Hacettepe niversitesi Edebiyat Fakltesi Dergisi Cilt: 17 / Say: 2 / ss.

133-139

Dili Dillendiren Insan

Meltem ELKTA*

zet Teknolojik geliimle yaadmz mekandaki deimelerle deien ve gelien dil kltrel ve bireysel yaantmzn vazgeilmez paras olmutur. Tabiatyla somut olduu kadar soyutluk derecesinde karma bir btnle sahip olan Dil hakknda bilinmeyen pek ok ey bulunmaktadr. Dili bireyden, kltrden ve tarihten bamsz, bir ereve iinde incelemek mmkn deildir. nk dil hem bireyi hem de bireyin etkilendii her eyi ekillendirmektedir. ekillenme boyutunda bireydeki dil duygusunu yaratan ise Ana dil dir. Ana dil bireyin dilsel dnyasnn k noktasn oluturmaktadr. Dil nasl kullanlyla deiim gsteriyorsa dili kullanan bireyde de doalolarak bir deiim sz konusu olmaktadr. Bu durumda dil mi insan, insan m dili etkiler sorusu dilin aracln bir kez daha ortaya karmaktadr. Ak olan ise dilin eitli srelerden gemesi ve kltrle i ie olmasdr. nemli olan ise btn bu geliim ve deiirnde sz konusu dengeyi bozmamaktr. Bunun iin de yansz gzlem ve deerlendirmeler gerekir. AbsITact About Language which is a complex entity both on concrete and abstract levels, there are lots of things that are unknown. t is impossible to study language separate from the individual, culture and history and within a narrow framework, because language has a formatiye effect on the individual and on everything which influences the individual. The formatiye aspect of an individual's language is constituted by the "mother tongue". The mother tongue constitutes the lingual world of an individual. How language changes by its use, it changes also naturally with the individual, who uses language. The we might ask, whether language influences the individual or whether the individual influences language? The fact that languaeis related to culture is obvious. What is important is not to disturb the balance of nature in this devolopment and change, and it requires objective observation and evaluation.
.. Hacetttepe niversitesi, Edebiyat Fakltesi, Alman Dili ve Edebiyat Blm Aratrma Grevlisi

133

Dili Dillendiren nsan

Son yllarda teknolojinin geliimiyle de zerine bastmz toprakta ve soluduumuz havada pek ok deiiklikler olumutur. Yz yllardan beri gelien bu toprak zerinde edindiimiz tecrbeler ve denediimiz gerekler bu gne kadar korunmu, insanolunun doa ile ilikisi ve olaylarla mnasebeti harikulade bir ekilde grnr klnmtr. B-

tnbu olaylar gerek ve grnrklanise "Dil" denilenmucizedir.(Bkz. Porzig , 1995)

Bu almamda sizlere mekann ve bu mekan zerinde yaayan bireylerin geliimiyle dil denilen mucizedeki deimeleri ve dilin gnmzde en ok nem tayan dier bilim dallar ile ilikisine deineceim. Aslnda dil, dili ile kendini grnr klacak, ben ise sadece sergileyen taraf olacam. Fakat bunu yaparken dili dillendirmeye, onu gnmze kadar gelen tanmlarn kabuundan syrp insan ile ilikisi erevesinde yanstmaya alacam. Evet imdi sanal aynamz elimize alalm ve dnyaya farkl bir ereveden bakmaya alalm. "Dncenin Teni" Dil dncenin tenidir, gvdesidir diyen Hegel dili bilin asndan deerlendirmitir. (Bkz. Selahattin, s.69). Hegel'in bu szn ben bilin ve varalma dnda dilin bireyin bilincini ekillendirmesinde ve bireyin bulunduu ortama gre deimesi aamasnda deerlendirmek istiyorum. "Ten" kavramna karlk bireyin yaad yeri (mekan) "dnce" kavramna karlk olarak ise o toplumun kltrn aldm. Fakat rnekleme asndan bir toplumun mekan ve kltr kavram olarak geni bir btnle sahip olduu iin mekan olarak ev, kltr yanstan etmen olarak da evin eklini alarak konunun tasarmn kolaylatrmaya altm. Bir evin balca zellii tabiat iinde olmas ve tabiattan ayr, insan iin, insana gre ekillenmi bir mekan tekil etmesidir. Sonra evin btn yap malzemesi tabiattan alnmtr. Tecrbeli ve ya tecrbesiz btn canllar tarafndan bu malzeme ile oynanm ve malzeme yeni bir ekle sokulmutur. Yani evin d tabiata, ii ise insana gre ekillenmitir. Hatta bu evler iklim eitlerine, medeniyet biimine, kiinin mensup olduu sosyal tabakaya, kiinin servetine gre ekil almaktadr. Dil de byle deil midir? Bir ev, o evde yaayan ailenin duygusunun, dncesinin, nasl atsysa dil de ite bir milletin duygusunun, dncesinin hayatnn atsdr. nk hayatn grn olan organizma gibi kltrn grn de dildir. Bu organizma nasl bir btnse bir sistem ierisinde iliyorsa, dil de bir btndr ve buda milletin btnln gsterir. Kendi dilini, kendi ihtiyalar, kltr ve medeniyetlerine karlk gelecek ekilde oluturmu bir millet, evini yapm demektir. Her insann evi nasl kendine zg ise Trke'yi edebi lisan haline getirme cmlesiyle her ulusun dili de halkna zg olduunu beyan ederken Ziya Gkalp ok doru sylemitir. "O halde gsterilecek manilere ramen stanbul Trkesini edebi lisan ittihaz etmek btn Trkler iin milli bir vazifedir. Bu vazife ifa edildii zaman btn Trkler lisan ve edebiyatta mterek ve tek bir millet haline girer" (Yldrm, s. 75).

