi koji su naseljavali ovaj region se povezuju sa neolitskom starevakom kulturom, koja je cvetala izmeu pre 6200 i 5200 godina.[7] Postoji nekoliko iskopina Starevake kulture u i oko Beograda, ukljuujui i naselje Starevo, po kome je kultura dobila. Starevaku kulture je smenila Vinevaka kultura (5500-4500. p. n. e.), naprednija zemljoradnika kultura izrasla iz ranijih starevakih naseobina. Ona je takoe dobila ime o toponimu u okolini Beograda Vina-Belo Brdo. Vinanska kultura je bila poznata po svojim vrlo velikim naseobinama, od kojih su neka bila najvea u praistorijskoj Evropi;[8] antropomorfnim figurnimama kao to je Lady of Vina; najranijoj bakarnoj metalurgiji u Evropi;[9] i Vinanskom pismu. Vina Belo brdo kraj Beograda spada u red najznaajnijih naseobina i kulturnih nalazita praistorijskog perioda. Arheoloke iskopine na Rospi upriji, Gornjem gradu, Karaburmi,

Zemunu i Vini potvruju pretpostavke da je podruje Beograda bilo intenzivno naseljeno i da se njegovo stanovnitvo bavilo plunom zemljoradnjom i drugim prateim privrednim delatnostima. Na ovim lokalitetima otkrivene su nekropole bronzanog i metalnog doba kao i dokazi razliitih kulturnih uticaja.

Stari vek

Plemenska drava Skordiska sa centrom u Singidunumu (dananjem Beogradu), 3-1. vek pre nove ere. Paleobalkanska plemena Traana i Daana su vladali ovim prostorom pre rimskog osvajanja.[10] Oblast Beograda je naseljavalo trako-dako pleme Singi.[3] Nakon keltske invazije na Balkansko poluostrvo 279. p. n. e., keltsko pleme Skordisci je preuzelo grad i nazvalo ga Singidun (dun = tvrava).[3][11] Nema gotovo nikakvih tragova o tom keltskom gradu, osim to su na lokalitetima Karaburme i Rospi uprije pronaene nekropole sa umetniki vrednim predmetima, koje su pripadale ratnicima plemena Skordisci. Znatni keltski kulturni uticaji utkani su u duhovnu kulturu stanovnitva Singidunuma, koji su delom preneti i pomeani sa rimskim antikim kulturnim elementima.

Rimska vladavina
Za vie informacija pogledajte lanak Singidunum

Novac cara Jovijana iz Singidunuma Rimljani su poeli da osvajaju zemlje oko Singiduna tokom 1. veka p. n. e. Gaj Kvint Skribonije Kurio, prokonzul Makedonije je napao unutranjost Balkanskog poluostrva sve do Dunava, pokuavajui da istera Skordiske, Dardance, Daane i druga plemena. Rimljani su ostali samo na kratko i ostavili oblast van rimske uprave. Stoga se malo zna o tim operacijamma ili kada je ova oblast organizovana u proviniju Meziju. Rimske legije predvoene Silanom su stigle do Beograda 34. ili 33. p. n. e. Oblast nije bila stabilizovana sve do Oktavijanove vladavine, kada je Marko Licinije Kras, unuk Cezarovog trijumvira i prokonzul Makedonije, konano umirio region 29. p. n. e. Mezija je zvanino organizovana u provinciju neko vreme pre 6. godine, kada je prvi put pomenut njen upravnik Aul Cecina Sever. Ime grada je romanizovano u Singidunum. Singidunum je postao jedna od glavnih naseobina provincije, smeten izmeu Sirmijuma (Sremske Mitrovice i Viminacijuma (Kostolca), dok se sa druge strane nalazio Taurunum (Zemun). Iako su i Sirmijum i Viminacijum bili znaajniji gradovi od Singidunuma, grad je zadrao svoj znaaj zbog svog stratekog poloaja du puta Via militaris, vanog rimskog puta koji je povezivao rimske tvrave i naselja du dunavskog limesa.

