AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI A.A.

BAKIXANOV ADINA TARX NSTTUTU SGNDR BY MN TRKMAN

TARX- ALMARA-Y ABBAS (ABBASIN DNYANI BZYN TARX) I CLD

Azrbaycan Milli Elmlr Akademiyas Abbasqulu aa Bakxanov adna Tarix nstitutu Elmi urasnn 5 iyun 2009-cu il tarixli qrar il nr edilir.

BAKI - 2009 1

Farscadan trcmnin, n szn, rhlrin v gstricilrin mlliflri AMEA-nn mxbir zv, tarix elmlri doktoru, professor Oqtay fndiyev, tarix elmlri namizdi Namiq Musal

sgndr by Mni Trkman. 76 Tarix-i almara-yi Abbasi (Abbasn dnyan bzyn tarixi). I cild. Bak, 2009, Thsil, 792 sh.

Oxuculara tqdim olunan bu kitab Sfvi dvrnn n mhur mlliflrindn biri olmu v I ah Abbasn saraynda xidmt etmi grkmli Azrbaycan tarixisi sgndr by Mni Trkmann (1560 /61-1634) farsca yazd Tarix-i almara-yi Abbasi (Abbasn dnyan bzyn tarixi) adl cildlik srin birinci cildinin Azrbaycan dilin tam trcmsidir. Mnbnin bu cildi Sfvi slalsinin cdadlar, Azrbaycan Sfvilr dvltinin yaranmas v inkiaf, ilk drd Sfvi ahnn (I smayl, I Thmasib, II smayl v Mhmmd Xudabnd) hakimiyyti haqqnda qiymtli mlumatlar verir v 1587-ci ild I ah Abbasn hakimiyyt glmsi il sona atr. Vtnimizin, qonu lklrin v bir sra digr Yaxn v Orta rq lklrinin tarixini yrnmk baxmndan byk hmiyyt ksb edn Tarix-i almara-yi Abbasi ilk dfdir ki, Azrbaycan dilind iq z grr. Trcm zaman mnbnin Tehran nrindn v Bakdak lyazmalarndan istifad edilmidir. sr geni n sz, rhlr v gstricilrl tchiz olunmudur.

4306020600 2009 M53 Thsil, 2009 2

N SZ Azrbaycan min illrl lln dvltilik tarixin v zngin mdniyyt malik bir lkdir. Qdim dvrlrdn son orta srlrdk Azrbaycan razisind Manna, Midiya, Albaniya, Atropatena, irvanahlar, Sacilr, Salarilr, Rvvadilr, ddadilr, Eldnizlr (Azrbaycan Atabylri), Elxanilr (Hlaklar), Clairilr, Qaraqoyunlular, Aqoyunlular dvltlri tkkl tapm, lkmiz btn rq dnyasnn ictimai-siyasi, iqtisadi v mdni hyatnda mhm rol oynam, briyyt ne-ne dahilr bx etmidir. 1501-ci ild I ah smayln bal altnda qurulan Azrbaycan Sfvilr dvlti zndn vvlki Azrbaycan dvltlrinin birbaa varisi v davams olmudur. Azrbaycan razisind yaranm bu dvlt ox kemdn fthlr nticsind genilndi v Frat ayndan Ceyhun ayna qdr uzanan nhng imperiyaya evrildi. oxsayl xalqlarn yaad mxtlif vilaytlri hat edn bu yeni imperiyann mrkzi Tbriz, istinadgah Azrbaycan idi. mperiyann n md hakim sinfi trk qzlba tayfalarnn mirlrindn ibart idi, dvltin mhm vziflri mhz onlarn lind cmlmidi v lknin yaltlrind bu tayfalarn nmayndlri hakimlik edirdilr. Sfvilrin rhbrliyi il siyasi chtdn mrkzldirilmi Azrbaycan torpa znn iqtisadi v mdni yksli dvrn yaayrd. gr Sfvilrin hakimiyyti dvrn klassik dvltilik nnlrimizin v mdni irsimizin qzl sri hesab etsk, he d yanlmarq. El bu sbbdn d Sfvi tarixin dair qaynaqlarn xsusi olaraq yrnilmsi, trcm v nr edilmsi vtn tarixnaslmz n prioritet vziflrdn biri olmaldr. XX srin 50-ci illrindn etibarn Azrbaycan Respublikasnda Sfvi tarixinin ardcl surtd yrnilmsin balanlm, bu sahd oxaxli aradrmalar aparlm, ne-ne elmi srlr ap olunmu v bunlarn nticsind lkmizd znmxsus nnlr malik olan Sfvinaslq mktbi formalamdr. ndi qarda duran vacib msllrdn biri Sfvi tarixi mnblrinin sistemli kild doma dilimiz evrilib nr olunmasndan ibartdir. Sfvilrin hakimiyyti zamannda onlarla tarixi sr qlm alnmdr. Hllik bu mnblrdn yalnz fars dilindn Azrbaycan dilin trcm edilrk nr olunmudur1. Azrbaycan trkcsind yazlm daha iki Sfvi qayna is lyazmalar sasnda rb qrafikal lifbadan latn qrafikal lifbaya transfoneliterasiya edilrk yaymlanmdr2. Lakin etiraf edilmlidir ki, hl bu

Qzlbalar tarixi (Tarix-e qezelbaan). Trcm v srhlr M..Mhmmdinindir. Bak, 1993, 48 s.; ah Thmasibin tzkirsi (fars dilindn trcm v mqddim .H.Rhimovundur). Bak, 1996, 128 s.; Xac Zeynalabidin li bdi by irazi. Tkmiltl-xbar (Sfvi dvr - ah smayl v ah Thmasib dvrlrinin tarixi). Fars dilindn trcm, mqddim v rhlr: .H.Rhimli. Bak, 1996,196 s. 2 Sfviyy padiahlar. Transfoneliterasiya edni: C.Qhrmanov; apa hazrlayanlar v n szn mlliflri: H.Mmmdov v P.Krimov // Hikmt jurnal, Bak, 2004, 4, s.79-99; eyx Sfi
1

sahd grlsi ox i vardr. Xsusn d Sfvi dvrnn sanball salnamilrinin iri hcmli srlrinin trcm v nr edilmsin nm vermk zruridir. Bu baxmdan dnya hrtli Azrbaycan tarixisi sgndr by Mninin fars dilind yazd Tarix-i almara-yi Abbasi (Abbasn dnyan bzyn tarixi) sri ilk nvbd diqqti clb edir. Bu sr Sfvilr dvltinin yaranmas v inkiaf tarixini izlmk, bu dvlt daxil olan lklrin, xsusn d Azrbaycann o zamank tarixini yrnmk baxmndan son drc hmiyytlidir. sgndr by Mninin hyat v dvr. Sfvilrin saray tarixnaslnn n grkmli nmayndsi olan sgndr by Mni Azrbaycann yarmkri trkman tayfasna mnsub idi. Bu tayfa znd XV srd Qaraqoyunlu v Aqoyunlu tayfa ittifaqlarna daxil olmu, XVI srd is Sfvilrin xidmtin kemi pornak, mosullu, baharlu, bayandur v s. kimi oymaqlar birldirirdi. sgndr by Mninin bu oymaqlardan konkret hansna mnsub olmas aydn deyildir. sgndr by Mninin tvlld tarixi il bal mbahis mvcuddur. Tdqiqatlarn ksriyyti onun h. 968-ci (m. 1560/61) ild3, N.D.MikluxoMaklay v Y.E.Bregel is 969-cu (1561/62) ild doulduunu yazrlar 4. Bu msly Tarix-i almara-yi Abbasi srinin mlumatlar sasnda aydnlq gtirmk mmkndr. sgndr by 1038 -ci ilin ortalarnda (1629-cu ilin vvllrind) tamamlad Tarix-i almara-yi Abbasi srinin sonunda znn 70 yaa atdn qeyd edir5. Bu fakta sasn, onun tvlldnn 968 -ci (1560/61) il olduu ehtimal ortaya xr. Bundan lav, mllif ah Mhmmd Xudabndnin olu Hmz mirznin qiyam tkl v trkman mirlrin qar dyndn bhs edrkn, hmin vaxt 26 yanda olduunu, qlm sahiblri zmrsin v ahzadnin divan mnsublar silkin aid olmasna baxmayaraq, znn d hmin hadisd bir svari dy kimi Hmz mirznin trfind itirak etdiyini yazr6. Bir ox tdqiqatlar bu dyn 994-c (1586) ilin yaznda ba verdiyini bildirrk, hmin mlumata sasn, sgndr by Mninin 968 -ci (1560/61) ild doulduunu gstrirlr. Lakin N.D.Mikluxo -Maklay bu fikirl
tzkirsi (Sfvts-sfann XVI sr trk trcmsi). Trtibilr v nr hazrlayanlar: M.Nasoylu, S.Cabbarl, R.eyxzamanl. Bak, 2006, 932 s. 3 ... XVI - XIX . , 1949, .32; ... e // . ( ), 1958, 1, .28; yen onun. - - . , 1960, . 12; ... I // , . 39, , 1963, .23; N.Fls fi. Zendeqani-ye ah Abbas-e vvl. Tehran, 1334, II, s. 423. 4 ..-. . . III ( ). , 1975, . 168 -193; ... : - ( , ..). : , 1972, . II, . 873. 5 sgndr by Mni. Tarix-i almara-yi Abbasi. Tehran. 1350, II c, s.1095. 6 Yen orada, I c, s.236.

razlamr v hmin dy 995-ci (1587) ilin yazna aid edir. Bu hesabla o, mnb mllifinin 969-cu (1561/62) ild anadan olduunu qeyd edir. slind is N.D.Mikluxo-Maklayn frziyysi doru deyildir. nki tarixi mnblr szgedn dyn 994-c (1586) ild ba verdiyini tsdiqlyirlr. Digr trfdn, Hmz mirznin hmin dydn bir qdr sonra, 994 -c ilin zil-hicc (1586-c il dekabr) aynda sui-qsd nticsind ldrldy dqiq mlumdur 7. Buna gr d Hmz mirznin qiyamlara qar dyn 995-ci (1587) il aid etmk yanldr. Bel olan halda, sgndr by Mninin 26 ya olarkn itirak etdiyi dyn 994 -c (1586) ilin yaznda ba verdiyi v bu minvalla onun tvlldnn 968 -ci (1560/61) il olduu aydnlar. sgndr byin srinin giriind z haqqnda verdiyi mlumatdan aydn olur ki, o hl uaq yalarndan adi elmlri yrnmy balam, daha sonra is mhasibatln bir nv olan siyaq elmini yksk sviyyd mnimsyrk, bir mddt mxtlif dvlt xadimlrinin xidmtind olmu, ina elmin yiylnmi v nhayt, I ah Abbasn saray mnilri srasna ykslmidi 8. sgndr by Mni ayr-ayr hadislrdn bhs edrkn z hyat haqqnda mqamlara toxunur. Bu mlumatlardan aydn olur ki, 982 -ci (1574/75) ild I ah Thmasibin xstliyi il laqdar hakimiyytdki qruplamalar arasnda mbahis ba verrkn o, Qzvind, ustaclu tayfasnn miri Hseyn by Yzbann mclisind idi9. Mllifin z yazdna gr, o, 985 -ci ilin zilhicc aynn 3-d (12 fevral 1578-ci ild) ah Mhmmd Xudabndnin taxt-taca sahib olmaq n Qzvin gldiyi zaman onu qarlamaa xan halinin arasnda olmudu 10. 988-ci (1580) ild sgndr by Mni qzlba srkrdsi Salman xan Ustaclunun Gilan yrnd itirak edir. 993-c (1585) ild is o, ah Mhmmd Xudabndnin ordusunun trkibind Tbrizd idi. 994-c (1586) ild ahzad Hmz mirznin dftrxanasnda xidmt edn sgndr by Mni Sayinqala yaxnlnda qiyam trkman v tkl mirlrin qar ba vermi dyd lind niz tutaraq, svari sgr kimi itirak edir. 1001-ci (1592/93) ild o, byk mnilr crgsin daxil olur v I ah Abbas (1587-1629) mayit edrk, mnilik, yni katiblik xidmtini hyata keirmk cn sfahana gedir. Onun irli kilmsind ah Abbasn ba vziri olan mhur Azrbaycanl dvlt xadimi Etimadddvl Hatm by Ordubadinin byk

Bu bard istr sgndr by Mni Tarix-i almara-yi Abbasid, istrs d digr bir Sfvi tarixisi Qaz hmd Qumi znn Xlastt-tvarix srind geni mlumat vermidir. Bax: ... XVI . , 1981, .196-198. 8 sgndr by Mni. Tarix-i almara-yi Abbasi, gstriln nr, c. I, s. 1 -2; - - . c. 13. 9 sgndr by Mni. Tarix-i almara-yi Abbasi, gstriln nr, c.I, s.120. 10 sgndr by Mni. Tarix-i almara-yi Abbasi. AMEA M.Fzuli adna lyazmalar nstitutu, S -129, v. l86 a-b; S-297, v.147a.
7

rolu olmudur11. 1019-cu (1610) ild Urmiya hri yaxnlnda Hatm by vfat edndk sgndr by Mni birbaa onun rhbrliyi altnda alm v sfrlrd onu mayit etmidir. 1008-ci (1599) ild mllif Hatm by Ordubadi il birlikd Gilana sfr edir. sgndr by 1008 -1009-cu (1599-1601) illrd I ah Abbasn zbklr qar Xorasan yrn qatlm, 1012 -1016-c (1603-1607) illrd is Osmanllara qar Azrbaycanda aparlan hrbi mliyyatlar zaman ah miyytind olmudur. 1016-c (1607) ild bu mliyyatlar Sfvilr cn uurla bitdikdn sonra sgndr by Mni Hatm byin dvti il onun vtni olan Ordubad ziyart edir v daha sonra onlar birlikd sfahana qaydrlar. 101 7-ci (1608-1609) ild Osmanl dvltin qar syan qaldran Clalilrin Sfvilr dvltin pnah gtirmsi zaman sgndr by Hatm byl birg onlarn qarlanmas v qbul edilmsi mrasimind itirak edir. Hatm byin vfatndan sonra olu Mirz bu-Talib xan Ordubadi ba vzir tyin olunur. sgndr byin onunla da yax mnasibtlri vard. 1026 -c (1616/17) ilin qnda o, ah dftrxanasnn digr iilri il birlikd Etimadddvl Mirz bu-Talib xann rhbrliyi altnda Tbrizd qzlba mirlri arasnda tiyullarn bldrlmsi iinin sndldirilmsind yaxndan itirak edir. 1035 -ci (1626) ild mllif ah Abbasn Badad yrnd itirak edir. 1040 -c (1630/31) ild is o, ikinci kr, lakin bu df ah Sfinin miyytind Badad sfrin gedir. sgndr by Mni 1043-c (1634) ild Tbrizd v ya onun trafnda vfat etmidir 12. Sfvi saray mnisi v tarixisi Qaz hmd Qumi 1005 -ci (1596/97) ild yazd Glstan-i hnr srind sgndr by Mni haqqnda mlumat vermidir. srin Moskvada saxlanan v B.N.Zaxoder trfindn rusca trcm olunmu nsxsindki mlumatlar Qaz hmdin sgndr by Mni haqqnda yksk fikird olduunu gstrir: sgndr by Mni mnim vladm kimidir. Onun xoagln xsusiyytlri v triflayiq xasiyyti vardr. O. tliq, nstliq v ikst xtlri il ox yax yazr. Bir mddt ah dftrxanasnda mhasibat kitablarnn yazlmas il mul olmudur. ah dftrxanasnda siyaq elmini onun qdr biln ikinci bir ustad katib yox idi. O, siyaq elmind istedadldr. Bir mddt sonra o, ba vkilin slahiyytli nmayndsi oldu. Bundan sonra Darl-inaya kedi. O, mktub yazmaqda v sndlrin trtibind mqayisy glmzdir. Sultanlarn yazmalarnn, frmanlarnn v mktublarnn qlm alnmas ii onun hdsinddir. Onun divan ilrind byk tcrbsi var. Srtli yazma mkmml drcd bacarr. Darl-inada ilr ondan asldr. O, (ona taprlan)

Hatm by XIII srin grkmli Azrbaycan alimi Nsirddin Tusinin nslindndir v Ordubadl Mlik Bhramn oludur. Onun ata-babalar nsillikc Ordubadn klntrlri olmular. Hatm by Ordubadi d vvlc Ordubadn klntri olmu, daha sonra bir mddt rann mxtlif hrlrind qzlba hakimlrinin xidmtind alm, I ah Abbasn hakimiyytinin vvllrind xsi bacarna gr saraya dvt edilmidir. O, 1592-1610-cu illrd ba vzir vzifsini tutmu v etimadddvl (dvltin etimadl adam) titulunu damdr. 12 ... - - , . 13-18.
11

btn ilri yerin yetirir13. Glstan-i hnrin Tehran nsxsind Qaz hmd, sgndr by Mni il mnasibtlrinin tfrratndan sz ar: (sgndr by Mni) vvllr ah dftrxanasna getmi v rit dftrxanasnda yazla balamd. Tliq xttini gzl yazard. El ki hmin dftrxanann ii mn hval olundu, mn sndlri v ilri ona taprdm. Bir mddt sfrlrd bir yerd olurduq. Onda byk istedad mahid etdiyim gr bzi hkmlrin v mxtlif hadislrin yazlmasn ona taprdm. Mniml olan dostluu saysind ina ilrind, ahlarn hkmlri haqqnda kitab yazmaq sahsind get-ged pxtldi v bu i ald. Bir-iki ildn sonra Divann vzartindn azad olaraq, Darl-inaya getdi. Onun kimi siyaq elmind mahir xs, xonevis (xttat) v mni az taplr. Sndlrin trtibi v tarixi kitablarn yazlmas indi ona taprlb. (sgndr by Mni) srtl v zrif kitablar yazmaqda dnyada yegandir14. Tarix-i almara-yi Abbasi sgndr byin qlmindn xm yegan sr deyildir. I Abbasn lmndn v onun nvsi ah Sfinin (1629 -1642) hakimiyyt ykslmsindn sonra sgndr by yeni ahn tarixini yazmaq hval olunur v o, ah Sfinin tarixi haqqnda kitab yazmaa balayr. Lakin 1634-c ild vfat etmsi sgndr by bu sri tamamlamaa imkan vermir. Bu sr 1938-ci ild Zeyl-i tarix-i almara-yi Abbasi (Abbasn dnyan bzyn tarixinin ard) ad il ran alimi S.Xansari trfindn nr edilmidir15. Bundan baqa, sgndr by Mni trfindn trtib olunmu Kitab -i trssl min mnat-i Xoca sgndr by Mni adl rsmi sndlr toplusu da mvcuddur v bu kitabn lyazma nsxsi Niderlandn Leyden hrind mhafiz olunur16. Tarix-i almara-yi Abbasi srinin quruluu. sgndr by Mni z srinin ilkin variantn 1025-ci (1616) ild hazr etmidir. Lakin daha sonra o, srin yazlmasn I ah Abbasn lmn, yni 1038-ci (1629) il qdr davam etdirmidir. El bu sbbdndir ki, Tarix-i almara-yi Abbasi biz iki redaksiyada glib atmdr. Mnbnin 1616-c ild trtib olunmu birinci redaksiyas mqddimdn v shif adlanan iki cilddn ibartdir. Mqddim 12 mqaly blnr. Birinci mqal ah Abbasn nsil crsini v onun anadan olmasna qdrki Sfvi tarixini hat edir. Qalan on bir mqal ah Abbasn xsi xsusiyytlrinin ayr-ayr mqamlar haqqnda ycam mlumat verilmsin v onun triflnmsin hsr olunmular. Birinci cild ah Abbasn anadan olmasndan
-. ( ..e). , 1947, . 102. 14 .K.Mmmdova. Xlast t-tvarix Azrbaycan tarixinin mnbyi kimi. Bak, 1991, s. 11 -12. 15 S.Xansari sgndr by Mninin bu natamam srin XVII srin digr bir Sfvi tarixisi Mhmmd Yusifin Xld-i brin srindn ah Sfinin hakimiyytinin sonrak illrin dair materiallar lav edrk, onu tamamlamdr. Bax: .., . ., . II, .882-883; . . . e , .35-36. 16 .., . ., . II, .873; ... - - , . 17.
13

hakimiyyt glmsin qdrki hadislri (yni 1571-1587-ci illrin tarixini) hat edir. kinci cildd ah Abbasn hakimiyytinin ilk otuz ili (1587-1616-c illr) ksini tapmdr17. Mllifin znn iar etdiyi kimi, o, srin bu ilk redaksiyasnn I ah Abbasa tqdim olunmasnda ba vzir Mirz bu -Talib xan Ordubadinin vasitiliyindn istifad etmidir18. sgndr by Mni srin son variantn 1629 -cu ild tamamlamdr. Mnbnin Tehran nrind sas gtrlm bu son varianta sasn, sr shif adlanan cilddn ibartdir. Birinci cild on iki mqaldn ibartdir. Hcmc iri olan birinci mqal Sfvi nslinin crsini, Sfviyy eyxlrinin hyatn, ilk drd Sfvi ahnn - I ah smayln (1501-1524), I ah Thmasibin (1524-1576), II ah smayln (1576-1577) v ah Mhmmd Xudabndnin (1578 -1587) hakimiyytlri dvrnn tarixini hat edir v I ah Abbasn hakimiyyt ykslmsi il sona atr. Birinci cildin qalan mqallri I ah Abbasn xsiyytin v xasiyytlrin hsr olunmular v hcmc kiikdirlr. Mnbnin ikinci cildi I ah Abasn hakimiyytinin 1587 -1616-c illrini hat edir. 16161629-cu illrin hadislrini hat edn hiss is srin nc cildini tkil edir19. Tarix-i almara-yi Abbasi srinin mnblri. sgndr by Mni z srini yazarkn sas etibaril drd nv mlumat mnbyindn yararlanmdr: 1) oxuduu kitablar; 2) xsi mahidlri; 3) rsmi dvlt sndlri; 4) mxtlif xslrdn eitdiyi hvalatlar. srinin birinci cildind o, bir sra yazl mnblrdn istifad etmidir. O, z mnblri srasnda XIV sr mlliflrindn bn Bzzazn Sfvts -sfa, Hmdulla Qzvininin Nzhtl-qlub. XV sr mlliflrindn bdrrhman
.., . ., . II, . 874-875. sgndr by Mni. Tarix-i almara-yi Abbasi. AMEA M.Fzuli adna lyazmalar nstitutu, S -129, v. 3a-b; ... - - , . 21. 19 .Rhmani (- - , . 19 -24.) Tarix-i almarayi Abbasinin son redaksiyasndan bhs edrkn birinci cildin btn 12 mqalsini mqddim hesab edir, srin 1587-1616-c illrin hadislrini hat edn hisssini birinci cild, 1616-1629-cu illrin hadislrini is ikinci cild aid edir. Lakin onun bu blgs mnbnin orijinal quruluuna uyun glmir. nki sgndr by Mni 1587-ci ildn vvlki hadislrin v ah Abbasn xsusiyytlrin v xsiyytin hsr olunmu mqallrin srin birinci cildini tkil etdiyini akar surtd qeyd etmidir (Tarix-i almara-yi Abbasi, I c, s. 5,373). Bzi mlliflr is Tarix-i almara-yi Abbasinin son variantnn ikinci v nc cildlrini ikinci cild ad altnda birldirirlr v srin ikinci cildini ikinci cildin birinci hisssi, nc cildini is ikinci cildin ikinci hisssi hesab edirlr (bax: . . , . ., . 2. c.875). sgndr by Mni z srinin mqddimsind 1025 -ci (1616) ildn sonra ba vern hadislri nc cild kimi qlm alacan gstrir (Tarix -i almara-yi Abbasi, I c, s. 6), lakin srinin bzi baqa yerlrind 1025 -ci (1616) ildn sonrak hvalatlar ikinci cildin ikinci hisssin aid edir (Tarix-i almara-yi Abbasi, I c, s.373; II c, s. 1114). Mnbnin Tehran apnn nairi rc far kitabn vvlin yazd Yadda adlanan hissd mnbnin cilddn ibart olduunu gstrir. Biz mllifin znn mqddimdki qeydlrin v mnbnin Tehran nrinin prinsiplrin saslanaraq dey bilrik ki, Tarix-i almara-yi Abbasinin yekun variant faktiki olaraq cilddn ibartdir.
17 18

Caminin Nfhatl-ns, bu-Bkr Tehraninin Kitab-i Diyarbkriyy, Seyid Zhirddin Mrinin Tarix-i Tbristan u Ruyan u Mazandaran, Mirxondun Rvzts-sfa, XVI sr mlliflrindn brahim mininin Ftuhat -i ahi, Qiyasddin Xandmirin Xlastl-xbar v Hbibs-siyr, Mir Yhya Qzvininin Lbbt-tvarix, Qaz hmd Qffarinin Tarix-i cahanara, Hsn by Rumlunun hsnt-tvarix, llami blfzlin kbrnam kimi srlrinin adlarn kir20. O, istifad etdiyi salnamlrdn mlumatlar gtrmkl kifaytlnmmi, bir sra hallarda onlar thlil v mqayis etmi, tnqidi mnasibt bildirmidir. Lakin tbiidir ki, sgndr by Mni kimi z dvrnn ziyal v qabaqcl bir xsiyytinin mtali etdiyi v bhrlndiyi srlrin adlarn bu siyah il mhdudladrmaq olmaz. Bunlarla yana, o, bir sra digr tarixi, dbi, dini-flsfi v s. mvzularda yazlm kitablarla, zmansinin mxtlif ynl elmi dbiyyat il tan olmu v bu tanlq onun yaradclna bu v ya digr drcd tsirini gstrmidi. I ah Thmasibin vfat rfsindki v ondan sonrak hadislri rh edrkn artq sgndr by Mni hadislrin masiri, bir ox hallarda is ahidi v ya itiraks kimi x edir. Dvlt dftrxanasnda ildiyi n rsmi sndlrl tanlq imkan olan mllif z srini bir ox dvlt sndlrinin v diplomatik yazmalarn mtnlri v faktlar il znginldirmidir. Bundan lav. o, z srin mxtlif tarixi xsiyytlrdn v dvlt adamlarndan eitdiyi hvalatlar v tfrratlar daxil etmidir. srin lyazma nsxlri. Tarix-i almara-yi Abbasi n ox z krln v yaylan tarixi mnblrdn biridir. Kataloqlarda bu mnbnin tam v naqis nsxlr daxil olmaqla XVII-XIX srlrd krlm 200-dn ox lyazmas haqqnda mlumat verilir. Bu lyazma nsxlri dnyann bir ox kitab fondlarnda - Aliqarl, Badad, Berlin, Bombey, Buxara, Daknd, Dnb, Edinburq, Heydrabad, rvan, stanbul, Kabil, Kembric, Klktt, Qahir, Lahor, Leyptsiq, Lids, London, Luknou, Manester, Mdrs, Mhd, Moskva, Mnhen, Paris, Ptn, Rey, Roma, Sankt-Peterburq, Tehran, Tiflis, V yana, Yzd v s. hrlrin mxtlif kitabxanalarnda saxlanmaqdadr21. Bakda, Azrbaycan Milli Elmlr Akademiyas M.Fzuli adna lyazmalar nstitutunda Tarix-i almara-yi Abbasi srinin drd lyazma nsxsi mhafiz olunur. S-129/15093 v S-297/5313 ifrli nsxlr srin birinci cildini hat edirlr v XVIII srd krlmlr. XVIII sr aid olan D-386/3825 v XVIII srd krlm S-633/23576 sayl nsxlr is ikinci cildi ks etdirirlr22.
Trcm mtnin verdiyimiz rhlrd bu mlliflr v onlarn srlri haqqnda mlumatlar yer almdr. 21 . . , . ., . II. c.875-880, . III, . 1470. 22 ( , . .), . II, : .. , ..; : ... , 2000, . 36-39.
20

S-129 nsxsi srin birinci cildinin son redaksiyasdr. Nsxnin sas mtni Avropa istehsal olan inc, parlaq v sarmtl kazlara yazlmdr. Srlvhlr qrmz rngddir. lyazmann xtti nstliqdir, ls 25,5 x 1 7 smdir v 319 vrqdn ibartdir. Cildi qaln kartondandr, zrin qara dri zlk kilmidir v zlyn ortasna qzl suyu il ilnmi medalyon nax baslmdr. Nsxnin balancndan bir vrq, 258b vrqindn sonra (Osman paann Tbriz yrn ks etdirn hissdn) is yeddi -skkiz vrq dmdr. Nsx XVIII sr aid olsa da, 1258-ci ilin rcb aynda (08.08.-06.09.1842) namlum katib trfindn onun zrind restavrasiya ii aparlm, xarab olmu 1 -17-ci, 3132-ci v 275-319-cu vrqlr yenidn krlrk, kitaba lav edilmidir. lav olunmu vrqlr qaln v a kazdan hazrlanmdr. Biz mnbnin trcmsini hazrlayarkn Bak lyazmalarn, xsusn d daha tkmil bir kitab olan v srin son redaksiyasn ks etdirn S -129 nsxsini Tehran nri il tam mqayis etdik v bu nsxlrin kmyi il daha mkmml bir trcm mtni hazrlamaa aldq. Bu aradrmalar nticsind Tehran nrind mvcud olan bir sra boluqlar aradan qaldrmaa, nqsanlar, thriflri v yanllqlar dzltmy v dqiqldirmy nail olduq. Myyn edildi ki, Tehran nrind bir sra cmllr, hadislr, adlar, tarixlr v htta bzi fsillr buraxlmdr. Biz hmin paralar Bak nsxlri sasnda trcm edrk, mtn lav etdik. Qeyd etmk yerin dr ki, Azrbaycan tarixi il bal bir sra mhm faktlar, vtnimizin razisind ba vermi bzi hadislr, bir ne azrbaycanl mdniyyt xadimi haqqnda mlumatlar v s. mnbnin Tehran nrin daxil edilmmi v Bak lyazmalar sasnda trcm olunmular. S-297 nsxsi mnbnin birinci cildinin ilk redaksiyasdr. lyazma Avropada istehsal edilmi parlaq olmayan qaln kazlara krlmdr. Srlvhlr qrmz rngddir. Kitab nsx elementlrin malik nstliq xtti il qlm alnmdr. ls 28,5 x 19,5 sm-dir, hcmi 252 vrqdir. Nsx tnd qhvyi rngli nazik v atlaq dri cild tutulmudur. lyazmann vvlindn v axrndan bir ne vrq dmdr. Bu nsx mnbnin birinci, yni natamam variantndan krldy n struktur baxmndan Tehran apndan v S-129 nsxsindn myyn qdr frqlnir. Msln, bu nsxd I ah Thmasibin hakimiyytinin sonunda dvlt v mdniyyt xadimlrinin haqqnda verilmi mlumatlar daha ycamdr v orada bzi xslr ixtisara salnmdr. Lakin buna baxmayaraq, Tehran apnda olmayan v S -129 nsxsi sasnda trcm mtnin daxil etdiyimiz lavlrin ksriyyti S-297 nsxsind mvcuddur v htta bzi hallarda S-129 nsxsinin yanllqlarn aradan qaldrmaq, mtn dzli vermk v lavlr etmk baxmndan S-297 lyazmasnn byk faydas olmudur. Bunlardan lav, AMEA lyazmalar nstitutunda mhafiz ediln, XVIII XIX srlr aid olan, ikst-nstliq xtti il yazlm B-589/10505 ifrli bir tarixi mcmunin ilk 25 vrqind Tarix-i almara-yi Abbasinin birinci cildindn Azrbaycan v Grcstan haqqnda olan bzi fsillr ksini tapmdr. 10

Mcmunin cildi kartondandr, ls 17 x 22 sm-dir v mumi hcmi 65 vrqdn ibartdir23. Szgedn mcmuy Tarix-i almara-yi Abbasidn daxil edilmi fsillrdki bzi aylr v eir paralar ixtisar olunmu, Sfvi ahlar tmtraql titullar v lqblrl deyil, z adlar il ifad olunmular. Msln, sgndr by Mni z srind I ah smayl Xaqan-i Sleyman-n (Sleyman anl xaqan), I ah Thmasibi is hzrt -i ah-i cnntmkan (cnntmkan ah hzrtlri) kimi qeyd ets d, haqqnda bhs etdiyimiz mcmud onlarn adlar, sadc olaraq, ah smayl v ah Thmasib dey yazlmdr. srin nrlri. Tarix-i almara-yi Abbasi srinin farsca mtnindn gtrlm ayr-ayr hisslr hl XIX srd rus rqnaslar B.Dorn v V.V.Velyaminov-Zernov trfindn drc olunmular 24. Mnbnin Mirz rif trfindn trtib olunmu cildlik ilk tam nri 1896 -c ild Tehranda dabasma sulu il ap olundu. srin sonrak nrlri hazrlanarkn bu dabasma (litoqrafik) ap sas gtrlmdr. 1955-1956-c illrd ran alimi rc farn redaktsi il Tarix-i almara-yi Abbasi ikinci df iki kitaba sdrlm cild halnda iq z grd. .far da ap mtnindki bzi boluqlar v atmazlqlar aradan qaldrd. Msln, ilk Tehran apnda srin birinci cildinin II-XII mqallri nr olunmamd. Lakin ikinci nr zaman bu qsur ortadan qaldrld v Tehranda saxlanan iki lyazma nsxsindn gtrlm hmin mqallr nrin ikinci cildinin sonuna lavlr kimi daxil edildilr 25. .far trfindn hazrlanm bu nr sonradan daha iki df (1350 /1971 v 1382 / 2003 -c illrd) ap olundu. Bu nrin qsurlu chtlrindn biri onun zruri rhlrl tchiz olunmamasndan ibartdir. 1985-ci ild iranl tdqiqat ahrudi Tarix-i almara-yi Abbasinin dabasma mtnini bir kitab klind ofset sulu il tkrar nr etdirmidir. 1998-ci ild Tehranda M..Rizvani trfindn hazrlanm cilddn ibart nrd d mnbnin litoqrafik mtni sas gtrlmdr. Onun nrinin frqli chti bundan ibartdir ki, o, rann xsi kolleksiyalarnda mhafiz olunan drd lyazma nsxsinin kmyi il dabasma apnn mtnin bir sra dzlilr etmi v dqiqldirmlr aparmdr. Lakin trtibi nsxlr arasnda mvcud olan yalnz n mhm frqlri gstrmkl kifaytlnmidir v buna gr d onun hazrlad nri tam mnada elmi-tnqidi nr hesab etmk doru deyildir26.
Bax: F.Seyidov. Tarix dair lyazmalar // Azrbaycan SSR EA Respublika lyazmalar Fondunun srlri, II cild, Bak, 1963, s. 13. 24 B.Dorn. Muhammedanische Quellen zur Geschichte der sdlichen Kstenlander des Kaspischen Mecres, Theil IV, St. Petersburg, 1858, s.238-421,510-514; ..-. , . II, .-, 1864, . 341-362. 25 Yen orada, s. 1097-1116. 26 Mnbnin ahrudi v Rizvani trfindn hazrlanm nrlri haqqnda mlumat ran alimi N.Salehinin 1980-2000-ci illr arasnda randa nr olunmu Sfvi mnblrin hsr etdiyi mqalsindn gtrmk.
23

11

Grndy kimi, Tarix-i almara-yi Abbasi sri dflrl ap olunsa da, onun mkmml elmi-tnqidi mtni hl d hazrlanmamdr. Beynlxalq miqyasda .farn nri mtbr v mhur hesab olunduu v geni spkid istifad edildiyi n biz mnbnin fars dilindn Azrbaycan dilin trcmsini mhz .farn nri sasnda hyata keirmiik v hmin nrin atmazlqlarn, boluqlarn doldurmaq, dqiqldirm aparmaq mqsdi il AMEA M.Fzuli adna lyazmalar nstitutunda saxlanan nsxlrdn istifad etmiik. Bu nsxlrdn gtrlm paralar trcmnin mtnind kursiv klind verilmidir. srin baqa dillr trcmlri. Tarix-i almara-yi Abbasi sri hl Osmanl ba vziri Damad brahim paann (1718 -1730-cu illrd ba vzir olmudur) gstrii il Mdrris Mhmmd Nabih fndi trfindn Osmanl trkcsin trcm edilmidir. Bu trcmnin sonu naqis olan lyazmas hal hazrda stanbulun Topqap saray muzeyinin kitabxanasnda mhafiz olunmaqdadr27. Mnbnin farsca mtnindn Trkmnistan tarixin dair iqtibaslar A.A.Romaskeviin redaktsi altnda rus dilin trcm edilmidir28. Lakin bu trcm olduqca srbst v mxtsr kild hyata keirilmi, eir paralar, tmtraql ibarlr buraxlm, htta bzi hallarda mnbnin mlumatlar thrif olunmu v trcm zaman myyn shvlr yol verilmidir. Rus rqnas O.F.Akimukin sgndr Mninin I ah Thmasib dvrnn xttatlarna hsr etdiyi kiikhcmli fsli Saltkov-edrin adna kitabxanada saxlanan lyazma sasnda rus dilin trcm etmidir29. Azrbaycan tarixisi O..fndiyev Azrbaycan Sfvilr dvlti XVI srd adl monoqrafiyasnda sgndr by Mninin I ah Thmasib dvrnn sonundak qzlba mirlrin hsr etdiyi parann rus dilind trcmsini vermidir 30. Tarix-i almara-yi Abbasi R.M.Seyvri trfindn ingilis dilin tam trcm olunaraq, iki cildd nr edilmidir31. srin Azrbaycan dilin trcmsi zr hl tn srin 50-ci illrindn etibarn bzi tbbslr gstrilmi, lakin bu ilr ardcl v intensiv xarakter damam, yarmq qalmdr. Oxuculara tqdim olunan bu kitab Tarix-i almara-yi Abbasinin birinci cildinin fars dilindn Azrbaycan dilin ilk tam trcmsidir. Trcm ii AMEAnn ba planna daxil olmu v bu stirlrin mlliflri trfindn A.Bakxanov
Topqap Saray Mzesi Ktphanesi Trke Yazmalar Katalogu. Hazrlayan: F.E.Karatay. stanbul, 1961, cilt I, s. 329. 28 - - ( ..) // , II, -, 1938, .65-102 (bu trcmnin 65-75-ci shiflri Tarix-i almara-yi Abbasinin I cildin aiddir). 29 ... I // , . 39, , 1963, .20 -32 (mqald hmin fslin trcmsi v rhlri 25-32-ci shiflri hat edir). 30 ... e, .216-218. 31 Iskandar Beg Monshi. History of Shah Abbas the Great (translated by R.M.Savory), 2 vols, Boulder, Colorado: Westvicw Press, 1978.
27