134

Meltem ELKTA

Ara olan dil konusunda yaplan hatalar. Bu balk altnda ilk akla gelen dilde ki yazm hatalar ve kullan ekli olacaktr belki, fakat ben dili insandan syrarak inceleme aamasndaki hatalara deinmek istiyorum. Dili tarihten, kltrden, toplumdan, bir kelime ile insandan ayrma ve ksr bir ereve ierisinde incelemek, snrlamak yanltr. Dili retme aamasnda dershanelerin mfredatlarnda yer alan ve ok ie yarad dnlen dilbilgisi kitaplar veya szlkler bu yanllklarn banda gelmektedir. Bunlarn byle bir kategoriye girmesinin balca nedeni ise "yapay" olmalardr. Daha nce bahsettiimiz zere canl organizmay l klmaktr. Oysa tabiat olan dili o tabiatn canl varlklarndan insan ile ele alrsak, canl klm oluruz ve geni davranmay salarz. "En gzel dil" udur eklinde bir deerlendirme yapamamamzn nedeni ve dili snrlayamamzn nedeni ite dilsel davrann kompleks bir yapya sahip olmasndan kaynaklanmaktadr. En gzel dil, en iyi dil diye bir ey yoktur, nk sonuta konuan herkes konuurken kelime ve dilbilgisi kurallar zerinde kafa yormadan konuur. Yaadmz evreye baktmzda ku cvltlar gibi insan sesinin geldiini duyarz. Bu gelen ses sadece ses baznda kalmayp bnyesinde dnce, sevgi, nefret, ve kin tamaktadr. Sonu olarak insan iin nemli olan dilin kendisi deil, dil ile verilmek istenen mesajdr. Bu balamda dili insandan bamsz incelemek doru mudur? Bir ok tanmlarda dil kavram, ara olarak anlmaktadr. Bu "ara" tanm ou zaman yanl deerlendirilmekte ve aratrma aamasnda dil snrlandrlmaktadr. Bu durum bu kavramn yine insann dnda deerlendirilmesinden kaynaklanmaktadr. Aksine dilin nemi ara olmasndandr. Fakat ara derken iki kii arasndaki iletiim arac olarak da snrlamak yanl olur ki Ferdinand de Saussure bu ara olmadan insann hi bir ey yapamayacan gsteren dil bilimcilerdendir. "Tam olarak dil nerede yer alr" (Bkz. Benveniste. s. 37) sorusuna yant arayan Saussure kendi dnemine kadar yaplan tarihsel, bireysel ve toplumsal, estetiksel almalara kar karak tm yaam boyunca urat gereklik "Tarihsel nesnellie ulamak, olumsal kendi i zorunluluuna yerletirmek iin her eye kendisini belirleyen bantlar a iinde yer vermek ve aka olgunun yalnzca ona verdiimiz tanm uyarnca var olduunu ortaya koymak gerektiini" dncesi olmutur (Bkz. Benveniste, s. 43). Sonu olarak Saussure dilin bir ara olarak "ne yaptn" ve dilin her zaman, birinin yalnzca bryle deer tad iki blmden oluan, ikili bir konu olduunu saptayarak bu aracn nemini gstermitir (Bkz. Benveniste. s. 43). Sizce de dil bir ara olarak grev yapmam olsa tarih, kltr, edebiyat ve medeniyet olur muydu acaba? Sonu olarak dilin ara olmas, hayatn ekil almasndan hemen hemen farkszdr.