Konzervirani ostaci bedema (levo i desno) i kule (u sredini) rimskog kastruma Singidunum je dostigao svoj vrhunac dolaskom Legije IV Flavija 86. godine. Ova legija od oko 6.000 vojnika je bila najvanija vojna formacija koja se suprostavljala pretnji Daana sa druge strane Dunava. Legija je podigla kvadratni kastrum, koji se nalazio u Gornjem gradu dananjeg Kalemegdana. Trava je prvobitno sagraena od zemlje, ali je ubrzo ojaana kamenom, i njeni ostaci se danas mogu videti kod severoistonog kraja Gornjeg grada. Legija je takoe izgradila most preko Save koji je povezivao Singidunum i Taurunum. Jo jedan korak koji su Rimljani preduzeli da se ojaa Singidunum je bilo naseljavanja veterana legije pored tvrave. Vremenom je to naselje izraslo oko kastruma. Naselje je imalo izgled mree, sa ulicama koje su se sekle pod pravim uglom. Ostatak ove strukture moe se videti i u dananjem Beogradu po orijentaciji ulica Uzun Mirkove, Duanove i Kralja Petra I. Na mestu dananjeg Studentskog trga nalazio se forum, koji su okruivale terme (iji su ostaci otkriveni 1970ih). Drugi ostaci rimske kulture kao to su grobnice, spomenici, skulpture, keramike i novii su pronaeni u selima i varoicama oko Beograda. Car Hadrijan je dao Singidunumu status municipija u prvoj polovini 2. veka. Singidunum je kasnije prerastao ovaj status i postao punopravna kolonija. Rimski car Jovijan, koji je ponovo uspostavio hrianstvo za zvaninu religiju Rimskog carstva, je roen u

Singidunumu 332. Singidunum i Mezija su napredovali u mirnodopskom periodu, ali to nije trajalo zadugo, zbog narastajuih problema kako i van carstva, tako i u njemu.

Antoninijan iz vremena cara Karauzija. Na noviu se vidi lav, simbol Legije IV Flavija. Rimsko carstvo je poelo da propada krajem 3. veka. Provincija Dakija, koju je nakon nekoliko dugih i uspenih pohoda osnovao car Trajan, je poela da propada zbog invazije Gota 256. Car Aurelijan, suoen sa iznenadnim gubitkom mnogim provincija i velike tete koja su priinjavala varvarska plemena, je evakuisao Dakiju do 270. Singidunum se ponovo naao na granici propadajueg carstva.

Srednji vek
Za vie informacija pogledajte lanak Istorija Beograda u srednjem veku

Vizantija (395-626)
Nakon smrti cara Teodosija I, Rimsko carstvo je podeljeno na dva dela. Singidunum se naao na severozapadnoj granici Istonog rimskog carstva. Mezija i Ilirik su pretrpele razarue napade usled sukcesivnih invazija Huna, Ostrogota, Gepida, Sarmata, Avara i Slovena. Singidunum su 441. osvojili osvojili Huni, koji su razorili grad i tvravu i prodali njegovo stanovnitvo u roblje. U naredna dva veka, grad je menjao vlasnika nekoliko puta. Rimljani su povratili grad nakon rapsada Hunskog carstva 454., ali su Sarmati ubrzo zauzeli grad. Ostrogoti su zauzeli grad 470. i isterali Sarmate. Grad su kasnije osvojili Gepidi (488), ali su ga Ostrogoti povratili 504. Istono rimsko carstvo je preuzelo grad nakon mirovnog sporazuma sa Ostrogotima. Vizantijski car Justinijan I je obnovio Singidunum 535., vrativi tvravi i naselju nekadanju vojnu vrednost. Grad je uivao u kratkom mirnodopskom periodu oko 50 godina, do avarske pljake 584. Tokom Mavrikijevih balkanskih pohoda, Singidunum je sluio kao baza, ali je ponovo izgubljen kada su 602. godine Avari opljakali i spalili Singidunum. Oko 630. godine Sloveni su se naselilu u Singidunumu i okolini, uz dozvolu vizantijskog zapovednika grada. Do ovog vremena, grad je izgubio svoj znaaj pograninog utvrenja.

Bugarska, Ugarska, Vizantija, Srbija

Posle toga, vie od dva i po veka, nema pomena o njemu. Avarski i slovenski ratnici nisu marili za ovaj grad, jer on vie nije imao poloaj graninog utvrenja. On se tada nalazio unutar ireg

podruja Balkana koji su Sloveni ve osvojili. I pored toga arheoloki nalazi ukazuju na kontinuiran ivot u gradu i njegovoj okolini. Nekoliko vekova posle prvog pomena Beograda kao slovenskog grada, u njemu se smenjuju razne vojske i osvajai. Do Beograda su najpre doli Franci koji su pod Karlom Velikim unitili Avare. Na ruevinama Taurunuma osnivaju franako naselje Malevila, da bi slovenizacijom kasnije naziv bio Zemln (Zemun). Franaku vladavinu zamenjuju Bugari, a njihovu Maari. Bugari su preuzeli vlast nad tvravom 827. Ponovni pomen grada i to pod slovenskim imenom Beograd (Beli grad-verovatno po zidinama od belog krenjaka), sree se tek u 9. veku, 16. aprila 878. u jednom pismu pape Jovana VIII bugarskom caru Borisu Mihajlu, o smenjivanju beogradskog hrianskog episkopa Sergija. Kasnije se taj naziv sree u razliitim varijantama. Maarska vojska je 896. napala Beograd. Vizantija je osvajila Beograd 971. Posle 976. Beograd je preuzeo bugarsko-makedonski car Samuilo. Vizantijski car Vasilije II pokorio je Samuilovo carstvo 1018. i Beograd je opet postao znaajna pogranina tvrava Vizantije. Tokom 11. i 12. veka oko Beograda se otimaju suparnike sile: Ugarska, Vizantija i Bugarska.