12

adna Tarix nstitutunun Azrbaycann orta srlr tarixi bsind yerin yetirilmidir. Mnb zrind apardmz i prosesind, bir trfdn srin trcmsinin masir oxucu n daha doma v anlalan trzd olmasna chd gstrilmi, digr trfdn d trcm zaman mnbnin znmxsus xsusiyytlrini v dbdbli slubunu qoruyub saxlamaa diqqt yetirilmidir. Bzi hallarda mtndki eir paralarnn bdii trcmsin tbbs gstrilmi, bdii trcmnin eirin orijinal mnasna xll gtir bilcyi yerlrd is stri trcmy stnlk verilmidir. Dvrn terminologiyasn qoruyub saxlamaq n dvlt quruluu il bal olan istilahlar (vzif adlar, hrbi terminlr, vergi nvlri v s.) orijinalda olduu kimi verilmi v onlarn hr birin dair rh v izahl ar tqdim olunmudur. Mnbnin mtnind olmayan, lakin cmlnin mnasnn anlalmas n grkli olan szlr dzbucaql mtriz [...] daxilind qeyd olunmudur. Mnbd ksini tapm, lakin trcm zaman lav izaha ehtiyac olan fikir v ifadlrdn sonra adi mtriz (...) daxilind aydnladrc mlumatlara yer verilmidir. Hicri tarixlrinin miladi tqvimi il qarl v trcm olunmu bzi znmxsus ifadlrin orijinal mtndki yazlnn transfoneliterasiyas da adi mtriz daxilind ks olunmudur. Kursivl yazlm paralar Tehran apnda olmayan v trcm mtnin mnbnin Bak lyazmalar sasnda lav ediln hisslrdir. Yeri gldikc mxtlif dillrd olan ilkin mnblr, masir tdqiqat srlri, ensiklopediyalar v soraq -mlumat kitablar sasnda srin mtnind rast glinn bir sra istilahlara, hadislr, corafi v xs adlarna dair lazmi rhlr verilmidir. Trcm mtnind szlrin yazl zaman Azrbaycan dilinin orfoqrafiya ltinin AMEA Nsimi adna Dililik institutu trfindn hazrlanm son nrindki dzli v yeniliklr nzr alnmdr. lk df bu cr iri hcmli v olduqca tmtraql sluba malik bir tarixi mnb fars dilindn Azrbaycan dilin trcm edildiyi n burada myyn qliz cmllrin v ifadlrin, hminin redakt v korrektura baxmndan bzi xtalarn olmas mmkndr. Hrmtli oxucularmzdan bu chti nzr almalarn xahi edirik v sylycklri irad v tkliflr gr onlara vvlcdn z tkkrmz bildiririk. Mnbnin yrnilmsi tarixi. Sfvi saray tarixnaslna yeni bir nfs gtirn sgndr by Mninin yaradcl ondan sonra gln bir sra salnamilr tsir gstrmi v onun Tarix-i almara-yi Abbasi srinin materiallarndan hl Sfvilr zamannda tarixi srlrin yazlmasnda istifad edilmidir. Htta klassik tarixnaslq nnlrini davam etdirn XIX sr ran tarixisi Rzaqulu xan Hidayt znn Rvzts-sfayi Nasiri srini yazarkn Tarix-i almara-yi Abbasidn xeyli drcd bhrlnmidir. Azrbaycan tarix elmind XIX srin birinci yarsndan etibarn Tarix -i almara-yi Abbasi sri yrnilmkd v istifad olunmaqdadr. A.Bakxanov Glstan-i rm srind Sfvilrl bal mqamlara toxunarkn istifad etdiyi 13

n mhm qaynaqlardan biri mhz sgndr by Mninin bu sri olmudur 32. M.F.Axundov istr elmi, istrs d bdii srlrind sgndr by Mninin yaradclndan faydalanmdr. O, znn Aldanm kvakib povestini Tarix -i almara-yi Abbasinin motivlri sasnda yazmdr. Bundan baqa, M.F.Axundov I ah Abbas zamannda Badad urunda gedn Sfvi - Osmanl mcadilsin hsr etdiyi mqalsindki faktlar sgndr by Mninin ad kiln srindn gtrmdr33. Azrbaycan tarixisi ..Rhmani sgndr by Mninin bu srini lkmizin tarixin dair mnb kimi tdqiq etmi v bu mvzuda dyrli bir monoqrafiya nr etdirmidir. Vtn tarixnaslnn bir sra nmayndlri (O..fndiyev, M.X.Heydrov, S.M.Onullahi, T.M.Musvi, S.B.Aurbyli, M.X.Nemtova, .M.Rcbli, Y.M.Mahmudov, .F.Frzliyev, .K.Mmmdova, Z.H.Bayramov, R.M.Mmmdova, R..Aayev v b.), hminin bzi filoloqlarmz (S.Mmtaz, H.Zrinzad, M.Abbasl, .Mmmdov, M.Qasml v b.) dn-dn Tarix-i almara-yi Abbasi srin mracit etmilr. Avropa tarix elmind szgedn mnbnin ilk tdqiqatlar XIX srd Frank von Erdman, Silvester de Sasi, B.Dorn v V.V.Velyaminov -Zernov olmular34. Sonradan Rus-sovet alimlrindn .P.Petruevski, B.N.Zaxoder, A.A.Romaskevi, O.F.Akimukin, N.D.Mikluxo-Maklay, Qrb rqnaslnn nmayndlrindn E.G.Broun, .A.Stori, L.L.Bellan, V.Hinz, V.F.Minorski, A.Lambton, R.M.Seyvori, H.R.Rmer, K.M.Rohrbor n, .A.Quinn, Trkiy tarixnaslnda B.Ktkolu, F.Smer, F.Krzolu, ran tarixilrindn N.Flsfi, .Ksrvi, .Nvai, .Vilayti v bir ox digrlri Tarix -i almara-yi Abbasidn geni spkid istifad etmilr. Qtiyytl demk olar ki, bu sr Sfvi dvrnn tarixini yrnn tdqiqatlarn n ox istinad etdiklri mtbr bir mxzdir. srin xsusiyytlri. bhsiz ki, sgndr by Mninin ana dili Azrbaycan trk dili idi. Lakin o, srini farsca yazmdr. nki o zamanlar bir sra Yaxn v Orta rq lklrind tarixi srlr nnvi olaraq fars dilind qlm alnrd. Buna baxma yaraq, Tarix-i almara-yi Abbasid ox sayda trkc szlr v istilahlara, htta bzi beytlr v cmllr rast glirik. Tarix -i almara-yi Abbasi srinin slubunda Teymurulrin saray tarixnaslnn nnlrinin tsiri duyulur. Bunu srin birinci cildinin sonunda mllif z d
A.. - (, , ..). , 1991, .92. 33 M.F.Axundov. 1618-ci ild Badad yaxnlnda Trkiy ordusunun vziyyti. srlri, II cild. Bak, 1961, s.262-272. 34 De manuscripto persico skenderi Manesii eruditis hus usque incognito disscruit F. Von Erdmann. Kazan, 1822; F. Von Erdmann. skender Munschi und sein Werk // Zeitschrift der Deutcshen Morgenlandischcn Gesellschaft, Leipzig, 1861, band. 15, s.457-501; Silvestere de Sacy. Note sur l'histoire de Schah Abbas ectite en persane el intitulee Tarikh-i alam arai // Journal Asiatique, 1824, t.5, p.86. B.Dornun v V.V.Velyaminov-Zernovun srlrinin adlar yuxarda kilmidir.
32

14

etiraf edir. Bel ki, o, Tarix-i almara-yi Abbasini mhur Teymuri salnamlrindn olan Mtls-sdeyn v Zfrnam il mqayis edrk, iftixar hissi il z srini zmannin Mtls -sdeyni v dvrann Zfrnamsi adlandrr35. Mnbnin mtnind bir sra Quran aylrin, hdislr, eir paralarna, dbdbli cmllr, tmtraql ibarlr rast glmk olur. srin I ah smayln v I ah Thmasibin hakimiyytlri dvrn aid hisslrind baqa mnblrdn gtrlm kompilyativ mlumatlar ox olsa da, mnbd hmin dvr aid xeyli orijinal faktlara da tsadf olunur. O, istifad etdiyi mnblrin mlumatlarna tnqidi yanar, onlar mqayis edir, xsn inand nticlr glir, bu mmkn olmadqda is mxtlif versiyalar irli srr. srd II ah smayln v ah Mhmmd Xudabndnin hakimiyytlri ox geni ks olunmudur v sinxron mnblrin he birind rast glmdiyimiz qiymtli bilgilrl zngindir. nki mllif hmin hadislrin ahidi olmudur. sgndr byin I ah Abbasn hakimiyyti dvr il bal tfsilatl rhi onun xsi mahidlri sasnda yazlmdr v onun hmin dvrl bal verdiyi mlumatlar vzsizdir, onlarn analoqu yoxdur. sgndr by Mni tarixi srini xidmt etdiyi ahn v slalnin mnafeyi baxmndan qlm alsa da, o, Sfvi dvrnn digr tarixilrind grnmyn bir xsusiyyti il msbt mnada frqlnmidir. sgndr by bhs etdiyi hadislri dyrlndirmy, sistemldirmy v z mlahizlrini irli srmy almdr. O, z srini bir ox mhur orta sr salnamilrinin etdiklr i kimi illr zr deyil, mvzular, problemlr zr trtib etmy stnlk v ermidir. Mllif bzn hadislrin zahiri trfin mhl qoymayaraq, onlarn mahiyytini aqlamaa daha ox diqqt ayrr. Mhz bu baxmdan o, z masiri olan tarixilrdn sviyyc yuxarda dayanr. Bir sra cnbi tdqiqatlar sgndr by Mnini v onun Tarix -i almara-yi Abbasi srini yksk qiymtlndirmilr. Msln, C.R.Uol XVI XVII srlrdki Sfvi tarixnasln dyrlndirrkn yazr: Bu iki srd yaradlm tarixi srlr arasnda sgndr byin Almara sri el bir stnly malikdir ki, onunla hmin dvrn baqa tarixi srlri arasnda mqayis aparmaq hdsiz drcd qeyri-mtnasib grnr. Bu sr btn slam tarixnaslnn n sanball srlrindn biridir v hqiqtn d, bu tarixnasln nnlri rivsind yazlm mkmml bir kitabdr36. Bzi aradrmalarn sgndr by Mninin yaradclna qar qeyri-obyektiv fikirlrini tnqid edn R.M.Seyvori Tarix-i almara-yi Abbasini fars-dilli tarixnasln n byk srlrindn biri hesab edir, sgndr byi is Sfvi tarixilrinin ndri

sgndr by Mni. Tarix-i almara-yi Abbasi, I c, s. 373. J.R.Walsh. The Historiography of Ottoman-Safavid Relations in 16-th and 17-th Centuries // Historians of thc Middle East. Oxford University Press, 1962, p.200, n.8.
35 36

15

adlandrr. Onun fikrinc, dramatik narrativ ustas olan sgndr by Mni sl snt sri olan bir tarixi kitab yaralmdr37. Tarix-i almara-yi Abbasi srinin Azrbaycan tarixi n mnb kimi hmiyyti. sgndr by Mni, demk olar ki, Azrbaycann hr yerini gzibdolam, Tbrizd, rdbild, Naxvanda, hrd, Xoyda, Makuda, Gncd, Ordubadda, amaxda, Bakda v s. hrlrd olmudur. O, z srind bir Azrbaycanl kimi vtninin tarixin xsusi diqqt yetirmidir. Azrbaycan XVI srd Sfvilr dvltinin istinadgah v mrkzi idi. Mhz bu sbbdndir ki, sgndr by Mni I ah smayln Azrbaycann sltnt v padahlq taxt urunda mbariz apardn qeyd edir, Azrbaycan mmlktini btn Sfvilr dvltinin sas v qoun mnbyi adlandrr. Sfvilr dvltinin qurulmasnda v inkiafnda trk qzlba tayfalarnn mstsna faliyyti danlmazdr. Tarix-i almara-yi Abbasi zrind apardmz hesablamalara sasn dey bilri k ki, mnbnin mtnind Azrbaycan Sfvilr dvltinin yaranmasndan I ah Abbasn hakimiyyt gliin qdrki dvrdk, yni 1501-1587-ci illrin hadislrindn bhs edilrkn dvltin idar olunmasnda fal itirak etmi 300-dn artq trk qzlba mirinin ad kilir. Bu statistik hesablama Sfvilr dvltinin mrkzi rhbrliyind v bu dvlt daxil olan yaltlrin idariliyind Azrbaycan tayfalarnn oynadqlar mhm rolun bariz gstricisidir. Htta I ah Abbasn islahatlarndan sonra da Azrbaycan Sfvi imperiyasnn n mhm vilaytlrindn biri olaraq qalm, qzlba tayfalar is dvltin squtuna qdr hmiyytli qvv hesab olunmular. sgndr by Mninin Azrbaycann hrbi-siyasi tarixi, ictimai-iqtisadi vziyyti v mdniyyt hyat haqqnda verdiyi bilgilr olduqca nmlidir. Mnbnin oxuculara tqdim olunan birinci cildind Sfvilrin Azrbaycan torpaqlarn birldirmk urunda mbarizsi, Azrbaycan Sfvilr dvltinin qurulmas, XVI yzillikd Azrbaycan urunda Sfvi - Osmanl savalar, irvan v kinin Azrbaycan Sfvilr dvltin birldirilmsi, lknin daxili ictimai siyasi vziyyti, inzibati idarilik sistemi, halidn ylan vergilr, torpaq mlkiyyti formalar, hr hyat, sosial-iqtisadi mnasibtlr v s. haqqnda maraql v dolun mlumatlar mvcuddur. Mlumdur ki, orta sr rq tarixilri hadislri tsvir edrkn, arabir mhur airlrin srlrindn paralar iqtibas gtirirdilr. sgndr by Mni d bu qaydaya riayt edrk. bir ox airlrin yaradclndan nmunlr verir. O, xsusn d dahi Azrbaycan airi Nizami Gncviy olan vurunluunu gizltmir v bir sra hallarda z fikrini qvvtlndirmk n onun hikmtli beytlrin mracit edir. sgndr by Mni bir azrbaycanl kimi z ana dilind olan eirlrdn d rnklr tqdim etmidir. Onun ah smayl Xtainin, Mseyib xan
37

R.M.Savory. "Very Dull and Arduous Reading": A Reappraisal of The History of Shah Abbas the Great by Iskandar Bg Munshi // Hamdard Islamicus, Quarterly Journal of thc Hamdard National Foundation, Pakistan, III, No. 1, Karachi, 1980, p.19-37.

16

Tklnn, ahqulu by Rumlunun trkdilli poeziyas haqqnda verdiyi ycam, lakin dyrli mlumatlar byk maraq dourur. sgndr by Mni grkmli Azrbaycan alimi, airi v rssam Sadq by farn hyat v yaradclna xsusi diqqt yetirir. Mnbd bir sra azrbaycanl elm v mdniyyt xadimlri, hkimlr, xttatlar v musiqinaslar haqqnda mlumat verilir. Tam minlikl demk olar ki, klassik tarixnaslmzn layiqli tmsilisi olan sgndr by Mninin Tarix-i almara-yi Abbasi sri ninki Azrbaycann, hm d rann, Trkiynin, Grcstann, raqn, fqanstann, Trkmnistann, zbkistann, Hindistann v s. rq lklrinin v xalqlarnn tarixini yrnmk baxmndan danlmaz hmiyyt ksb edir. Son olaraq, bu srin doma dilimiz tam trcm edilmsi tklifi il x etmi v kitabn nr hazrlanmas prosesini daim diqqtd saxlam Tarix nstitutunun direktoru, AMEA-nn mxbir zv, mkdar elm xadimi t.e.d., prof. Y.M.Mahmudova tbbskarlq v qaykeliyin gr drin tkkrmz bildiririk. Oqtay bdlkrim olu fndiyev, AMEA-nn mxbir zv, tarix elmlri doktoru, professor Namiq Seyfulla olu Musal tarix elmlri namizdi

17

SGNDR BY MN TARX- ALMARA-Y ABBAS (ABBASIN DNYANI BZYN TARX) MQDDM Rhmli v mrhmtli Allahn ad il! Allahn stn cah-claln tsvir etmk al v tsvvr dairsi xaricind olduuna, brin imkan v bacar drcsind, insan idraknn qdrtind olmadna v tsvvrdn, xyaldan knar olan [Allahn] vahidlik bargahn38 trif v mdh etmk, hr etmk v qlm almaq barmaq v qlmin gcnd olmadna gr, bu qflt artran arzu il csart addmn mqsd yolunda irli atanlar heyrt lnd ab qalm, ilk istk v minntdarlq qdmind pala batmlar. Onlar nadanlq mclisinin yuxar banda ylnlrdir ki, dnc v al dnyasndan uzaq dmlr. [Allahn] bdiliyinin vcuda glmsini drk etmk niyyti il bilik mclisind yqinlik am yandranlar yaranma v bdiyyt dedi-qodusunda xlmaz vziyyt dm, bo xyala dalb qalmlar. Nec ki bu bard deyilmidir: Beyt Almn drinliyi sni sbut etmk iqtidarnda deyil, Sndn baqa snin mahiyytini biln yoxdur. Naqis v biliksiz alma mnasib qrara gldim ki, xyal addm il o yana bu yana qamaqdan vaz keib, sakitlik tyin kilm. Briyytin dar imkanlarna, xsusil bilik bazarnda az qdrt sahiblrinin dar imkanlarna smayan [mtlb] bard sakit olub, db mhrn ryim basam v acizlik, arsizlik limi zrxahlq tyindn asam, tkkr deyn diliml bu szlri sylym: Beyt Snin btn zmtin olan bir yerd, Alm snin mrhmt dnizindn bir damladr. Bizim sn tkkr v minntdarlmzn N hddi ola bilr?! Sn layiq is kr v trifdir.
38

Bargah - farsca saray demkdir. Burada mcazi mnada ildilmidir.

18

Seilmi v bynilmi bargahn taxtn bzyn v doru yolun mridlri39 olan mqdds peymbr 40 hzrtlrinin clalnn, Mrtzaya41 (Hzrt liy) aid lyaqtli v iftixarl [ilrin] v pak imamlarn42 trifi d Allahn baqa siftlridir. Buna gr d bilik yolunda zm azuqsiz qoymamaq , heyrt v nadanlq lnd avara qalmamaq n bu mrhlni adlamadan geri qaydb, bir-baa mtlb kemyi daha vacib, daha mnasib v dbsizlikdn knar bildim. Bu szlri yazmaqda mqsdim odur ki, [mn] - Allahn bndlrinin n kiiyi olan, Mni43 [lqbi il] mhur olan sgndr, gncliyimin ilk alarnda mal-dvlt dkn olan alszlarn mni azdrmalar nticsind, tbitim uyun gln v bld olduum adi elmlri yrnmkdn l kib, siyaq 44 elmini yrnmk hvsin ddm. Bir mddt bu vvli -axr bilinmyn il mul oldum. Naqis qidm gr bu sahd, bir szl, kamala atdqdan v dyrli vaxtmn bir qdrini dvlt sahiblrinin ilrin srf etdikdn sonra uza dnn alm mni qflt yuxusunun srxoluundan ayltd v z-zm dedim: zn pe sediyin bu nalayiq i sni bilik v kamala atmaqdan yz mrhl uzaqladrd. Sn ki coqun mnalar dnizind zrdn, n n mrk qzdran avamlar kimi zahiri grn aldanrsan? Yax dnb grdm ki, vaxtm smrsiz keib v tbitim midsizliy v pemanla yaxnlab. Bacarq v istedad fnlrin yiylnmi, ina elmin hrtrfli bld olan bzi hrmtli [adamlarn] ibrtli shbtlrindn faydalandm zaman, shbt snasnda onlarn nzm v nsrl bznmi, dncnin qzl yazan qlmi il byan shifsind yazdqlar irin, faydal szlri, rngarng, ry yatan incliklri grdym halda, zvqm bu triflayiq sluba meyil edirdi: Misra O hvs ryimd hasil oldu. O idn tyimi kib, bu hvsin toxumunu ryimin tarlasna spdim. vq li il o zizlrin tyindn yapdm. Bu vasit il mbark lqblri
Mrid - rbc doru yol gstrn anlamna glir. Dini rhbrlr v triqt balar mrid adlanrdlar. 40 slam dininin banisi Mhmmd peymbr (m. 570-632) nzrd tutulur. 41 Mrtza (rbc bynilmi demkdir) - Mhmmd peymbrin misi olu, krkni v ilrin birinci imam Hzrt linin (m. 598-661) lqbi. 42 Pak imamlar - islamn i cryannn 12 imam nzrd tutulur. 43 Mni - katib, sarayda yaz ilri il mul olan mmur. 44 Siyaq elmi - ddlrin hesablanmasndan bhs edn elm, hesab fnni. Orta srlrd bir sra rq lklrind dvlt xzinsin daxil olan glirlrin v onlarn msrf olunmasnn gizli saxlanlmas, hminin mdaxil v mxaric dftrlrind saxta dzlilr aparlmasna imkan verilmmsi n adi rqmlri vz edn xsusi iarlr sistemi siyaq adlanrd (bax: Hmdullah Mustovfi Qzvini. Zeyl-e tarix-e qozide. Giri, trcm, rhlr v gstricilr M.D.Kazmovun v V.Z.Piriyevindir. Bak, 1986, s.62).
39

19

insanlarn n xeyirlisi [Mhmmd peymbrin] - ona v nslin salam olsun astanasnn torpa, on iki imamn - onlara Allahn salam olsun - haqq mzhbinin rvac verni, byk hkmdar, Hzrt mirlmminin Heydrin 45 -ona v pak vladlarna Allahn salam olsun - sadiq qulam kimi drr saan ifadlrdn ibart olan, bununla da iki cahann zintini qazanan, pak hli-beyt46 qulluq etmyi v onlara dost olman rfini iftixar v ynm mnbyi biln, zn Ncf47 hrind mlaiklrin yuva sald [Hzrt li] astanasnn iti sayan, hr iki trfdn zmtli ballq v byk thf vasitsil48 dnya hkmranlar v kemi padahlarla mqayisd stnlk v ucalq rtbsin malik olan, iirtmdn v szbazlq etmdn ilahi nurun mbark alnndan brk vurduunu dey bilcyimiz bir ali sviyyy sahib olan v z dalt gni il dnya sakinlrinin zrin fq salan yksk mqaml, saf yaradll, Sfvi [slalsindn] olan bilikli padah, Musvi nsilli, Hseyni silli 49, Heydr soylu cahangir xaqann (ah Abbasn) drgahnda xidmt gtrlmk rfini qazandm v xilaft nianl sarayn mnilri srasna daxil oldum. ndi bu vrqlrin yazlmasnda sl mqsdim d el o sltnt nianl sultann uurlu hvalatn qlm almaqdan ibartdir. eir dalt stnd duran dindar v insafl ah, Mrtzann sadiq xlfi Abbasdr ki, Onunla zman ad olsun, Hmilik dnyann padah olsun. Lakin o zmtli muliyytin (mniliyin) tlb etdiyi gec -gndz xidmt bu lyaqtli i (ah Abbasn tarixinin yazlmasna) mane oldu. Bel ki, onu bacarma, zka v istedadma layiq bir kild icra etmk myssr olmad. Mqsdimin ykskliyindn ox xcalt krk, o i giriftar oldum. Bel raitd frst tapdm hr bir mqamda hyat v mlumat kitablarn mtali edrk, bu rfli elmdn faydalanmaq istyirdim.

Heydr (rbc aslan demkdir) - Hzrt linin lqblrindn biridir. Ncf- masir raqda, Frat aynn sasahil hisssind hr. Hzrt linin mzar Ncf hrinddir. 47 hli-beyt (rbc ev hli demkdir) - Mhmmd peymbrin qz Fatim xanm v krkni, hm d misi olu olan Hzrt li vasitsi il davam etmi slalsi. 48 Burada ah Abbasn ata v ana trfdn seyid hesab olunmasna iar edilir. 49 Burada Musvi v Hseyni deyilrkn Sfvi slalsinin slinin -nslinin mam Musa Kazim v mam Hseyn gedib atdna iar olunur.
45 46

20

Beyt El ryim var ki, onun hr zrrsinin bir istyi var, Dilnilrin uxas kimi, hr paras bir yerdndir. Xlas, kemi aid xbrlri v uzun zaman xidmt rzind gzml mahid etdiyim bu Cmid 50 clall padahn bynilmi adtlrini al trzisin qoydum. Mlumdur ki, bilikli alim v sz ustas olan tarixilr kemi hkmdarlarn lyaqtli xasiyytlrini bildirmk v onlarn hyatlarnn hadislrini byan etmk n qrib ibarlr v caib mcazlarla ne mfssl kitablar yazb, sz ustaln yksk drcy atdrmlar. Mn [ah Abbasn] hvalatm hmin srlrl mqayis etdim. He bir yksk mnsbli cahangirin hyatnn ona brabr olduunu grmdim. z-zm dedim: Bu yksk rtbli padahn qulam olmaq rfin layiq grldyn gr kamillik fnlri baxmndan ist edad sahiblrindn frqlnmk istyirsns, [bs] n n z tbinin sz sylyn tutisini dnyan ks etdirn gzg qarsnda dandrmrsan? N n xyaln shifsind drin iz buraxm bu ali mnli, misilsiz hriyarn51 bxtiyar hyatnn hadislrini yksk alqanln gvhr saan qlmi il byan shifsin yazmrsan? V n n mqdds almin huri -soylularnn52 n yax zivri v nsiyyt saraynn knl aan seilmi thfsi olan, dnyan bzyn v mclis zintlndirn sz ahidlrinin qulan v boynunu bu aha layiq incilrl bzmirsn ki, istedadl v yetimi adamlar srasnda olmasan da, bar he olmasa bu sadt vern iin uurluluu saysind sn z taylarn arasnda stnlk rfi qazanasan v yaxn [adamlarn] arasnda stn durasan. Beyt Gr slflrdn szdn baqa cahanda miras n qalmdr, N n bu anl padahn trifi dnyada sndn yadigar qalmasn? Bzn uzaqgrn aln trbiycisi bu arzu krpsinin zn sill vururdu [v deyirdi] ki, sn hl bilik mktbind bcd53 oxuyanlardansan, zmannin
Cmid (Cm) - Firdovsinin ahnam srind haqqnda bhs olunan qdim randa hkmranlq etmi fsanvi Pidadilr slalsinin drdnc ah (bax: blqasim Firdovsi. ahnam. Trcm edni: M.lizad. Bak, 1987, s.31-39). 51 hriyar - hkmdar, padah. 52 Huri - dini rvaytlr gr, cnnt hlin vd ediln gzl qzlar. 53 bcd - klassik dbiyyatda saylar ifad etmk n rqmlrdn savay, bzn hrflrdn d istifad olunur v bu hesablama suluna bcd hesab deyilir. bcd hesabna sasn, rb lifbasna daxil olan 28 hrfdn hr biri myyn bir ddi ifad edir. bcd hesabndan ayr -ayr xslrin tvlld v ya vfatn, srlrin yazld, yaxud bitdiyi ili, lamtdar tarixi hadislrin ilini gstrmk n eird istifad olunmudur.
50

21

alimlri il nec riklik v brabrlik iddiasnda ola bilrsn? bs yer n n zn istedad sahiblrinin masqarasna evirirsn? nki szn ali mqamlar o qdr ykskdir ki, hr bir tbbssz, chdsiz [adamn] li onun clal adrasnn tyin atmaz v mna bzyn sz ustalarnn durduu yer o qdr gzldir ki, hr adsz-sansz nadan oraya daxil ola bilmz. eir Szn qdri ox olsun, nki o pak cvahir Smadan torpaq almin glmidir. [Sz] sirr hli il xlvt qalmaq istrs, Mqdds adamlardan baqa zn dost semz. N vaxt bu gzl ln vhi ceyranlar Hr torpaq st gznl nsiyyt tapa bilck? Sz bir qudr ki, [o], qanad alanda Ondan Kyan54 tac yaar. Bu cnnt quu kimin bana qonarsa, O adam sgndrdn55 yuxarda oturar. Heyhat, heyhat! Hrflr v szlr nigaristannda kiicik bir zrrnin mna alminin gni il mqayisd rtbc hans brabrliyi ola bilr?! V bo shradak kiik bir saxs paras sz bzmyin drin dnizind olan parlaq incilrl nec brabrlik iddias ed bilr?! Sn hara, bu xam arzu hara. Bundan kinmk haql olduuna gr bu fikirdn vaz keirdim. Baqa bir zaman mid glnind yuva salm qlbimin hvsli blbl min hiyl il bu nmni oxuyurdu ki, qabiliyyt v triflmk shifsind snin tfkkr qlmin kt olsa da, amma iftixar meydannda triflycyin [adamn] dnyan gzn lyaqt at srtli v iti gedndir. Bu [idn l kmk] faliyytsizlik v tbbsszlkdr. Beyt Snin ki, tbitind bilik diyarndan Min cr hnr bir-birinin stn ylmdr.

Kyan (qdim farsca byk demkdir) - Firdovsinin ahnam poemasnda qdim randa ilk slal olan Pidadilrdn sonra hakimiyyt srdy bildiriln fsanvi bir slal. Tarix -i almara-yi Abbasi srind v bir ox digr mnblrd Kyan sz sadc olaraq ah, ahlq, aha mxsus kimi mnalarda ildilir. 55 sgndr - qdim dvrn byk fatehi Makedoniyal sgndr (e. . 336-323-c illrd hakimiyytd olmudur) nzrd tutulur.
54

22

N n bu alszla v hqart raz olursan, srtl gedn qlmin cilovunu yoldan knara evirirsn v mid yolunda qamana mane olursan? Salam tbitli [adamlar] faydas hamya mlum olan hyat v tarix kitablarn, xsusil yaxn zamana aid olan hvalatlar mtali etmy byk rbt gstrirlr. Sz ustalarnn meydan genidir, dayanmaq yeri yoxdur. almaq iddias il tlb meydanna qdm qoy, Allahdan uur dil v Tanrnn kmyin hazr ol! eir Qdm qoy bu geni yola syl, Bxtin gc v ahn sadti il. Xzindarsan v ruzigarn dfinsindn aha layiq bu incini ld et ki, Snin adn dillr dsn, Allahn ltf il arzuna atasan. Bir mddt bu fikirl yaadm. Bhan axtaran xasiyytim v itat glmyn tbitiml kiirdim. Axrda uzaqgrn alm bu qrara gldi ki, bu aflq tacn bzyn [ah Abbasn] ziz hyatnn sirlrini ibarlrin slistliyi, mnasib szlr, klm v mna bznii qeydin qalmadan qaralama halna gtirm, dnc v arzular dftrind qeyd edm v gr mr vfa edrs, asl adamlarn arsiz mul olduu dnya ilrindn bam aylarsa v l frst kers, arif [Nizami] Gncvinin bu iki beytd ad sirr kimi: Beyt Snin bel dyrli incin olduu halda, nci bynn ehtiyacn olacaq. Dyrli srvtin vardr, lakin Bir ks onu istms, onun sn n faydas?! gr nemt vern ali nsbli [padah] bu rfli kitab bitirmy rbt i salarsa, bhan axtaran tbitiml zman hkmdarnn frmann qbul edrm, asimandan gln kmkl v z alqanlmn yardm il [bu sri] mnalar bazarnn yara edib, sz ustal meydann zintlndirrm v deyilmi rmzlri rfli ibarlr v ltif mcazlarla yaz silsilsind dzb, mnasib mlahtli eirlrl bzyrm, fitri bacarq v tbii syl bilik dnizindn zahir olma sahilin o qdr qiymtli incilr v rngrng mnalar xararam ki, bu uca rtbli padah dnya ahlarna rnk olduu kimi, bu lpaq, kasb, biar 23

[sgndr by Mninin] sri fziltli istedad sahiblrinin dilind zrblmsl olar. Beyt gr bxtim indi mn yar olarsa, Mrift qutusunun qfln mn aar. Cavanbxt ahnahn sadti il Bilik lksind taxt qoyaram. Mxtlif eidli mna gllri il slubiyyat dkann bzyrm. Bilik dnizindn o qdr drr xararam ki, Alm qiymtli incilrl dolar. Bu aqnln dhtli lnd al mn yol gstrrk, mnim n agahlq mclisind hir raq yandrd v mni mzmmt edrk dedi ki, ey q flt hadsinin srxou v ey aqnlq shrasnn srgrdan! Padahn bargah mqdds yerlrin el bir nmunsidir v hkmdarn drgah ucalq mqamlarnn el bir niansidir ki, he ks o izztli saraya ox yaxn olan adamlarn vasitiliyi olmadan oraya yol tapa bilmz v he kim sltnt adrnn qaplarnn itirak olmadan o qapdan iri gir bilmz. O, bir ey ol deyrs, drhal olar [aysinin]56 mzmununa uyun surtd, kmklik v icaz olmadan bu iin ba tutmasnn mmkn olmayacan anladm v axrda [b u i n zm bir hami] tapdm. Allaha kr olsun ki, o, bu uca dvltd v sadtli sltntd yksk drcli, qdir-qiymtli bir adamdr v hkumt ilrinin mhvridir. Fziltinin v kamalnn oxluu il srin bilikli adamlarndan irlid olan bu tdbirli xs vzirlik krssn zint bx etmkddir v divan sahibliyin malikdir. O, znn istedad v qabiliyytin gr digr salam dncli ibilnlrdn nddir, smimiyyt v sdaqtin gr sadtli sarayn digr xidmtilrindn stndr v ata-babasnn irsn gstrdiyi xidmtlrin qdimliyin gr izztli drgaha yaxn olan adamlar arasnda daha imtiyazldr. Sleyman peymbrin vziri olmu Asf57 kimi, o da bdi tmlli dvltin ilrinin nizamlaycs, xaqan sltntinin n etibarl adam v sultan saraynn n etimadl xsidir.