Peki siz hayat ald

ekilden

ayrabilir misiniz? Var olmak iin kendi kendine organ135

Dili Dillendiren nsan

lar yaratan bir hadiseyi kendi yaratt organdan ayrmak mmkn mdr? te dil de bir bakma hayatn ald bir ekildir. Ve bir ara olan dili insanla beraber ele aldmz takdirde btn dil ve insanlarla iletiime gemi oluruz. Evrim teorisinden dil ailelerinin douuna kadar dnemi gzlemlediimizde karmza kan baka bir soru ise. bizlerin mi dili ynlendirdii. yoksa dilin mi bizi ynlendirdiidir. "Ve btn dnyann dili bir, sz birdi" Ve btn dnyann dili bir, sz birdi. Ve vaki oldu ki, arkta gtkleri zaman, inar diyarnda bir ova buldular; ve orada oturdular. Ve birbirlerine dediler: gelin. kerpi yapalm, ve onlar iyice piirelim. Ve onlarn ta yerine kerpileri, ve har yerine ziftleri vard. Ve dediler: Btn yeryz zerine dalmayalm diye, gelin kendimize bir ehir va ba gklere eriecek bir kule bina edelim, ve kendimize bir nam yapalm. Ve adem oullarnnyapmaktaolduklarehri ve kuleyigrmekiin RAB indi. VeRAB dedi: te, kavmdrlar, ve onlarn bir dili var; ve yapmaya baladklar ey budur; ve imdi yapmaya niyet ettiklerinden hi bir eyonlaramen edilmeyecektir. Gelin inelim. ve birbirinin dilini anlamasnlar diye onlarn dilini orda kartralm. Ve RAB onlar btn yeryz zerine oradan datt; ve ehri bina etmeyi braktlar. Bundan dolay onun adna Babil denildi; nk RAB btn dnyann dilini orada kartrd. ve RAB onlar btn yeryz zerine oradan datt (Bkz. Porzig, s. 5). Bu efsaneyle bir dilin toplum zerindeki gcn ve ilevini gstermeyi amaladm. Yani toplumu bir arada tutan g dilin ta kendisidir. Bir toplumu kartrmak veya paralamak isteniyorsa. iddete bavurmak yerine dilin kartrlmas yeterli olacaktr. Macit Gkberk Deien Dnya Deien dil adl eserinde "Bir de milleti ortadan kardrmann kestirme yolu dilini ortadan kardrmaktr derler, ki ok dorudur" demitir (s. 108). Toplum sahip olduu dili sayesinde o toplumu oluturan insan topluluklarn bir arada tutar. Ayn dili konumak, beraberce oturduklar o topraktan eserler yaratmak. bu birlii oluturan btnlktr. Hatta baz kutsal kitaplarda insanlarn saysz farkl dil konumasnn ve bu yzden gsz dmeleri onlara inen bir lanetin sonucu olduu sylenir. Ksacas insan topluluklarnn baarya ulaabilmesi ve her eyden nce kltrn var olabilmesi iin o toplumun sahip olduu ortak bir dilin olmas gerekir. Kltr yaygn ve baarl lkelere baktmzda, bunlarn baarsnn konuan toplum olduklarndan kaynaklandn grrz. Bu durumda yukardaki sorduumuz soruya bu bir yant tekil etmektedir. Dil Topluluu ve Ana Dil Dil topluluu denildiinde ok sayda diller ve dil topluluklar anlalmaktadr. Konuma yetenei olan her insan, mevcut dillerden birini mutlaka konuur, yani bir toplumun yesidir. O toplumun mesajlarn ve imgelerini tar. O yesi olduu dil topluluu-