Petar Odeljan se u Beogradu proglasio za cara. U okolini Beograda je otpoeo njegov ustanak protiv vizantijske vlasti. Slika ilustruje Skiliinu hroniku. U leto 1040. godine buknuo je u Pomoravlju ustanak protiv Vizantije na ijem elu se naao Petar Deljan. Ustanici su ubrzo osvojili Beograd, Ni i Skoplje. Deljan se izdavao za Samuilovog unuka, na osnovu ega je u Beogradu 1040. proglaen za cara, nastavljaa Samuilovog carstva, ali je ustanak uguen ve 1041. U drugoj polovini 11. veka obnovljeni su ugarsko-vizanijski sukobi. Ugarski kralj Salomon je 1068. godine osvojio neko vizantijsko pogranino utvrenje za koje se moe pretpostaviti da je Beograd.[12] Vizantinci su utvrenje brzo povratili. Borbe na Dunavu su vremenom dobijale na estini. Nekoliko godina kasnije ugarski kralj preduzeo je veliki napad na Beograd za koji se pretpostavlja da je bio 1071/72. godine. Maari su posle dvomesene opsade uspeli da prodru u grad, a malobrojna posada na elu sa duksom Nikotom morala je da napusti tvravu i da se preda. Ugarska vojska je potpuno opljakala Beograd.[13] Kralj Salomon je posle ovog uspeha nastavio rat prodirui do Nia. Mir je ubrzo posle ovoga sklopljen. Kako je Vizantija povratila

Beograd nije poznato, ali se moe pretpostaviti da ugarska vlast u njemu nije dugo trajala i da je Vizantija ve 1072. preuzela Beograd.[13] Ugarska vojska je 1096. razorila Beograd, ali ga je Vizantija zadrala. Maarski kralj Stefan II je poruio Beograd 1124. i njegovim kamenom gradio Zemun. Vizantijski car Manojlo I je poruio Zemun 1154. i beogradskim kamenom ponovo gradila Beograd.[11] Ugarska je 1182. napala i opljakala Beograd. Vizantija je 1185. povratila Beograd diplomatskim putem. Za to vreme kroz grad prolaze brojni krstaki pohodi na Istok ostavljajui svoj ruilaki peet na njemu. Od 1096. do 1189. kroz Beograd prolaze krstake vojske. Tokom estodnevnog boravka Petra Pustinjaka u Zemun], krstaka vojska je poinila masakr i opustoila grad. Stanovnici Beograda su napusti grad i povukli se u Ni, jer su se plaili da bi krstaka vojska mogla poiniti slian zloin u njihovom gradu. Krstaku vojsku koja je prola pored Beograda 1147. predvodio je nemaki car Konrad III. Pod vostvom Fridriha Barbarose 1189.g. kroz Beograd prolazi 190.000 ljudi. Ovaj predvodnik krstaa vidio je Beograd u ruevinama. Koliko je stradao moemo suditi po uporeivanju sa zapisom arapskog geografa i kartografa Idrizija, koji u opisu "Itinerera carigradskog puta" iz 1154.g. pominje Belgraduk kao dobro naseljenu i ivu varo sa mnogim crkvama. Beograd u je od 1230. sastavu Bugarske, ali ve 1232. je pripao Ugarskoj.

Drava srpskog kralja Stefana Dragutina, sa centrom u Beogradu, 13-14. vek

Despotova kapija Srpski kralj Dragutin, zet i vazal maarskog kralja Stefana, dobio je od ugarske krune Mavu sa Beogradom, koji tada prvi put dolazi pod srpsku vlast. To je bio period intenzivnog naseljavanja