Qurani-Krim, Yasin sursi, 82-ci ay. Mnbdki Quran aylrinin trcmsi zaman aadak nrlrdn istifad olunmudur: Qurani -Krim (rb dilindn trcm ednlr: Z.Bnyadov v V.Mmmdliyev). Bak, 1992; Kuran- Kerim ve Trkce anlam (meal). Hazrlayanlar: H.Atay ve Y.Kutluay. Ankara, 1991. 57 Asf - dini rvaytlr gr, Sleyman peymbrin Asf ibn Brxiya adl ox all v tdbirli bir vziri olmudur. Sonralar rq dbiyyatnda Asf ad aqil v sritli adamlar bildirmk n rmz kimi istifad olunurdu (Azrbaycan klassik dbiyyatnda ildiln adlarn v terminlrin rhi. Trtib edni: A.M.Babayev. Bak, 1993, s.14).
56

24

Beyt O, sxavt lksinin hkmdar olan cahan ahnn maviridir; El bil ki, asimann mhvri olan bir Asfdir. O, mlkn v milltin daya, dinin v dvltin etimaddr, Fzilt v hnr sahibidir, byk d, kiik d hams ona z tutur. Sanki gec v gndzn intizam onun qlminin nticsidir. O, hm irsi baxmdan, hm d z sxsi xidmtlrin gr xalqn ilrinin tnzimlyicisi olmaa layiqdir. Beyt Peymbrin misinin v ahi-mrdann58 atasnn adadr, Sxavt dnizinin misilsiz gvhri bu-Talib xan. O, yksk sviyyli v gzl bir sil-nsb malikdir v z ali crsi chtdn sanki fzilt mmannn bir incisidir. O, briyytin ustad Nsir l millt vd-din Tusinin - Allah onun ruhuna can versin - nslindndir. Bellikl, aln mn yol gstrmsi nticsind knl saraymda aydnlq ra yandrdm. O bol iql mlin kmyi il mnim agahlq mclisim nura boyand v xobxt taleyin dvti il i baladm. Bu id mn kmklik gstrmi o dvran yegansinin (bu-Talib xann) rhmt qovumu rfli atasnn lyaqtlri v mziyytlrinin bir qismi ikinci cildd zman hkmdar [ah Abbasn] izztli hakimiyytinin hadislri irisind qlm alnacaqdr. Beyt Yksk mvqeli v alicnab Hatm by, Onun ryi sxavt v mrhmtli doludur. O, eh bir nadir incidir ki, ata-babas Ta Adm qdr istedad gvhrinin sdfidirlr.59 N is, bu minvalla xatirimin vrqlrini v qlbimin shiflrini btn vsvslrdn tmizldim v qidli bir rkl mnalar xzinsi v sadt mnbyi
ahi-Mrdan (farsca kiilrin ah demkdir) - Hzrt linin lqblrindn biri. srin bu yerind sgndr by Mni z himayisi olan, Tarix-i almara-yi Abbasi srinin I ah Abbasa tqdim olunmasnda ona kmk edn, XIII srin mhur Azrbaycan alimi Nsirddin Tusinin nslindn olan v Sfvi saraynda ba vzir vzifsini tutan Etimadddvl Hatm byin olu bu Talib xan rdubadini mdh edir v ondan grdy dstkdn bhs edir.
58 59

25

olan bu mhtm shiflri Sfvi mnli ulu xaqann yksk hkmdarlq lqblri il zizldim v bzdim. midim odur ki, vvla, bu sadt dftri v iqbal mcmusi gzl taleli v mlk xasiyytli o xsin (bu-Talib xann) vsatti il ali hkmdarn - Allah cnnt ban bdiyyn onun mskni etsin - nzrind qbul olunsun v ikincisi, [bu kitab] ali mclisin yara v o yksk mqaml Asfin (bu-Talib xann) ali kitabxanasnn bzyi olsun v onun anladmaz szlrdn v sni dbdbdn xali olan tmtraqsz, sad ibarlri btn zman hlinin xouna glsin. Bu Al-mara kitabn yazmaqda sl mtlbimiz bu astanann qulam olman haqqn vermk v kama atm sadtli hkmdarn bndsi olmaq kimi bir nemtin vzind kr etmkdir. Yqin ki, bu tannmam xsin (sgndr by Mninin) d ad bu bdi dvltin hadislrini, yksk mqaml hkmdarn stn lyaqtlrini v onun comrd xsusiyytlrini yazman nticsi olaraq daima insanlar arasnda anlacaq v ham trfindn xatrlanacaqdr. Beyt Hkmdarlar vsf edn Firdovsi, Adl-sanllar kimi mhur oldu. gr Nizami Xmsni yazmasayd, Onun adn he yerd he kim xatrlamazd. 60 Al mridi v hikmt pirindn icaz aldqdan sonra bu bada gl ymaa tlsdim. Fikrimin [ah] Abbas [bard] yazan qlminin khr atn sz meydannda oynadaraq, [padahn] doulduu gndn bu gn qdr - hal-hazrda 1025-ci (1616) ildir, [padahn] rfli mrnn ya qrx yeddiy atb v hl cavanlnn n gzl a, sadt v qdrt baharnn iklnm dvr dr - bdi dvltinin zamanndak hadislri yazmaa baladm. urumun i atan hr bir eyi artrb-skiltmdn qlm aldm v bilmdiyim hr bir ey bard, lacszlqdan, nql ednlrin szlrin inanb, mnilik tmtrana etina etmdn yazdm. Bu mhur, heyrtamiz sr v qiymtli kitaba Tarix-i almara-yi Abbasi ad qoydum. Baqalarndan alnm szlr v anlalmayan usandrc qeyri-adi ibarlri iltmkdn kinmyi lazm bilib, xbrlrin bxtiyar grnl surtlrini v srlrin yax xasiyytli ahidlrini daha sad libasla bzyrk, zhur nuruna xardm. Lakin bu, mumi qayda deyil. Zira yarar ki, arabir tbit bann blbl nm oxuman qollu-budaql aacna qonub, sz sylmk mahnsna balasn v hrdn qlmin irin danan tutisi ibar bzmk kristanna glib, natiqliyin sz sylmk lzztini artrsn. Mxtsr, yaz zaman qlmin dilin gln ya v quru ibar il kifaytlnib, onu kemdim v mnasib eirlr gtirmk qeydin qalmadm. gr arabir hanssa yerd iki - beyt
60

S-129,v.2b-3b.

26

yazlbsa da, ksr halda sliqliliyin tsiri v tbit saflnn mhsuludur ki, yaz snasnda z-zn fikrim glib v sz sylyn qlmin dili il deyilib. Hrnd ki, bu shiflri yazman sl mqsdi o hzrtin xobxt hval v o hzrtin mbark hyat dvrnd, doulduu gndn dvlt pilllrin qalxd zamana qdr ba vermi hadislrdir, amma mskni cnnt olan Cmid mqaml padahn (ah Thmasibin) qorxunc vfat hadissi, smayl mirznin taxta xmas, yeri behitd olan sgndr anl Sultan Mhmmd padahn v baqa ahzadlrin hval, zbklr v rumilr 61 aid olan bzi hadislri xbrlr shrasnn susuzlarn doydurmaq n xlas klind vaqiyazan qlml qeyd aldm ki, szn tellri bir-birin bitisin v sl mtlbl bal olmayan hekaylr anlalmam v eidilmmi qalmasn. Bu qaralamada o hzrtin (ah Abbasn) ziz, mhur ad hzrt-i la ahi-yi zillullahi (Allahn klgsi olan lahzrt ah)62, onun mhtrm atasnn mhur ad Nvvab-i sgndr-n (sgndr anl nvvab)63, byk mvqeli babasnn mbark ismi ah-i cnntmkan-i leyin-aiyan (behit sakini olan cnntmkan ah)64 v ulu babasnn rfli ad Xaqan-i Sleyman-n (Sleyman anl xaqan) 65 ibarlri il yazlmdr. O yerd ki Nvvab-i Mrymn-i Mhdi-lya (Mrym anl xanm Mhdi lya) zikr olunur, o hzrtin mhtrm anasdr66. Hzrti-Cahanbani (dnyan qoruyan hzrt) is Sultan Hmz mirz cnablarnn ziz adn bildirir67. Ona chd edirm ki, gr o hzrtin n rfli meyili bu mbark nsxnin baa atdrlmasn mnasib bilrs, frst ddkd, hekay -hekay onun yksk rzin yetirm v gr kitabda hqiqtl uyun olmayan bir ey yazlm olsa,
Sfvi mnblrind Rum v rumi deyilrkn Osmanl dvlti v orann halisi nzrd tutulur. Hzrt-i la ahi-yi zillullahi (Allahn klgsi olan lahzrt ah) - I ah Abbasn lqbi. 63 Nvvab-i sgndr-n (sgndr anl nvvab) - I ah Abbasn atas ah Mhmmd Xudabndnin lqbi. Nvvab - rbc naiblr demkdir. Hminin tarixn hrmtli adam bildirmk n cnablar, zati-alilri, lahzrt kimi epitetlrin sinonimi klind d ildilmidir. Mllif mbaliy yol verrk, ah Mhmmd Xudabndnin an -hrtinin Makedoniyal sgndr sviyysind olduunu bildirmk n onu sgndr anl nvvab adlandrr. 64 ah-i cnntmkan (cnntmkan ah) - I ah Abbasn babas I ah Thmasibin lqbi. 65 Xaqan-i Sleyman-n (Sleyman anl xaqan) - I ah smayln lqbi. sgndr by Mni 1 ah smayln an-hrtinin qdim dvrn mhur, mdrik v daltli hkmdar Sleyman peymbrin (e. . 965-935-ci illrd hakimiyytd olmudur) an -hrti il brabr olduunu gstrmk mqsdi il onu Sleyman anl xaqan adlandrmdr. Mllifin ah smayl trklr mxsus hkmdar titulu olan xaqan istilah il xatrlamas diqqtkn faktdr. 66 Nvvab-i Mrym-n (Mrym anl xanm) - ah Mhmmd Xudabndnin arvad v I ah Abbasn anas Mhdi-lya Xeyrannisa byimin lqbi. Mhdi -lya rbc ulu beik demkdir. Xeyrannisa byim bir ne oul ahzadnin anas olduu n Mhdi -lya ad il tannmd. Mllif, ah Abbasn anas olan bu qadna hrmtini bildirmk n onun an-hrtini sa peymbrin anas Mrym xanmla mqayis etmk mnasnda onu Mrym anl xanm (Mrym kimi hrtli xanm) epiteti il yad edir. 67 ah Abbasn qarda Hmz mirz srd daha ox Nvvabi -Cahanbani (dnyan qoruyan nvvab) dey qeyd olunur.
61 62

27

[hmin mlumat] doruluq ba il mhv edilsin. V gr [veriln] xbrlrd bzi mqamlar nzrdn qabsa, onu yenidn yazam v bu smimiyyt qlmi il yazlm sri thqiq, mkafata v tsdiq atdram. lk nvbd uurla v brktl, peymbrlik v imamlq xandanndan xm o hzrtin sil-nsbinin rhini, bynilmi adtlrini v onu dnyann baqa ahlarndan v dvrann xaqanlarndan frqlndirn gzl xasiyytlrini xlas olaraq kitabn mqddimsind qeyd edrk, hadislrin tfsilatna balayam. Bu vilayt68 nianl xandana qulluq v sdaqt yolu, duz -rk qdir-qiymti tlb edirdi ki, sz ustas olan vsfedicilrin v gzl slublu tarixilrin qaydas il z havadarmn bynilmi xasiyytlrinin v gzl siftlrinin birini yz, yzn min edib, misli olmayan eylr yazan qlml ruzigar kitabnda yadigar qoyam. Amma o hzrtin haqq sevn gzl tbiti gerklikdn knarda olan, bo danan adamlarn alud olduqlar ilri bynmdiyin gr o xoaglmz slubdan uzaq durdum, qlm atnn cilovunu krk, onu ibar bzmk v snilik meydannda apmaa qoymadm v doru olmayan eyi yazmadm. Bu mbark kitab bir mqddim, iki shif (cild) v bir xatimdn ibart etdim ki, Allah-taalann kmyi il iki- cildd tamam olsun. Birinci cild: Mqddim: O hzrtin mbark nsbnamsinin xatrlanmas, onun ali mqaml cdadlarnn rfli adlarnn, mnvi sltnt v irad 69 taxtnda ylmi yksk drcli eyxlrin stn sviyylrinin v bu xandann dvltini n zhur etmsinin byan, o hzrtin sadtli tvlldnn rhi, onun saf hvalatnn xlassi v onun gzl vsflrinin qsa icmal haqqndadr v 12 mqaldn ibartdir. Birinci mqal: Kama yetmi padahlarn, o ali mnli hriyarlarn dvlti zamannda bavermi hadislr v cnntmkan ahn vfat hvalat

i qidsin gr, islam almind hakimiyyt irsn yalnz Mhmmd peymbrin nslin, hli beyt mxsus olmaldr. Bu prinsip mqdds hakimiyyt mfhumunu bildirn vilayt termini il ifad olunur. Snnilrdn frqli olaraq, ilr peymbrdn sonra ilk xlifnin (bu -Bkr, mr, Osman) hakimiyytini legitim saymrlar. Onlar vilayt prinsipin sasn, islam dnyasnda mhz peymbrin misi olu v krkni olan Hzrt li v onun peymbrin qz Fatim xanmla izdivacndan doulmu nslinin nmayndlrini peymbrin davams v varisi, islam mmtinin xlifsi v imam olmaa layiq hesab edirlr. zlrinin Mhmmd peymbr v Hzrt li nslindn olduqlarn iddia edn Sfvilr d siyasi v ideoloji mbariz meydannda hakimiyyt mslsi baxmndan vilayt (peymbr nslinin hakimiyyti) prinsipindn geni surtd istifad edirdilr. Burada v bundan sonra i qidsindki vilayt terminini inzibati razi vahidi olan vilayt szndn frqlndirmk n drnaq irisind yazacaq. 69 rad - doru yol gstrmk, mridin z mridlrini ynlndirmsi. Burada irad taxt dedikd mridlik mvqeyi, triqt rhbrliyi nzrd tutulur.
68

28

barsind, smayl mirznin v sgndr anl nvvabn hakimiyyti v ah [Abbasn] ran sltntinin70 sadtli taxtna uurla ylmsi haqqndadr. kinci mqal: O hzrtin ilahi drgaha olan hsnrbti v ball, onun z kramtli cdadlarmdan miras ald keyfiyytlr haqqndadr. nc mqal: Tanrnn ona verdiyi dncnin v biliyin dzgnly v onun tqdir shifsin uyun gln tdbirlrinin gzlliyi haqqndadr. Drdnc mqal: Ona sahibqiranlq71 rtbsinin yaramas bard v onun hyatn thdid edn thlklrin xobxt sonluqla bitmsi haqqndadr. Beinci mqal: Onun lknin iklnmsin sbb olan dalti, bndlrin rifahn yksltmsi v yollarn min-amanln tmin etmsi haqqndadr. Altnc mqal: Onun ilahi hikmtdn irli gln qzbi haqqndadr. Yeddinci mqal: Onun cahandarlq ilrind ortaya qoyduu qaydalar haqqndadr. Skkizinci mqal: O hzrtin sadliyi, drvi xasiyytin malik olmas, tvazkarl v bir-birin zidd gln xsusiyytlri znd cmldirmsi haqqndadr. Doqquzuncu mqal: Onun alicnablq v mrvt alminin hqiqtprvrlrin xas olan trzd xidmtkarlarn hquqlarn tmin etmsi v onlarn mlkiyytindn uzaq durmas haqqndadr. Onuncu mqal: Onun alm sultanlarnn hval, Adm vladlarnn tbqlri, yeddi iqlimin72 mmlktlrinin v yollarnn xsusiyytlri bard mlumatl olmas haqqndadr.

Demk olar ki, btn farsdilli mnblr Sfvilr dvltinin yaranmasmdan bhs edrkn onu Azrbaycan sltnti adlandrrlar (bax: ... XVI . , 1961, c.89,92,100). Lakin I ah Abbas zamannda aparlan islahatlarn v paytaxtn sfahana krlmsinin nticsi olaraq, bzi mnblrd Sfvilr dvlti haqqnda ran sltnti termini ildilmy balanmd. Bu sbbdndir ki, sgndr by Mni htta XVI srin hadislrindn bhs etdikd Qzlba dvlti termini il yana, ran sltnti ifadsindn d istifad edir. Lakin ah Abbasn islahatlar v bunun nticsind ran sltnti anlaynn salnamlrd zn yer etmsi he d dvltin iranllamasna v ya farslamasna dlalt etmir. Sfvilrin bir trk xandan v dvlti kimi mahiyyti bu slalnin hakimiyytinin squtuna qdr qorunub saxlanlmd. Qeyd etmk lazmdr ki, bu dvrd Osmanllar da z dvltlrini Rum adlandrrdlar. Halbuki indiki mqamda Trkiyd Rum ad altnda yunanlar baa dlr. Hmin tarixi zamanda ran, Rum v s. bu kimi corafi adlar etnik kimlik bildirmirdi. str Sfvi, istrs d Osmanl dvltlri n cr adlanmalarndan asl olmayaraq, trk dvlti idilr. 71 Sahibqiran - orta sr mnccimlrin gr, Zhr v Mtri ulduzlarnn bir-birin rast gldiyi uurlu bir zamanda anadan olmu xobxt xs. Bu lqb ilk df mir Teymura aid edilmi, daha sonra is mslman rqinin bzi digr hkmdarlar da bu lqbl xatrlanmlar. 72 Yeddi iqlim - orta sr mslman corafiyanaslna gr, dnyann insanlarla mskunlam olan 1/4 hisssi yeddi iqlim blnrd (bax: bdrrid l-Bakuvi. Kitab tlxis l-asar v caib l-mlik lqhhar /Abidlrin xlassi v qdrtli hkmdarlarn mczlri/. rbcdn trcmsi, mqddim v rhlri Z.M.Bnyadovundur. Bak, 1992).
70

29

On birinci mqal: Onun xeyirli srlri v mmlktlrd ali imartlr tikdirib yaratmas haqqndadr. On ikinci mqal: Ali hkmdarn hakimiyyti zamanndak dylrin, mhariblrin v fthlrin byan haqqndadr. kinci cild: Onun bxtvr hakimiyyti zamannn 1025-ci (1616) il mvafiq olan [srin] yazlmas vaxtna qdrki uurlu hvalatlar haqqndadr. Xatim: vvlki [mlliflrin] kitablarndan mtali etdiyim v mrm rzind mahid etdiyim qrib hekaytlr, caib v nadir rvaytlr v dvran hadislri haqqndadr73. nallah, mr vfa etsin ki, nc cildi d yaza bilim. Bsirt sahiblrindn xahiim odur ki, [bu srin] yax v pis chtlrin bsirt v insaf gz il nzr salsnlar v tnqidilikd xrdala varmasnlar. gr [srdki] mlumatlarda hanssa nqsan nzr arparsa, onun tqsir ykn mn danlm szlrin ziddiyytli olmasnn zrin qoysunlar v eyiblri gr biln gzlrini grmzliy vursunlar. BRNC CLDN BRNC MQALS: ALLAHIN KLGS OLAN LAHZRT AHIN MBARK NSBNAMS V ONUN PEYMBR V MAMLARIN NSLNDN TRM YKSK SVYYL CDADLARININ AL MQAMLARI HAQQINDA Bsirt sahiblrinin tez qavrayan rklrin gizli deyildir ki, bu ali slalnin kk peymbrlrin sonuncusu (xatml-nbiya)74 olan hzrtin (Mhmmd peymbrin) v liyyl-Mrtzann - onlara salam olsun - tay-brabri olmayan pak soyuna v nslin gedib xr. [ah Abbasn] nsbnamsi bu crdr: zfr sahibi (blmzffr) ah Abbas ibn Sultan Mhmmd padah ibn ah Thmasib ibn ah smayl ibn Sultan Heydr ibn Sultan Cneyd ibn eyxah [ad] il mhur olan Sultan brahim ibn Sultan Xoca li 75 ibn Sultan Sdrddin Musa ibn eyx Sfiddin shaq ibn minddin Cbrayl ibn Saleh ibn Qtbddin ibn Slahddin Rid ibn Mhmmd l-Hafiz ibn vz l-Xvas ibn Firuzah ibn
Tarix-i almara-yi Abbasinin burada ksini tapan mndricat sgndr by Mninin ilkin yaradclq plandr. O, salnamnin II cildinin bitdiyi 1026 -ci (1616) ildn sonra srin yazlmasn davam etdirmi, III cildi hazrlam v oraya I Abbasn lmn qdrki hadislri d lav etmidir. Lakin srin nzrd tutulmu xatim (son) hisssini yazmaq ona myssr olmamdr. 74 Xatml-nbiya (rbc sonuncu peymbr demkdir) - Mhmmd peymbr xronoloji baxmdan 124 min peymbrin n sonuncusu olduu v ondan sonra dnyaya baqa bir peymbr glmycyi n ona bu lqb verilmidir. 75 S-129, v.5a; S-297, v. 1 a. Tehran apnn (s.7) cr hisssind Xoca linin ad unudulmudur.
73

30

Mhmmd ibn rf ibn Mhmmd ibn Hsn ibn Mhmmd ibn brahim ibn Cfr ibn Mhmmd ibn smayl ibn Mhmmd ibn hmd l -rabi ibn biMhmmd l-Qasim ibn blqasim Hmz ibn himmtli imam bi -brahim Musa l-Kazim ibn natiq imam Cfr s-Sadiq ibn mam Mhmmd l-Baqir ibn mam li Zeynalabidin ibn mam bi-Abdulla l-Hseyn ibn mminlrin miri, dindarlarn imam, Allahm qalib aslan li ibn bu -Talib. Onlara salam olsun!76 cr bilicisi olan alimlrin v blatli 77 tarixilrin fikri yekdildir ki, o hzrt (mam li) v peymbrlrin sonuncusu (Mhmmd peymbr) Xlil glzarnn gl v smayl bostannn nbardrlar78. Onlara salam olsun! Onlarn dnana79 qdrki ulu ata-babalarnn v kramtli cdadlarnn kimliyi bard fikirlr yekdil, dnandan briyytin atas (blbr)80 olan Hzrt Adm ona salam olsun - qdrki cdadlar haqqnda is rylr mxtlifdir. Amma nsbnam alimlrinin qeyd alaraq cr kitablarnda yazdqlar bu crdr: dnan ibn rd ibn Hmeys ibn Binnt ibn Hml ibn Qiydar ibn smayl ibn Xlilrrhman brahim ibn Tarux ibn Nahur ibn Saru ibn Qale ibn amx ibn Amir ibn rfxd ibn Sam ibn Nuh peymbr leyhisslam ibn Lmk ibn Mtulx ibn dris peymbr leyhisslam ibn Brd ibn Mh layil ibn Qiynan ibn nu ibn is peymbr ibn Adm leyhiss lam81 Nsbnam bilicilri v xbr sahiblri btn mqddslrin ndri olan [Mhmmd peymbrin] adl -sanl slflrinin v yksk sviyyli ocdadlarnn hvalat v onlarn hr birindn mahid edilmi v insanlarn n xeyirlisi olan hzrtin (Mhmmd peymbrin) nurunun fqlrinin zhuruna mjdi olmu qrib ilr v qeyri adi nianlr v lamtlr haqqnda mlumat vermilr v onlarn fziltlrin v lyaqtlrin dair risallr82 trtib etmilr. Bu kiik zrr (sgndr by Mni) d mddaya uyun surtd bu fnnin ustadlarnn srlrin saslanaraq, burada o mlumatlarn mxtsr icmaln tqdim edir.
Masir tdqiqatlar Sfvi nslinin kknn peymbr v imamlar soyuna gedib atmasn gstrn crlrin hqiqiliyini bh altna alrlar (bax: M.Abbasl. Safevilerin kkenine dair // Trk Tarih Kurumu: Belleten, say: 158, Nisan 1976, s.287-329). 77 Blat - fikri inc, aydn v gzl ifadlrl anlatmaq; natiqlik mharti. 78 Xlil (dost, yaxn yolda demkdir) - brahim peymbrin lqbidir. brahim peymbr smayl peymbrin atasdr. Bu cmld Mhmmd peymbrin v Hzrt linin brahim peymbrin olu smayln nslindn olmasna iar edilir. 79 dnan - Mhmmd peymbrin 21-ci cdaddr. Dini mtnlr gr, onun kk brahim peymbrin olu smayl peymbr gedib xr. 80 blbr (rbc briyytin atas demkdir) - dini rvaytlr gr, ilk insan hesab olunan Hzrt Admin lqbi. 81 S-297, v.1a; S-129, v.5b. Bzi orta sr tarixilrinin dnann ata -babalar haqqnda tklif etdiklri crlrin natamam olduu bllidir. sgndr byin verdiyi cr il digr crlr arasnda da myyn uzlamazlq vardr. Bundan lav, Tarix-i almara-yi Abbasinin z nsxlri arasnda da bu baxmdan myyn frqli chtlr nzr arpr. Lakin S-297 nsxsinin crsi daha yax vziyytd olduu n bu lyazmadak variant sas alnmdr. 82 Risal - kitaba, traktat.
76

31

nsanlarn n xeyirlisi olan [Mhmd peymbrin] kramtli cdadlarnn byam. Abdulla [ibn] Abbasdan83 - Allah ondan raz olsun - rvayt edilir ki, Rsul hzrtlri - ona v nslin salavat olsun - z crsini byan edrkn dnana atdqda mczvi dili il bel buyurdu: Mnim dnandan vvlki slflrimin adlan bard mlumatlar tam mlum deyildir. dnann iki olu vard. Amma peymbr v imamn (Mhmmd peymbrin v mam linin) - onlara salam olsun - nuru [peymbrin] mn v li bir btnk hdisinin hkmn uyun surtd bir simadan parlayb ildad v onun (dnann) Md adl84 kiik olu kedi. [Mdin] skkiz olu oldu. Hmin oullarn arasnda bu nsild zhur edn nnvi nurun daycs Nzar oldu. Onun knylri85 bu-Rbi v bu-yaddr. Nzar anadan olduqda atas onun alnndan parlayan o nurun zhuruna gr kr etmkdn tr qurbanksm mrasimini yerin yetirrk, camaat n ehsan sfrsi ad. Daha sonra hmin feyz bx edn nur o yksk xilqtlinin vlad Mzrin camalna kedi. Mzr hmi brahimin hnif dinin86 v smayln mzhbin uyun kild Ulu Tanrya itat edirdi v dnyan bzyn nur onun mbark hrsindn tclla edrk, dvrann zlmn v zlmtini df edirdi. Onun zahiri yara da mkmml idi. rblr arasnda dv saxlamaq qaydasnn sasn o qoymudur. Sonra o gn timsall nur onun cah-calall olu lyasn znd grnd. lyas vahid Allaha inanan, dinprvr v phrizkar bir adam idi. O, vladnn olacandan midi zlm atasnn qoca yalarnda anadan olmudu v labd olaraq lyas adlandrlmd87. O, z tayfasnn v irtinin byy, Xlil vladlarnn rfi v smayl vladlarnn srvri oldu. Deyirlr ki, o, Kb evini tvaf edrkn vfat etdi88. Daha sonra hmin nurun i onun olu Mdriknin camalndan parlad. [Mdrik] Amir ad il tannrd. Ondan sonra is [nur] onun olu Xzeymnin zndn akar olub, almi bzdi. Hmin gn nianl nur sonradan Xzeymnin [olu] Knannin surtindn parlayb, cahan iqlandrd. [Knan] bu -Nsr knysin malik idi. Onun olu Nsr Qrey [ad] il tannd. Btn qrey qbillri onun nslindndirlr. Daha sonra onun olu Malik hmin nurun daycsna evrildi. Ondan sonra is onun olu Fhr bu sadtl frqlndi.
Abdulla ibn Abbas - Mhmmd peymbrin misi oludur. Hdis kitablarnda onun dilindn peymbrin hyat v faliyyti haqqnda oxlu hdislr nql edilmidir. 84 S-297, 1 a; S-129, 5 b. 85 Kny - rb dilind bu, ibn v mm szlri il balanan lqb. bu il balanan lqblrd ata z olunun ad il, ibn sz il balanan lqblrd oul z atasnn ad il, mm glmsi il balanan lqblrd is ana z vladnn ad il tandlrd. 86 Hnif dini - islamdan nc rbistanda btprstliy qar xaraq, tkallall tbli edn dini cryan. sas brahim peymbr trfindn qoyulmudur. 87 lyas - myusluu uzaqladran mnasndadr. Mzrin uzun mddt vlad olmad n ox myus idi v buna gr do olu dnyaya gldikd ona lyas adn qoymudu. 88 Kb evi Sudiyy rbistann Mkk hrind yerln v mslmanlarn n mqdds ziyartgah olan mscid. Tvaf etmk - mslmanlarn Kb evininin v digr mqdds mkanlarn trafnda dvr vuraraq yerin yetirdiklri ziyart mrasimi.
83

32

[Hmin nur] ondan olu Qalib atd, ondan da z olu Lvey v [Lveydn] z olu Kb trld. Kbin oxsayl oullarndan Mrr bu rf nail olmaqla qardalarndan ziz oldu. Ondan da z olu Klaba kedi. [Klab] bniqrey [tayfasnn] byy v bas idi. Ondan da olu Qusayn nslin trld. Onun vladlar arasnda is bdlmnaf bu sadt qovuaraq, z qardalarndan stn oldu. Onun sadiq xlfi Haimdir ki, mrlla adna malik idi v Haim lqbi ld etmidi. O, qrey [tayfasnn] rhbri idi. Sadt nurlar onun tmiz alnndan parlayr v ululuq, byklk lamtlri onun gn timsall simasndan grnrd. Haimilr nslindn olmaq qrey [tayfas] irisind byk rf v yksk drcdir. Onun oullarndan bdlmtllib bu nsild zhur edn nnvi nurun daycs oldu. O, uca an-hrt v yksk mvqe sahibi kimi qrey qbillri arasnda stn bir xs idi. Qbil balar onun risliyini v byklyn qbul edib, ona itat gstrirdilr. Onun sl ad eyb idi v mhur tarixi srlrd qeyd olunmu bir sbb zndn bdlmtllib [ad] il tannmd89. Kb evinin kilidi onun lind idi v o, orann hacibi 90 vzifsini tuturdu. Zmzm quyusunun qazlmas onun zamannda ba vermidi91. Onun izztli v clall Tanrnn drgahna etdiyi hr bir dua hmd92 nurunun uuru saysind qbul olunard. Onun on iki olu vard. Rvzts-sfa v Xlastl-xbar93 mlliflrinin
rb mnblrin gr, Mhmmd peymbrin babas bdlmtllib anadanglm a sal olduu n ona eyb (asal) adn vermidilr. O, atas vfat etdiyindn uaqlqda Ysrib (Mdin) hrind z daylarnn yannda qalrd. misi Mtllib onu Mkky gtirmi v bu qabiliyytli, istedadl olana gz dymsin dey, ilk vaxtlar onu z klsi kimi tqdim etmidi. Bellikl, eyb Mkkd bdlmtllib, yni Mtllibin qulu kimi tannmaa balad. Sonradan onun kim olduu akara xsa da, o, bdlmtllib lqbi il arlmaqda davam etdi. 90 Hacib - mnas qap dcmkdir. Mqdds ziyartgahlarn nzartilri v qoruyucular da hacib adlanrdlar. 91 Zmzm quyusu - Mkkdki Kb mscidinin hytind yerlir. Dini mnblr gr, Zmzm bulann meydana glmsi brahim peymbrin olu smayl peymbrin zamanna aiddir. Hmin bulan quyusu sonralar xarab olsa da. Mhmmd peymbrin babas bdlmtllib onu brpa etmi v Zmzm suyunu yenidn istifady vermidi. 92 hmd - Mhmmd peymbrin adlarndan biridir. 93 Rvzts-sfa (tam ad: Rvzts-sfa fi sirtl-nbiya vl-mluk vlxlfa, yni Peymbrlrin, hkmdarlarn v xliflrin trcmeyi-halna dair saflq baas) - Teymurilr dvrnn saray tarixisi olan v Mirxond lqbi il tannan Mhmmd ibn Brhanddin Xvandah ibn Mahmudun (1433-1498) dnyann yaranndan Teymuri hkmdar bu -Sidin 1469-cu ildki lmn qdrki mumi tarix hsr etdiyi altcildlik salnamdir. XVI srd Mirxondun qz nvsi Xandmir bu sr 1522-ci il qdrki hadislrdn bhs edn VII cildi lav etmi, XIX srd is Rzaqulu xan Hidayt bu salnamy daha cild artraraq, onu Nsirddin ah Qacar (1848-1896) zamannn hadislrin kimi davam etdirmidir (... : - . , ... , 1972, . I, .361-378, . II, .975). Xlastl-xbar (tam ad: Xlastl-xbar l byan hvall-xyar, yni Xeyirxahlarn hvalnn byan haqqnda xbrlrin xlalsi) Xandmir lqbi il tannan mhur xorasanl tarixi Qiyasddin ibn Hmamddin Mhmmdin (1475/76 -1535/36) h. 905-ci ild (m. 1499-1500) tamamlayb, Teymuri hkmdar Sultan Hseyn Bayqarann vziri, air v alim liir Nvaiy tqdim
89

33

szlrin gr, onun skkizinci olu olan Abdulla sonuncu peymbrin (Mhmmd peymbrin) atasdr v bdlmtllib nzir demidi ki, gr Allah ona on oul verrs, znn ziz vladlarndan birini Allah yolunda qurban verckdir. Tanr drgahnda onun bu istyi qbul olunub ba tutduuna gr o istdi ki, z nzirin ml etsin v bu mqsdl z oullar arasnda pk atd. Pk Abdullann adna xd. Abdulla bu ad xbrdn sevinib, ilahi tqdir boyun ydi. bdlmtllib onun itatkarlndan v z ali mnli atasna razlq vermsindn sevinck olub, z olu il birg qurbangaha z tutdu. Qrey [tayfas] bundan xbrdar olub, onun arxasnca getdi v onu bu idn kindirdi. Bu bard o dvrd misilsiz olan bir kahinnin ryini sorudular. Hmin kahin onu fidy dmk smtin ynlndirdi v qrar verdi ki, Abdullann fidysi n vladlarnn sayna gr on dv fidy qoyub, dvlrl onun arasnda pk atsn; gr pk ne df Abdullann adna xarsa, onda hr df fidyy on dv artrsn v pkn dvlr dcyi vaxta qdr bunu davam etdirsin. bdlmtllib onun dediyin ml etdi. Pklr yen d Abdullann adna glirdi. Nhayt, fidyy qoyulmu dvlrin say yz atdqda anl v Uca Yaradan fidyni qbul etdi v pk dvlr dd. Bellikl, pk ne df tkrar edildikdn sonra Abdullaya fa hasil olundu. Mhz bundandr ki, insanlarn n xeyirlisi (xeyrl br)94 olan hzrtin (Mhmmd peymbrin) mmtinin kamil fidysi yz dvdn ibart olaraq myynldirilmidir. nsanlarn n xeyirlisi olan hzrtin mn iki qurbangahn oluyam dey buyurduu klam Abdullaya v smayla iardir. Tarix kitablarnda yazld kimi, hmd nurunun iarts v Mhmmd lamtinin gn bnzr fqlri Abdullann tmiz alnndan parlayrd. Yhudilr bir ne df son drc nifrt v paxllq zndn ona qsd etmy chd gstrslr d, o, hr df qeyb alminin qounlarnn kmyini alm v dmnlrin zrri ondan yan kemidi. Onda olan nurun zhurunun iarts sbbindn qrey [tayfasnn] btn xatunlar onun gn misall camalna vurun olub, ona qovumaq arzusuna dmdlr. Lakin bu sadt Vhbin qz Aminy nsib oldu v onun amal aac murad smrsi yetidirdi. Fil ilind95 sonuncu peymbr hzrtlri o hrmtli qadndan vcuda gldi v zlmt iind olan alm onun dnyan bzyn parlaqlndan iqland. [Peymbr] ana btnind olan mddtd, dou v sdmrlik zamannda v boya-baa atma yyamnda, ta ona peymbrlik veriln vaxta qdr o peymbrlr srvrindn v onun mhtrm anasndan qeyri -adi ilr, mxfi
etdiyi tarixi srdir. Bu sr mumi tarix hsr olunmudur v mqddimdn, on mqaldn v xatimdn ibartdir (... , . I, .380-383). 94 Xeyrlbr (insanlarn n xeyirlisi demkdir) - Mhmmd peymbrin lqblrindn biri. 95 Fil ili - burada Mhmmd peymbrin doulduu m. 570 -ci il nzrd tutulur. Hmin ilin rblr arasnda bel adlanmasna sbb o idi ki, peymbrin doulmasndan iki ay nc Ymn hakimlrindn olan brh ibn Sbah l-rm mqdds Kb evini datmaq n trkibind on iki fil olan qounu il Mkky hcum etmi, lakin mvffqiyytsizliy dar olmudu. Mhz bu hadisy gr hmin il fil ili kimi mhurlamd.