136

Meltem ELKTA

nun dilsel dnyasnda yaar. Bir insann hayat boyunca sadece bir dili deil, birden fazla dili kullanabildii bir gerektir. Bu onun kulland her dilin toplumuna mensup olduunu gstermez. nk btn bu bildii dillerin iinden sadece bir tanesi zel bir yere sahiptir. O da insann ilk rendii dil yani "ana dil'Hi dir. Bireyin "Ana dili, onu konuann dil bilincini belirttii gibi, onda, ocukluk andan balayarak bir dil duygusuda yaratr" eklinde tanmlar A. Dilaar Anadili (Bkz. Dilaar, s. 38). insan baard her eyi nce bu tek dilde renir. "Dile eklini veren biz deilizdir; o bizi ekillendirir. Dilin zerimizdeki etkisi, hepimiz iin geerlilii olan dnce/erden ve dorulardan ok daha gldr. Dili biz, nce ana stn emer gibi zmleriz, sonra da onu, btn hayatmz boyunca, hazr bulduumuz bir sermaye gibi tketiriz" (Bkz. Gkberk, s. 69). Yani insan, dilolan kltr ile kendine hayat veren organizmas canlandrr ekillendirir. Ve insan henz bir dile sahip deilken bir yaratk olmaktan kp konuan bir varlk haline gelmesi, onun ana dil 'i sayesinde olmutur. Ana dil dndaki dilleri renmek ise sadece hareketleri renmek anlamna gelir. Bu yzden insan, hayatnn sonraki dnemlerinde ana dilini unutsa bile, bu dil onun zerindeki etkisini srdrr. A. Dilaar "Dili yapan insan deil, insan yapan dildir. Bir milleti tam olarak anlayabilmek iin, onun dilini de bilmek gerekir. Milleti kandan ziyade ana dili belirtir. Dnya bireyin ruhunda bir szlk gibidir, o onu ana diliyle okur..." demitir. (Bkz. Dilaar, s. 39). Bana dilini syle sana kltrn syleyeyim Ziya Gkalp dili kltrn temel unsuru sayan statlanmzdandr (Bkz. Celkan, s. 73). Dil, duygu ve dncenin cildini oluturur. Bir milletin duygu ve dnce ile dolmasnn sebebi, gnlk hayata yakn olmalarndan kaynaklanmaktadr. Aslnda dili yaratan sosyal hayattr. Bir bebek ilk bata etrafnda manasn anlamad bir takm sesler duyar ve onlarn bir eye karlk geldiini sonra renir. iaretlerin nasl anlam kazandn ve geleneksel boyutta nasl tanmlandn grr. Macit Gkberk kitabnda "hibir dil bugnk durum ve olgunluu ile birden ortaya km deildir" der ve ekler "Her dil, bu dili kullanm olan saysz kuaklarn emekleri ile gelimitir..." (Bkz. s. 113). ekil itibariyle olay karmza aadaki gibi kmaktadr.