srpskog ivlja i jaanje uticaja Srpske pravoslavne crkve. Tu je Dragutin imao svoj dvor. Novosagraena Saborna crkva bila je olienje snage i bogastva mlade srpske drave. Posle Dragutinove smrti 1316. nastao je spor: Ugarska je traila povraaj grada, koji je preuzeo Dragutinov brat Milutin. Ugarska je osvojila Beograd 1319. godine. Porueni i zapusteli grad je prikljuen Mavanskoj banovini, postavi pogranina baza ugarskom odupiranju irenju srpske drave sa juga, u vreme cara Duana.[11] Protivnici ugarske krune, braa Horvati, osvojili su Beograd 1382. Ugarska je povratila Beograd 1386. U takvom stanju Beograd doekuje 15. vek, kad na istorijsku scenu Evrope stupaju Turci, nova velika osvajaka sila. U elji da se to spremnije odupru turskoj najezdi i na Savu i Dunav imaju jako uporite, Maari dozvoljavaju izgradnju Beograda za vreme despota Stefana Lazarevia. On je Beogradom vladao od 1403. do 1427.g., i to je vreme pravog procvata grada. Beograd je ne samo prestoinica srpske drave, ve i najvaniji privredni, kulturni i verski centar. Grade se:Mitropolitska crkva, nova tvrava, despotov dvorac, bolnica i biblioteka. Trgovci dobijaju povlastice i dolaze bogati i sposobni ljudi, koji doprinosu prosperitetu grada. Pretpostavlja se da je grad tada mogao brojati 40-50 hiljada itelja.

Beogradska banovina 1490. godine

Zindan kapija iz ugarskog perioda

Posle Stefanove smti, despotov naslednik ura Brankovi, bio je prinuen 1427. da grad preda Maarima, a on po ugledu na Beogradsku podie Smederevsku tvravu. U vreme stogodinjice ugraske vladavine izenjena je celokupna struktura stanovnitva i izgled samog grada. Grad poinje naglo da stagnira, a potisnuto srpsko stanovnitvo je ivelo u predgrau i njemu nije bio dostupan Gornji grad. Ugarski kralj igmund sve vie je naseljava maarsko stanovnitvo i irio uticaj katolike crkve. Posle pada Smedereva 1440.g., Beogradsku tvravu opsedala je turska vojska sa preko 100.000 ratnika, na elu sa sultanom Muratom II, ali je grad, uz velika razaranja, odbranjen. U elji da osvoje grad Turci na oblinjem brdu rnov, dananjoj Avali, podiu svoje utvrenje, odakle su posmatrali i kontrolisali okolinu. Sultan Mehmed II je 1456. bezuspeno opsedao grad. Gotovo itav jedan vek Beograd je odolevao turskim napadima.

Novi vek
Osmansko carstvo
Za vie informacija pogledajte lanak Beogradski paaluk

Beograd u 16. veku Turci su pod vostvom sultana Sulejmana Velianstvenog, 28. avgusta 1521. uspeli da osvoje Beograd. Grad je sruen i spaljen, a put ka Budimu i Beu otvoren. Pomeranjem granice na sever, menja se strateki poloaj Beograda, i u narednih 150 godina, ostao je relativno miran grad sa znaajnom trgovakom i saobraajnom funkcijom. Od septembra 1521. iz Smedereva je preseljeno sedite sandaka, a njegov beg je bio Krajinik Bali-beg Jahjapai. Pomeranjem turske granice na sever, dotadanje pogranino utvrenje je izraslo u upravno, vojno, trgovako i saobraajno sredite tog dela turskog carstva. U tek obnovljenom gradu orijentalnog izgleda, sve vie je cvetalo zanastvo i trgovina. U poetku turske vladavine veinsko stanovnitvo je bilo muslimansko. Turaka je bilo malo, a poturica sa Balkana mnogo.[11] On je stecite trgovaca iz Dubrovnika, Venecije, Grke i Austrije i zanatlija Turaka, Jermena, Srba i Roma. Od zanatlija isticale su se abadije, aije, pukari i drugi. Pored arije, Osmanlije su za 146 godina svoje vladavine podigle 6 karavansaraja, dva bezistana, dva imareta, sedam hamama, vie kola i tekija i oko 40 damija.[11] Grad je izaao iz okvira srednjovjekovnih bedema i poinje sve vie da se iri du trgovakih puteva koji su vezivali Istok sa Evropom.

Beogradom je 1579. harala kuga, tako da je tri godine kasnije beograd imao samo 934 kue.[11] Najbre se obnavljao srpsko stanovnito. Ono je predstavljalo najpotaleniji sloj stanovnitva, optereenom kulukom. ivelo je van tvrave u siromanim mahalama, a osnovna delatnost su bile zemljoradnja i donekle zanatstvo.[11] Svoj najvei uspon pod Turcima grad dostie sredinom 17. veka kada je imao oko 100.000 stanovnika.[11]