34

iartlr v mczlr ba vermidir. Qiss 96 v xbr kitablar bu msllr bard mlumat verirlr. Mxtsr, Adm vladlarnn rhbri [Mhmmd peymbrin] dnyan bzyn camal gninin douundan nc, Abdulla iyirmi be yanda ikn gzl Mdind almlrin rbbi olan [Allahn] rhmtin qovuub, Ysribin97 mqdds torpanda dfn olundu. [Peymbrin] sadtli mvludunun yeddinci ilind Amin vfat etdi. bdlmtllib o srvrin bydlmsini z zrin gtrd. [Peymbrin mvludunun] skkizinci ilind bdlmtllib d mrhmtli [Allahn] rhmtin qovudu. Yetim qalm o drrn trbiysi milri arasnda b-Talibin hdsin dd. bu-Talib, bdlmtllibin yeddinci olu idi v ad mran idi. O, qrey qbillri iind rf v ad-san sahibi idi. Sonuncu peymbr hzrtlri o yksk drcli misinin hsn -rbti v fqti il byd v onun peymbrliyinin onuncu ilin qdr o srvr (bu-Talib) hyatda qalaraq, o hzrt kmklik etmkd byk sy gstrdi. Nhayt, [peymbrliyin] onuncu ilind [bu-Talib] haqqn dvtin boyun ydi. buTalibin v Xdiceyi-Kbrann98 vfatlar sbbindn Hzrt Rsul hmin ili hzn ili adlandrd. bu-Talib hcum edn aslan (heydri -krrar), kafirlrin v mriklrin99 qnimi, almlrin Rbbinin caniini v dostu, Allahn iri (sdulla), mminlrin miri (mirlmminin) olan linin - ona salam olsun - anl-hrtli atas idi. li ibn bu-Talib mvafiq v mxalif olanlarn kitablar onun fziltlrinin v lyaqtlrinin tsviri il doludur v onun stn keyfiyytlrini sadalamaqla qurtaran deyil. O, Hzrt Rsuldan sonra Adm vladlarnn rfidir v [peymbrin onun haqqnda dediyi] ti timdn, qan qanmdandr hdisinin hkmn sasn, o, Allahn rsulu il sanki ekiz bir qarda kimidir. O hzrt asimandan gln iary sasn, tmiz v pak Zhra 100 il evlndi. lahi sirlrin o iki xzinsindn v hmin iki qeyri-mhdud feyzlr mdnindn peymbr nslinin iki parlaq ulduzu (mam Hsn v mam Hseyn) ay v gn kimi dodu. Onlarn yksk an haqqnda cnnt hli rhbri [Mhmmd peymbrin] drr saan klam nazil olmudur. Onlarn (Hzrt li il Fatim xanmn) rfli adlarnn v oradan on iki bulaq fqrd [aysin] 101 uyun olaraq, onlarn dnyan bzyn emdn bslnmi ali mqaml, kramtli xlflrinin xatrlanmasndan mqsd Allahn klgsi olan lahzrt ahn mbark crsi haqqnda tsvvr yaratmaqdan v byan shifsini o hzrtin zmtli v
Qiss - hekay, povest, novella mnalarn ifad edir. Burada qiss deyilrkn peymbrin hyatndan bhs edn srlr nzrd tutulur. 97 Ysrib - Sudiyy rbistannn Mdin hrinin qdim ad. 98 Xdiceyi-Kbra - peymbrin hyat yolda Xdic xanm nzrd tutulur. O, m. 619 -cu ild vfat etmidir. 99 Mrik - Allaha rik qoan, kafir. 100 Zhra - Mhmmd peymbrin qz Fatim xanm nzrd tutulur. 101 Qurani-Krim, raf sursi, 160-c ay.
96

35

kramtli cdadlarnn hvalnn tsviri il bzmkdn ibartdir. Asimann brclrinin say kimi, imamlarn da say on ikidir, vvlincisi li v axrncs Mehdidir102. Xlas, peymbrlik v imamt glzarnn o iki gldstsinin, cah-clal v kramt bostannn o iki srvinin103 (Hzrt li il Fatim xanmn) soyundan gln, Musvi silli, Hseyni nsilli mhtrm v alicnab ah [Abbasn] ali nsbnamsi, yuxarda iar olunduu kimi, on iki imamn yeddincisi olan himmtli imam Musa l-Kazim - ona salam olsun - atr v o ali mqaml imamdan tryir. Buna gr d almi nurlandran gndn daha parlaq olan kramtli imamlarn sadalanmasndan l kib, o hzrtin ali mqaml cdadlarnn xatrlanmasna keirik. cr bilicisi olan alimlrin hamsnn fikri yekdildi r ki, [ah Abbasn] mbark soyu Hzrt Kazimin - ona salam olsun - adl-sanl vladlarndan ali mqaml imamzad blqasim Hmzy gedib xr. n doru sz gr, o, Turizin104 Susefid [adl yerind] dfn olunmudur v onu n rfli qbri hmin vilaytin sakinlrinin ziyartgahdr. bn Bzzaz [ad] il mhur olan Tvkkl ibn smayl, eyx Sdrddin Musa hzrtlrinin hyat zamannda o hzrtin ali mnli cdadlarnn vsflri haqqnda eyxlrin hvalat v kramtlrinin v vliyalarn ali mqamlarnn gstricisi olan bir kitab yazm v onu Sfvts -sfa adlandrmdr105. O, z srini Firuzah Zrrinklahn106 hyatnn tsviri il balad n bu stirlrin mllifi (sgndr by Mni) d onun yolunu davam etdirib, zrli yazan qlmin kmyi il dnyan bzyn shifni o hzrtin haqqnda mlumat vermkl zintlndirir. Firuzah Zrrinklah. Sfvts-sfann mllifi deyir ki, dnyada triqt sultan olan brahim dhmin olanlarndan biri 107 lk tutmaq bayraqlarn
Mehdi - zhuru gzlniln qeyb olmu gizli imam, ilrin on ikinci imam Mhmmd Mehdi Sahib z-Zaman. 103 Srv - mlayim isti iqlimlrd bitn hndr v hmi yal aac nv. Burada mcazi mnada ilnmidir.
102

Turiz - randa, Mhddn cnub-qrb trfd, Trbti-Heydriyy hrindn qrbd yerln hr. 105 Sfvts-sfa (Safln safl) - bn Bzzaz lqbi il tannan Tvkkli ibn smayl ibn Hac Mhmmd l-rdbili trfindn eyx Sliddinin olu eyx Sdrddinin zamannda, h. 759 / m. 1358-ci ild eyx Sfiddinin hyat v faliyyti bard farsca yazlm irihcmli bir srdir (... , . II, . 850.). Sfvts -sfa 1543-c ild I ah Thmasibin gstrii il Mvlana Mhmmd ibn Hseyn Katib Niati adl bir katib trfindn fars dilindn Azrbaycan trkcsin trcm edilmidir (bax: eyx Sfi tzkirsi. Sfvts -sfann XVI sr trk trcmsi. Trtibilr v nr hazrlayanlar: M.Nasoylu, S.Cabbarl, R.eyxzamanl. Bak, 2006). 106 Firuzah Zrrinklah - Sfvi slalsinin real tarixi xsiyyt kimi qbul ediln n qdim cdaddr. 107 brahim dhm - VIII srd yaam, Blx hakimlri nslindn olmu v Suriyada vfat etmi bir ruhanidir. Onun xlflrindn hr hanssa bir hkmdar xmamdr. Buna gr d tdqiqatlar, guya brahim dhmin vladlarndan olan bir hkmdarn Azrbaycana yr etmsi v Firuzah rdbil hakimi tyin etmsi bard Sfvi mnblrind verilmi mlumatlarn qeyri -dqiq olduunu hesab
104

36

qaldrb, hmi qzavat v cihadla108 mul idi. O zaman Muan, Arran v o hdudun xalq iman bzyindn mhrum v islam rfindn bhrsiz idilr. O mcahid109 sultan (brahim dhmin oullarndan biri) qvvtli qlncnn ati il o vilaytin razisini islamn nuru il iqlandrb, qaranlq v kafirlik adtlrini aradan qaldrd v zahiri nailiyyt v mnvi inkiaf chtc dini hkumt v dnyvi ryast qabil olan mir Firuzah rdbil vilaytin v onun trafna ba v mir [tyin] etdi. [Firuzahn] o qdr var -dvlti, srvti, ilxs, malqaras v qnimtlri var idi ki, rdbil vilaytin smrd. O, oradan Gilann 110 knar melrin gedib, Rngin [adl] yerd iqamt sald v o vilaytd dini msllr v maarif ilri il mul olub, bilik v sxavt sfrsini byk v kiiklr n ad. mir Firuzah mr atnn cilovunu cl bldisin taprdqdan (ldkdn) sonra onun rid olu vz l -Xvas sdaqt sahiblrinin risliyi v bal rfin atd v o yerdn rdbil tabe kndlrdn olan sfrncan kndin gedib, qohum-qrba v mridlri111 il oran mskn sedi. O da hrmtli atasnn tapr il camaat arasnda sxavt v mehmanprstlikl mhur oldu v tannd. Bir mddtdn sonra o, sxavt v bilik evindn nam sfrsini yb axirt msafirxanasnda mnzil sedikdn (ldkdn) sonra onun misilsiz olu Mhmmd l-Hafiz112 mrhmtli atasnn yerin kedi. caib hadislrdn [biri] odur ki, o, yeddi yanda ikn atas evindn qeyb v yox oldu. Bu xandann qohumlar n qdr axtarsalar da, onu tapa bilmdilr v onun yoxluundan myus olub, ona yas tutdular. Yeddi il bitndn sonra o, on drd geclik ay kimi, cvza 113 brcnd, boynundan bir Quran asld halda atas evinin qapsnda grnd. Onun qeybliyi zamannda alayan v inildyn o ali slalnin xidmtilri v mridlri z gzlrini o kramt asimannn bdrlnmi aynn mbark gr il iqlandrdlar, onlarn yas v matmi adlq v nliy evrildi. Onun hvalatndan sorudular. [O] dedi ki, bir ne hqiqt v doruluq yolu il gedn mslman cinlr mni z yanlarna apardlar, mehribanlq v smimiyyt qaplarn zm ab, mn riti yrtdilr v Quran zbrltdilr. Bu yeddi ild mn onlarn arasnda fziltlr yiylndim v nhayt, indi vtn gldim. Mridlr onun mbark qdmlrini dini v dnyvi sadt sbb bilib, [onu] byk babalarnn rhbrlik taxtnda oturtdular. O da z ali mnli cdadlarnn gzl
edirlr (E.G.Browne. A History of Persian Literature in the Modern Times /A.D. 1500 -1924/. Cambridge, 1924, p.36; R.M.Savory. Iran under the Safavids. Cambridge, 1980, p.4). 108 Qzavat (zavat) v cihad - din yolunda aparlan mqdds mhariblr. 109 Mcahid - alan, sy edn; cihad edn, din yolunda vuruan. 110 Gilan - Xzr dnizinin cnub-qrb sahillrini hat edn tarixi vilayt. 111 Mrid - hr hanssa bir triqt eyxinin, mridin trfdar, ardcl. 112 Hafiz - Quran zbrdn bilnlr veriln ad. vz l-Xvasn olu Mhmmd Quran zbrdn bildiyi n ona Hafiz lqbi verilmidi (bax: .. . , . 61). 113 Cvza brc - kizlr brcdr. ran gn tqviminin nc ayna (22 may-21 iyun) uyundur.

37

adtlrini davam etdirib, kamil mminlik v haqq il ilrini grrk, xalqa rhbrlik v mridlik etmy balad. Onun mr gnlri sona atdqdan sonra cdadlarnn sccadsind114 oturmaq, fqraya v miskinlr haqq yolunda yemk vermk onun rfli olu Slahddin Rid atd. O da rhbrlik v nciblik taxtn byk atalarnn adti zr yaxlqla bzdi v rdbilin Klxuran [adl] yerini mskn sedi115. [O], mridlrin nzir v hdiyylrin gzn rtb, kiniliy meyil gstrir, trfdar v tblrini kiniliy tviq edirdi. O btn zahidliyi v phrizkarl il brabr, hm d zahiri hsn-camala malik idi v insan tayfalarnn qlbin mhbbt v mrhmt toxumu spirdi. O, yetmi il mr srdkdn sonra varlq ykn axirt mnzilin apard (ld). Onun ziz olu mir Qtbddin yksk rtbli atasnn yerin kedi. O, mqdds, mtkkil dstnin bacs v rhbri oldu. [O], bu slaly mnsub olanlar z mrhmt v mhbbt qanad altna alb, byk cdadlarnn adti zr haqq yolu il getmk istynlri dzgn yolla aparmaa balad. Mridlr o sadt dairsinin qtbn v kramt flyinin mhvrin xidmt etmyi hdlrin gtrmyi lazm bildilr. O seilmi xasiyytli mirin hyat zaman grc hakimlrindn biri kafir grc qounlarnn bir dstsi il qfildn rdbil vilaytin basqn etdi116. O azn dstnin hcumundan mslmanlara ox ziyan dydi. mir Qtbddin o thlknin qorxusundan, ismt prdsi arxasnda oturanlar (qadmlar) darlir -ad117 [rdbil] krb, mhkm yerd gizltdi. Gnn axrnda [yolunu] azmlarn vziyytindn bir xbr ld etmk n gizlndiyi yerdn xan zaman kafirlrdn biri yetiib, o srvr ar bir yara vurdu. O da yaralanaraq v inildyrk, ldrlm [adamlarn] arasna dd. O qorxunc hadis sovuduqdan sonra crrahlar [onu] malic etdilr, yara saald v mbark xs salamat qald. O hvalatdan sonra brktli v sxavtli nsiht v rhbrlik taxt bznib, xalqn mrkkb v tin ilri onun drr tkn dilinin byanatndan akar olurdu. O, znn gzl tbitli, mbark nsbli nvsi Sfi l-hq vl-hqiq vd-din shaqn sadtli tvlld zamannda sa v hyatda olub, bir ne il o zizi grmkl gzn iqlandrmdr. Xlas, o triflayiq xasiyytli mirin lm vaxt atdqda byk atalarndan miras qalm v z mbark ailsinin xzinsind saxlad irad v

Sccad - zrind namaz qlnan kiik xala v ya qumadan tikilmi dnk. Burada triqt rhbrinin, mridin mqam mnasnda ildilmidir. 115 Klxuran rdbil hrindn 3 km. imal-qrbd yerln bir knddir (B.Sfri. rdbil dr qozrqah-e tarix. Tehran, 1353, c. I, s.60). Bu knd Sfvi cdadlarnn mskni olmu. eyx Sfiddin d mhz orada dnyaya glmidir. 116 Grc qounlarnn rdbil basqn h. 607 / m. 1210 -11-ci ild ba vermidir (bax: Z.M.Bnyadov. Azrbaycan Atabylri dvlti. Bak, 2004, s.99). 117 Darlirad - irad mkan demkdir. Sfvi eyxlrinin iqamtgah rdbild yerldiyi n hmin hrin adna bu epitet lav olunmudur.
114

38

irfan118 iklrini v cavahirlrini z sevimli olu Seyid Saleh taprb, [bu] etibarsz alml vidalad, onun pak ruhunun quu lvi almin zirvsin udu. Seyid Saleh mqddslik v mridlik dnizindki sdflrdn [xan] bir inci idi v dzlk, yaxlq v rhbrlik brcndki drlrdn idi. Gzl adnn mnas onun zahiri grnnd z ksini taprd v sadt alar onun aq alnndan aydn v akar idi. O, ehtiyac olanlarn qeydin z atalarndan daha ox qalrd, xalqn ona olan hsn-rbti gndn-gn artrd. Hmi fqra v mhtaclar onun [evinin] sadtli qapsna glib-gedirdilr; qtiyyn ona olan mracitlrin oxluundan usanmazd. O, axirt sfrin hazrla balayb, rfli ruhu tmiz v vfal [adamlarn] ruhlar il birldi v onun hyat bann cavan aac (olu) Seyid Cbrayl o hzrti Klxuran darlimannda119 dfn etdi. Sultan Seyid Cbrayl ayqlarn v bilicilrin bas, Allah tanyan sccadd oturanlarn n seilmii idi. Dindarlq, mminlik, phrizkarlq v ibadtd ali drcy atmd. rfli atasnn adti zr, onun doulduu v bydy yerd - Klxuranda mskn sald. O diyarn camaat o ncib [adamn] mqdds nfsindn sadt i alrd. Nhayt, Allahla yaxnlamaq hvsi onu yadlarla shbtdn v zman hli il mnasibtdn kindirdi. O, [Allah yolunda] mcahidlik v zahidliy balayb, zahir v batinini irfan nuru il bzmidi, sakitliyi sevrdi v xalqla az danard. Onun hrti hr trf yayldqda ta yfa yanlarnn ziz qzlarndan bir namuslu, tmiz rkli, oruc tutan, gec namaz qlan v zamann gzli olan Dvlti adl bir qz o ali nsbli il evlnmy meyil gstrdi. Allah tanyan bilikli balarn nslindn [olan Seyid Cbrayln] belindn gln ntfnin mayalanmas nticsind o ismtli [qadn] bynilmilrin v seilmilrin sultan Sfi l-hqq vl-hqiq vd-din shaqa - onun sirri mqdds olsun - hamil oldu. Hamillik zaman o mbark grnl vcudun vasitsil o ismtli [qadnn] camal o qdr dnyan iqlandrrd ki, el bil hmi dvlt sbh v sadt nuru onun gn bnzr alnndan ildayr v parlayrd. bn Bzzaz Sfvts-sfa kitabnda Sultan Sdrddin dvrnn alimlrindn olan Mvlana Mhyddinin dilindn o mhtrm xanmdan eyx Sfiddinin ali hvalatna v kamil drclrin aid hamillik, doulma v sdmrlik mddtind ba vermi o qdr caib nianlr v lamtlr, qrib ilr nql etmidir ki, bu mxtsr kitabda onlar yerldirmk mmkn deyildir. Nhayt, dnyan iqlandran o ulduz (Sfiddin) sadt v xobxtlik fqndn parlad120 v onun hyat drclrindn alt drc kedi (alt yaa atd). Hrmtli atas Allah behit arr121 sdasna ss verdi, cnnt
rfan (rbc bilmk, xbrdar olmaq) - Allah drk etmk anlamnda ildilir. Darliman - iman mkan demkdir. Klxuran kndi Sfvi eyxlrinin vtni olduu n bu cr adlanrd. 120 eyx Sfiddin h. 650 / m. 1252-ci ild doulmudur. 121 Qurani-Krim, Yunis sursi, 25-ci ay.
118 119

39

balarnda mnzil sald v hmin yerd, z hrmtli atasnn qbrinin yannda dfn edildi. Hqiqtn d, o hzrtin mbark qbri feyz v rhmt mkandr v onun rvzsinin122 irisi cnntin bir hisssidir. Allahn klgsi olan lahzrt ah z alicnablq memarnn nzrin kiik v clalsz grnn khn imarti ucurub, son drc zmtli v gzl bir ali gnbz bina etdirmidir. O hidayt123 taxt sultannn (Seyid Cbrayln) sadiq olu, saflarn saf v din balarnn bas eyx Sfi l -millt vd-dindir. Onun sirri mbark olsun! Onun ali mqamlarn v gzl xasiyytlrini saymaqla qurtarmaz. Onun iql mzar is feyz nurunun v tay-brabri olmayan qdrt sahibinin (Allahn) rhmtinin qonma yeridir. Yksk mrtbli atasnn vfatndan sonra mhtrm anas o ilahi feyzl bslnmiin trbiysi il mul oldu. Uaqlqdan Allahn kramt nuru onun zrin dmd. Onun mbark alnndan qeybi sirlri amaq nuru ildayr v parlayrd. Hmi qbirlrin sirrindn, llrin hvalndan v buna bnzr msllrdn xbr vermk kimi qrib ilr grrd v anasna nql edirdi. Anas [is] ona yksk mrtblr v ali drclr atmaq mjdsi verirdi. Bir mddt biliy v zahiri kamilliy yiylnmkl mul oldu. [Sonra] o, gzib syaht etmk v mnvi almin tinliklrini drk etmk hvsin db, zahidlik v alma ln qdm qoydu. Bilirdi ki, kamillik sahibi olan bir mridin rhbrli124yi olmadan kamal drclrin atmaq mmkn deyil. Buna gr d, bzn rdbilli eyx Frcin125, bzn eyx bu-Sidin - bu ulularn hr ikisi eyxt-tayif eyx Cneyd Badadinin mridlrindndirlr - mzar knarnda ibadtl mul olurdu, bzn d vaxtn ilahiyyat alimi eyx ihabddin Mahmud hrinin126 mzar yannda keirirdi. O, kamil bir mrid axtarrd. O, eyx Ncibddin Bozqu irazinin 127 fzilt drcsinin ykskliyini v gzl haln yrnnd arzu dalnca qamaq hvsi onu iraza trf yollandrd. Onun irazda oxlu var-dvlt v nfuz sahibi olan Slahddin adl zndn byk qarda vard ki, o da orada silzad qzlarndan bir ifftlisi il
Rvz - rbc baa demkdir. Bzn mqdds xslrin mqbrlri d rvz adlandrlrlar. Hidayt - insanlar doru yola dvt etmk. S-129, v.9b. Tehran apnda (s.12) v S-297 nsxsind (v.4a) yanllqla eyx Frrux yazlmdr. slind is. S-129 nsxsind qeyd edildiyi v digr mnblrl, o cmldn bn Bzzazn Sfvts sfa sri il tsdiq olunduu kimi, hmin xsin ad eyx Frc olmaldr (bax: eyx Sfi tzkirsi, s.60). 125 eyxt-tayif eyx Cneyd Badadi - yni blqasim Cneyd ibn Mhmmd Qavariri. Mhur ilahiyyat alim v sufi eyxi olmudur. Tqribn m. 820 -ci ild Badadda anadan olmu, m. 910-cu ild orada vfat etmidir. Sufilikd seyyidt-tayif v ya eyxt-tayif, yni sufi tayfasnn aas, bas lqbini almdr (ASE, c. X, s.450). 126 S-129, v.9b; S-297, v.4a. Tehran apnda (s.12) hri vzin Ameri yazlmdr. slind is, Bak nsxlrind olduu kimi, hri yazlmaldr. nki bu xs sln Cnubi Azrbaycann hr hrindn olduu n hri nisbsi il tannmdr (bax: eyx Sfi tzkirsi, s.913). 127 eyx Ncibddin Bozqu - XIII srin mhur sufi eyxidir. sln Azrbaycan trk olsa da, irazda doulmu v orada yaamdr. O, grkmli Azrbaycan alimi ihabddin Shrvrdinin (1145 -1234) agirdi v davams idi (bax: eyx Sfi tzkirsi, s.893 -894).
122 123 124

40

evlnib, bu qohumluq vasitsil irazda yaayrd. eyx qarda il grmk bhansi il mehriban anasndan sfr etmk icazsi alb, mqsd trf yola dd. Yolda hr yerd Allah adamlarna, drvilr v mminlr atdqda onlarla shbt etmy can atr, hr ksdn bir ey yrnirdi. O, iraza yetin zaman eyx Ncibddin Bozqu artq dnya evindn getmidi. O, hmin vilaytin eyxlri il grd, lakin istdiyi feyz qaps onun zn almad. Bu arada byk alimlrdn Mvlana Rziddinin yanna glib, za zlzl sursin128 qdr onun yannda tfsir129 mzakirsind itirak etdi v tfsir drsi vermk icazsi ald. Onun eyx Mslihddin Sdi irazi130 il d shbti oldu, [lakin] onunla gr ziz xatirin xo glmdi. O vilaytin drvilri v sadt mzhbli irad sahiblri o hzrtin rtbsini sufilik vadisinin yolunda zlrindn yksk grdkd onu seyidlr zmrsindn v dini rhbrlrdn olan mir Abdullann yanna apardlar. Onun yanna atdqda, hqiqtn, bir adam grd ki, btn yax siftlr v kamilliklr malikdir v el bir ayna mahid etdi ki, [Allahn] camal v calalnn nuru onda ks olunur. Hzrt eyx Sfiddin z hvalatn ona syldi. [mir Abdulla] bir az fikr getdikdn sonra ban qaldrd v dedi: - Ey gnc trk! Mcahidlik, zahidlik v yksk hvali-ruhiyy saysind snin n hasil olan [eylr] mnim bsirt gzm atmayb. Snin qarnda byk bir al-veri durur. Lakin bu bazarda bel bir al-veri mmkn deyildir. Bu gn snin gzndn prdni gtrb, sni mqsd trf ynld bilck ilahiyyt elmlrini biln eyx Zahid Gilanidn baqa bir ks yoxdur. Onun Gilanda, sizin vilaytinizin yaxnlnda, dniz knarnda xlvt yeri var131. Sonra o, eyx Zahidin xarici grnn ona tsvir etdi. O hzrt Fars eyxlri il vidalab, onlarn saf rklrindn kmk dilyib, vtn dnd. Qarda ona n qdr mal-dvlt tklif etdis, o hzrt qbul etmdi. O, mqsd yolunda tlb addmn irli ataraq, byk Allahn amannn zmanti il darlirad rdbil atd. eyx Zahid iman nuru v batini elm saysind [bunu] drk edib, z mridlrin z tutaraq dedi: - rdbild haqq axtarmaq llrind gznlrdn bir gnc bizl grmk istyir. Ondan byk Allaha qdr yalnz bir prd qalmdr. Xlas, eyx Sfiddin eyx Zahidin yerini-yurdunu yrnib, o trf yola dd v kramt nianl xangaha atb, zaviyd 132
za zlzl v yaxud Zilzl sursi Qurani-Krimin 99-cu sursidir. Tfsir - Qurani-Krimin izah. eyx Mslihddin Sdi irazi - XIII srd yaam mhur ran airidir. 131 eyx Zahid (1218-1301) Lnkrann Siyavrud kndind doulmu v orada vfat etmidir. Hyatnn bir hisssini Hilykran (indiki xakran) kndind keirmidir. Hal-hazrda onun mzar Lnkrann xakran kndinddir (V.Minorsky. A Mongol Decree of 720/1320 to the Family of Shaykh Zahid // BSOAS, London, 1954, vol. 16, part 3, p. 515-527; Mdixanm Nemt. Azrbaycanda pirlr. Bak, 1992,s.38-40). 132 Xangah - bir eyx v ya mridin ryasti altnda olan drvilrin yaadqlar v ibadt etdiklri yer. Zaviy - gu, knc, bucaq; sufi triqtlrinin mkan. Xangahla eyni mnada ilnn szdr.
128 129 130

41

namaz qlmaqla mul oldu. Mbark ramazan ay idi. eyx Zahidin adti bel idi ki, o, orucluq ay tzlndikd z hrmin gedib, gec-gndz [Allaha] itat v ibadtl mul olard, iftar arvad-ua il yeyrdi v fitr bayramna qdr mridlrl grmzdi. Sfiddin o ali yer atan gn eyx Zahid z hcrsindn xb, xidmtilrdn birin buyurdu: - Bu gn dnyann haqq axtaranlarndan biri [buraya] qonaq glib, ibadtgahda namaz qlr. [Namaz] qurtarandan sonra onu mnim yanma gtir. Xidmti o haqq yolu il gedni gtirdi v o, eyx [Zahidl] grmk sadtin atd. eyx [Zahid] onu Sfiddin dey ard, onun ali rtblr v yksk drclr ataca haqqnda xo xbr verdi. eyx Sfiddin eyx Zahidin btn xsusiyytlrini onun haqqnda eitdiklrin uyun grrk, kmk li il onun tyindn yapd v layiq xidmtlr gstrmkl [onun] n yaxn adamlarndan oldu. Hzrt eyx Sfiddinin phrizkarl v zahidliyi o yer atmd ki, hr hftd bir df iftar xryi yeyrdi. eyx Zahidin nsihtlri nticsind o, gnd bir df [yemyi] qrara ald. Nhayt, eyx [Sfiddin] o adti d ziz xasiyytindn trk edib, gnd bir df iftar yemy balad. Ancaq bir tik quru dyy qnat edib, t v yadan kinrdi, heyvani qidan qtiyyn yemzdi. Sfiddin haqqnda oxlu mczlr v kramtlr nql edilib. Sfvts-sfada v mini Hervinin Ftuhat133 kitabnda [bu haqda] mfssl yazlmdr. Xlas, o kamil siftlr sahib olan [eyx Sfiddin] hmi ruhlar v kabuslar almind alaraq, drraklilik gzn ar v hqiqi ryalar grrd. O cmldn bir gec yuxuda grd ki, belin bir qlnc balam v bana samur drisindn bir papaq qoymudur. Bandan papan gtrn kimi mbark bandan bir gn xr ki, alm iq sar. Bu yuxunu eyx Zahid nql edib, onun yozulmasn sorudu. Aq rkli eyx [Zahid] gzl tbirl byan edrk buyurdu: - O qlnc v gn snin nslindn qdrtli bir padahn xb zhur etmsi lamtidir. Tezlikl onun parlay gn kimi btn dnya hlin nur saacaq, onun qvvtli qlncnn alovundan yolunu azm v dinsiz zalmlar mhv v yox olacaqlar. Szn qsas, o hzrt mcahidlik v zahidlikd ox trqqi etdi v [onun] feyz mnbyi olan batinindn ilahi sirlrin nuru parlamaa balad. eyx Zahid o hzrti z il qohum edrk, parlaq Zhrdn134 faydalanm Fatim adl pak qzn ona verdi.
Ftuhat v ya Ftuhat-i mini - bu ad altnda heratl tarixi mir Sdrddin Sultan brahim lmininin (1477/78-1535) 1521-ci ild yazmaa balad Ftuhat-i ahi (ahn fthlri) sri nzrd tutulur. Bu mnb Sfvi cdadlarnn mr yolunu v 1513 -c il qdr I ah smayln qlblrini ks etdirmk baxmndan olduqca nmlidir (... , . II, . 850-852; ... Ae XVI e. , 1981, c.8 11). Tehran apnda (s. 13,14,18,20,32) bu srin ad yanllqla Ftuhat -i Ymni dey yazlmdr. 134 Burada parlaq Zhr deyilrkn gzlliyin rmzi saylan Venera planeti nzrd tutulur.
133

42

eyx Zahid hyatda olarkn ona (Sfiddin) mridlik v dini rhbrlik icazsi verirdis d, o, qbul etmirdi. Nhayt, [eyx Zahid] z vfat zaman hidayt v vliyalq tacn o hzrt verdi v onun qabiliyytli qamtini bu ziz paltarla bzdi. Bdxah adamlar Hzrt eyx Zahid etiraz etdilr ki, o hzrtin sadiq olu v doma vlad, kamillik sahibi eyxzad Cmalddin li durduu halda, n n onu [ilr] icaz vermk v rhbrlik etmk sadtin layiq grmr v bu krsy eyx Sfiddini oturdur? eyx [Zahid] bhni aradan qaldrmaq v mridlri sakit edib tslli vermk mqsdi il [onlarn] hr ikisini snaqdan keirmk qrarna gldi. Sorudu: Olumun xlvtxanas haradadr? Dedilr: Xangahn yannda. Sorudu: Sfinin xlvtxanas haradadr? Dedilr: eyxin xlvtxanasndan oraya qdr yarm frsxdir135. Dedi: Hr ikisini aracaam ki, hr birinin rtb v drcsi siz mlum olsun. O df olunu arsa da, olu cavab vermdi. Sfini sslynd cavab gldi: Gldim, yetidim, ya eyxim v mridim! V [Sfiddin] addmn otaa qoydu. eyx [Zahid] buyurdu: Sfi, harada idin? Dedi: z xlvtxanamda idim ki, eyxin vq artran ssini eidib, yannza gldim. eyx [Zahid] zn camaata evirib dedi: anl v uca Allah mnim nzrimd tutduumu Cmalddin deyil, Sfiy vermidir. Mn is Allahn mantin xyant etmyib, onu sahibin atdrdm. Nhayt, eyx Zahid Gilann Siyavrud [kndind], 700 -c ilin aylarnda (16.09.1300 - 05.09.1301) o dnyaya getdi v hmn yerd d dfn edildi. Din balarnn sultan Hzrt eyx Sfiddin irad, drvilik v ixtiyar libasn ondan (eyx Zahiddn) almdr, o is Seyid Cmalddindn, o is eyx ihabddin Mahmud hridn, o da yeddi vasit il Seyyidt-tayif eyx Cneyd Badadidn, o da Sriyyi Sqtidn, o da itati vacib olan mam bl-Hsn li ibn Musa r-Rza hzrtlrinin xadimi olan mhur Krxidn alb. Xlas, eyx Zahidin vsiyytin gr, o hzrt (eyx Sfiddin) dini rhbrlik v irad taxtna kedi v camaat ritin doru istiqamtin v hqiqt in byk v mhkm yoluna armaa balad. O hzrtin eyx Zahidin qzndan bir olu oldu; adn Sdrddin qoydular. O hzrt (Sfiddin) oxlu mhrumiyyt kdiyindn v bdninin zifliyindn mrnn axrlarnda sidik kissi xstliyin tutuldu. Bir mddt sufilik almind xstliyi bir nv dini drman hesab edrk xolanrd. Sonra is ziflik artd v [o], yataa dd. Xstlik zaman arnn iddtindn taqtdn ddy vaxtlar o hzrt indi z nurlu v tirli qbri olan yer gedib, orada bir qdr rahat olard. [Sonra] hrmtli zvcsi onu z evin gtirrdi, yen ar iddtlnnd deyrdi: Mni z evim aparn!. O hzrtin xidmtilri deyrdilr: Siz z evindsiniz!. Buyurard: Mnim sil evim oradr. eyxi oraya aparardlar. Ne df bu hadis tkrar oldu. lm zaman Sfviyynin mqdds nianl mridlrini yb, mridlr v vladna vsiyyt etdi ki, ritin
135

Frx txminn 6 km- brabr olan uzunluq vahidi.