DiL KLTR ~SAN/

Sosyal Hayat

ekil ~
!
MLLET~

Kavram

137

Dili Dillendireli nsall

Her millet dilini ve kltrn yzyllar boyunca yourur. Akan bir nehir gibi bu zaman diliminde iinden getii her topraktan baz unsurlar alr. Her milletin konuma ve yaz dilinin karlatrd medeniyetlerden alnma kelime ve deyimlerle dolu olmas buna rnektir. Ksacas her milletin dili, o milletin tarihinin zetidir. Kltr ise bir abide gibi dilin belli zaman dilimi ve mekandaki donmu eklidir. Ortak kltr ise, ortak dile dayanmak suretiyle ekillenir. Gazete dili ortak dile bir rnektir. Sosyal evredeki gnlk hayattaki kelime ve cmleler ortak dili meydana getirenler arasndadr ve bunun snrn izme imkan yoktur. Zamanla toplumun kltrn belirlemek iin, dil olan aynaya bakmak yeterli olacaktr. Canly sanallatran mekanizma Zamanla insanlar ve insanlarn meydana koyduu fikir ve sanat eserleri dilde gelimeyi zorunlu klmaktadr. Gelimi dillerde maddi ve manevi her eyin bir ad vardr. Fakat gelime aamasnda bazen yanlgya dmemiz, dilin gelimesinde olumsuzluklara neden olabilmektedir. Dilin derken dildeki gereklii ve zemini ksacas canll kastediyorum. Byle bir mekanizmaya deinmemin amac ise bu dilin canlln ve insan ile ilikisini daha ok ortaya karmasndandr. nk gnmzde bilgisayarda, bana gre hatal bir varsaym fakat bilgisayar artk insan olarak alglanmaktadr, stelik konuan bir insan. Bu durumda veriler dillenmi durumdadr. Kendiliinden dahi almayan bir mekanizma nasl olurda dil varlnn yerine geebilir diye dnyorum. nsanln yzyllardan beri edindii tecrbeleri aktaran aratrmalarnda rehber olan ve grselletiren, gerekleri yanstan, evrendeki tm varlklar anlamak ve anlatmak iin kullanlan bu ara nasl olurda sanallatrlabilir. Dier taraftan dili bilerek kullanmak doru dnmektir. Soruyorum; binlerce kii tarafndan kendi dorularna gre programlanm bir dil ne derece canl olabilir. Bilgisayar etkin bir mekanizma yapan zaten insan deil midir? nemli olan donanm deil, o donanm kullanmdr. Bilgisayar bu donanm kullanamadna gre nasl insanlar. Bir canl olarak dnmeden konutuumuz zaman, eer mekanizmaya hakim isek, szlerimizin sama olmamas yzyllarn akl ve deneyleri ile dolu olan bir aleti kullanmamzdan ileri gelir. Dnmek ve kavramak szckleri bu tavrn gstergeleridir. Grmeyen ve yakalayamayan bir mekanizmadan nasl bir canllk ve g beklenebilir anlayamyorum. Zaten tanmlamadan dnce faaliyeti olmadan, karmzdakinin neler ifade ettiini anlayabilmemiz stnlmzn bir belirtecidir. Sz ve dilbilgisi olmadan anlaan ve konuan tek canl olan insan, kelimeler vastasyla tantlan veya sunulan varlklara, eyalara hayat verebilir. Fakat bilgisayar gten yoksundur. nsan dili kullanrken drbnle dnyay seyreden biri gibi dikkatini varla evirir. Dnyay seyredecek yerde, drbn kendisine eviren biri dnyay deil drbn grr.
138

-----

Meltem ELKTA

te suni olan bilgisayar, drbn grenlerdendir. nk komutu varlk deil ifrelerdir. Bence bunun bilgisayar deil de ilgi-ayar eklinde isimlendirilmesi daha doru olacaktr. Sonu olarak kelime ve ses insanoluna her zaman kuvvetle tesir eden vastalar olmutur. Grnmezi ve eyay grnr klan, hayata uyan, renkleri ve sesleri harmoniletiren, karanln, gzelliin dalgaland dnyann aynasm krmayalm diyerek cmlemi noktalamak istiyorum. DL KURTARR NSAN BR YARATK OLMAKTAN NDE YARA TK OLARAK YAYORSAN EGER NE E YARAR ALTNDAN BR HAN

Kaynaklar l-Aksan Doan, Her Ynyle Dil, Ana izgileriyle Dilbilim, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu, Trk Dil Kurumu Yaynlar: 439 1. Cilt 5 Bask, Prof.Dr., Levent Ofset Mat. Ve Yaynclk, Tic. Ltd. t. Ankara. 1995, 2- Gkberk Macit, Deien Dnya Deien Dil, YKY tarafndan baslmtr, stanbul 1998 3- Mues Werner, Sprache Was is das, Max Hueber Verlag,Mnchen 4- Porzig Walter, Dil denen Mucize (Dil Bilimininin Aratrma Konular, Yntemleri ve Ulat Sonular), eviren: Prof.Dr. Vural lk, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu, Trk Dil Kurumu Yaynlar: 617,

5- Porzig Walter, Dil

denen Mucize II (Dil Biliminin Konular metodlar ve ulat sonular) , eviren: Prof.Dr. Vural lk, Kltr Bakanl Y aynlarJ631, Tercme Eserleri Dizisi/50

6- Gkalp Ziya, Trkln esaslar (hazrlayan. Mahir nl, Yusuf otuksken), nkilap Yaynevi 1997, stanbul 7- Benveniste Emile, Genel Dilnilim Sorunlar (eviren Erdim ztokat), Yap Kredi yaynlar 1998, stanbul 8- Dilaar A., Dil Diller ve Dilcilik, Trk Dil Kurumu Yaynlar: 263, Trk Tarih Kurumu Basmevi, 1968, Ankara 9- Celkan Hikmet Yldrm, Ziya Gkalp'n Eitim Sosyolojisi, Aratrma nceleme Dizisi, Milli Eitim Basmevi 1990, stanbul 10- Hilav Selahattin, Felsefe Yazlan, Yap Kredi Yaynlar 1993" stanbul

139