Austrijsko-turski ratovi
Posle 167.godina reletivo mirnog razvoja, grad je postao meta ratnih sukoba. Za vreme Velikog bekog rata, glad je zahvatila grad, jedan poar je odneo skladite oruja i oko etiri hiljade kua.[11] Austrijski vojvoda Maksimilijan Bavarski je 6. septembra 1688. osvojio Beograd. Samo 20 dana kasnije izbio je Rat Velike alijanse, pa su Austrijanci morali da povuku veinu svoje vojske sa Srbije. To je omoguilo Turcima da se dve godine kasnije pregrupiu i steknu inicijativu. Turski ofanziva je pokrenula Veliku seobu Srba. U Beogradu je odran crkvenonarodni sabor, koji je zahtevao od austrijskog cara Leopolda povlastice za Srbe. Turci su opseli Beograd iu oktobru i zauzeli ga posle estodnevne opsade. Grad iz ovih sukoba izaao razoren, a njegovo stanovnitvo zbog saradnje sa Austrijancima, izloeno ubijanju, progonima i pljakama. Posle toga Beograd je ponovo pogranina varo, i to sve novog austrijsko-turskog rata. Austrijska vojska pod komandom princa Eugena Savojskog ponovo zauzela Beograd 17. avgusta 1717. Poarevakim mirom Beograd i sever Srbije su pripojeni Austriji. Vojnu upravu je 1720. zamenila Beogradska administracija, iji je predsednik do 1733. bio knez Aleksandar Virtemberki. Od 1723. do 1736. trajala je izgradnja Beogradske tvrave na mestu poruene tvrave prema zahtevima savremenih vojno stratekih potreba, po planovima pukovnika Nikole Doksata de Moresa. Austrijska vladavina Beogradom u periodu od 1717. do 1739. oznaena je pravom transformacijom grada, jer on gubi do tadanje tursko-istonjake crte i poprima obeleja srednjevropskog grada. Pored tvrave i varo je opasana bedemima, a izgraena su i nova zdanja. Oivljava trgovina, a u njega se sve vie doseljavju Nemci, Maari, Francuzi, esi i dr. Varo je podeljena na Nemaki Beograd na Dunavu i Srpsku varo na Savi. Odlukom cara Karla VI u Nemakom Beogradu su mogli stanovati samo Nemci, dok su svi stali morali da se isele u savsku varo. Car Karlo VI je potvrdio odluku kojom je je za za beogradskog mitropolita postavio Mojsija Petrovia. U novom austrijsko-turskom ratu, turska vojska je porazila autrijsku vojsku kod Grocke. Prema preeliminarnom sporazumu, Austrijanci morali da srue sve to su sagradili (bedeme, kasarne i druge objekte). Od austrijskih objekata preostalo su samo barutni magacin,[14] kapija Karla VI i Leopoldova kapija. Nemako stanovitvo se iselilo, kao i Srbi koji su se naselili u Petrovaradinskom ancu. Beogradskim mirom, zakljuen izmeu Austrije i Turske, grad je ponovo vraen Turcima. Turci su mnoge crkve pretvorile u damije. On ponovo postaje varo orijentalnih obeleja i to sa pograninim poloajem, jer je granica Beogradskim mirom granica povuena na reci Savi. Da bi Beogradska tvrava poprimila stari (dananji) izglled, Turcima je bilo potrebno skoro 14 godina. Dok je Beograd nazadovao, na drugoj strani Zemun je dobio poseban status u okviru Vojne

krajine i takvi uslovi mu omoguavaju da razvije privredu: trgovinu, zanastvo, ribarstvo i brodarstvo. Jaa graanski stale, podiu se utvrenja, dravne zgrade i crkve. Iz tog vremena potiu kue kao to su: Karamatina, Ikova i kua Dimitrija Davidovia. Srpska osnovna kola je otvorena 1745. godine, a u gradu rade i slikar Georgije Tenecki i drugi kulturni stavaraoci.

Beogradski paaluk (Smederevski sandak) 1791. godine Krajem veka u poslednjem austro-turskom ratu, Beograd je 8. oktobra 1789. osvojila vojska marala Gideon Laudona. Kako se Austrija u isto vreme nalazila u sukobu sa Pruskom, zatraila je mir. Na osnovu Beogradskog mira iz 1739, Beograd i severna Srbija su ponovo vraeni Turcima. Meutim, tek potpisivanjem Svitovskog mira 1791., Austrijanci su se povukli u Zemun. Turska vojska Beir-pae je preuzela grad 23. oktobra 1791. Kuga iz 1794. godine je odnela ivote oko 4500 stanovnika Beograda.[11] Grki revolucionar Riga od Fere je ubijen u Beogradu 1798.

Osloboenje
Za vie informacija pogledajte lanak Povlaenje turskog garnizona iz Beograda 1867.