43

mbark yolu il getmkd davam etsinlr, eyxlrin yolunu tutsunlar, yoxsullara hrmt edib, xrk verib, kmk gstrsinlr. [eyx Sfiddin] Hzrt eyx Sdrddin Musa haqqnda da buyurdu: Mnim evimd namaz qlma v bndlri doru yola kmyi olum Sdrddinin hdsin verirm. Sonra is nsiht v yd balad. O vaxta qdr ki, eyx Sfinin qeybdn ilham alan, mcz yaradan dili danmaq qabiliyytini itirdi, onun son sz bununla bitdi: Ona (Mhmmd peymbr) salavat gndrin v onu layiqinc salamlayn136. 735-ci ilin mhrrml-hram aynn 12d (12 sentyabr 1334), dnb gn137, sbh namazndan sonra [o], cl saqisinin138 lindn rbt idi v gzn rtb, mvcudluq alminin qarqlq evini mahid etmkdn l kdi. [Sfinin] hrmtli zvcsi is Allahn drgahna etdiyi dua v xahi vasitsil on skkiz gndn sonra o hzrt qouldu v cnnt bana getdi. Biz Allahnq v lbtt ki, onun drgahna qaydacaq139. Bilin ki, Allahn vliyalar lmrlr v lakin bir haldan baqa bir hala keirlr. Beyt rk sahibi olanlar he vaxt lmmilr v lmrlr, lm sz bu tayfann haln gstrmk n bir addr. Sn fna zvqn drk etmmisn, yoxsa nzrind Payz geyimi bahar geyimindn daha gzl olard. Ftuhat-i minid qeyd edilmidir ki, o hzrtin (eyx Sfinin) vsiyytin gr, Seyid Cmalddin sfahani eyx Sfinin csdini yuyub, kfn brd. Sultan Sdrddin o zaman Sultaniyy [hrin] 140 sfrd idi. Sfviyynin ali slalsinin mridlri o mbark csdi hzrt eyxin sediyi v indi is btn tayfalarn ziyartgah olan gzl mkanda dfn etdilr. Sultan Sdrddin Musa141 balq smasndan domu on drd geclik ay idi, xobxtlik flyindn parlayan bir gn idi. Uaqlq v yeniyetmlik zamanndan phrizkarlq nuru mbark alnndan parlayr v irad, yaxlq lamtlri [onun] zahirindn grnrd. vliyalq v irad banda o, ba uca bir srv aac idi. slinin aliliyi v nslinin hrmti baxmndan byklr v izztlilr
Qurani-Krim, hzab sursi, 56-ci ay. Fars dilind hftnin gnlri bu ardcllqla dzlb: nb, yeknb (bazar), dnb (bazar ertsi), senb (rnb axam), aharnb (rnb), pncnb (cm axam) v cm. 138 Saqi - su vern, su paylayan v satan; iki mclisind rab paylayan. Burada saqi sz mcazi mnada ilnmidir. 139 Qurani-Krim, Baqr sursi, 156-c ay. 140 Sultaniyy - Cnubi Azrbaycann Zncan hri yaxnlnda Elxanilr dvrnd salnm orta sr hri. Hal-hazrda Zncan - Qzvin yolundan 6 km. cnubda yerln bir qsbdir. 141 eyx Sdrddin 1304-1392-ci illrd yaam, 1334-1392-ci illrd eyxlik etmidir.
136 137

44

arasnda tk v mmtaz (seilmi) idi. nki o, hrmtli atas trfdn nsilbnsil seyidlik v kramt brcnn ulduzu, xobxt anas trfdn is irad sdfinin drr idi v onun zndn vvlki yeddi cdad dini rhbrlik, zahidlik v dalt taxtnda oturmudular. Ftuhat-i minid yazlmdr: eyx Zahidin mhtrm qz il vliyalar sultan olan hzrt (Sfiddin) arasnda kbin ksiln gn eyx Zahid kbin mclisind ayaa qalxd, mclisd olmayan mchul bir xsin qarsnda hrmtl ba oydi. Mclisd olanlar bunun sbbini sorudular. eyx [Zahid] buyurdu: Mnim nvlrimdn olan eyx Sfinin vladlarn mn nian verdilr. Onlarn arasnda mnim yerimd oturacaq phrizkar bir sadt sahibi gzm arpd v mn onun mqam v drcsinin byklyn baa db, ona ba ydim. O yksk rtbli xsin (Sdrddinin) aya bnzr z tvlld fqndn parlayb dnyan iqlandranda vliyalar sultan olan hzrt (Sfiddin) iradt sahiblrin v mridlr xbr verdi: Bu ziz cavahir, eyx Zahidin kbin mclisind ba ydiyi hmin sadtli vladdr. O hzrt (Sdrddin) ne il byk atasnn yannda elm yrndi v [yax] xasiyytlr ksb etdi, zahir v batin elmlrind kamala atd v onun dini rhbrlik hrti btn dnyan brd. Nfhatl-ns142 kitabnn mllifi sirlri kf edn, zmanlrin seilmii olan Seyid Qasm nvarn143 keyfiyytlri bard bel yazr: Mlum deyil ki, dnyada gnahsz imamlardan sonra Seyid Qasm nvarn drcsind v rtbsind bir adam taplarm? Eyni zamanda, o yazb ki, hmin ilahiyyat alimi (Seyid Qasm nvar) Hzrt eyx Sdrddin rdbilinin sadiq mridlrindndir. Nhayt, o hzrt (Sdrddin) hrmtli atasnn vfatndan sonra irad srvtinin xzindar olub, sadt nianl atasnn [vfat] hadissindn sonra Sultaniyy sfrindn qaytd. O elm silsilsinin mridlri onun dnyan bzyn camaln grnd matm libasn xarb, yasdan l kdilr. Aydn yolla gednlr v dindar tayfalar tmiz rk v doru niyytl hzrt eyxin vsiyytin gr, o hzrti irad taxtna oturtdular, onun istk hlqsini [z] qulaqlarna asdlar v ona itat rtyn iyinlrin saldlar. eyx Sdrddinin [evinin] sadt qaps hrmtli ahlarn v yanlarn mracit etdiyi yer oldu. Mool mirlri v yanlar 144 o irad xzinlrinin sahibin byk etiqad bslyirdilr. O, gndn-gn etibar v rhbrlik mrhllrin ykslirdi. O, mbark v mqdds bir yer olan v indi btn tayfalarn ziyartgahna evriln zmtli binan tikdirib, vliyalar sultan [eyx
Nfhatl-ns (tam ad: Nfhatl-ns min hzratl-qds) - grkmli fars-tacik airi bdrrhman Caminin (4414-1492) sridir. Bu sr bir sra mhur sufi eyxlrinin trcmeyi hallarn hat edir v h. 883 / m. 1478-1479-cu ild liir Nvainin xahii sasnda yazlmdr. 143 Seyid Qasm nvar - 1356-1433-c illrd yaam mhur Azrbaycan airi. 144 Burada mool mirlri v yanlar deyilrkn Elxanilr (Hlaklar) dvltinin mirlri v yanlar nzrd tutulur.
142

45

Sfiddinin] mbark mqbrsini v onun trafnda olan binalar z xalis halal malnn [hesabna] son drc gzl v byniln bir vziyyt gtirdi v oraya gzl ssli hafizlr tyin etdi. O tarixdn bizim bu gnmzdk o rhmt v feyz ocanda gec-gndz byk Allahn klamnn oxunmas ksilmir. Beyt O mqdds cnnt mzarnda Behit saray kimi bir bina salb. [Ora] Allahn feyzi il mbark bir yer olub, Ayla gn o sarayn bir krpici hesab edilir. Gnbzinin zirvsi fly qdr ykslib, O binann mqddsliyi Kbdn nian alb. O astanann gztilri mlaiklr kimi gec-gndz Allaha dua v zikr etmkl muldurlar. Allah aramaq v riti yaymaq yolunda o mqdds nianli [Sdrddinin] mr bitnd onun rfli olu Xoca li o gzl xasiyytlinin yerin oturdu. O. z ziz atasnn yannda elm v kamal ksb etmi v yaxlq zinti il bznmidi. Mnim yerimd oturanlar mnim bayram altnda olmaldrlar klamnda deyildiyi kimi, [Xoca li] atasnn mbark csdini vliyalar sultan olan Hzrt [eyx Sfiddinin] r brabr olan gnbzinin altnda dfn edib, o hrmtli mkann rfini artrd. Azad oul ziz atalarn yolu il gedr [sznd deyildiyi kimi], Sultan Xoca li almaqda v zahidlikd, batini v nfsi tmizlmkd byk atalarnn yolu v hrmtli eyxlrin snanm sulu il hrkt edrk, Allahn iarlrini yrnib, asimandan glmi klamn incliklrini kf etmidi. Gzl xasiyytli atasnn [vfat] hadissindn sonra o, z mbark vcudu il irad v dini rhbrlik taxtn bzdi. Mqdds Sfviyy slalsinin pak rkli sufilri o tmiz qlblidn (Xoca lidn) feyz v mbarklik ruhu alrdlar v o hzrtdn oxlu qribliklr grrdlr. Deyirlr ki, Xoca li df, hr df d baqa cr trzd byk mir v sahibqran mir Teymur Krkanla145 grmdr. Birinci df mir Teymur Xorasana146 yr etmk mqsdil Ceyhundan147 kediyi zaman qams suya
mir Teymur ingiz xann slalsindn olan Saraymlk xanmla evlnmi v bu sbbdn tarixd Krkan (yni krkn) lqbi almdr (bax: Doutan Gnmze Byk slam tarihi. Elmi mavir ve redaktr H.D.Yldz. IX. cilt. stanbul, 1992, s.271 -272). Sonradan bu lqb Teymurilr xandannn digr hkmdarlarna da kemidir. Bzi mnblrd Krkan lqbi thrif olunaraq, Grgan klin salnmdr. 146 Xorasan - indiki rann imal-rq hisssini, Mrv vahsini, indiki Trkmnistann cnub vahlrini v rqanstann imal v imal-qrb hisssini hat edn tarixi vilayt. 147 Ceyhun Amudrya aynn kemi adlarndan biridir.
145

46

dd. mir Teymurun gzn bir cndr paltar geymi drvi grnd ki, [Teymurun] qamsn sudan xarb lin verdi. mir Teymur bu hadisni yax lamt hesab edib, (drviin) rfli hvaln xbr ald. O drvi dedi: Vtnim rdbildir, zhur etdiyim yer Dizful, dfn olunacam yer is Qdsi-Xlil148 olacaq. O [drvi] sanki mnvi almdn zhur etmi bir surt idi. mir Teymurun Badaddan Xuzistana149 qoun kdiyi ild Dizful ay krpsnn banda onun nzrin iynin qara xirq150 salm bir drvi arpd. [O] dedi: Mn Ceyhun knarnda snin lin qam vern drvim. Baqa bir df d grmz rdbild olacaq. Bir ne ildn sonra mir Teymur Rum sfrindn 151 qaydarkn z il brabr byk bir dst Rum siri gtirrk, darlirad rdbil atd. O, eyx Sfiddinin bykly, onun yksk mqam v drc sahibi olmas haqqnda eitmidi. [O], [eyx Sfinin] mbark qbrinin ziyartin gedib, ziyart qaydasna ml etdikdn sonra o hrmtli mkann dini rhbrlri haqqnda xbr ald. Xoca linin hvalndan ona xbr verdilr. [mir Teymur ] onunla grmk mqsdi il eyxin hcrsin trf ynldi. eyx ibadt sccadsi zrind oturmu, Allah n gzl keyfiyytlrini zikr etmkl mul idi. Hrnd xidmtilr padahn glmsini ona (Xoca liy) xbr verslr d, amma o, buna etina etmdn, [mir Teymura] oturma tklif etdi. [Xoca li] yd v nsiht xzinlrinin qapsn ab, onun ur qulan o parlaq drlr vasitsil, gzl xasiyytli olmaq v Allahn bndlri il yola getmk incilri il arladrd. mir Teymur nzrind ey tutmudu ki, gr ryind tutduu kimi zahir olarsa, z iradt li il o hzrtin irad tyindn mhkm tutsun. Hr knl istdiyi kimi zhur etdi. Ona gr d eyx hzrtlrin istk li verib xahi etdi ki, [eyx] ondan bir ey istsin. [Lakin] yoxsulluq v mnviyyat alminin padahlarnn zahiri almin padahlarna n ehtiyac ola bilr v dnyann xrda saxs paralarnn Allah tanmaq [kimi] bahal cavahir bazarnda n sat ola bilr?! [Xoca linin] iql qlbi dnyvi ilrl mul olmadndan v gzl tbiti zahiri dnya eylrin fikir vermdiyindn mbark dodaqlarn he bir xahii dil gtirmkdn tr amad. Padahn tkrar xahii v tkidindn sonra Allahn razln almaq n rumlu qadn v kii sirlrin azad edilmsini istdi. mir Teymur qbul barman gz zrin qoyaraq, btn sirlrin azad edilmsi hkmn verdi. rdbil vilaytind v o hdudda z halal pulu il rbtli kndlr v kinlr satn alb,

Dizful - rann qrbind, Xrrmabadla hvaz arasnda hr. Qdsi -Xlil - Flstindki Qds hri nzrd tutulur. 149 Xuzistan - rann cnub-qrbind yerln vilayt. Mrkz hri Karun aynn aa axarlarnda yerln hvaz (Hveyz) hridir. 150 Xirq - drvilrin geydiklri st paltar. 151 Burada Rum sfri ad altnda mir Teymurun Anadoluya yr v onun smanl sultan ldrm Bayzid qar Ankara dynd (20 iyul 1402-ci il) qazand qlb nzrd tutulur.
148

47

mbark mqbry vqf etdi v o hrmtli mkan bst v pnahgah 152 elan edib, o vilaytin xracn153 o ali xandana tslim etmyi taprd. O zamandan o sirlrin vladlar v xlflri, hqiqtn, bu vilayt nianl xandann li il azad edildiklrin gr bu kramt nianl slalnin mridlri v pak rkli sufilri arasnda olmular. Xalq arasnda bel yaylb ki, mir Teymurun Hrzt Sultan Sdrddin Musa il gr olmu v [yuxarda] deyilnlr ona aiddir. Amma daha dorusu odur ki, [bu], Sultan Xoca li idi154. Tarix kitablarnda v bu slalnin hvalatna aid nsr v nzml yazlm baqa srlrd bu hqirin (sgndr by Mninin) nzrin bu rvaytin atmadna baxmayaraq, onun geni yayldn v dillr ddyn nzr alaraq, onu yazdm. Mool al-tamas il v qdim xtl bznmi, zrind mir Teymurun mhr olan vqfiyy dftri d Blx 155 sfrind ndixud qalas alnd zaman qazilrin156 lin dmd. Bu, Allahn klgsi olan yksk rfli ah [Abbasn] nzrin atdrld. Hzrt Sultan Xoca linin yksk rtblri v kramtlrinin zhur etmsinin bzilri szgedn shif zrind yazlbdr 157. Xlas, he vaxt mqdds mnvi ziyartdn l kmyrk v hmi mnvi dill haqq xatrladaraq, Allah axtarma yollarnda irlilyn [Xoca li] rit qaydalarnn mhkmliyi saysind mqsd Kbsin atmaq vq il hrkt gldi. [Xoca li] irad krssn v cnnt tbitli mqdds ban
Bst v pnahgah el bir mqdds yer idi ki, tqib olunan bir kims orada snacaq alsayd, onu orada hbs etmk mmkn olmazd. Bu statusu alan mkanlar toxunulmazlq imtiyazna malik idilr v oraya hkumt dairlri zorak mdaxillr ed bilmzdilr. 153 Xrac - orta srlrd islam lklrind mslman halidn alnan sas torpaq vergisi idi. Lakin XV srdn xrac vzin torpaq vergisi kimi malcht terminindn istifad olunmaa baland. Bir ox hallarda Sfvi mnblrind xrac ad altnda mumiyytl vergi nzrd tutulur (A.A.A -. - XIII-XIV . , 1956, c.210-216; ... e , c.41.
152

Sfvi salnamilrindn Qaz hmd Qumi v Mirz by Cnabdi Teymurun Xoca li il deyil, eyx Sdrddinl grdyn bildirirlr (Mirz by Cnabdi. Rvzts -Sfviyye. Be kue-e Q.Tbtbayi Mcd. Tehran, 1378, s.90; E.Glassen. Die Frhen Safawiden nach Qazi Ahmad Qumi. Freiburg, 1970, farsca mtn, s.52). Lakin bir sra digr mnblr, o cmldn d Tarix-i almara-yi Abbasi Teymurun mhz Xoca li il grdyn qeyd edirlr (Chanqoa -ye xaqan. Mqddim v peyvstha: A.Mztrr. slamabad, 1986, s.29 -33; eyx Hseyn Zahidi. Silsiltn-nsb-e Sfviyye. Berlin, 1924, s.47-49; Almara-ye ah smail. Ba mqddme-yo tshih-o tliq-e .M.Sahib. Tehran, 1349, s.19-21; Almara-ye Sfvi. Be kue-e Y.kri. Tehran, 1350, s.23-26). Bu grn Ankara vurumasndan sonraya tsadf etdiyini v Teymurun Sfvi nslin verdiyi vqf sndind Xoca linin ad kildiyini nzr alsaq, Teymurun Sdrddinl deyil, onun olu Xoca li il grmsi daha inandrcdr. 155 Blx - Amudrya ayndan cnubda, fqanstann imalnda, Mzari -rif hrindn qrb trfd yerln hrdir. ndixud qalas - indiki fqanstann imalnda, Blxdn qrbd v masir fqanstan - Trkmnistan srhdinin yaxnlnda yerln ndxoy hri zonasnda idi. 156 Qazi (azi) - din yolunda mharib edib, qalib gln dy. Sfvi mnblrind qzlba sgrlri qazi adlandrlrlar. 157 sgndr by Mninin bu mlumatnn hqiqiliyi v hmin vqfiyy dftri haqqnda bax: ... Ae XVI e. c.209.
154

48

xidmtini seyidlik v vliyalq aacnn meyvsi olan Sultan eyx brahim taprd v hqiqt hli v inam sahiblrinin bir dstsi il birlikd, hr kim Allahn qoyduu qaydalar yksk tutarsa [aysin] 158 gr Allahn evinin ziyartin trf yola dd v gldim, Allah, gldim dey, sdaqt yolu il irlilyrk, bu min-amanlq vadisin ayaq qoydu. [Xoca linin] xobxt olu gzl xasiyytli atasnn ayrlna dz bilmdiyin v bundan lav, Kbni ziyart etmk vqn ddyn gr, atasnn ardnca xeyir nianli Hicaz 159 sfrin getdi v almaq addm il tlb vadisin ayaq qoydu. Mnzillr, mrhllr keib, arzu etdiyi Kbnin ziyartin, yni mlaik tbitli atasnn ayan pmk rfin atd. Oul il ata birlikd Hcc ilrini yerin yetirib, oradan Qdsi-Xlil getdilr v mlklrin hrmt etdiyi o yerd peymbrlrin ruhunu v qsa mscidini160 ziyart etdilr. O mbark mkanda Sultan Xoca linin ziz shhti tbii mvazint yolundan xd, axirt sfrinin tdarkn balad v irad dvsinin cilovunu rkdn sevdiyi vladnn bacarql lin tapraraq, o xeyirli sfr yoldalar il vidalab, hyat srvtini mqdds almin xzindarlarna taprd. Sdaqtli oul kfn v dfn ilril mul olub, o mbark csdi o mqdds torpaqda dfn etdi v mridlrindn, yoldalarndan ibart dst il o mbark sfrdn qaytd161. Darlirad rdbil [onun] mbark qdminin uurundan gzllmy balad, o xandana bal olanlarn gz onun mbark simasn grdkd iqland v onlarn hal dili bu mvzuda bel dedi: Beyt gr o srv aac bu baadan gedibdirs, Sn qalmsan dnyada ondan yadigar. Dostlarn ryi snin varlnla ad olsun, Al binas sninl abad olsun!. Sultan eyx brahim - hal-hazrda Allahn klgsi olan lahzrt ah zamannda eyxah [ad] il hrt tapmdr. brahim atalarnn yolu il getdim [aysinin]162 dzlkl dolu olan mzmununa gr ata -babalarnn gstrii il irad
Qurani-Krim, Hcc sursi, 32-ci ay. Hicaz rbistan yarmadasnn qrb hisssind tarixi vilayt. Mqdds Kbnin yerldiyi Mkk hri d Hicaza daxil idi. 160 qsa mscidi - Flstinin Qds hrind yerln mqdds mscid. 161 Hcc ziyartindn qaydarkn Qdsd vfat edn Xoca linin lm tarixi il bal iki fikir vardr. Sfvi dvrnn tarixilrindn eyx Hseyn Zahidi, Xoca linin 18 rcb 830 -cu ild (15 may 1427) vfat etdiyini bildirir (.H.Zahidi. Silsiltn-nsb-e Sfviyye, s.45). Qaz hmd Qumi is onun 830 cu (1426/27) ild hcc yollandn v ziyartdn qaydarkn, 832 -ci ilin rbis-sani aynda (08.01.05.02.1429) Qds hrind vfat etdiyini yazmdr (E.Glassen. Die Frhen Safawiden, farsca mtn, s.53-54). 162 Qurani-Krim, Yusif sursi, 38-ci ay.
158 159

49

krssn oturdu v mhkm yolla getmk istynlri rit v dindarln dz yoluna ard. [eyx brahim] trafa xliflr163 v yanlar gndrdi v tez bir zamanda onun uca drgah byklrin v kiiklrin mracit etdiyi yer oldu. Xalq [eyx brahimin] yksk rtbli astanasnn torpan mrift gznn srmsi hesab edirdi. radt sahiblrinin oxluundan, onun hrmtli evini ziyart ednlr onun mqdds hzurunda durmaa macal yox idi. Onun yksk an -hrti gndn-gn artrd. O vilaytin adamlarndan bir nfr bel [onun] itati vacib olan hkmndn boyun qara bilmirdi. Onun sxavt v kramt nemtlrindn yoxsullar v mhtaclar, blk d, halinin hams faydalanrd. Onun abad mtbxi qzl v gm qablarla dolu idi, o [z] is balama v ehsan [ilrind] ata babalarndan ykskd dururdu. Onun ahan gzl xasiyytlri vard, bynilmi grkmi padaha layiq idi. Flyin alaq grdii ucbatndan onun mbark vcudu mxtlif xstliklr tutuldu. Zman o xandandan nlik bsatn 164 yd, xstlik uzun mddt davam etdi, onun mr gni zavala urad. Bu mnann qlcm onun ryin iq sald, hyatn v lmn zrr v mnftin gz rtrk, nhayt, O sndn, sn d Ondan raz olaraq Rbbin dn! [aysinin] 165 maln can qiymtin alb, bu asiman kimi uca astanaya malik xandannn mnsublarn v ixlas sahiblrini yb, varln v yoxsulu, gnci v qocan tvi gtirn bu arsiz hadisdn onlar xbrdar edrk, gzl nsihtlr verib vsiyyt etdikdn sonra onlar z misilsiz olu Sultan Cneyd itat etmy ard, [onu] z vlihdi v caniini166 tyin etdi, onunla laqdar oxlu sifari verdi. Bu, bizim sizin hdniz qoyduumuz v hr iki dnyada sizin hdnizd olan [eydir]. Vsiyyt etdikdn sonra [eyx brahimin] rfli ruhu Allahn drgahna getdi v Hzrt Sultan Cneyd onu kfn salb, byk ata -babasnn yannda basdrd. Sultan Cneyd - yksk uan bir ahin, fly qalxan bir ah, irad v kiilik smasnda parlayan on drd geclik bir ay, zahiri v batini xilaft smasnda zhur etmi bir gn idi. O, balq v dinprvrlik krssn oturduqda irad v
Xlif - sufilikd triqt bas (mrid) trfindn myyn blglrd triqt adndan tbliat aparmaq slahiyyti (irad icazsi) verilmi xslr deyilirdi. Sfvilrin hakimiyyti dvrnd xliflrin faliyytini laqlndirmk v onlara mumi balq etmk n xliftl-xlfa (xliflr xlifsi) vzifsi mvcud idi. Bu vzif haqqnda bax: ... XVI ee, c. 265-266; R.M.Savory. The Office of Khalifat al-khulafa under the Safawids // Journal of the American Oriental Society, vol. 85, New-Haven, 1965, p.497-502. 164 Bsat - hrfi mnada xala, kilim, dnk demkdir. Maazalarn pncrlrindn mallarn nmayi etdirilmsin v tmtraq, zngin vziyyt d bsat deyirlr. Tarix -i almara-yi Abbasid bsat sz hm hqiqi, hm d mcazi mnada ildilmidir. Hminin mnblrd bsat pmk ifadsindn istifad olunur ki, bu da mxtlif xslrin ahn hzuruna glrk, onun oturduu xalan pmlrini, yni ona tzim etmlrini, itat bildirmlrini gstrmk n ildilmidir. 165 Qurani-Krim, Fcr sursi, 28-ci ay. 166 Vlihd - bir padahdan v rhbrdn sonra onun yerin keib, sltnt v rhbrlik taxtna oturan xs; hkmdarn varisi. Caniin - farsca ca (yer) v niin (oturan) szlrindn ml glmidir. Bu termin iki mnada ildilir: 1) hkmdarn v ya hr hans bir rhbrin varisi, vlihdi mnasnda; 2) hkmdarn hanssa yalt tyin etdiyi hakim, vali mnasnda. Burada caniin termini birinci mnada ildilmidir.
163

50

din elmi il ahlq v sltnt iddiasnda olduunu xalqa xbr verdi. radt sahiblri hr trfdn onun mbark astanasna z qoydular. [Cneydin] dini rhbrliyinin sas qaysi iradt sahiblrini azn kafirlrl dini mhariblr v cihad etmy ruhlandrmaq idi. [Sultan Cneydin] gndn-gn calal artrd, onun trfdarlarnn v mridlrinin say oxalrd. O zamann padah, raqeyn 167 v Azrbaycan hkmdar olan Mirz Cahanah Trkman 168, Sultan Cneydin mridlrinin oxalmasndan, onun var-dvlt v cah-calalnn artmasndan xbr tutaraq, o hzrt bard pis fikr dd v z mlknn v dvltinin dalacandan qorxdu. Lakin buna baxmayaraq, [Cahanah] mnfi hrt qazanmaqdan ehtiyat edrk, o hzrtl mharib etmyi mnasib grmrd. [Cahanah] o hzrtin yanna dflrl adam gndrdi, strtl v aq kild ona anlatd ki, dvlt mrkzindn hr hans trf getmy rfli meyili varsa, oraya sfr etsin. O hzrt (Cneyd) o vaxt Diyarbkr getmyi mslht bilib, o trf ynldi. Sfviyy slalsinin trfdarlarndan v smimi sufilrdn byk bir dst onunla brabr gedrk, oun xobxtlik douran bayra altnda toplandlar. Nticd, [Cneyd] sonsuz calal v tntn il Hsn-keyf atd169. O zaman Diyarbkrin yarsnn hkmdar (valisi) byk mir, qalibiyyt sahibi (bunnsr) Hsn by Aqoyunlu idi170. O, Mirz Cahanaha itat etmirdi. Onlarn arasnda dmnilik v trslik qaplar alm v gedi-gli yollar balanmd. [Hsn by] Sultan Cneydin sadtli miyytinin varid olmasndan sonsuz razlq v nlik nmayi etdirrk, ox hrmt v izztl o hzrti qarlad, sufilrin mir v yanlarnn hr birin mnasib vzif myyn etdi, onun mbark gliini dvlt v sadt niansi hesab etdi. Onlarn arasnda tam nsiyyt v birlik yarand. Axrda bu yaxnlq v dostluq qohumlua evrildi. [Hsn by] z doma bacs Xdic byimi o hzrt (Cneyd) verdi v bu qohumluqla z dvlt tbilinin ssini yksltdi.
raqeyn (rbc iki raq) dedikd mrkzi Badad hri olan rb raq (raqi -rb) v mrkzi sfahan olan cm raq (raqi-cm) nzrd tutulur. 168 Mirz Cahanah Trkman - 1435-1467-ci illrd hakimiyytd olmu Qaraqoyunlu hkmdar Cahanah nzrd tutulur. Trkman ad altnda Qaraqoyunlu v Aqoyunlu tayfalar baa dlr. XV srd Azrbaycanda dvlt qurmu bu tayfalar xalqmzm tarixind mhm rol oynamlar. Sfvilr dvlti qurulduqdan sonra onlarn bir qismi Sfvilrin xidmtin kemidi. 169 Sultan Cneyd 1447-1460-c illrd eyxlik etmidir. O, Qaraqoyunlu Cahanahn tzyiqi il rdbili trk edib, Anadoluya getmy mcbur olmu, 1449 - 1556-c illr arasnda Anadoluda v imali Suriyada mxtlif hrbi-siyasi macralar yaadqdan sonra Aqoyunlu Uzun Hsnin o zamank paytaxt olan Diyarbkr snmd (bax: H.M.Ynan. Cneyd ibn brahim // slam Ansiklopedisi, III. cilt, stanbul, 1988, s.242-245; W.Hinz. Uzun Hasan ve eyh Cneyd. Ankara, 1992, s. 15 -22, 26-27; ... , .70-71). Hsn-keyf (Hsn-keyfa) Trkiyd, Diyarbkrdn rq trfd yerln yaay mntqsi. 170 Uzun Hsn 1453-c ild mrkzi Diyarbkr olan Aqoyunlu byliyinin rhbri olmu, 1468 -ci ild Qaraqoyunlu dvltin son qoyaraq, Azrbaycanda Aqoyunlu dvltini yaratm v 1478 -ci ild vfat etmidir.
167

51

Sultan Cneyd bir mddt o diyarda qaldqdan sonra vtn sevgisi imandandr [hdisi] onun ryind alovland. [Sultan Cneyd] mir Hsn bydn [rdbil getmk n] izac ald. Qsa mddtdn sonra darlirad rdbil onun mbark glii saysind stunlar sahibi olan v hrlr irisind misli olmayan rm hrinin171 hsrt kdiyi yer evrildi v tamaa ednlrin gz onun dnyan bzyn camaln grmkdn nurland. Mirz Cahanahn ryindki paxllq v kin odu bir daha alovland v onda olan vahim [Cneydin] mir Hsn byl qohumluq v ballq etmsin gr daha da artd. [O], Sultan Cneydin iin aid bitib-tknmyn fikirlr edirdi. Nhayt, o hzrt (Cneyd) onun (Cahanahn) hiyl v kinindn xbrdar olub, iradt sahiblrini armaq n sba klyi172 kimi [tez] gedn qasidlr gndrdi, sltnt xyal il dvlt bayran qaldrd v dini mharib v cihad etmk savabna atmaq istyrk, sufi qazilrindn on min nfrl rkz[lr qar] hrb [etmk] mqsdil irvan 173 trf yolland. Ftuhat-i mini kitabnda yazlmdr ki, [Cneyd] irvanahla mharib etmk v irvan mlkn zbt etmk mqsdi il o trf yola dmd. Nec olursa-olsun, hr halda, irvan vilaytinin valisi Sultan Xlil 174 Tbrsran175 tyanlarnn thriki il Sultan Cneyd qar dmnilik tbili aldrd, onun rkz trf getmsin mane oldu. O, dy tcrbsin malik bir qoun toplayb, onunla (Cneydl) zlmy v vurumaa xaraq, zfrli ordunun qarsnda sf kib, savaa v dy girdi. Bu trfdn mridi kamil 176 [Cneydin] yolunda canlarndan kemyi sdaqtin n aa pillsi hesab edn sufi qazilri mbark ordu sralarnda dy hazrladlar. Hr iki trfdn dy odu alovland, Ymn (ymni) qlnclar i db, srtl uan qartallar (hrbilr) bir-birinin canna qsd etmk n uumaa baladlar. z canlarndan ken qazilr hqiqtn din [yolundan] azmlarn yaramazln df etmyi lazm bilib, bacardqlar qdr alrdlar. Sultan Cneyd bu mrkd xsn dy girdi. Beyt

Qurani-Krim, Fcr sursi, 7 v 8-ci aylr. rm hri - rq rvaytlrin gr, qdim zamanlarda Ymnd mvcud olmu son drc gzl v zngin bir hr idi. 172 Sba klyi - yngl v ltif meh. 173 irvan - Azrbaycann imal-rq hisssini tkil edn, Kr ay il Drbnd sddi arasnda yerln tarixi vilayt. VI srdn 1538-ci il qdr burada ox vaxt yarmmstqil faliyyt gstrn irvanahlar dvlti mvcud olmudur. rkz v rkzlr - farsdilli mnblr rkz (rks) ad altnda Drbnddn imalda yerln razilri, rkzlr dedikd is orada yaayan xalqlar nzrd tuturdular. 174 Sultan Xlil (irvanah I Xlilulla) 1417-1465-ci illrd hkmranlq etmidir (daha trafl bax: S.B.Aurbyli. irvanahlar dvlti. Bak, 1997, s.291-300). 175 Tbrsran (Tabasaran) - Dastann cnub-rqind, Rubas ay vadisind tarixi vilayt. 176 Sfviyy eyxlri mridi-kamil (kamil mrid, mkmml dini rhbr) titulu dayrdlar. Sonralar bu tituldan Sfvi ahlar mnvi hakimiyyt rmzi olaraq istifad edirdilr.
171

52

Dldl minn sultann qaydasnca 177, Hr hmld o aznlarn qounundan, Almaz kimi parlayan qlncn lsi il, Bir dstni bu qara torpaq zrin tkdn. O hzrtin (Cneydin) hid olmas qzav-qdr lvhsind yazldna gr irvanah qounlar o hzrti on drd geclik ay kimi ortala alaraq, onun dnyan gzn atn yer yxdlar. O hzrt (Cneyd) dyn qzn vaxtnda hadis saqisi lindn hidlik rbti idi. O hzrtin adamlarndan bir hisssi dy davam edib, hidlik qan il zlrini qzartdlar, bzisi is taqt gtirmdiyin eydn qamaq lazmdr [hdisin] mvafiq surtd qamaq yoluna ddlr. Ftuhat-i minid yazlmdr ki, Sfviyy xandannn sufilri o hzrtin (Cneydin) hrmtli csdini darlirad rdbil gtirib, mqdds baada (rvzd) dfn etdilr. Bu hqir (sgndr by Mniy) mlum olduuna gr is, hmi bu ali slalnin trfdar olan Tbrsran halisindn bir kslr o hzrtin mbark csdini hrb meydanndan xararaq, Quba Qlhan mahalna aid olan Quryan kndind178 mnasib bir yerd dfn etmidilr. ndi is o rfli mkan feyz v rhmt nurunun mskn tutduu yerdir v o vilaytin xalqnn ziyartgahdr. Hbibs-siyr [srinin] mllifi o hzrtin dfn yerini qeyd etmyibdir. Yqin ki, o, zamann tlbin uyun olaraq v dmnlrin onun mzarna zrr vuracandan qorxaraq, bu mslnin gizli qalmasna alm v o hzrtin dfn yerini o vaxt mxfi saxlamdr179. Xlas, Sultan Cneydin [lm] hadissindn sonra onun sevimli doma olu, vilayt krssnn sultan, irad saraynda oturan v byk mir bunnsr Hsn byin bacs olu olan Sultan Heydr - Allah onun slflrinin ruhunu ad, xlflrinin mrn uzun etsin - uca rtbli atasnn yerin kedi.

Dldl - Hzrt linin atnn addr. Bu eird Dldl minn sultan dedikd Hzrt li nzrd tutulur v Cneyd ona bnzdilir. 178 S-129, v.l5b; S-297, v.8a. Cneyd Samur aynn sol sahilindki Qpaq kndi yaxnlnda ba vermi dyd ldrlm v mridlri onun csdini Samurun sa sahilin keirrk, Qubann Qlhan kndind (indiki Qusar rayonunun Hzr kndind) basdrmdlar. Sonradan ah Thmasib ulu babasnn rfin bu mzar zrind trb tikdirmidi . . - . , , .. . , 1991, c.92). H. 951-ci ilin (25.03.1544 - 14.03.1545) axrlarna aid olan bu trb haqqnda bax: M.Nemt. Azrbaycanda pirlr, s.54. 179 S-129, v.15b; S-297, v.8a-b. Hbibs-siyr (tam ad: Hbibs-siyr II xbar fradl-br, yni Br frdlrin dair xbrlr haqqnda trcmeyi-hal dostu) - Xandmir lqbi il tannan xorasanl tarixi Qiyasdin ibn Hmamddin Mhmmdin (1475/76-1535/36) 1524-c ild yazd v mumi tarix hsr etdiyi srdir. srd Sfvi eyxlrinin v I ah smayln tarixin xsusi diqqt yetirilmidir (... , . I, c.383 -393; ... , 15).
177

53

Tarix-i cahanarada180 Sultan Cneydin hidliyinin 860-c ildn (11.XII. 1455-28.XI.1456) sonrak iki ildn birind ba verdiyi yazlmdr 181. Sultan Heydr - vilayt brcndn parlam bir gn, sltnt dnizi sdfindn xm bir drr idi. Onun gzl davrannn [mqsdi] ata -babalarnn nnlrini davam etdirmk v mhtrm ryinin istdiyi hrlr v mxluqa hkmdarlq etmk idi. Taleyin gc il Mirz Cahanah mhv etmi v hkmranlq taxtnda oturmu mrhum hkmdar Hsn padah bu slal il balln yenidn mhkmlndirmk istdi, Almah byim adyla mhur olan z ziz qz Hlim byim aan ona (Heydr) verdi v o namus brcnn Zhrsini sadt smasnn Mtrisi il yaxn etdi 182. O hzrt (Heydr) gndngn dvlt v rislik drclrin yksldi, [onun] mbark astanas say-sem adamlarn v sad camaatn yncaq yeri oldu. [Sultan Heydr] bir gec yuxuda (ryada) grd ki, qeyb alminin xbrilri ona mr etdilr ki, qpqrmz [paradan] on iki imama inanma lamti olan on iki yarql bir tac dzldib, zn tabe olanlarn balarn o tacla bzsin. Sultan bu yuxunu grnd bana nlik papa qoyub, o zamank adt zr ilnn trkman taqiysini 183 adlq gtirn on iki yarql Heydri tac il vz etdi. [Onun] yaxn adamlar o hzrtin etdiyini tkrar etdilr. Bu xandana bal olan btn [adamlar] bu rfli tac vasitsil baqa camaatdan seildilr. Buna gr d o yksk anl tbq qzlba ad il mhur oldu184. Xlas, o hzrtin (Heydrin) cah-calal gndn-gn artrd, fly brabr olan drgahna iradt sahiblrinin axn daima gclnir v btn camaat onun fzilt sfrsindn get-ged daha artq faydalanrd. Nhayt, [Heydr] zahiri v mnvi sltnti birldirrk, batind Allaha itat ednlrin v eyxlrin gstrii il gedib, zahird is sultanlar kimi aalq taxtnda otururdu. Byk mir Hsn padah hr sahd Heydrin sadt astanasnn xidmtilri il sonsuz drcd dostluq v mehribanlqla rftar edirdi, z bac olu v krkninin knlnn meyil

Nsx-i cahanara (Dnyan bzyn nsxlr) v ya Tarix-i cahanara (Dnyan bzyn tarix) sri - Sfvi dvrnn tarixisi Qaz hmd ibn Mhmmd ibn Ncmddin bdlqffar l Cfri l-Qffari l-Qzvini (1515- 1567/68) trfindn h. 972 / m. 1564 -65-ci ild qlm alnmdr. mumi tarix spkisind yazlan bu mnbd Sfvilrin tarixin nmli yer verilib v sr I ah Thmasib ithaf olunub (... , . II, c.410 -413). 181 S-129, v.15b; S-297, v.8b. eyx Cneyd 4 mart 1460-c ild hlak olmudur. 182 Zhr ulduzu - gzllik rmzi olan Venera planeti. Mtri ulduzu - Yupiter planeti. Orta sr mnccimlrinin fikrinc, fzada Zhr v Mtri ulduzlarnn bir brcd bir -birilrin rast glmlri xobxtlik rmzi saylrd. 183 Taqiy - araqn tipli ba geyimi. 184 Qzlbalar - Sfvi trfdar olan trk tayfalarna veriln mumi ad. Bu tayfalar ah smayln atas eyx Heydr trfindn trtib olunmu 12 yarql qrmz tac qoyduqlar cn qzlba adlanmlar. Qzlbalar arasnda n mhur tayfalar amlu, rumlu, ustaclu, tkl, qacar, far, zlqdr, varsaq v s. idilr.
180

54

etmdiyi he bir i raz olmurdu. [Heydr] bir mddt knl istdiyi kimi dvlt v sadtl yaad v onun bxt aac tuba aac185 kimi kamal drcsin atd. Trkman sultanlarnn hval [haqqnda] tarixi [srin] mllifi Mvlana bu-Bkr Tehraninin186 tfsilatla yazd kimi, mir Hsn by sltnt taxtna vida etdi. [vvlc] olu Sultan Xlil, ondan sonra is Sultan Yaqub hkmdarlq taxtna oturdular187. Sultan Heydrin tbitind dini mhariblr edrk savab qazanmaq meyli stn olduuna gr, z xalas olu olan Sultan Yaqubun rftar o hzrtin knln yatmrd. [Buna gr d] o, sufilrin mirlri v Sfviyy slalsinin trfdarlar il mslhtlrk, znn dnyan bzyn ryi sasnda, sakinlri imandan xaric olan, cahillik v aznlq yolu il gedn Dastan trf yr etmk v rkz kafirlri il dini mharib etmk qrarna gldi v saf sufilrin v tmiz etiqadl mlazimlrin toplanmas n ay kimi gzn qasidlr gndrdi. Smimi mcahidlr dst-dst onun calal v izzt cadr trafnda toplanaraq, byk bir dst silah v yaraqla hazr oldu. O hzrt (Heydr) mqsd doru irlilm bayran qaldrd. Dstlrin izdiham v csur qounun kei ss ky Sultan Xlilin olu olan irvanahn188 sltnt bnvrsini silkldi. [irvanah] fikirldi ki, Sultan Heydr atasnn qann almaq v irvan tutmaq istyckdir. O, dostluq irsn keir, kin d irsn keir klamnda deyildiyi kimi, o hzrt (Heydr) qar kin v dmnilik gstrdi. Lakin [Heydrin] qanin qoununun qarsnda mqavimt gstrmk irvanahn qvvt v qdrt drcsinin xaricind olduuna gr o, z krkni olan Sultan Yaqubun yanna bir-birinin ardnca sba [klyi kimi] gedn qasidlr gndrdi v xbr verdi ki, Sultan Heydrin zahirn rkzlr qar qzavata getdiyin baxmayaraq, mmkndr ki, Drbnd v Tbrsran hduduna atdqda atnn cilovunu irvan trf evirib, bu lkni almaq [n] bayran qaldrsn. ndi ki he bir mmlkt [Sultan Heydrin] ixtiyarnda olmad halda, o, mhariby can atan bir qoun toplaybdr, hmin vilayt (irvan) onun calal v nin tab gtir bilmz. gr [Sultan Heydr] bel bir lky sahib olarsa, bel kiik bir sahy qane olmayacaqdr v lk zbt etmk qaplar onun arzusuna daha aq olacaqdr. Sultan Yaqub o srvrlik smasnn gnin (Heydr) qar kin v davt bsldiyindn, qohumluq tellrini qrma mmkn v mnasib bilrk, z kinli ryind dnyada bdnam olmaq v axirtd kmksiz qalmaq toxumu kdi.