Dahije ubijaju Hadi Mustafa pau, barkorez nepoznatog autora Posle ubistva Mustafa-pae 1801., dahije su uspostavile svoju vlast u gradu i okolnim selima. To je bilo vreme potpunog bezvlaa, janjiarskog nasilja i pljaki. Ono je zavreno seom knezova i drugih vienijih Srba. Buenje nacionalne svesti i dogaanji oko see knezova doveli su do podizanja Prvog srpskog ustanka 1804. g. Ustanak pod vostvom Karaora imao je od samog poetka za cilj i oslobaanje Beograda. Posle dve godine borbi, grad je osvojen 1806., a

Beogradsku tvravu 1807. Beograd je ponovo postao glavni grad Srbije. U Beogradu je ve 1807. zasedao i Praviteljstvujui sovjet serbski, a od 1811. tu su se nalazila i prva ministarstva. Iz Austrije i drugih krajeva su dolazili vieniji ljudi i intelektualci, meu kojima su Sima Milutinovi Sarajlija, Ivan Jugovi, Dositej Obradovi, koji su 1808. godine osnovali prvu Veliku kolu.

Zgrada nekadanje Velike kole, danas Vukov i Dositejev muzej Dinamian razvoj Beograda prekinut je turskim osvajanjem 1813. godine, a represalije koje su usledile dovele su do Drugog srpskog ustanka ustanka 1815. g. Voa ustanka, knez Milo Obrenovi, uspeo je da unese vie diplomatije u odnose sa Turcima. On u Beograd, uz odreene povlastice, sve vie naseljava srpski ivalj sa juga, pa Turci, gotovo u bescenje, poinju da prodaju imanja i kue. Turci su zadrali tvravu, dok je varo pripala Srbima. U Beogradu je 1830. proitan Sultanov hatierif o autonomiji Srbije. U gradu se podiu prvi znaajni objekti: Konak kneginje Ljubice, Saborna crkva u Beogradu, dvorski kompleks u Topideru, itd. Sem svoje privredne funkcije Beograd je postao i znaajno kulturno sredite. 1831. godine otpoela je sa radom prva tamparija u Beogradu. Iz Kragujevca 1835. je preneta tamparija i poele su da izlaze "Novine srbske", prve novine u Beogradu. Prva pota otvorena je 1840. U gradu su otvorene Bogoslovija, prva gimnazija i grad postaje utoite brojnih kulturnih stvaralaca tog vremena poput: Vuka Karadia, Jovana Sterije Popovia, Joakima Vujia, Dimitrija Davidovia i drugih. Godine 1841. Beograd postaje prestonica Kneevine Srbije za vreme prve vladavine Mihaila Obrenovia. Narodni muzej u Beogradu osnovan je 1844. a 1855. uspostavljena prva telegrafska linija Beograd - Aleksinac.

Ilustracija predaje kljueva grada Beograda knezu Mihailu na Kalemegdanu Prisustvo turske vojske u tvravi sputavalo je razvoj Beograda. Meutim, dogaaji oko ubistva jednog srpskog deaka na ukur esmi, kada je dolo do bombardovanja beogradske varoi,

bivaju povodi da se pone pregovarati oko definitivnog odlaska turske vojske iz srpskih gradova. Turski komandant Beograda Ali-Riza paa predaje 1867. na Kalemegdanu knezu Mihailu kljueve beogradskog grada. Posle vladavine od 346 godina, 18. aprila 1867. Turci su konano napustili Beograd. Beograd je postao slobodan simbolinom predajom kljueva kada su i turske vojnike strae zamenjene srpskim vojnicima, a pored zastave Turske podignuta je i zastava Srbije. Na poetku srpsko-turskog rata 1876. sa tvrave je konano skinuta zastava Turske. Na Berlinskom kongresu 1878. priznata nezavisnost Srbije. 1882. Srbija postaje kraljevina, a Beograd njena prestonica.

Beograd oko 1890. To je bio novi podsticaj brem privrednom i kulturnom razvoju grada. U drugoj polovini 19. veka izvrena je urbanistika i ostala evropeizacija. Centralni poloaj imala je Ulica kneza Mihaila, najkraa veza izmeu tvrave i varoi. Ona ubrzo postaje i najvaniji trgovako poslovni centar, kakvu je ulogu i danas zadrala. Prve telefonske linije uvedene su 1883. u Beogradu Stare zanate zamjenjuje industrija, a trgovinu i saobraaj pospeuje izgradnja pruge Beograd-Ni i elezniki most na Savi 1884. Prva vodovodna mrea u gradu putena je u rad 1892. Elektrino osvetljenje je uvedeno 1893, a 1894. je krenuo prvi elektrini tramvaj.[15] Grad je dobio parabrodsko drutvo i znaajne nauno-kulturne ustanove.

Moderno doba

Knez Mihailova ulica na prelazu dva veka Meutim, uprkos izgradnji eleznike pruge do Nia, ukupni uslovi u Srbiji bili su kao i u ostalim preteno poljoprivrednim zemljama, a Beograd je 1900. imao samo 69.100 stanovnika.[16] Ubrzo, 1905. broj stanovnika se poveava na preko 80.000, a na poetku Prvog svetskog rata 1914. i do 100.000, ne raunajui Zemun koji je tada pripadao Austrugarskoj.[17][18]

Austrijanci bombarduju i zauzimaju Beograd 1914., ali ga srpska vojska ubrzo oslobaa posle Kolubarske bitke. Nemake i austrijske trupe pod komandom 1915. feldmarala Augusta fon Makenzena zauzimaju Beograd. Srpska i delovi saveznike vojske oslobaaju Beograd 1918. Beograd 1918. postaje prestonica Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca Nakon Prvog svetskog rata i okupacije od strane Austrougarske i nemakih trupa, Beograd je doiveo brz razvoj i znaajnu modernizaciju kao prestonica nove Kraljevine Jugoslavije. Malo je poznata injenica da je Beograd tada imao jedan od prvih budistikih hramova u Evropi.[19] Tokom dvadesetih i tridesetih godina 20. veka, broj stanovnika se popeo na 239.000 do 1931. zajedno sa zapadnim predgraem Zemunom, koji je ranije bio u Austrougarskoj. Do 1940, broj stanovnika je bio oko 320.000, prirataj stanovnitva izmeu 1921. i 1948. je iznosio priblino 4,08 % godinje.[18] Avionska linija Pariz - Budimpeta je 1923. produena do Beograda, 1927. je otvoreno zdanje aerodroma Beograd. Radio Beograd je poeo sa radom 1929. Kralj Aleksandar I Karaorevi je ukinuo Vidovdanski ustav i zaveo lini reim. U svim optinama, pa tako i u gradu Beogradu izabrane optinske organe smenjuju od strane kralja postavljeni predsednici optina. Most "Vitekog kralja Aleksandra, poznat kao tramvajski most preko Save, je izgraen most 1934. [a] Prvi most preko Dunava, Panevaki most, puten je u saobraaj 1935. Beogradski sajam je otvoren 1937.[15]

Beogradska oblast, 1922-1929.

Podruje Uprave grada Beograda, okrueno Dunavskom banovinom 1931. godine

Drugi svetski rat

Beograd posle bombardovanja 1941. Za vie informacija videti Beograd tokom Drugog svetskog rata i Beogradska operacija Jugoslavija je 25. marta 1941. potpisala Trojni pakt i pridruila se Silama osovine. Zbog ovoga je 27. marta usledio masovni protest u Beogradu i dravni udar. Grad je 6. i 7. aprila teko bombardovao Luftvafe i usmrtio 2.274 ljudi. U bombardovanju je zapaljena i izgorela Narodna biblioteka Srbije, gde su nastradale hiljade knjiga i srednjovekovnih rukopisa[20]. Jugoslaviju su napale nemake, italijanske, maarske i bugarske snage, uz pomo Albanaca i Hrvata. Nakon kapitulacije Kraljevine Jugoslavije, sremska predgraa Beograda (Zemun) su ula u sastav Nezavisne Drave Hrvatske, nacistike marionetske drave. U Beogradu i centralnoj Srbiji nacisti su podrali formiranje vlade Milana Nedia.[21]

Jevreji internirani u aprilu 1941. Beogradski Jevreji, Romi, komunisti, i drugi antifaisti odvedeni su u logore Sajmite i Banjica, kroz koje je u toku rata prolo oko 125.000 logoraa. Jevrejska zajednica je od 1643. ivela u etvrti Dorol pored Dunava. Pre rata tu ih je bilo 10.400. Okupaciju je preivelo svega oko 10% njih. Na Sajmitu je stradalo oko 40.000 Srba i 7-8.000 Jevreja[22]. Na Banjici je ubijeno oko 4.200 ljudi. Likvidacije su vrili nemaki okupatori, dok su logorae uglavnom hapsili srpski kvislinzi, koji su inili i administraciju Banjikog logora.[23] Grad su bombardovali i saveznici 16. i 17. aprila 1944. godine. Tada je poginulo 1600 ljudi[20]. Borbe za osloboenje grada su poele 13. i 14. oktobra, a grad je konano osloboen 20. oktobra 1944. Oslobodili su ga zajednikim snagama partizani i Crvena armija. Gubici partizana su bili oko 1.000 boraca, a Crvene armije oko 2.000. U toku celog rata, Beograd je izgubio oko 50.000 ljudi i pretrpeo teka razaranja[20]. Na prostoru cele Srbije (pa i Beograda) izvrena opta mobilizacija za proboj Sremskog fronta. Nove komunistike vlasti hapse i likvidiraju kvinslinge.