Tuba - dini rvaytlr gr, cnntd gzl v hndr bir aacdr. Mvlana bu-Bkr Tehrani - Aqoyunlu hkmdar Uzun Hsnin saray tarixisi v Kitab -i Diyarbkriyy srinin mllifidir (bax: ... - // - 1982. , 1985, .112-118; bu-Bkr Tehrani. Kitabi-Diyarbkriyy. Fars dilindn trcm edn, n sz, rhlr v gstricilrin mllifi: R.krova. Bak, 1998). 187 Sultan Yaqub 1478-1490-c illrd hkmranlq etmidir. 188 Sultan Xlilin (yni irvanah I Xlilullann) olu olan irvanahn ad Frrux Ysardr. O, 14651500-c illrd hkmranlq etmidir.
185 186

55

[Sultan Yaqub] Sleyman Bicnolunu189 drd min atldan ibart qanin trkman qounu il irvanahn kmyin gndrdi. irvanah, Sultan Yaqubun kmyin arxalandna gr amax trafnda trkman v irvan sgrlrindn byk bir qoun topland. Amma Sultan Heydr csartli dini mhariblr edn qazilrl irvann imal trfind olan ki yolu il o razilr gldi. Mzffr qoun kerk, Drbnd qalasnn yanna atd. O (Drbnd) dnyann abad hrlrindn biridir. Babl-bvab adyla mhurdur. Onun qalas sgndr sddi kimi asimana atan, z mhkmliyi il mhur olan divardr. Dillrd, azlarda deyilir ki, onun hr brc flyin brclrin brabr, gztisi is yksk smada oturanlarla dilbir v ba-baadr. Orann halisi inadkarlqla rftar edrk, [qzlba] qoununa qar tcavz li uzatdlar. O iqbal sahibinin (Heydrin) hdsin o azm camaat czalandrmaq vzifsi dd. [O], qazilr hri v qalan alma mr etdi. Radt sahiblri qalan almaa alaraq, o mhkm qalann bnvrsini sarstdlar. Az qalmd onu l keirsinlr ki, Heydri slalsinin trfdarlarndan biri Qara Piri Qacar arxadan glib xbr gtirdi ki, trkman ordusundan bir dst sudan keib, irvanah da irvan sgrlri il onlara qoulub, qalib qounlarla hrb etmk niyytinddirlr. O kinli dstnin yaxnlamas xbri bir -birinin ardnca yetidi. Dinprvr sultan (Heydr) qalann mhasirsindn l kib, o irkin camaatla dy hazrlad. Szn qsas, Tbrsran hdudunda o iki qanin qoun bir-birilrin yetidilr, qoun hazrlna balayaraq, vuruma n sf kdilr. Mharib odu el alovland ki, dost v dmndn bir oxunun hyat xrmann yandrd. Beyt O qorxulu, zabl ld torpaq ki qounun qanna buland. Qlncn ksri vulkan alovu kimi idi, Nizlrin bandan phlvanlarn qan axrd. Bu trfdn is sufilr tbqsi irin canndan l kib, qlnc v niz alovundan z evirmirdi. Bir szl, el bir dy ba verdi ki, kemid onun brabri az olmudur. Vurumann qzn dmind Sleyman Bicnolu hrb meydan dylrindn bir nesi il birlikd o rfli sultanla (Heydrl) vurumaa atlaraq, o srvr hcum etdi. Sultan Heydr z mbark vcudu il o pis taleli xsl dy girib, nizsinin ucu il o murdar xisltlini atn stndn salaraq, qara torpaqla brabr etdi. [Lakin] onu tandqdan sonra bununla kifaytlnib, onun qtlindn vaz kedi. O, (yni Sleyman) tzdn ata mindi.

189

Tehran apnda (s.20) Sleyman Biiolu kimi yazlmdr.

56

[Heydrin] mqdds zngisinin yannda olan mlazimlr bu mehribanln v can balaman sbbini sorudular. [O] buyurdu: - Hl onun cli atmamdr. Mnim is mrmn gni batmaq zrdir v bu dyd mn hidlik rbti icym. cl gnnn qismtin v Allahn tqdirin ar yoxdur. Szn qsas, bu slalnin dvlt gninin parlamasna [Allahdan] myyn bir zaman ayrldna gr mharib v dy vaxtnda can alan bir ox qzav-qdr barmandan xaraq, hrb meydannda n qdrtli svari [olan Heydrin] vcuduna dyib, onu ldrd. Bu hadis nticsind i qazilrin lindn xd v qazilrin li idn zld. O tbqnin sonsuz ykskliy qalxm dvlt bayra yer endi. Bu ali rtbli slalnin candan ken sufilrinin bir oxu o dinprvrlik smasnn on drd geclik ay trafnda cl saqisinin lindn xoaglmz lm badsi idilr v ixtiyarsz halda torpaa yatdlar. Ftuhat -i minid yazlb ki, [hmin srin mllifi] bu xbrlrin gerkliyini Sleyman anl xaqann buyuruuna sasn, Hseyn by Ll 190, Frrux aa kimi xslrdn v o hrb meydannda hazr olan bzi digr qazilrdn eitmi v onlarn dediyi sasnda yazmdr. Szn qsas, Sfviyy xandannn sufilri o Xeyrlbr (Mhmmd peymbr) vladnn mbark csdini Tbrsranda dfn etdilr. Sleyman anl xaqan, eyxah czalandrmaqdan tr irvana ikinci df yr etdikd Sultan Heydrin hidlik hadissindn iyirmi iki il kemidi 191. O, hmin mbark csdi o mkandan xarb, darlirad rdbil krd v onu hrmtli cdadlarnn mbark qbirlri yannda dfn etdirdi. Bu hadis (Heydrin ldrlmsi) 893-c ilin aylarnda (1488) ba vermidir192. Ona, btn mminlr v irad yolunun mcahidlrin Allah rhmt elsin! Hbibs-siyr v Tarix-i cahanarann mllitlrinin szlrin gr, o kiilik bann srvindn (Heydrdn) v Hsn padahn qz olan mhtrm xanmdan xobxt ahzad hyata glmidir. Onlarn hr biri vilayt banda bitmi bir fidan v xilaft smasnda parlam bir ulduz idi: xalq arasnda Sultan
Ll - ahzadlrin qyyumu, trbiyisi il adlanrd. Azyal ahzadlrdn hr birin grkmli mirlrdn biri ll tyin edilir, hmin mir ahzadnin thlksizliyi, tlim -trbiysi, bir dvlt xadimi v xsiyyt olaraq yetidirilmsi kimi msllr cavabdeh olurdu. amlu tayfasnn balarndan olan Hseyn by, I ah smayln llsi olduu n Hseyn by Ll v yaxud Ll by kimi tannrd.
190

ah smayln Frrux Ysarn olu irvanah II brahim eyxah czalandrmaq n irvana ikinci df qoun kmsi h. 915 / m. 1509-10-cu ilin qnda ba vermidir. 192 eyx Heydr 9 iyul 1488-ci ild Tbrsranda, ahdan tklrind ba vermi dyd ldrlmdr ( - . - - . .. ... , 1987, c.92-95; ... , .76). Onun ilkin mzar indiki Xz rayonunun Txl kndi yaxnlnda olmu (M.Nemt. Azrbaycanda pirlr, s.56), lakin olu ah smayl znn irvan a ikinci yr zaman onun csdini rdbil yaxnlndak Xiyav (Mekin) hrin krmdr (eyx Heydrin Xiyavdak trbsi haqqnda bax: S.N.Xiyavi. Xiyav - qomode-ye tarix. Tehran, 1380, s.4557).
191

57

li padah ad il mhur olan Sultan li mirz, smayl mirz v Sultan brahim mirz, hsnt-tvarix kitabnn mllifi tarixi (mvrrix) Hsn byin193 szlrin gr, Sleyman anl xaqann Seyid Mahmud mirz, Seyid Sleyman mirz v Seyid Davud mirz adl qardalar da olmudur. Lakin o, Seyid brahim mirznin adn kmmidir. [Tarixi Hsn by Rumlu] Sleyman anl xaqan hzrtlri Gilan trf gedrkn bu ziz qardalarnn da onunla brabr olduqlarn qeyd ets d, onlarn hr birinin hyat haqqnda trafl yazmamdr. Amma bu hqir adama (sgndr by Mniy) mlum olduu qdrinc, Seyid Mahmud mirz Sultan Heydrin zmtli vladlarnn irazn stxr qalasna aparldqlar ild vfat etmi v irazn Ovcan adl yerind dfn olunmudur. ndi onun basdrld yer Sultan Seyid hmd Sfvi mzar ad il mhurdur. Seyid Sleyman mirz is Sleyman anl xaqan Xorasana yr etdiyi ild Tbriz gedib fitn-fsad trtmy balam v Xorasandan gln yalan xbrlr inanan bir dst itia onun bana toplamd. Lakin Tbriz hlifdakar sufilrl ittifaq edrk, hrin ortasnda onunla savam v o qiyam dstni darmadan edrk, onu qtl yetirmidilr. Sultan li padahdan savay, [Sultan Heydrin] digr oullarnn taleyi bu srin mllifin (sgndr by Mniy) mlum deyildir194. Szn qsas, Sleyman Bicnolu qlb aldqdan sonra Tbriz dnd. [Bellikl], Sultan Yaqubun Sultan Heydrin qiyam etmsindn v ba qaldrmasndan olan qorxusu ortadan qalxd. SULTAN HEYDR OLU SULTAN L PADAHIN 29.06.2013 SADTL HVALATI V ULU YARADANIN TQDR L O HZRTN HD OLMASI Bu xandann sdaqt v smimiyyt mlknn fatehlri olan sadt nianl sufilri o dinprvr v daltli sultann ali nsilli vladlarnn hyatda qalb mr
Tarixi Hsn by - bu ad altnda XVI srin mhur azrbaycanl salnamisi Hsn by Rumlu nzrd tutulur. O, mumi tarix hsr olunmu hsnt -tvarix (Tarixlrin n yaxs) srinin mllifidir. srin ilkin variant on cilddn ibart olsa da, dvrmz qdr onun yalnz son iki cildi glib atmdr. Hmin cildlr mvafiq surtd h. 807 -899 (m. 1405-1494) v h. 900-985-ci (m. 14941578) illrin hadislrini hat edirlr (bu sr haqqnda daha trafl bax: .F.Frzliyev. Azrbaycan XV-XVI srlrd /Hsn by Rumlunun hsnt-tvarix sri zr/. Bak, 1983).
193

S-297, v.10 a; S-129. v.18a-b. Hsn by Rumlunun mlumatn inclyn T.M.Musvi bel nticy glir ki, eyx Heydrin Almah byimdn 3 olu olmaqla yana, digr bir arvaddan daha 4 olu olmudur v onlarn adlar aadak kimidir: Seyid Hsn mirz, Seyid Sleyman mirz, Seyid Davud mirz v Seyid Mahmud mirz (T.M.Musvi. Orta sr Azrbaycan tarixin dair farsdilli sndlr /XVIXVIII srlr/. Bak, 1977, s.53-54). Sleyman mirz, ah smayl ikinci df Xorasana yr edn vaxt, h. 919 / m. 1513-c ild qiyam qaldrm v ldrlmdr (G.Sarwar. History of Shah Ismail Safawi. Aligarh, 1939, p.71).
194

58

srmsini eitdikd smimi addmlarla arzu-dilk yolunda irlilyrk, uurlu bxtin kmyi il gndn-gn rdbil vilaytin toplanb, ya etibaril irad v sltnt taxtna [xmaq] lyaqtin atm Sultan li padah hzrtlrin tabe olaraq, ona sdaqt izhar etdilr. Onlar mharib v qoun kmk n hazrlamaa baladlar. ar v xbrilik ednlr Sultan Yaquba xbr verdilr ki, Sultan Heydrin byk olu sadt meyvsi vermi atasnn yerind oturmudur v tezlikl onun dvlt bayra ox yuxar qalxacaqdr. Sultan Yaqub haqq yolunu, aradak qohumluu v abr-hyan nzr alb, yksk rtbli ahzadlrin hrmtli anas olan v Almah byim adlanan byk bacs Hlim byimdn utanaraq, Sultan Heydrin oullarn ldrmdi. Lakin o, cah-calall mirlrdn birini trkmanlarn byk bir dstsi il rdbil gndrdi ki, o sadt dnizinin drlrini l keirrk, Fars vilaytindki stxr qalasna195 aparsn, o diyarn hakimi Mnsur by Pornaka taprsn ki, o qalada mr keirsinlr. Bel ki, bundan sonra iradt sahiblrinin v hrmtli sufiyy tbqsinin li onlarn dvlt atnn yhr bana atmasn. Amma o, bu mtlbdn xbrsiz idi ki, yaradann irad v tqdiri yaranmlarn qdrt v tdbirindn ykskdir v qeyb alminin xzinsind olan [eylr] zhur etmlidir. Ey mlkn sahibi olan Allahm, sn mlk dildiyin xs verirsn, dildiyindn kib alrsan, dildiyini ucaldrsan, dildiyini alaldrsan196. Allah-taala mmlkti kim ists verr. Hqiqtn, Sultan Yaqubun bu ii ox xoaglmz olub, onun dvltinin zrind bir lky evrildi. Szn qsas, o tayfa rdbil atdqdan sonra Sultan li padah vaxtn mslhtini onda grd ki, bir mddt ayan salamatlq tyin ksin v zman il uyunlasn. Nhayt, o, bykl-kiikli hr eyi yaradana tvkkl edrk, [Sultan Yaqubun gndrdiyi] hmin oxsayl dstnin mayiti il, hrmtli anas v ziz qardalar il birlikd stxr trf yola dd, Siddiq (Yusif peymbr) kimi qorxulu zindanda sakit oturdu v zmannin cfa v mhntin qatlad. eir Kii zindana dmkl rf qazanr, Ona gr d Yusif zindanda oturdu.197 Bu hadis 896-c ilin aylarnda (14.11.1490 - 03.11.1491) olmudur 198. Xlas, o hrmtli vcudun vasitsil o qalann torpa bir mddt mriftli
Fars - randa, mrkzi iraz hri olan tarixi vilayt. stxr - rann Fars vilaytind. iraz hrindn imal-rqd yerln qala. 196 Qurani-Krim, Ali-mran sursi, 26-c ay. 197 Dini mtnlr gr, Yusif peymbr yeddi il Misir fironunun zindannda yatmd. 198 Burada sgndr by shv yol verir. slind, ilk mnblrin mlumatlarna sasn, eyx Heydrin vladlar h. 896-c ild dcyil, onun ldrlmsindn bir qdr sonra, h. 893 -c ild hbs olunmudular. srin nvbti shiflrindn aydn olacaq ki, sgndr by z d eyx Heydr oullarnn drd il
195

59

gzlr srm oldu v o vilaytin sahsi onlarn fzilt aaclar vasitsil Xldi brin (cnnt) evrildi. Nadir tsadllrdndir ki, Xldi-brin sz [bcd hesab il] bu ibrtamiz hadisnin tarixidir. Bli, neysan (aprel) buludunun damlas calal smasnn ykskliyindn dms, sdfin zlmt zindannda dustaq olmasa, dnya padahlarnn bandak tacda drr ola bilmz v he bir gl bir tikann mzmmtini kms, qdrtli padahlarn almasnn kncn [sanclmaa] yaramaz. Bu hekaytin mislinin snaqdan xmas v bu rvaytin bnzyiinin hqiqt chrsi almasnn sbutu bdiyyt sahibi (blbqa) olan S leyman anl xaqan ah smayl Bahadr xan hzrtlrinin mbark hvalatdr ki, cocuqluq yanda v uaqlq vaxtnda Yusif kimi o ziyytli zindanda qm -qss krk, nhayt, taxt-taca v ona mlk verdik [aysinin]199 rtbsin ataraq, az bir zamanda z-mt v sadt qaplan onun zn ald. Szn qsas, Mnsur by Pornak frman icra edrk, o xilaft xandannn vladlarn qalada saxlad, lakin qid v sdaqt yolu il hrkt edrk, o yksk mqaml rohbrin balalanna xidmt etmyi zn vacib bilib, hr bir id onlarn rfli knllrinin razln ld edirdi. Ali nsbli ahzadlr parlaq drlr kimi qala sdfinin irisind gizlnrk, dvrandan v zamandan tcrb gtrr v byyrdlr. Bir mddt sonra Sultan Yaqubun hyat aac bu hrmtsizlik zndn cl klyi vasitsil yxld v o, Qaraban Sultanbudunda varlq paltarn axirt mnzilin apard200. Tarix kitablarnda yazld kimi, Trkman mirlri iki dsty ayrldlar. Bzilri onun qarda Msih mirznin, digrlri onun olu Baysunqurun padahln istdilr. Msl iki dst arasnda mharib il nticlndi. Baysunqur sltnt taxtna oturdu. [Msih mirznin] qtlindn sonra mrhum padah mir Hsn byin olu Maqsud mirznin olu Rstm mirzni misi [Msih mirznin] trfdarlar il mkdalq etdiyin v Msih mirzy trf xanlara qoulduuna gr tutaraq, lincq qalasna 201 gndrib, qalann kutval202 Seydi linin dstsin taprdlar. Baysunqurun hakimiyytindn bir mddt kedikdn sonra Ayb sultan203 lincq qalasnn knarna gedrk, Seydinin dstsini inc hiyllrl aldadb, z trfin kdi. [Onlar] Rstm mirzni [qaladan] xarb, zlrin padah etdilr. Qarabadak vurumada 204
yarm rzind hbsd qaldn v h. 898-ci ild azadla xdqlarn qeyd edir. Bellikl, mllif z d Sfvi eyxzadlrinin h. 893-898-ci illr arasnda hbsd olduunu tsdiq edir. 199 Qurani-Krim, Nisa sursi, 54-c ay. 200 Sultanbud - indiki Beylqan rayonu razisind tplik bir yerdir. Sultan Yaqub Aqoyunlu 24 dekabr 1490-c ild vfat etmidir ( - . - - , c. 123). 201 lincq (linc) qalas - Naxvan Muxtar Respublikasnn Culfa rayonu razisind, linc aynn sa sahilind, sldrm da zirvsind qala (daha trafl bax: R.Mmmdov. lincqalann orta srlr tarixi // Azrbaycan tarixin dair materiallar, c. IX. Bak, 1973). 202 Kutval - qalann risi, komendant. 203 Bu xsin sl ad brahim idi. Mnblrd gah Ayb sultan, gah da bih sultan kimi xatrlanr. 204 Burada Qarabadak vuruma dedikd Aqoyunlu hkmdar Sultan Yaqubun lmndn sonra onun olu Baysunqurla digr bir ahzad, yni Uzun Hsnin olu v Sultan Yaqubun qarda Msih

60

mlub olanlarn bir oxlan v sad camaat onlarn bana yb, Tbriz getmk v Baysunqurla mharib etmk qrar aldlar v Arazn sahilin glrk [burada] durdular. Mirz Baysunqur, Mirz Rstmin fitnsini df etmkdn tr Tbrizdn xd. Mrnd205 yetidikd onun qaravullua gndrdiyi hr ks bivfalq yolu il gedrk, Mirz Rstm qouldu. Tfriqilik getdikc qounun hamsna yayld v Mirz Baysunqurun ordusu el bir hala gldi ki, artq onu saxlamaa qadir olmad. Buna gr d [Baysunqur] arsizlikdn padahlq yalarn v lvazimatn yerindc qoyaraq, xidmtilrindn bir nesi il frarilik vadisin z qoydu. [O], Qaradan hr 206 yolu il irvana gedrk, days irvanaha qouldu. Mirz Rstm is arzulad dvlt ataraq, mzffr v qalib kild Tbriz gldi v sltnt taxtna oturdu207. Trkman mirlri iyinlrin itat rty saldlar. O, (yni Mirz Rstm) layiqinc qoun v riyyt saxlamaa balad. Lakin irvanah bacs olu olan krknin yardm v kmk etmk n alqanlq kmrini balayaraq, Mirz Baysunquru sltnt gtirmy alrd208. Mirz Rstm d Mirz Baysunqurun iini [bitirmyin] fikrin drk, onu rdd edib aradan qaldrmaqdan tr Bayanduri dvltinin 209 mirlri v byklri il mvrt etdi. Nhayt, xeyirxah adamlarn mslhti il bel qrara gldi ki, xilaft smasnn parlaq ulduzlarn (eyx Heydrin oullarn) stxr qalasndan xararaq, rhbrlik v srdarla 210 layiq olan Sultan li mirznin zmtli bayran aha layiq trbiy yolu il qaldrsn v Baysunqurun fitnsini df etmk, ata v babasnn qann almaqdan tr onu irvan trfin gndrsin. gr qalib glrs v yaxud mlub olarsa, hr iki halda [Mirz Rstmin] zahiri v batini istyi gerklr. Bu niyytl o, zahirn qohum-qrbal v mhtrm bibisinin razln qazanma bhan edrk, ahzadlri hazr etmyi mr etdi. Sultan li padah 898-ci ild (23.10.1492 - 11.10.1493), stxr qalasnda drd il yarm qaldqdan sonra yola drk, hrmt v izztl Tbriz atd. Rstm mirz o hzrti mehribanlqla qucaqlayaraq, onun hrmt v nini yksltmy ald. Bu
mirz arasnda Qaraban Sultanbud adl yerind ba vermi dy nzrd tutulur (bax: - . - - , c.143). 205 Mrnd - Cnubi Azrbaycanda, Tbrizdn 60 km. imal-qrbd, Xoy - Tbriz avtomobil yolunun knarnda yerln hr. 206 Qarada (Qaracada) - Cnubi Azrbaycanda, Araz aynn cnubunda, Tbrizdn imal-rqd tarixi vilayt. hr - Cnubi Azrbaycanda, Tbrizdn 95 km. imal-rqd, hr ay sahilind, da tyind yerln hr. Qarada vilaytinin sas hridir. 207 Rstm 28 may 1492-ci ild hakimiyyt glmidir ( - . - - , c. 144). O, 1497-ci il qdr hakimiyytd olmudur. 208 Frrux Ysar, Baysunqurun days v qaynatas deyildi, onun ana babas idi. Bel ki, Aqoyunlu hkmdan Sultan Yaqub, irvanah Frrux Ysarn qz Gvhr -sultanla evlnmi v onlarn sonralar Aqoyunlu hkmdar olacaq iki olu doulmudu: Baysunqur v Murad (S.B.Aurbyli. irvanahlar dvlti, s.302). 209 Bayanduri dvlti ad altnda Aqoyunlu dvlti nzrd tutulur. nki Aqoyunlu tayfa ittifaqnn banda bayandur tayfas dururdu v Aqoyunlu hkmdarlar da bu tayfaya mnsub idilr (T.H.Ncfli. Qaraqoyunlu v Aqoyunlu dvltlrinin tarixi masir trk tarixnaslnda. Bak, 2000, s.38-41). 210 Srdar komandan, qoun bas.

61

mqdds slalnin trfdarlar v ona sadiq olanlar gizlndiklri qaranlq v nakamlq knclrindn xaraq, mlklrin pnah olan astanaya z qoydular. Gndn-gn o qid sahibi olan camaatn sralar artmaa balad. Bu snada Mirz Baysunqurun irvan ordusu il Azrbaycana daxil olduu xbrini alan mirzad Rstm, Sultan li padah Ayb sultan v bir dst trkman sgrlri il Baysunqur v irvanllar df etmy gndrdi. Onlar Araz aynn sa sahilin atdqda adrlar qurdular. Hr iki trfd suyun knarnda br krp vard, aralarndak get -gl yolu bir ox msafsindn artq deyildi. ki trfdn he birinin qlb almaq imkan grnmrd. Trflr [bel] durman uzandndan tng gldilr. Baysunqur irvana dnd. Sultan li padah v Ayb sultan is Tbriz gldilr. Bu arada sfahan hakimi Kosa Hac Bayandur, mirzad Rstm qar xb, syan qaldraraq, Baysunqurun adna dvlt xtbsi oxudu. Bu, Baysunqurun bir daha Azrbaycana saysz-hesabsz qounla glmsin sbb oldu. mirzad Rstm yen d rhbrlik smasnn gni Sultan li mirzni Ayb sultan v bir dst sufi v trkman sgrlri il onun qarsna gndrdi. hr v Mekin211 hdudunda bu iki qzb v kinl dolu ordu bir -birin yetidi, iki trf arasnda dy qzd. O irad taxt sultannn qdminin uurundan Baysunqur trfdarlar mlub oldular. Bu vurumada Baysunqur ldrld. Sultan li mirz mzffr v qalib kild, son drc zmtl v iqtidarla Tbriz gldi. mirzad Rstm dostan tkkr v minntdarlq edrk, o hzrti sonsuz ehtiram v izztl rdbil trf yola sald. O dinprvrlik smasnn on drd geclik ay bu cnntbnzr vilaytd ata-babalarnn qaydas il hidayt v irad taxtna oturdu. qid v sdaqt sahiblri flkl brabr olan hrmtli astanaya glib-getmy baladlar. Sufi dstlrinin cmlmsi v iradt sahiblrinin izdiham (oxluu) Mirz Rstmin ryind dmnilik v paxllq atini alovlandrd. [Mirz Rstm] o hzrti qardalar il brabr Tbriz gtirdi. Zahirn hrmt etdiyin baxmayaraq, sufilrin onun (Sultan linin) yanna glib getmlrindn xbr tutub, mane olmaqdan tr gztilr qoymudu. [Lakin] sufilr v iradt sahiblri o ulu astanaya glrk, gizlic nzirlrini verirdilr, [bununla da] bu astanaya z ballqlarn imtahan snandan keirirdilr. mirzad Rstm bu idn xbrdar olduqda Sultan Heydrin hvalatn xatrlad. Nticd, xtal fikr glrk, o hzrti (Sultan lini) aradan gtrmy qrar verdi. Mclisd olanlardan biri o hzrti padahn bu hiyl v xyantindn agah etdi. Bu hiylnin i [Sultan linin] parlaq ryin ddkd, qabanda dayanlmayan eylrdn qamaq peymbrin nnsidir [klamnda] deyildiyin uyun olaraq, gec gizlinc [ata] minib, Tbrizdn rdbil trf yola xd. mir Rstm mirz Ayb sultan drd min svari il o ali rtbli sultann ardnca gndrdi. [Onlar] rdbil kndlrindn biri olan masid o hzrt atdlar.
Mekin - Cnubi Azrbaycanda, rdbildn imal-qrbd, rdbill hr arasnda yerln tarixi vilayt. Mrkzi hri Xiyav (indiki Mekin hri) idi.
211

62

Deyiln gr, Sultan li mirz il birlikd olanlarn say yeddi yzdn ox deyilmi. [Buna baxmayaraq] o, bu az adamla hmin oxsayl qouna qar dy hazrlad. Xeyirxah adamlarn bir qismi o hzrti dydn kindirmk v [baqa bir] ar axtarmaq fikrin ddlr. O hzrt vliyalq nuru il znn hid olaca klini tale shifsi zrind grdyn gr sufilri v Sfvi slalsinin trfdarlarn yb, o vurumada hid olacan onlara xbr verdi. [Sultan li mirz] xobxt qarda, yni hkmdarlq nuru mbark alnndan parldayan Sleyman anl xaqan z yerin vlihd v qaimmqam tyin etdi. [Eyni zamanda], bu xandann mridlrinin irad vaxt iltdiklri rmz v sirlri hrmtli atas v hrtli babalarndan irsn ald kimi [smayln] ali qlbin mant taprd, z mbark tacn o hzrtin bana qoyaraq, onu inand adamlara hval etdi v ona oxlu sifarilr verdi. [Sultan li] ilhamverici dili il byan etdi ki, Mrtza [li] xandannn ra onun (smayln) vcudundan parlayacaq, onun gylr yksln bayrann ayparas byk zmt atacaq v onun daltinin i almd yaayanlarn zrin nur sacacaqdr. [Sultan li mirz] vsiyytini bitirdikdn sonra dy meydanna qdm basd. Doru danan dili il dediyi kimi, dmnlr qlb aldlar, o hzrt (Sultan li) is hidlik rbtini idi (ldrld). Bu canyandran hadisdn sonra qid sahiblrinin arasna tfriq dd, hr ks bir trf dald. Hseyn by Ll, o vaxt Xadim by ad il tannan Xliftl -xlfa v Dd by o hzrtin mbark csdini darlirad [rdbil] gtirrk, Sfviyynin mbark, nurlu mqbrsind dfn etdilr. Allah ona rhmt elsin! [Tarix-i] cahanarann mllifi bu byk hadisnin 898 -ci ilin aylarnda (23.X.1492-1LX.1493), yni Sultan Heydrin hidliyindn be il kedikd ba verdiyini qeyd etmidir. Amma tarixi Hsn by [Rumlu] Sultan li mirznin hidliyini 900-c ilin (02.X.1494-20.XI. 1495) hadislri daxilind yazmdr ki, bu da Sultan Heydrin hidliyindn yeddi il sonraya tsadf edir. Dorusunu Allah bilir212. SLEYMAN ANLI XAQAN AH SMAYIL BAHADIR XANIN - ALLAH-TAALA ONU CNNT BALARINDA SAKN ETSN HVALATININ XATIRLANMASI, O YKSK RTBL SULTANIN ZHUR ETMSNN V MEYDANA IXMASININ RH EDLMS V ONUN DNYANI FHT ETMSNN BYAN OLUNMASI HAQQINDA ryama mclisinin nmilri v sz meydannn dylri gzl rftarl, bynilmi xasiyytli, fatehlik dynn sralarn bzyn, [Allah] axtarma dznliyini tb ken, sadt mclisini zintlndirn, cah -calal smasnn
S-297, 12a. Sultan linin lm hadissi 1494-c ilin yazna aid edilir (W.Hinz. Uzun Hasan ve eyh Cneyd, s.82).
212

63

dnyan iqlandran gni, Heydri dvltinin dnyan ks etdirn cam, on iki imamn (isna-ri)213 haqq mzhbinin gzgs, sultanlarn [barmaqla] gstrdiyi sultan, lklrin ahlq taxtn l keirn, yni Sleyman anl xaqann zhur etmsini bu tran il trnnm etmilr v o Mrtza [li] xasiyytli, ali nsl mnsub ahn lklri tutma, dnyan fth etm xbrlrini, onun igidlik, dylk lamtlrini rvayt etm mclisind bu cr rh etmilr ki, gzl tbitli qardann hid olmas, xyant v kin sahiblrinin aal l keirmsindn sonra pak etiqadl sufilr hrtli qardann vlihdi olan o vilayt brcnn drrn gizlinc hr gtirdilr. Hr ne gndn bir onun yerini dyidirirdilr. Qrx gndn sonra o qidli adamlar yalarn v dmnlrin xyanti qorxusundan rdbild qalma mslht grmdilr. Onun (smayln) mhtrm anas il mslhtlib, Gilan trf getmyi vaxta daha mnasib v lverili hesab etdilr. O namuslu qadn (Almah byim) oullarndan ayrlmaa razlad. Hmin gnlrd sufilrin byklri, xsusn Hseyn by Ll amlu, axrda Xliftl-xlfa lqbi alm Xadim by Tal, bdal by Dd Zlqdr v baqalar hr iki adl-sanl qarda (smayl v brahimi) gtrb, iki yz mlaziml brabr Gilana trf yollandlar214. Tarix kitablarnda, llxsus Hbibs-siyrd yazld kimi, [onlar] Gilan vilaytin atb, bir ne gn Rtd qaldlar. Orann valisi mir shaq onlara lazmi xidmtlr gstrdi. Ondan sonra Lahican vilayti o cnnt ba yetidirmlrinin nlik gtirn mbark qdmlrinin zndn behitin qibt etdiyi yer evrildi. Seyidlik xandanndan olub, an-hrtinin ucal v rtbsinin ykskliyi il baqa Gilan valilrindn seiln v stn olan, sli v nsli chtindn byniln, gzl xlaq v xo rftar sahibi olmaqla mhurlaan Karkiya Mirz li o cah-calal bann yeniyetmsini v onun ziz qarda Seyid brahimi izzt v ehtiramla qarlad, smimi tvazkarlq v mehriban insanlq nmayi etdirdi. O hzrtin qarda Seyid brahim z anas il grmk hvsin drk, drviliy v drvi tbitin malik olduuna gr bana trkman taqiysi geyib, rdbil qaytd. O hzrt (smayl) is cann [ona] qurban edn az sayda xidmtilri il hmn vilaytd (Gilanda) sakin olub, qeybdn glck iarnin intizarnda qald. Hmin vaxt o hzrtin rfli ya yeddidn ox deyildi. Bel ki, o hzrtin doumu Hsn padahn lmndn on il kedikdn sonra, 892 -ci il rcb aynn 25-d, senb gnnd (17.07.1487) ba vermidi. [bcd hesab il ] bu hadisnin tarixi bu crdr: Be taleyi qrb ruy dad tlu -yi neyr-i ah smail
sna-ri (on ikilik) 12 imama saslanan balca i cryan. Hmin zaman Gilanda Aqoyunlu dvltindn asl olan iki mirlik mvcud idi: mrkzi Rt hri olmaqla, Qzlzn aynn sol sahilindki Gilan razilrini hat edn Biyeps v mrkzi Lahican olmaqla, Qzlzn aynn sa sahilindki Gilan torpaqlarn hat edn Biyepi mirliklri (. . . XV ee // CCA, . I, aky, 1949, c.210).
213 214