Posleratni Beograd

Novi Beograd 1978. U posleratnom periodu Beograd se razvijao kao glavni grad nove Jugoslavije i ubrzo izrastao u veliki industrijski centar.[24] Godine 1951. je poela izgradnja Novog Beograda sa druge strane reke Save, gde su se do tada nalazile samo movare i trska. Grad su, bar u poetku, gradile dobrovoljne omladinske radne brigade. Godine 1961, povodom mukog ubistva Patrisa Lumumbe (januar 1961), u Beogradu su odrane estoke demonstracije, sa vie povreenih. Tom prilikom je izvren i upad u belgijsku ambasadu. Prva konferencija nesvrstanih odrana je u Beogradu 1961. godine. Beograd je bio i poprite velikih studentskih demonstracija 1968. Marta 1972. Beograd je bio centar poslednje epidemije velikih boginja u Evropi. Epidemija, koja je ukljuivala prisilne karantine i masovne vakcinacije, okonana je krajem maja.[25]

Novi Beograd 1978. Bibord prikazuje Titovu sliku i tekst Radimo i stvaramo za nau sreniju budunost. Od 1977. do 1978. Odrana Konferencija o evropskoj bezbednosti i saradnji (KEBS) u Beogradu u novosagraenom Sava centru. 1979. odrane su godinja skuptina Svetske banke za obnovu i razvoj i Meunarodnog monetarnog fonda. 1980. Odrana XXI generalna skuptina UNESCO-a.

U maju 1980. umro je i doivotni predsednik SFRJ, Josip Broz Tito. Pored gotovo svih vodeih svetskih dravnika, sahrani je prisustvovalo i oko 700.000 graana.[15] 1983. odrana je godinja konferencija UNCTAD-a.[15] Redovno emitovanje programa TV Beograd poelo je 1958. Prvi BITEF odran je 1967. Palata Beograd podignuta je 1969. Dve godine kasnije izgraen je most Gazela i auto-put kroz Beograd i odran prvi FEST. Podzemna eleznika stanica Vukov spomenik otvorena 1995.[15]

Studentske demonstracije 1991. Dana 9. marta 1991. u Beogradu su odrane velike demonstracije, predvoene Vukom Drakoviem, protiv reima Slobodana Miloevia. Prema raznim medijskim izvorima, na ulicama tog dana je bilo izmeu 100.000 i 150.000 ljudi. Kasnije u toku dana, na ulice su izvedeni tenkovi JNA u cilju uspostavljanja mira. Nakon nepriznavanja rezultata lokalnih izbora 1996, opozicija je u Beogradu organizovala svakodnevne graanske i studentske proteste protiv Miloevieve vladavine, u periodu izmeu novembra 1996. i februara 1997.[26] Posle poputanja reima i priznavanja rezultata izbora Zoran ini postaje gradonaelnik Beograda.

Zgrada Ue u plamenu NATO bombardovanje 1999. prouzrokovalo je znaajnu tetu gradskoj infrastrukturi. Meu pogoenim objektima bile su i zgrade nekoliko ministarstava, zgrada RTS u kojoj je poginulo 16 zaposlenih, nekoliko bolnica, hotel Jugoslavija, nekadanja zgrada Centralnog komiteta, televizijski toranj na Avali, kao i kineska ambasada na Novom Beogradu.[27]

Nakon izbora 24. septembra 2000. godine, Beograd je postao poprite masovnih demonstracija sa 800.000 po policijskim procenama, a po drugim izvorima i do 1.000.000 uesnika, koje su dovele do konanog pada Miloevia sa vlasti.[28] 2003. je usvojena Ustavna povelja dravne zajednice Srbija i Crna Gora 4. februara, Beograd ostaje glavni grad; 12. marta ubijen predsednik Vlade Srbije dr Zoran ini. Proglaenjem nezavisnosti Crne Gore 2006. nakon referenduma Beograd je ostao glavni grad samo Srbije. Protest 2008. protiv proglaenja nezavisnosti Kosova.

Otvaranje Mosta na Adi U novogodinjoj noi izmeu 31. decembra 2011. i 1. januara 2012. sveano je otvoren Most na Adi, uz vatromet u pono.

Napomene
1. ^ U ratu je ovaj lanani most sruen i na njegovim stubovima je izgraen dananji "Brankov most".

Vidi jo

Istorija Beograda u srednjem veku