64

(ah smayl gninin domas qrb brcnd z verdi). Amma azyal olsa da, fhm v frastd, al v bilikd el tccbl bir lamti vard ki, ilk baxda dnyan idar etmk bacar onun mbark hrsindn grnr, iql alnndan ilahi nur salrd. Bu mqamda iki mdrik nqt xatirim gldi. Biri odur ki, Sfvilrin mqddslik nianl sufilri olan qzdba tbqsinin dvlt sahibi olmas Allahn istyind qrar tutduu n qzlba v dvlt szlri [bcd hesab il] ddlrin cmi baxmndan brabrdirlr. Digri is odur ki, Qzlba dvltinin ibtidas v bu tayfann yksliinin balanc Sleyman anl xaqan hzrtlrinin sxsiyyti il laqdar olduu n Qzlba dvltinin balanc (Bdv-i doult-i Qezelba) szlri [bcd hesab il] ddlrin cmi baxmndan o hzrtin doum tarixin brabrdir215. Ali miyytin mlazimlri xilaft mninin bzyi olan o yeniyetmni gzl etiqad zlal il bslyirdilr, qeybdn ilham alaraq, onu yksk ahlq nvan il adlandrrdlar v azyal olmasna baxmayaraq, mtin qid v irad il onu mridi -kamil v ah [dey] arrdlar. Deyiln gr, o, alt il yarm Gilanda qald, bzi vaxt Biyepsd, bzn Lahican blgsind yaayrd. Mqdds Quran oxuma Mvlana msddin Lahicaninin yannda yrndi. Karkiya Mirz li v onun qarda Karkiya Sultan Hsn [ona] xidmt etmkl mul oldular. Camaat arasnda mhur olub v Tarix-i cahanarada yazlbdr ki, ilk vaxtlarda Trkman (Aqoyunlu) padah mirzad Rstm trfindn bxtiyarlq dryasnn o qiymtli drrn tlb etmkdn tr Gilana dflrl adamlar glmidilr. Amma Karkiya Mirz li all, ryyatan zrxahlqlar gtirrk, [Rstmin gndrdiyi adamlar] geri qaytarrd. Lakin tarixi Hsn by bu yax xidmti Tul-u Nar valisi mir Mzffr aid edrk yazr ki, [smayl] vvlc onun mnzilin trif aparmd. Hrnd Ayb sultan rdbildn [mir Mzffrin] yanna adam gndrib vdlr vers d, hdls d, o, hzrtin orada olmasn inkar edib, onu xilas etmk n lazm olan ilri grd. Daha sonra [smayl] oradan Gilana yolland v artq deyildiyi kimi, o hzrt Lahicanda mskunlad.216 Nhayt, Trkman ahzadlrinin, mrhum hkmdar Hsn padahn vladlarnn arasnda dmnilik dd v onlar bir -biri il [mbariz aparmaqla] mul oldular. Onlarn arasnda ziddiyyt v kimlr o drcy atd ki, baqalar il dmniliy yer qalmad. O hzrtin [Gilanda] qald vaxt onun kramtli drgah sufilrin v mridlrin gli-gediindn bo qalmrd. Yeniyetmliyin ilk vaxtnda bzn ov
Bu abzasda kursivl verilmi cmllr aadak lyazmalardandr: S-129, v.22a; S-297, v.l2b. Qzlba (100+7+30+2+1+300=440) v dvlt (4+6+30+400=440) szlrinin hr biri bcd hesab il 440 rqmini ifad edir. sgndr by Mni bu szlrin bcd cminin brabr olduunu qeyd etmkl qzlbalarn Sfvi dvltindki nmli rolunu simvoliz etmk istyir. Bdv -i doult-i Qezelba (Qzlba dvltinin balanc) ifadsinin bcd hesab is 892 -y brabrdir ki, bu da hicri qmri tqvimi il I ah smayln doum tarixidir. 216 S-129, v.22b; S-297, v.12b.
215

65

ylncsi il mul olub, Simam, kuru vo o vilaytin mnzrli yerlrini gzrdi. Hmi dnyan idar etmk arzusu onun ryind yaayr, z himmtinin yksklrd uan ahinini mmlkt quzununu ikar etmk mqsdi il uururdu. Beyt Mhkm irad il himmt ona yar idi, O id bxti onun kmkisi idi. Qlbind cahan idar etmk mtlbi vard, dar edn Allah ona kmk edirdi. Onun ryind dalt, din ati vard, zl gndn bundan baqa fikri yox idi. Trkman Aqoyunlu sultanlarnn dvltind axnama v ara toqqumalar xbri Sleyman anl xaqann qulana atdqda onun cahan bzyn ryi Gilandan xmaq qrarna gldi. Karkiya Mirz li qonaqprstliy layiq tvazkarlqla v dvltsevrlikl, ehtiyat nzr alb, buna mane olaraq dedi: - Hl dvlt glninin qnsinin almaq vaxt yetimmidir. Yni yann azl, dmnlrin oxluu, trfdar v kmkilrin atmazl zndn zati-alilrinin (smayln) zhur v x etm mqam [hl] atmaybdr. Bir az da gzlmk lazmdr ki, bu ali mqsd n Allahn kmyi il rait hazrlanm olsun. O hzrt Karkiyann xtrin daha bir mddt [Gilanda] qald. Nhayt, 906c ilin aylarnda (28.07.1500 - 16.07.1501) Hsn padahn nvlri olan, Sultan Yaqubun olu Sultan Muradla Yusif mirznin olu Mirz lvndin arasndak kimlrdn sonra slh baland. ran mmlktlri iki miolu arasnda blndy zaman Sleyman anl xaqann Gilanda qalmaq mddti alt il yarma atd. Daha artq sbir etmy hvslsi yox idi. Qeybdn ilham alaraq, o vilaytdn xmaq qrar ald. O, Karkiya il vidalab, zmannin qrur mnbyin evrilmi bir saatda xidmtilrindn v canndan ken qidli trfdarlarndan ibart mhdud bir dst il mqsdin trf yolland 217. Karkiya Mirz li var-dvltinin imkan verdiyi qdr peklr tqdim edrk, layiqinc xidmt gstrdi v bir ne frsx onu mayit edrk, [smaylm] qulluunda olan qdrtli dvlt asaqqallarna lazmi mslhtlr verdikdn sonra onlar Allah amannda mtlb trf ynltdi. El ki Taroma atdlar, Rum v am sufilrindn tqribn min be yz nfri sdaqt qapsndan kerk, [smayn] flk kimi uca drga-hnda cmldilr. Oradan Xalxala trif gtirdilr. Xalxaldan rd -bil getdilr. rdbil hakimi Sultan li by Cagirl onlara mane ol -maq v qar
smayln Lahicandan ayrlmas 905-ci ilin mhrrm aynn ortalarnda (1499-cu ilin avqust aynn sonlarnda) ba vermidir (... , . 144).
217

66

xmaq mvqeyind durdu. Buna gr d Sleyman anl xaqan o vaxt qoununun azl zndn dy girmyi srfli bilmyib, oradan Tal trf getdi 218. O il iddtli soyuq v axta olduundan [smayl v trfdarlar] Astara vilaytinin rcvan219 kndind qlaa qaldlar. Tal camaat onlara xidmt gstrdi. Baharn vvlind zman Sfvi slalsi trfdarlarnn mid baalar kimi ilahi ltf buludlarnn damclarndan travt v sevinc qovuduqda [smayl] qlaq yurdundan hrkt edib, yen d darlirad rdbil gldi. vvlc o, vliyalar sultan olan hzrtin (eyx Sfiddinin) mqdds mqbrsini v mskni cnnt olan ulu cdadlarnn mbark qbirlrini ziyart etmk rfin nail olub, dualarn qbul olunduu v uca [ilahi] almin hsn-rbtinin qonduu yer olan o hrmtli mkanda znn haqsevn batinindki ali mqsdlr atmasn Allahdan istyrk, ziyart qaydalarn yerin yetirdikdn v dualarnn qbul edilmsinin lamtlrini grdkdn sonra mhtrm anas v qarda il grmk sevincin atd. O ilahi drgahdan kmk alann (smayln) dvltinin v fatehliyinin balancnda v onun sltnt v hkmranlq yyamnda z vermi hadislrin tfsilatn byan etmk v onun sadtli hvalatlarn v iddtli mhariblrini rh etmk, onun zn Allahn kmyi il alan qlblrin qaplarn szl tsvir etmk, diliqsa qlmlrin qdrti xaricind v mhartli tarixilrin yaz bacarnn fvqnddir. Hbibs-siyr kitabnda qeyd olunanlar v Hsn by Rumlunun hsnt-tvarixd, Mir Yhya Seyfi Qzvininin is Lbbttvarixd220 yazdqlar [o hadislrin] onda biri, blk d, mind biridir. O cahangirin hvalatn mfssl yazmaq bu mxtsr kitabda mmkn olmadna gr uzunuluqdan l krk, o bard xlas vermkl kifaytlnirik. nki bu srin yazlmasnda sas mqsd - Allahn klgsi olan lahzrt ahn hakimiyyti dvrnd cryan edn hadislri byan etmkdn ibartdir. Szn qsas, [smayl] zmtli cdadlarnn v kramtli eyxlrin ruhlarndan xeyir-dua dilyib, darlirad rdbildn Qarabaa yola dd. Hr gn iradt sahiblri Keyhan calall orduya qoulurdular. [smayl] Qarabada Mirz Cahanahn nvlrindn olan v qiyam etmk xyal v yksklr atmaq niyyti gdn Sultan Hseyn Barani il grd. Onun rftarndan hiyl v xyant lamtlri mahid edn [smayl] ondan ayrlaraq, Gy-dniz trif apard v daha sonra rzincana221 getdi. Orada amdan, Diyarbkrdn, Sivasdan,
S-129, v.23a-b; S-297, v. 13a. Tal Azrbaycan Respublikasnn cnub-rqini hat edn tarixi vilayt. 219 rcvan - indiki Astara rayonunun rivan kndi. Astara hrindn 10 km. imal -rqd, Xzr dnizindn 4 km. arah, rivan aynn sahilind, Lnkran ovalnda yerlir (ASE, c. IV, s.229). 220 Lbbt-tvarix (Tarixlrin cvhri) Sfvi tarixisi Mir Yhya ibn bdlltif l-Hseyni sSeyfi l-Qzvininin (1481-1555) I ah smayln drdnc olu Bhram mirz n yazd mumi tarix spkili mnbdir. sr 1542-ci ilin hadislrind sona atr (. . , . I, c. 399-403; ... , . 15-16). 221 rzincan - indiki Trkiynin rqind, rzurumla Sivas arasnda, Frat ay sahilind hr.
218

67

Bayburddan222 v o hduddan -drd min nfrdk sufi v qid sahiblri ali taxtn tyin gldilr. O cmldn bdi by amlu 300 nfrl v 223 Xan Mhmmd Ustaclu byk dst il almin pnah olan drgahn qulluuna hazr olub, xidmt gstrmk sadtin nail oldular v [smayln] razln qazandlar. rzincanda mvrtdn v kngadan224 sonra irvana trf getmk v irvanllardan intiqam almaq [qrar] onun nurlu ryind mhkmlndi. O, sdaqtli sufilrdn skkiz min nfrl225 irvan trf hrkt etdi. SLEYMAN ANLIX AQANIN RVAN VALS FRRUX YSARLA MHARBSNN RH, O VLAYTN FTH V ORADA BA VERM HADSLRN BYANI El ki Sleyman anl xaqan irvana getmyi qrara alb Kr ay sahillrin atd, Bayram by Qaramanlunu [ay] kemy yer tyin etmk n irli gndrdi. Orada [smayla] bel bir xbr atdrld ki, irvanah o hzrtin gliindn agah olub demidir: - gr o, irvana gls, atasnn bana gln [hadis] onun da bana glckdir. [smayl] bu shbti eitdikd onun dnyan yandrb-yaxan qzb ati alovland. O, Kr aynn knarna atanda qorxulu v xtrli dolu bir keid olan Qoyun-lm keidind atn suya vurdu. Saf etiqadl sufilr ona qoulub, hams salamatlqla [aydan] kedilr. El ki amaxya atdlar, irvan valisi Frrux Ysar Cbani yaylana yolland226. yirmi min svarisi v ne min piyadas olan irvan valisi Frrux Ysarla Glstan qalas227 yannda dy oldu v [smayln] zfr v qlbsi il nticlndi. irvann yanlarndan v o diyarn piyada v atl qounlarndan oxu Frrux Ysarla brabr, ir ovlayan qazilrin intiqam qlnc il chnnm getdi. O hzrtin (smayln) sltnt v hkmdarlq tbilinin ssi o diyarda yksklr qalxd. O q [smayl] irvann Mahmudabad228 [hrind] keirdi. irvanahn
am - indiki Suriya, Sivas Trkiyd, Qzlirmaq aynn yuxar axarlar yaxnlnda hr. Bayburd - indiki Trkiynin rqind, rzurumla Trabzon arasnda, orox ay sahilind yerln hr. 223 S-129, v.24a; S-297, v.13b. 224 Knga - hrbi mavir. 225 Mnbnin Bak lyazmalarnda bu rqm 7 min nfr gstrilmidir (S-129, v.24a; S-297, v.13b). 226 S-129, v.24a; S-297, v.13b. 227 Glstan qalas - amax hrinin imal-qrbind, Qz qalas danda yerln orta sr qalas. IX srdn mvcud olduu ehtimal edilir. Bu bard daha trafl bax: H..Ciddi. Glstan qalas. Bak, 1967. 228 Mahmudabad - Azrbaycann irvan vilaytind Elxani hkmdar Mahmud Qazan xan trfindn salnm orta sr hri. 1978-ci ild Bak - Salyan avtomobil yolunun 115 km-d Qrxraq adlanan yerd arxeoloji axtarlar zaman akar ediln 16 kv.km. sahy malik yaay yerinin Mahmudabadn qalqlar olduu ehtimal edilir (ASE, c. VI, s.395).
222

68

eyxah lqbli byk olu gmiy minib, dniz yolu il Gilana g etdi. O vilaytin adamlarnn ksriyyti ona (smayla) itat etdilr. irvan padahlarnn o lkd olan btn xzin v dfinlri Sleyman anl xaqann lin kedi. Bzi qalalarn, xsusn Badikub (Bak) qalasnn camaat mqavimt gstrdilr. Badikub qalas trfdn su il hat olunmudur. He bir zmt sahibinin li onun xndklrinin229 knarndak torpan tyin atmr. Qalann quruya xan trfind aqillrin lysmaz dnclri qdr drin v geni bir xndk qazlmdr. Orann halisi bir qdr itatsizlik edib qalan saxladlar, lakin axrda ora zavalsz dvltin gc il fth olundu. irvan hlinin bir hisssi Glstan qalasnda olduundan [smayl] oradan [bu] qalann yanna glib, o vilaytin mhur qalalarndan olan o uca qalan mhasir etdi. Mhasir snasnda qeyb almindn gln ss o hzrt Azrbaycann sltnt v padahlq taxtnn mjdsini verdi. Rya almind [smayla] iar etmidilr ki, sadt smasnda uan ahin kiik sr ovlamaq layiq deyil. [O hzrt (smayl) byk mirlri yanna arb dedi: Siz Glstan qalas lazmdr, yoxsa Azrbaycan taxt?. Mqdds Sfvi xandannn etiqad sahiblri smimiyyt v mridlik almind [smayln] ilham sylyn dilindn n sz xrdsa, mhz onu hqiqt bilrk, ondan he knara xmadqlarna gr Azrbaycan taxt mjdsinin nlik sdasn Keyvan eyvanna230 atdrdlar.] Bu snada xbr yetidi ki, Naxvanda olan mirzad lvnd trkman qounlarnn bir hisssin iki trfdn irvana gedrk Sleyman anl xaqanla dy girimyi mr etmidir. O hzrtin nurlu qlbind qeyrt lsi alovland, birdn, Glstan qalasn almaqdan l krk, qeyb alminin xbrilrindn alnm iar il qalan trk edib, Azrbaycana trf ynldi. SLEYMAN ANLI XAQANIN MRZ LVND TRKMANLA MHARBS V SXAVTL ALLAHIN KMY L QLB ALMASI HAQQINDA Mirz lvnd Naxvanda Sleyman anl xaqann Azrbaycan trf hrkt etdiyini eidib, mir Osman Mosullunu Aqoyunlu qoununun bir dstsi il o hzrtin zrin yollad. Sleyman anl xaqan da Piri by Qacar v Halvaolu Mirikar cann qurban edn qazilrdn bir dst il onlar dfetmy gndrdi. Trflr arasnda ox grgin bir dy oldu. Sadtli [qzlba] qounlar zfr v qlb qazandlar. mir Osman bir sra trkman balan il birlikd sir db, Sleyman anl xaqann hkm il ldrld. mirzad lvnd [gndrdiyi] qounun mlubiyyti v mir Osmann sir dmsi xbrini
Xndk - qalann trafnn daha yax mhafiz olunmas n qazlrd. Keyvan - Saturn planetini bildirir. Keyvan v ya Keyvan eyvan szlri klassik rq dbiyyatnda ucalq, yksklik rmzi kimi ildilmidir. Orta sr mslman atsronomlar Saturn planetin hm d Zhl deyirdilr.
229 230

69

eitdikd Sleyman anl xaqana qar mharib kmrini quranb, intiqam almaq v o hzrtin hcumunu df etmk namin231 z yannda olan otuz min trkman dys il o hzrtin qarsna xmaa tlsdi. Amma Sleyman anl xaqann son drc catli v csur olmas, zlrini prvan kimi at atma bdi hyat biln qzlbalarn fdakarl onlarn ryind dht v vahim dourmudu. 907-ci il aylarnda (17.07.1501 - 06.07.1502) Naxvann rur [dznd] iki trf arasnda dy oldu. Sayca yeddi min nfr olan qzlba ordusunun dilavrlri fdakarcasna dy atlb, qhrmanlq gstrdilr. O trfdn d trkman qounlar var gclri il alrdlar. Amma Allahn kmyi il stnlk v qlb mzffr ordunun trfind oldu. mirzad lvnd mlub edildi. Trkmanlarn yan v mirlrinin byklrindn bir oxu v saysz-hesabsz dylri bu vurumada hlak oldular. Mzffr ordunun lin oxlu qnimt kedi. Tarix-i cahanarada yazdb ki, bu mharibd trkman qounundan iyirmi min nfr qtl yetirildi. Dorusunu Allah bilir232. Mirz lvnd Azrbaycanda dayana bilmyib, rzincana qad. Sleyman anl xaqan arzusuna ataraq, darssltn233 Tbriz mzffrcsin daxil olub, padahlar qaydasnca sltnt taxtna oturdu. On iki imamn - onlara salam olsun - haqq mzhbi akara xd, minbrlr zrind gzl lqblrl imamlarn adlarna xtb oxundu, mbark ibar olan La ilah illllah v Mhmmdn rsulullah v liyyn vliyullah (Allahdan baqa bir ilah yoxdur, Mhmmd Allahn elisidir v li Allahn dostudur) szlri v Allah trfindn seilmi [ah smayln] mhur ad dinarlarn (sikklrin) znn bzyi oldu. Aznlarn qoyduqlar dindn knar adtlr aradan xd, pak v gzl davranl hli-beytin indiydk sonsuz ehtiyatla yaayan ilri aqdan-aa imamlarn haqq mzhbinin qaydalarna riayt etmy baladlar. Buna mxalif olanlar gizli bucaqlara soxuldular. O hzrtin qdrt v qvvtinin hrti trafa yayld, at yadran qlncnn alovu fly yksldi. Mirz lvnd bir dst toplayb, midsiz bir hrkt l ataraq, rzincandan Azrbaycana ynldi. 908-ci ilin aylarnda (07.07.150225.06.1503)234 ahn zfr nianl bayraqlar Trcan235 yolu il rzincana ynldiyi zaman [Mirz lvnd] darssltn Tbriz glib, riyytlr v znginlr qar zlm lini uzatd, oradan da Ucana 236 tlsdi. Lakin [ah smayln] dnyan fth edn miyytinin yaxnladm eitdikd [orada] dayana bilmyib, Ucandan
231 232

S-129, v.25a; S-297, v.14a. S-129, v.25a; S-297, v.14 b. 233 Darssltn - sultanlq mkan, sltntin mrkzi, hanssa bir qdrtli rq monarxik dvltinin paytaxt hri. 234 S-129, v.25b; S-297, v.l4b. 235 Trcan - Trkiynin rqind, rzurum v rzincan hrlri arasnda, Frat aynn yuxar axarlar il Qarasu ay arasnda yerln bir yer addr. 236 Ucan - Cnubi Azrbaycanda orta sr hri. Tbrizdn 50 km. cnub -rqd yerlirdi. Hazrda Ucan Tbriz ostanlna daxil olan Bastanabad bxiliyind knddir.

70

Hmdana getdi, oradan da Badada ynldi. Bxt ondan zn evirdiyindn, Qasm by Pornak ona mxalif xdna gr orada da qala bilmdi v Diyarbkr getdi. Mardind237 onunla Hsn padahn qarda Cahangir mirznin olu Qasm by arasnda mharib ba verdi. Qalib glmsin baxmayaraq, sadt o sla ldn z dndrdiyi n tez bir zamanda, 910-cu il aylarnda (14.06.1504-03.06.1505) o vilaytd z mvcudluq ykn axirt sarayna kib apard (ld). Xaqan hzrtlrinin (ah smayln) Namurad dediyi Yaqub padahn olu Sultan Murad Fars, raq, Kirman238 v Xuzistan mmlktlrinin hkmdar idi. O, haqqnda bhs etdiyimiz hvalatlardan v xaqan hzrtlrinin istilalarndan agah olduqda z mmlktlrinin qounlarn cmlyib, istiqlaliyyt xyal il hrkt kedi. Sultan Muradn glii xbri Heydr soylu padahn qulana atdqda vvlc o, Sultan Heydrin etibarl qulamlarndan olmu, zkah v arl bir kii olan Qnbr aa adl yax nitq malik elisini onun yanna gndrib, onu dostlua, itat v tabeiliy dvt etdi. Bunun cavabnda Sultan Murad nalayiq szlr dil gtirdi v o hzrtl (ah smaylla) dymk mqsdi il Delican qsbsindn239 Hmdan yaxnlna gldi. O, z il yetmi min nfr qdr trkman qounu, yz araba (rrad) il toplar, zrbznlr240 v [digr] yaraqlar gtirmidi. Bu trfdn Sleyman anl xaqan sadtli sgrlrl Allahn mrhmtin, pak v gnahszlarn mqdds ruhlarnn kmyin arxalanaraq, hrtli qzlba tayfalarndan mqdds znginin hndvrind olan on iki min nfrl birlikd dmnlrin qarsna ynldi. SLEYMAN ANLIXAQANIN SULTAN MURADLA MHARBS V RAQ-CMN, FARSIN V KRMANIN ALLAHIN KMY L FTH EDLMS HAQQINDA 908-ci ilin zilhicc aynn 24-d, nb gn (21 iyun 1503) Hmdann Almaqula [lnd] iki trf arasnda byk bir dy ba verdi. Xaqan, Heydri qolunun gc il241 v on iki imamn (isna-ri) dvlt gninin parlamasnn fqi il o saysz orduya qlb ald. O dhtli vurumada trkman qounlar darmadan edildi. Sleyman anl xaqan hmi ilham deyn dili il Sultan Murad Namurad (muradna atmayan) adlandrd kimi, Sultan Murad srsri v namurad halda qab, iraza getdi. Bu dyd saysz qnimt, sba
Mardin - Trkiy razisind, Diyarbkrdn cnub-rq trfd, indiki Trkiy - Suriya v Trkiy raq srhdlri yaxnlnda yerln hr. 238 Kirman - rann cnub-rq hisssind, Kuhrud silsilsinin cnub qolu il Kuhbnan silsilsi arasnda yerln hr. 239 S-129, v.25b-26a; S-297, v.14b. Delican - sfahanla Hmdan arasnda yerlir. 240 Zrbzn - artilleriyann bir nvdr. 241 Qeyd etdiyimiz kimi, Heydr - Hzrt linin lqblrindn biridir. Heydri qolunun gc il dedikd Hzrt liy mxsus qol gc baa dlr.
237

71

[klyi kimi] gedn rb atlan v hr diyardan saysz -hesabsz mxtlif mallar zfr alm sgrlrin lin kedi. Sleyman anl xaqan hr trf fthnamlr gndrdi. traf hkmdarlar v mmlktlrin yanlar trkman sultanlarnn flakt uradqlarn v talesizliy dar olduqlarn yqin etdilr v ahn gndn-gn mhkmlnn rfli dvltin mid bslyrk, almin pnah olan drgaha meyil etdilr. [Onlar] hr trfdn xilaft taxtnn tyin elilr gndrrk, dnya sultanlarnn fthlrin brabr olan bu parlaq qlb mnasibtil tbrik dedilr v saysz peklr v bxilr tqdim etdilr. O baharda zfr nianl bayraqlar lvnd dann242 tyin trif gtirrk, baharn mbark gnlrini o cnnt bnzr cmnd eyirtl, nlikl, sz-shbtl v ylnclrl keirdilr. Bu arada xbrilr mlumat verdilr ki, Sultan Murad darl -mlk243 irazda yerlrk, Fars mmlktind hakimiyyti l alb mlubiyytinin vzini xmaq istyir. Sleyman anl xaqan Sleyman taxt (iraz) trf hrkt edib, gzl bxtli ordu v qalib sgrlrl darlmlk sfahana getdi. Buradan qfltn iraz trf yr etdi. Sultan Murad, ahn mbark miyytinin glmsi xbrindn tam sarslaraq, mbark dvltin hcumu qarsnd a dayana bilmycyini anlayb, tr244 trf qad. Mzffr bayraqlar tam calal v sadtl Sleyman taxtnn (irazn) zrin qdm qoydu. iraz o balca ahn mskni oldu. Farsn halisi v oyanlar ali taxtn tyin glib, layiqli peklr gtirdilr. Fars sakinlrinin hams Mrtza xasiyytli padahn dalt bayraqlarnn klgsin snaraq, dvrann hadislrindn asudlik tapdlar. Amma namurad Sultan Murad mzffr qazilrin qlncnn v oxunun qorxusundan trd dayana bilmdi, oradan Badada getdi. Orada da Barik Pornakn aal ucbatndan vziyytin ryinc olmadn mahid etdi. Xaqann sadtli bayraqlarnn cah-calalla yaxnlamas xbri o diyarda yayldqda orada qala bilmyib, ad kiln Barikl birlikd Hlb245 getdi. Bir mddt Misir v am padah Sultan Qansu Qurinin dvltinin klgsi altnda qaldqdan sonra Diyarbkr v Rstmdara getdi 246. [Sultan Murad] zlqdr

lvnd da - Hmdan hri yaxnlndadr v hndrly dniz sviyysindn 3500 m. ykskliy atr. 243 tr - rann cnub-qrbind, hvaz (Hveyz) hrindn imalda, Karun aynn orta axarlar knarnda yerln hr. 244 Darlmlk - hanssa bir lknin v vilaytin mrkz hri, paytaxt mnalarnda ildilir. iraz hri 1500-1503-c illrd Aqoyunlu Sultan Muradn paytaxt olmudur. 245 Hlb - indiki Suriya Respublikasnn imal-qrbind hr. 246 Burada iki xta vardr. Birincisi, Sultan Murad Badad Barik bydn nc trk etmidi v ikincisi, o, Mazandaranda yerln Rstmdara getmmidi. Bunu digr mnblrl yana, sgndr byin znn sonrak mlumatlar da tsdiq edir. Onun srinin nvbti fsillrindn aydn olur ki, ah smayln 1507-ci ild Mr v lbistan zrin yr zaman Sultan Murad artq laddvlnin yannda idi. Badad is 1508-ci ild fth olunmudur. Rstmdara sman xs is Aqoyunlu hkmdar Sultan Murad deyil, Aqoyunlu srkrdlrindn Murad by Cahanahi olmudur.
242

72

tayfasnn bas. Mr247 vilaytinin valisi laddvldn248 razlq alb, o trf hrkt etdi. Onun sonrak taleyi haqqnda bir az sonra, laddvlnin aqibtindn bhs olunarkn yazlacaqdr. Xlas, dnya padahnn mzffr bayraqlar Fars darlmlknn ilrini nizama saldqdan sonra Allahn kmyi il raq trf hrkt etdi. RAQ SYANILARININ CZALANDIRILMASI, QALALARIN ALINMASI V DNYA PADAHININ QLB ALMASI HAQQINDA mir Hseyn Kiya lavi btn Rstmdar, Firuzkuh dalarn, Dmavndi, Hblrudu249 v o trflri z lin keirmidi. [Onun] on iki min svari v saysz-hesabsz piyadas vard. [O], qalalarn mhkmliyin v dalarn ykskliyin gvnrk, mxalift v itatsizlik fikrin dd v syana qalxaraq, raq mmlktinin trafna l uzatd. raqda vziyytlrindn naraz olan Bayanduri trkmanlarnn bir qismi Murad by Cahanuhlunun250 srkrdliyi il Rstmdar dalarn v mir Hseyn Kiyann drgahn snacaq bilrk, onun bana ymdlar. Buna gr d o, (yni mir Hseyn) vvlkindn daha ox qrur v lovala qaplaraq, padahn sidr251 nianl astanasnn mlazimlri il dbsiz davranrd. [ah smayl] smalara yksln bayraqlarla Fars mmlktin getdiyi zaman lyas by Ayutolunu bir dst il onun rini df etmy gndrdi. mir Hseyn Kiya bu xbri eidn kimi, qzlba qounu toplanmadan nc lyas byin zrin hcum etdi. Szgedn [lyas by] Vramin qalasna kildi. Clavilr qalann tyin glib, bir mddt onu mhasird saxladlar. Axrda hd-peyman sasnda onunla grb, mkr, hiyl v xyantl o sad qlbli trk onun bir dst mlazimlri il birlikd Rey252 [mahalnn] Kbud-Gnbd [adl yerind] hid etdilr. Onun (mir Hseynin) itatsizliyi, zbanal v dbsizliy csart etmsi xbri cah-calall padahn qulana catd. [ah smayl] o bdxasiyytlinin fitnsini aradan qaldrmaq, Rstmdar dalarnda olanlar czalandrmaq mqsdi il 909-cu (26.06.1503 - 13.06.1504) ilin baharnn vvlind mzffr sgrlrl Qum253 qlandan o trf hrkt etdi. lk nvbd mtant v mhkmlikd
Mr (Mara) - Trkiynin cnubunda, Ceyhan ayndan rq trfd yerln hr. laddvl Zlqdr - 1480-1515-ci illrd Zlqdr mirliyinin bas. Zlqdr mirliyi Trkiynin Mr v lbistan blglrind mvcud olmudur. Bu mirlik formal olaraq Mmlklrdn asl vziyytd olsa da, slind mstqil siyast yrdrd. 249 Rstmdar, Firuzkuh. Dmavnd v Hblrud - Xzr dnizinin cnub sahilind yerln Mazandaran vilaytind yer adlardr. 250 S-129, v.26b; S-297, v.15b. 251 Sidr (sidr) - am fsilsindn olan hndr v hmi yal iynyarpaql aac cinsidir. rq dbiyyatnda ucalq, byklk rmzi kimi qbul olunur. 252 Rey - Tehran yaxnlnda hr. 253 Qum - randa, Tehrandan cnub-qrb trfd hr.
247 248

73

rxi-flyin uca qalasna brabr olan Glxndan qalasn mhasiry ald. Allahn qdrti v Heydri qolun gc il o Xeybr bnzr qalan l keirdi254. Mhasird olanlara qar qtliam trdildi. [ah smayl] oradan Firuzkuh qalasna getdi. Bu qala da mzffr dvltin qdrti il Glxndan qalas kimi alnd. Qalann kutval mir li Kiya Zmandar 255 xeyli grgin mqavimtdn sonra qalan mdafi etmkdn aciz qalaraq, ahn sadtli astanasna pnah gtirib, aman istdi. O, acizlik v arsizlik gstrn bir dst il birlikd mbarizdn l kib salamat qald, qalanlar is czalandlar. mir Hseyn Kiya on iki min atl v oxlu piyada il mzffr sgrlrin yolunu ksrk, mkr v hiyl ildib, hcum etmk n pusquda oturmudu. O, bu iki mhtm qalann alnmas v mhasird qalanlarn qtliamndan son drc vahimy drk, qflt yuxusundan ayld, yanl mllrindn peman oldu. O, yanndak bir dst adamla bu vilaytin n zmtli qalas saylan v mhkm divarlara malik olan Usta qalasna snd. Tay-brabri olmayan padahn mbark miyyti qalann yanna glrk, qalann alnmas n lazmi ilr balad. Trflr arasnda hrdnbir ox, tfng atmas ba verirdi. Qalann yanndan geni ay axrd. Qaladak adamlar dalar dlrk, [oradan] qalaya su aparrdlar. Bu cht [ah smayln] dnyan bzyn fikrin iq sad. [ah smayl] dniz kimi [geni] idrak il ald ki, ayn suyunun mcrasn dyiib, baqa trf ynltsin. Hrnd suyun oxluu v ayn damas [thlksi] bu fikri ala sdrmasa da, o csart dryas (ah smayl) bu i balayaraq, bir ne gn rzind baqa istiqamtd arx qazdrb, ayn suyunu oraya ynltdi. lavilr sudan uzaq dm balqlar kimi iki - gn apaladlar. Axrda onlar susuzluqdan aman fryad qaldrdlar. O mhkmlikd, o mtantd olan qala igid kiilr [trfindn mdafi] olduuna baxmayaraq, otuz gn iind qdrtli dvltin srkrdlrinin lin kedi. Qalada mhasirdkilrin ya da, qurusu da yalar yandran dostprvr padahn qzb atin dd. O kinli v qantkn tayfa iti qlncdan keirildi. Bir dst qlm hlindn savay, o tayfadan he ks xilas olmad. Murad by Cahanahi256 qzb odunda yandrld; intiqam alan dylr onun tini yedilr257. mir Hseyn bayqu kimi dmir qfs xarabalnda hbs atld. Lakin o, gztilrin gzndn yaynaraq, zn yaralad. Bir ne gndn sonra Reyin Kbud-Gnbd yurdunda onun ruhunun quu bdn qfsindn udu. Qrib hadislrdn biri odur ki, mir Hseyn Kiya, lyas by Ayutolunu v onunla birlikd olan qzlbalar qtl yetirdiyi yerd z mlinin mkafatna atd v hmin yerd axirt sarayna kd. Amma cansz
Xeybr Mdindn Suriyaya gedn yol stnd yerlsn, gcl istehkamlara malik olan yhudi hri idi. Bu hr m. 628-ci ild Mhmmd peymbrin gstrii il Hzrt linin balq etdiyi islam qounu trfindn fth edilmidi. 255 S-129. v.27a; S-297, v.l5b. 256 Mnbnin Bak nsxsind Cahanahi vzin Cahanahlu yazlmdr (S-129, v.27b; S-297, v.15b). 257 Burada tini yedilr ifadsi, ox gman ki, mcazi mnada yazlm, qzlbalarn Murad bydn aldqlar intiqamn iddtini gstrmk mqsdi il ildilmidir.
254

74

bdni qfsd qalmd. Nhayt, onun murdar csdi qhrman [ah smayln] qzb atind yandrld. Bu arada trkman sultanzadlrinin dvlti dvrnd brquhun daruas258 olmu Mhmmd Krrnin itatsizlik v syan xbri Rstmdar almaqla mul olan ahn qulana atd. Sleyman anl xaqan brquh yaltini ona balamd. Lakin [Mhmmd Krr] Yzd basqn etmi, qfltn hr girrk, orann hakimini qtl yetirmi, syan v zbanalq bayran qaldrmd. O qorxusuz qiyamn czalandrmaq n hkmdar (ah smayl) darlibad259 Yzd trf yr etdi v iki aya qdr hri v qalan mhasird saxlad. Axrda o bdbxt mnfur [Mhmmd Krr] hri mdafi etmkdn v dymkdn aciz qalaraq, rkd (hrin i qalasnda) mhkmlndi. Lakin mzffr sgrlr [i] qalan da alb, rkin naaraxanas yerln hndr brcd Mhmmd Krrni tutub, dmir qfsd hbs etdilr. Qalanlar da czalandlar. Sonunda Sleyman anl xaqann qiyamt oduna bnzr qzbinin lsi sfahann Nqi -cahan meydannda alaraq, onun (Mhmmd Krrnin) csdini d slfi mir Hseyn Kiya lavi kimi hmin qfsd qzb atind yandrd. Bu yrd ilahi qdrtin gc il raq mlkndki digr syanlar da czalandrld. O vilaytin [sahsi] mxalif v syanlarn zir-zibilindn tmizlndi. Xorasana getmi bir dst trkmann thriki il caatay qounu 260 Kirman mmlktinin trafna tcavz etmidi261. Caatay qounu trfindn dbsizlik edildiyindn, mrhum padah Sultan Hseyn mirz 262 qlblri tbrik etmk v caataylarn yndmsiz hrktin gr zr istmkdn tr mir Kmalddin Sdri cahangir padahn (ah smayln) hzuruna gndrdi. Ancaq [onun]

brquh - rann Fars vilaytind gcl islehkamlara malik olan v stxr - Yzd yolunun txminn tn ortasnda yerln hr. Hal-hazrda Yzd ostanlna tabe olan rayon mrkzidir v Yzd hrindn 133 km. qrbd yerlir. Darua - moolca ris demkdir. Sfvilr dvrnd hr idariliyinin banda duran mmur darua adlanrd. Darua hrin inzibati v hrbi -siyasi rhbri saylrd. Onun ixtiyarnda silahl dstlr olurdu. Bundan lav, bazar daruas, dftrxana daruas, mhasibat daruas, frraxana daruas kimi vziflr d vard (bax: V.F.Minorsky. Tadhkirat almuluk: A Manual of Safavid Administration circa 1137/1725. London, 1943, p. 141; . K. Mmmdova. Xlastt-tvarix Azrbaycan tarixinin mnbyi kimi. Bak, 1991, s. 55; . . . - III-VII . , 1987, .84-85,132; ... . . , 1985, .17-19). 259 Darlibad - ibadt mkan demkdir. Bu epitet rann Yzd hrin aid olunurdu. 260 sgndr by Mni, bir qayda olaraq, caatay ad altnda Teymurilrin qounlarn v trfdarlarn, zbk ad altnda is eybanilrin qvvlrini nzrd tutur. 261 S-129, v.28a; S-297, v.16a. 262 Sultan Hseyn mirz (Sultan Hseyn Bayqara) - Teymurilr slalsindn olan Xorasan hkmdar (1469-1506).
258

75

gndrdiyi mktub rfin263 xouna glmdi, ksin, onun qzb odunun alovlanmasna sbb oldu. [Buna gr d] o, Yzddn Tbs264 trf yr edrk, hr hcum etdi. hrd sakin olan caataylarn byk hisssi lm qlncndan keirildi. Nhayt, oxlu qan tkldkdn sonra [ah smayln] qiyamt alovuna bnzr qzb odu bir az snd v [o], bir hftdn sonra [geri] dnd. hsnt tvarixd yazlb ki, bu hadisd yeddi min nfr ldrld. O biri ilin baharnda265 [ah smayl] Hmdan yaylana getdi. Q Xoy v Slmasda266 keirdi. Urumi267 vilaytin glmi v mmlktin knarlarna l uzatm krd r Saromun268 fitnsi Bayram by Qaramanlunun v Xliftl xlfa ad il mhur olan Xadim byin sylri il aradan qalxd. [Onlar Saromun] iki269 qardan, olunu v srdarlarnn oxusunu l keirib, ar zablarla czalandrdlar, onun btn eli-lusu hadislrin taracna getdi. Durmu xann atas bdi by amlu v Sar li Mhrdar Tkl bu sfrd hlak oldular270. Rt valisi mir Hsamddinin xoaglmz davranndan rfin kefi pozulduundan 911-ci ild (04.06.1505 - 23.05.1506) onu czalandrmaq n zrin qoun gndrdi. ahn miyyti d Taromdan Rt gldi. mir [Hsamddin] acizlik v arsizlik gstrrk, trcman rsumu271 klind layiqli thf v hdiyylr gndrdi v mir Ncmddin Rtinin vasitiliyi il [ah smayl] onun tqsirindn kerk, geri dnd. Hmin ild hkm edildi ki, Sultan Heydrl mharibd mxaliflrl birlikd itirak ednlr qtl olunsun. O zaman qoruuba olan bdal by Dd bunu icra etmy mmur edildi. Bu sbbdn mxtlif trkman tayfalarndan v qeyrilrindn oxlu adam czalandrld.

rf - rbc n rfli demkdir. sgndr by Mni bu szl bir sra hallarda Sfvi ahlarn ifad edir. 264 Tbs - randa, Mhdl Yzd arasnda, Dli-Lt shrasnn imalnda yerln hr. 265 1505-ci ilin bahar nzrd tutulur. 266 Xoy v Slmas - Cnubi Azrbaycanda, Urmiya glndn imal-qrb trf yerln hrlrdir. 267 Urumi - Cnubi Azrbaycann qrbind, Urmiya glndn qrb trfd yerln indiki Urmiya hri nzrd tutulur. 268 ir Sarom (ir Sarim) krdlrin mkri tayfasnn bas idi. sgndr by onu qsdn r Sarom adlandrr. 269 S-129, v.28a; S-297, v.16b. 270 Mhrdar (mhrdar-i mhr-i hmayun) - ahn mhrn saxlayan xs. Sfvilrin erkn dvrlrind mhrdar vzifsini tutan xs byk hrmt malik idi. O, vzif tyinatlar il bal frmanlara v mxtlif sndlr ahn mhrn vururdu (daha trall bax: ... XVI , .264-265). 271 Trcman rsumu - dvlt qarsnda myyn tqsirlri olmu xsdn alnan crim vergisi.
263

76

MR LADDVL ZLQDRN DF EDLMS N HKMDARIN HRKT, DYARBKR HADSLR V ALLAHIN KMY L O DYARIN FTH EDLMS HAQQINDA O biri il hkmdarn qulana atd ki, Sultan Murad Mr v lbistan272 hakimi laddvl Zlqdrin yanna glmi, laddvl is onu zn krkn etmidir. [Sultan Murad] zlqdr qoununu, Mosulun273 v o hdudun trkmanlarn z bana yaraq, Diyarbkr vilaytini v traf qalalar almaqla mul olub, o vilaytd istibdad v istiqlaldan dm vurur. Sleyman anl xaqann yksk mqsdli qeyrti tlb etdi ki, cahangir bayraqlar o trf qaldraraq, [z] mbark knln lkd fitnkarlq salanlarn [lindn] tamamil asud etsin. Ay kimi gzn qorucular mmlktlrin qounlarn hazr etmy mmur olundu. 913-c il aylarnda (13.05.1507 - 01.05.1508) [ah smayln] qlb rmzli bayra rzincan274 trf qaldrld. Cahan gzib-dolanan miyyt z gliinin klgsini o lky saldqda laddvl qzlbalarn glib yaxnlamas xbrini alb, dykn qounla lbistan trf getdi v Durna da adlanan uca dadak qalaya arxalanaraq, dymk v vurumaq intizarnda dayand. Hbibs-siyr v Ftuhat-i mininin mlliflrinin yazdna gr, Sleyman anl xaqann mbark miyyti lbistan trf hrkt etdi. ki ordu yaxnladqdan sonra trflr sflr kdilr. Dy el alovland ki, qlnc v niz parltsndan smada lkr ulduzu yanrd. ldrlnlrin qannn oxluundan Bdxan275 lbistan torpana hsd aparrd. O qorxunc v thlkli mrkd zlqdr tayfas mhkm dayanmd. ki gn shrdn axamadk toqquma v vuruma davam etdi. Vaxt hr iki ordunun arasna zlmt prdsi salanda trflr z drglrin qaydaraq, shr alanadk keik kir v kfiyyat aparrdlar. nc gn Sleyman anl xaqan misilsiz bdnin zirehli - geyim v xftan276 geyrk, qzlba ordusunun dilavrlrini dmnlri df etmy csartlndirib, dmnlri darmadan etmk n byk sy qoyaraq, dy meydanna qdm basd. O trfdn zlqdr [tayfasndan olan] azn dmnlr ahn sadtl i miyytinin qarsna xdlar. Son drc ar bir dy ba verdi. Mnfur zlqdrlr z vziyytlrind acizlik v ziflik lamtlrini mahid edib, qama dayanmaqdan stn bildilr. Qlb v uur klyi flyi bryn
lbistan - Trkiynin cnubunda, Mara hrindn imalda, Ceyhan aynn yuxar axarlarnda hr. 273 Mosul - indiki raqn imalnda, Dcl ay sahilind hr. 274 Tehran apnda (s.32) Azrbaycan yazlmdr. slind is, Bak lyazmalarna sasn, rzincan olmaldr (S-129. v.28b; S-297, v.16b). 275 Bdxan - indiki Tacikistann rqini v fqanstann imal-rqini hat edn tarixi vilayt. Qiymtli qrmz yaqut (ll) mdnlri il mhur olan bu vilaytin ad klassik rq dbiyyatnda dn dn trnnm olunmudur. Burada sgndr by Mni Bdxann qrmz yaqutla zngin olan torpan dyd axdlan qrmz qanlarla mqayis edir. 276 Xftan - dy zaman zirehin altndan geyiln lbis.
272

77

bayraa tkan verdi. Qzlba ordusunun dilavrlri o tayfan darmadan etdilr. [Onlar] zlqdrlrin lindki Diyarbkr [vilaytinin] qalalarn gc v qlb nticsind aldlar. Hmin ild [Diyarbkr] vilaytinin hakimliyi Xan Mhmmd Ustacluya verildi. Hmin gnlrd Glabi by Mosullu Trkmann277 olu mir xan Diyarbkr v Mosul hdudundan almin pnah olan drgaha glrk, [ah trfindn] mehribanlqla qbul edildi. Sleyman anl xaqan o vilayti nizama salb, geri dnd. Amma tarixi Hsn by hsnt-tvarixd qeyd edib ki, Sleyman anl xaqanla [laddvl Zlqdrin] arasnda toqquma olmayb. O, bel yazr ki, Sleyman anl xaqan lbistana gldikd laddvl mqavimt gstrmy tab gtirmyib, mhkm v yksk bir yer olan Durna da na qad. Uca mkanl xaqan, Hseyn by Lhni mzffr qounlarn bir dstsi il gndrdi ki, oradan axan byk aydan keid yeri myyn etsin. [Hseyn by Ll] ayn o biri sahilin keib, drg qurdu. ksr qazilr arpa v saman axtarmaa getdilr. Bundan istifad edn laddvlnin olu Sar Qaplan onun (Hseyn by Llnin) stn gldi. Onunla Ll by arasnda byk bir dy ba verdi. Ll byi atdan ardlar. Lakin onun Xlil aa adl mlazimi z atn kib, Ll byi mindirdi v aas urunda z cann qurban verdi. Ll by salamatlqda oradan xd. laddvlnin o mhkm v yksk daa frar etmsi [xbri ] mzffr hkmdarn qulana atdqda onun lksini v vilaytini talan v qart edrk, geri qaytd. Tarixi Hsn by Hbibs-siyrin mllifin etiraz edir ki, z hmin zaman yaadna baxmayaraq, olan [hadisnin] ksin yazmdr. Bu kiik zrr (sgndr by Mni) hr iki fikri byan etdi. Bu iki rvayt arasnda ortaq mxrc bundan ibart ola bilr ki, dnya hkmdarnn lbistanda olduu gnlrd laddvlnin Sar Qaplan Ll byin v [qzlba qoununun] ncl dstlrinin zrin gndrdiyi vaxt onlarn arasnda vuruma olmu, ta gn boyunca qzlbalar v zlqdrlr arasnda o hdudda, dalarn tklrind v knarlarnda ayr-ayr toqqumalar ba vermidir. Nhayt, ola bilsin ki, nc gn Sleyman anl xaqan o itatsizlrin iini bitirmk n hrkt etmi, qalibiyytli ordunun gliini grn laddvl o hduddan uzaqlab Durna dana getmi v Sleyman anl xaqan da bundan sonra geri dnmd278. Hqiqti Allah bilir. Xlas, bu hadis ba verdikdn sonra Xan Mhmmd Diyarbkr gldi. Glabi by Mosullunun olu Qaytm by Hmid279 hrind idi. [O], dmnilik edrk, qalan balayb, [oraya] daxil olmaa mane oldu. Xan Mhmmd arsizlikdn bayrda qald. O trafdak krdlr qzlba ordusuna
Glabi by Mosullu Trkman - Sultan Yaqub dvrnn mhur Aqoyunlu miri (F.Smer. Safevi devletinin kuruluu v gelimesinde Anadolu trklerinin rol. Ankara, 1992, s.30). 278 S-129, v.29a-b; S-297, v.17a. 279 Hmid (slind Amid) - Diyarbkrin mrkzin veriln ad. Qala divarlar qara dadan tikildiyi n ona Qara Hmid v ya Qara Amid d deyrdilr.
277

78

qar oxlu basqnlar etdilr. Xan Mhmmd krdlrin stn getdi. Onlarn arasnda byk bir vuruma oldu. Krdlrdn yeddi min nfr ldrld. Xan Mhmmd krdlrl hrbdn qalib v mzffrcsin qaytd. Qaytm by ona mqavimt gstr bilmyib, z adamn laddvl Zlqdrin yanna gndrdi v ondan kmk istdi, [vzind] hri ona vercyin sz verdi. laddvlnin vziyytind mlubiyyt akar olduuna baxmayaraq, Qaytm byin xahii sasnda Hmid hrini almaq hvsi il o qda bir daha dykn qoun yaraq, z oullar Sar Qaplan [ad] il mhur olan Qasm byin v rdvan byin bal il on min nfri280 Diyarbkr, Xan Mhmmd qar gndrdi. Xan Mhmmd Ustaclu ordusunun sayca az olmasna baxmayaraq, ahn zavalsz bxtin arxalanb, ustaclu tayfas il birlikd o ulduz kimi [saysz] qounun qarsnda dy nizam tutdu. [Xan Mhmmd] qdrtli dvltin uurlu bxtinin gc il mvffqiyyt v zfr qazand. gidlikl v qorxmazlqla laddvlnin baqa vladlarndan seiln Sar Qaplan v qarda rdvan by bir ox adamla tululub qtl edildilr. Xan Mhmmd qlb v zfr alaraq, byk tntn v hrtl Qaytm by Trkmann zrin yrd. O is hrin darvazalarn balayb qalan saxlamaq istdi, amma buna nail olmad. Hmid hrinin halisi ondan z evirrk, qazilri hr buraxdlar. Qaytm by tutulub qtl edildi. Xan Mhmmd Diyarbkrd mstqil hakimiyyt srmy balad. Onun anhrti o trafda yayld. laddvl z oullarnn bana gln hadisdn sarslb, danq qoununu bir daha toplayaraq, oullar Kor ahrux v hmd byi on be min qdr svari il qardalarnn qann almaq n Xan Mhmmdin zrin gndrdi. Xan Mhmmd d mrdan mdafiy qalxaraq, hrdn xd v zlqdr qounu il dy girdi. Xan Mhmmdin min adam vard. Bel [rvayt] yaylmdr ki, sralar dzldkdn sonra zlqdr qoununun taz v tulalar irli srayaraq, ustaclu ordusunun itlri il boumaa girdilr. Xan Mhmmd bu itlrin dyn fal hesab etdi. Tsadfn, ustaclu itlri stn glib, zlqdr itlrini qamaa [mcbur] etdilr. Bunu mahid edn Xan Mhmmdin ryi toxtaqlq qazand, zfr v qlb mjdsi ni qazilr verdi. Trflr arasnda byk vuruma oldu. Bu df d Xan Mhmmd ahn zavalsz bxtinin kmyi il o [sayca] byk qouna qalib gldi. laddvlnin vladlar Kor ahrux v hmd by tutulub , oxlu qohum-qrbalar v mirlri il birg o mrkd ldrldlr. Qrib hvalat v caib hadislrdn biri d odur ki, ustaclular arasnda bir kor da bu dy glmidi. Yoldalar ona xor baxrdlar. O deyirdi: AllahTehran apnda (s.32) zlqdr qoununun saynn iki min nfrdn ibart olduu gstrilib. Halbuki bu rqm mnbnin mtnind zlqdrlrin uslaclulardan sayca qat -qat ox olmas bard veriln mlumatla ziddiyyt tkil edir. Bak lyazmalarnn hmin yerind zlqdr qoununun saynn on min nfr olduu qeyd edilmidir (S-129, v.29b; S-297, v.17b) v fikrimizc, bu rqm daha hqiqt uyundur.
280

79

taaladan istmim ki, dinin pnah olan ahn sadti il o koru (Kor ahrux Zlqdri) bu korun lin salsn. Allahn tqdiri il Kor ahrux o korun lin kedi. O yaramazlarn qlncdan qurtulanlar qab, bxtsizlik diyarna trf getdilr. laddvl bu mlubiyytdn sonra oullar v qohumlarna matm tutaraq, qara ke [paltar] geydi. nun mirlri d iyinlrindn qara palaz asdlar. [Onlar] el tziy [matm] tutdular ki, belsi [kemid] he vaxt grnmmidi. [Onlar] Diyarbkrdn tamah dilrini krk, bo sylrindn l kdilr. Onun (lad-dvlnin) dvltinin calal qalmad. Rum padah, laddvlnin dalbadal mlubiyyti, vladlarnn ldrlmsi, mirlrinin v ordusunun darmadan edilmsi xbrini alandan sonra ona qar kemidn ryind kin olduuna gr frsti qnimt bilib, zrin qoun kdi. ki trf arasnda mharib ba verdi. laddvl rumilrl dyd ldrld v o slalnin dvlti sona atd 281. Zlqdr tayfasnn bzisi xndgarn282 mlazimi oldu, bzisi d Sleyman anl xaqann xidmtin kedi. laddvl Mr v lbistan mmlktinin hakimi olub, sksn min zlqdr ailsinin bas idi. Bu slaldn drd nfr bu vilaytd padah olmular: Mlik Aslan, Nasirddin, Sleyman283 v laddvl284. Amma laddvl atalarndan daha qdrtli v mstqil olmudur. [O], Rum v M isir padahlar il mnasibtlrind hiyl v mkrl davranrd. Rum elilri [onun yanna] glnd z mlazimlrindn bir nesin misirlilrin paltarn geydirrk, [rumilr] deyirdi ki, Misir padah [elilrini] gndrmi, mndn Rum ordusunu df etmk n yardm istyir, mn is xondgarla dost olduumdan yardm etmirm. Misir padah il d eyni cr rftar edrk, hr iki trfdn mnft grrd. Bel [rvayt] yaylmdr ki, laddvl hmi deyrdi: Mnim iki qzl toyuum var, biri gm yumurta, o biri is qzl yumurta ve rir. Xlas, zlqdrlrl mharib meydannda, laddvlnin krkni olmu Sultan Murad rumilrin lin dd. Rum padah Sultan Slim onu himay edib, bir mddt yannda saxlad. [Sultan Slim] Sleyman anl xaqann zrin gedn illrd onu z il gtrmyi mnasib bilmdi. O, (yni Murad) rumilrdn

laddvl Zlqdr 13 iyul 1515-ci ild rdkli mvqeyind ba vermi dyd vziri -zm Sinan paann komandanlq etdiyi Osmanl ordusu trfindn mlubiyyt uradlaraq qtl yetirilmidi (R.Ynan. Dulkadr Beylii. Ankara, 1989, s.98). 282 Xondgar (Xudavndigar) - Osmanl sultanlarnn titulu. 283 S-129, 30b; S-297, v.18a. 284 sgndr by Mninin Zlqdr byliyinin hakim slalsi haqqndak mlumat natamamdr. J.V.Hammer 1378-ci ild qurulan Zlqdr byliyinin hkmdarlarnn adlarn bel sralayr: Zeynddin Qaraca, Xlil by, Sulu by, Nasirddin Mhmmd, Sleyman by (1442 -1454), daha sonra Sleyman byin oullar Arslan, ahsuvar, ahbudaq v laddvl (1480 -1515) bir-birinin ardnca hkmranlq etmilr (J.V.Hammer. Osmanl tarihi. stanbul, 1991, c. 1, s.268-270). laddvlnin qtlindn sonra Osmanllardan vassal asllna dn Zlqdr byliyin ahsuvarolu li by rhbr tyin edilmi, lakin 1522-ci ild o da Osmanl dvlti trfindn qtl yetirilmi v Zlqdr byliyi tamamil lv edilmidi (F.Smr. Ouzlar. Bak, 1992, s.180).
281

80

ayrlaraq, bir ox fitnkarlar z bana toplayb, Urfa hakimi285 Aca sultan Qacarn zrin getdi. [Aca sultan] skkiz yz nfrl [Murada qar] dy girib, onun skkiz min adam zrind qlb ald. Sultan Murad mrkd ldrld. Aca sultan onun ba il zyn nian kimi almin pnah olan drgaha gndrdi v Qudurmu sultan286 lqbi ald. [Muradn] ldrlmsi il Aqoyunlu sultanlarnn dvlti d aradan getdi. Bu hadislr raqi-rbin fth edilmsindn sonra ba verdiyin baxmayaraq, [mn] onlarn [yuxarda qeyd olunmu hadislrl] laqsini nzr alb, [burada] yazdm. MBARK MYYTN RAQ-RB TRF HRKT ETMS, O VLAYTN FTH EDLB ALINMASI V BU ZAMAN BA VERM HADSLR HAQQINDA O vilaytin fth edilmsinin geryi budur ki, raqi-rb mmlktinin yanlar Sultan Muradn halnn sarslmasndan xbr alandan sonra trkman mirlrindn Barik adl birisi o lkni l keirdi v onu [lind] saxlamaa ald. ahn nurlu ryind o vilayti almaq istyi mhkmlndi. nc Barik zrl toxunmu [qzlba] tac, xsusi kmr v xlt gndrrk, onu itat v sdaqt dvt etdi. Barik iin vvlind ahn xltini qbul edib, trkman taqiysini bandan gtrd, ahn tac v xltini geymkl fxr edib ynd, sidry brabr [ali] sarayn xadimlrin layiq peklr gndrdi v xahi etdi ki, o lknin valiliyi ona verilsin. Amma ah bunu qbul etmk fikrind deyildi. O, Barik xbr gndrdi ki, tabati-aliyat287 ziyart etmk niyyti qlbimizd qtilibdir, onu lv etmk olmaz. gr onun (Barikin) szlrindn sadaqt v smimiyyt qoxusu glirs, durmadan almin pnah olan drgaha glsin, baqa mirlrin srasna girsin, yoxsa, mkr v hiyl il bu drgaha yol tapm aq olmaz. Barik bir ne gn [ahn] dvltin trfdar olduunu nmayi etdirdi. Lakin ahn o trf glcyi aydn olduqda qalaya azuq v dy sursat ymaa balad, aq-aydn mqavimt tbili dyrk, [ahn ona gndrdiyi] zrli tac bandan atd. Buna gr d ahn o trf getmsi qrara alnd. [ah smayl] Hseyn by Llni mnqlay288 [tyin] edrk, onu qabaqca yola sald. Hseyn by Badadn iki mnzilliyin atdqda Barik zn itirdi v o vilaytin yanlarnn ksriyytinin ah saraynn xadimlrin itat etmk meyilini grnd znd mqavimt v qalan saxlamaq qvvti olmadn bildi. Bir gec o, Dclni gizli kerk, srsm halda, Sultan Muradla brabr, sonsuz ziyytl Hlb trf
285 286

S-129, v.30b; S-297, v.18a. Tehran apnda (s.33) Mi sultan yazlmdr. 287 tbati-aliyat hrfi mnas uca astanalar demkdir. Bu ad altnda i imamlarnn raqdak mqbrlri nzrd tutulur. 288 Mnqlay - ordunun avanqard hisssi.

81

qad, oradan da, yuxarda yazld kimi, zlqdr [tayfasnn] arasna getdi. Ertsi gn hrin halisi v yanlar Ncf seyidlrinin byklrindn v o vilaytin ixtiyar sahiblrindn olan v ahn rfli dvltin trfdar olmas bhsi il Barik trfindn tutulub qaranlq quyuda hbs ediln Seyid [Mhmmd] by Kmunni quyudan xarb, z ahsevnliklrini 289 izhar etdirdilr. Seyid Mhmmd Kmun cm gn came mscidin gedib, ahn lqblri il on iki imam (isna-ri) xtbsini oxudu. Hseyn by [Llni] qarlayaraq, Mirz Pirbudaq banda yerbyer etdilr. Hseyn by Badadn fth edilmsi hqiqtini xilaft mkanl taxtn klgsin atdrd. [ahn] cahangir miyyti ov ed-ed, yava-yava yol gedrk, mzffr v xobxt bir kild dars-slam290 [Badada] yetidi. Camaat byk sevinc v adlqla [ah] qarlayaraq, [ona] xeyir-dua verdi. Sleyman anl xaqan darsslam [Badadn] fthi mnasibtil Allaha kr edrk, 914 -c ilin cmadis-sani aynn 20-d (16 oktyabr 1508) darsslam [Badada] gldi. Seyid Mhmmd, ahn hrmt v izztin layiq grld. O vilaytin valiliyi Xadim by verildi v orada o, blmnsur (qaliblik sahibi) v Xliftl -xlfa (xliflr xlifsi) lqbini ald. [ah] oradan mhbbt v smimiyytl Krblann291 pak torpana gedrk, bi-Abdulla l-Hseynin v Krbla l hidlrinin nurlu mzarlarnn ziyarti rfin nail oldu. [ah smayl] behit ehtiramna layiq olan o rvznin bzklndirilmsin v zintlndirilmsin, onun xidmtilrinin mkafatlandrlmasna sonsuz diqqt gstrdi. Oradan [ah] sizin dostunuz ancaq Allahdr [aysinin]292 nurunun zahir olduu yer olan vilaytpnah ahn (Hzrt linin) cnnt brabr rvzsini ziyart etmk mqsdi il Hilldn293 Ncfi-rf getdi. O byk sadt atdqda [ah smayl] o sidr nianl [ulu] astanann xidmtilrin ehsan vermk n drya kimi sxavtli lini ad. Ncfi-rfin valiliyi raqi-rbin bzi mahallar il birlikd Seyid Mhmmd Kmuny baland. [O], bu il mul oldu. [ah smayl] darsslam [Badada] qaydaraq, ali nsbli imamlar bi-brahim Musa lKazimin v Mhmmd Tqi l-Cavadn - hr ikisin salam olsun - mbark

ahsevn - bir sra mnblrd, o cmldn d Tarix-i almara-yi Abbasid ilk Sfvilr zamanndan bhs edn hadislr rh olunarkn bu sz, sadc olaraq, aha sdaqtli olmaq mnasnda ildilir. Hmin hadislrd ildiln bu sz sonralar formalam ahsevn tayfas il eynildirmk dzgn deyildir (daha trafl bax. R.Tapper. Shahsevan in Safavid Persia // BSOAS, vol. 37, part 2, London, 1974, p.322-354). 290 Darsslam - slh mkan demkdir. Bu epitet Badad hrin aid olunurdu. 291 Krbla - indiki raq Respublikasnn mrkzi razisind, Frat aynn sasahil hisssind, l -Milh glndn rq trfd, Badaddan 100 km. cnub -qrbd yerln hr. ilrin nc imam mam Hseyn Krblada hid olmu v orada dfn edilmidir. Bu sbbdn Krbla mslman dnyasnn n mqdds hrlrindn v ziyartgahlarndan biri hesab edilir. 292 Qurani-Krim, Maid sursi, 55-ci ay. 293 Hill - raqda, Krbladan cnub-rqd, Frat aynn solsahil hisssind, qdim Babil hrinin xarabalqlar yaxnlnda yerln hr.
289

82

qbirlrini ziyart etmk rfin atd 294. Oradan Samiry295 gedib, hmin mqdds yerlrd dua [oxuyub] ziyart edrk, ehsan v nam verdil r. raqi-rbin ilrini nizama salb, mbark astanalarn [xidmtilrinin] maalarn myyn edrk, o mqbrlr rvac v rvnq verdikdn sonra [ah] Xuzistan almaq mqsdi il bayraq qaldrb, o trf getdi. [ah smayl] Luristan296 hdudunda Hseyn by Llni v Bayram by Qaramanlunu qlb nianl sgrlrdn on min nfrl Luristan hakimi Mlik Rstmin zrin gndrdi v ahn miyyti is Hveyzy trf hrkt etdi. O vilaytd yaayan M297 rblri o zaman alaqlq ln drk, vilaytpnah ah (Hzrt lini) Allah hesab edirdilr. Qrib hvalatlardan [biri] odur ki, xalq arasnda bel yaylmd ki, o tayfa ibadt edrkn baq v qlnc onlarda he bir iz buraxmr. [Onlar] qlncn tiysini qarnlarna dayayb, li Allahdr v baqa bo-bo szlr deyirlr, qlnc kaman kimi yilir, onlarn bdnin he bir zrr dymir. O tayfann hakimi hmi seyidlrdn biri olur. Bu zaman Sultan Mhsnn olu Sultan Fyyaz atasnn yerin kerk, hakim olmudu. O tayfann arasnda rit qaydalar yoxa xmd. Onlar yolunu azmlarn lnd daha irli gedrk o vaxt Fyyaz Allah hesab edirdilr. [ahn] zmtli bayraqlar Hveyz hduduna atdqda, Hbi -bssiyr mllifinin dediyin gr, Sultan Fyyaz, M tayfas il birlikd ahn miyyti qarsnda ordu crglrini dzrk, vurua v dy hazrlad. Hveyz yaxnlnda byk bir hrb oldu. Hveyz torpa M qanndan nar kimi [qrmz] ll298 dnmd. Bdxah Fyyaz azmlarn bir oxu il brabr mzffr qazilrin iti qlnc saysind yoxluq yoluna tlsdi (ldrld). eir M qanndan o aq ld, Deysn, torpaq v zaman laly dnd. O ld o qdr qan tkld ki,
bi-brahim Musa l-Kazim - ilrin yeddinci imam. Mhmmd Tqi l-Cavad - ilrin doqquzuncu imam. Onlar Badadn Kazimeyn adl yerind dfn edilmilr. 295 Samir - raqda, Badaddan imalda, Dcl ay sahilind hr. ilrin onuncu imam li Nqi v on birinci imam Hsn skri burada dfn olunmular. 296 Luristan - rann qrbind tarixi vilayt. Paytaxt Xrrmabad hri idi. halisi irandilli lur xalqndan ibartdir. 297 M (rbc parlaq demkdir) - Seyid Mhmmd M (lm: 1465/66) trfindn sas qoyulmu v liallahiliy saslanan bidti dini hrkat. Seyid Mhmmd 1440 -41-ci illrd raqn cnubunda rb tayfalarnn Qaraqoyunlular leyhin syanna balq etmi, lakin onun syan 1442ci ild yatrlmd. 1457-58-ci illrd o, rann Xuzistan vilaytind z dvltini yaratmaa nail oldu v lmndn sonra onun nsli o vilaytd hkmranlq etdi. 1508 -ci ild Xuzistan ah smayl trfindn l keirildikdn sonra Myilr i qidsini qbul etdilr v Sfvilrdn vassal asllna ddlr. 298 Ll - yaqut nvndn olan al qrmz rngli qiymtli da.
294

83

Flk belindk qan iind oturdu. O qdr csd st-st yld ki, Klyin yolu o ld baland. Luristana getmi byk mirlr Mlik Rstmi zlri il brabr uca taxtn ayana gtirdilr. Bu hadis bel olmudu ki, vvlc Mlik Rstm onlarn qabandan qaaraq, tin yollar olan bir daa snmd. Bhram299 kimi intiqam sgrlr o dan trafn tutaraq, onu sxdrm, o is aman v hdpeyman [istyrk], mirlrin yanna glmidi. [Mlik Rstm, ahn] hzurunda lur dilind300 irin szlr danb, rbt qazand. Onun uzun saqqall olduundan Sleyman anl xaqan onun saqqaln inci v ll il bztdirmidi. Bir mddt hmin halda ahn ordusunda qald, [sonra] Luristan hakimi tyin edilib, istdiyi kimi z diyarna getdi. Xlas, [ah smayl] M [tayfasn] fth etdikdn sonra Hveyz hakimliyini byk mirlrindn birin verib, tr v Dizfula doru ynldi. Orann hakimi itat yolu il gedrk, uca taxtn ayana gldi, hr v qalann aarlarn [aha] tqdim etdi. O mmlkt Slasil qalas 301 il birlikd drya [kimi geni] qlbli ahn lin kedi. Sleyman anl xaqan o asimana ucalan qalan etibarl adamlarndan birin taprd. Daha sonra mzffr bayraqlar Fars vilaytin z klgsini sald. [ah smayl] ov ed -ed darl-mlk iraza ynlib, daha bir df Mzffrilr302 [slalsinin] darlmlknd xobxtlik v riyytprvrlik taxtna qdm qoydu. Lar v Hrmz 303 valilrinin elilri xilaft mkanl taxtn ayana glib, layiqli peklr gtirdilr. O lklrd ahn ad v lqbi il xtb v sikklri bzdilr. [ah smayl] q irazda nlikl keirdi, baharda is Hmdan yaylanda oldu. Bir mddt lvnd dann tyind qald. Daha sonra ran hkmdarnn rfli gliindn darssltn Tbrizin [havas] gzl tirl doldu.

Bhram - qan kimi qrmz grndy n klassik rq dbiyyatnda mharib rmzi saylan Mrrix ulduzu (Mars planeti) hm d Bhram adn dayrd. Burada v srin bzi baqa yerlrind intiqam Bhram, qanin Bhram qeyd olunduu zaman mharib rmzi olan Mrrix nzrd tutulur. 300 Farsca mtnd be zban-e lori yazlmdr. Bunu hm lur dilind, hm d loru dild (yni sad dild) kimi trcm etmk mmkndr. 301 Slasil qalas - rann tr hri yaxnlnda tarixi qala. 302 Mzffrilr slalsinin banisi 1314-c ildn etibarn Elxanilr (Hlaklr) dvltinin Yzddki caniini olan Mbarizddin Mhmmd ibn Mzffrdir. O, Elxanilr dvltinin ziflmsindn istifad edrk, 1340-c ild Kirman, 1353-c ild Fars, 1356-c ild is sfahan l keirmi v mstqil Mzffrilr dvltini yaratmd. Bu dvltin paytaxt iraz hri idi. Mzffrilr dvlti 1393 -c ild mir Teymurun yr nticsind aradan qalxmdr (, . IX, , 1966, . 550; ... . , 1971, . 213-214). 303 Lar - rann cnubunda, Bndr-Abbasdan imal-qrb trfd yerln hr. Hrmz - ran krfzi il Oman krfzi arasnda, Bndr-Abbas liman yaxnlnda ada.
299

84

irvan trfdn xbr gldi ki, eyxah yen d o vilaytd aalq bayran qaldrb, bac304 v xrac vermkdn boyun qarr. Bu, ahn qiyamt atin bnzr qzb odunu alovlandrd. iddtli qda v axtada [ah smayl] irvana trf yola dd, Cavadda305 br krp salb, [Kr ayn] manesiz kedi. irvanah dayana bilmyib, Biqurd306 qalasna trf qad. Cah-calall bayraqlar qlb v sadtl irvana gldilr. [ah smayl] o vilaytin valiliyini Ll by verdi. O, amax hrind qald. Bak v abran307 qalalarnn mhafizilri itat v tabeilik gstrrk, darvazalarn aarlarn tslim etdilr. Drbnd halisi qalann mtinliyin v [xndyin trafndak] torpaq sddinin ykskliyin arxalanaraq, bir ne gn var gclri il mqavimt gstrdilr. Amma axrda aman istyrk, itat etdilr. Sleyman anl xaqan hmin qda irvandan xaraq, Qarabaa trif gtirdi. Baharn vvlind Sultaniyyy trf hrkt edrk, Xorasana yrn tdarkn balad. XORASANIN FTH DASTANININ BALANICI Rvayt glninin oxuyan blbllri v hekayt cmiyytinin dastan sylynlri Sleyman anl xaqann atli qlncnn parlts il l kemi Xorasan fthinin xo xbrlrini bu trzl nql etmilr ki, cahangir ahn tbilinin gy gurultusuna brabr ssi dnya meydannda ucaldqda dnya sultanlar o padahn cahangirliyi qorxusundan, haql olaraq, o hzrtl dostluq edrk, thflr v hdiyylr, elilr v mktublar gndrmkl sazi v sdaqt yolu il gedirdilr. Mzffr xaqan blqazi Sultan Hseyn mirz Bayqara Xorasan, Mrvi-ahican, Xarzm, Toxarstan, Zabilistan v Qndhardan tutmu Kabil v Bdxan hduduna qdr mmlktlr hkmdarlq edirdi308. Onun hakimiyyt mddti ne illr rzind davam etmidi. Onun al-kamala atm v kama yetimi oul v nvlri ox idi. [Sultan Hseyn Bayqara] o hzrtl (ah smaylla) sdaqt v dost mnasibtlrind olub, hmi yaxnlq v mhbbt
Bac - ticart yollar il yklrin danmas n nzrd tutulan, hr darvazalarnda v ya gmi keidlrind alnan vergi nv. Bundan baqa, bac termini mnblrd bir ox hallarda xracla yana, onun sinonimin kimi d ildilmidir. 305 Cavad - Azrbaycanda, Kr v Araz aylarnn qovanda yerln tarixi hr. 306 Biqurd qalas (Qleyi-Biqurd) - amax hrindn imal-qrbd, indiki amax rayonunun Qalaybuurd kndi yaxnlnda yerlmi orta sr qalas. 307 abran-Azrbaycanda orta sr hri. Xarabal Dvi rayonunun ahnzrli kndi yaxnlndadr. 308 Mrvi-ahican (Mrv) - masir Trkmnistan Respublikasnn cnub-rqind, Bayramli v Mar (Mrv) hrlri yaxnlnda tarixi hr-qala. Xarzm - Orta Asiyada, Amudrya aynn aa axarlarnda tarixi vilayt. Hal-hazrda bir hisssi zbkistana, bir hisssi is Trkmnistana daxildir Toxarstan - indiki zbkistann v Tacikistann cnubunu v fqanstann imaln hat edn tarixi vilayt. Zabilistan (Zabulistan) - tarixi Sistan vilaytinin bir hisssi olub, Zabul hrini v onun trafn, hat edir, masir ran - iqanstan srhdind, Hilmnd aynn mnbyind yerlir. Qndhar - masir fqanstann cnubunda, rqndab aynn sol sahilind yerln hrdir v orta srlrd randan Hindistana gedn ticart yolu zrindki mhm br mntq idi.
304

85

gstrirdi. Sleyman anl xaqan da o yksk mqaml padahla ata-oul kimi rftar edirdi v Teymurilr slalsin ehtiram gstrib, kemi v glck mnasibtlri nzr alrd. [ah smayl] mmlktlri almaa balayanda o mzffr ahn lind olan lklr tcavz etmdi. ki trf arasnda hmi mktublama v gedi-gli qaplar aq idi. O uca rtbli padahn vfatndan sonra onun vladlar arasnda birlik olmadna gr, onlardan iki- nfr, xsusn Bdizzaman mirz, Mzffr Hseyn mirz v Kpk mirz mstqillik iddiasnda olduqlarndan, Hbibs-siyrd yazld kimi, o slalnin hval pozuldu. Nslinin mnyi eyban ibn Cuci ibn ingiz xana gedib atan Mhmmd xan eybani ibn Budaq sultan ibn blxeyr xan ibn Dvlteyx-olan, Mavrannhr309 valisi Sultan hmd mirz ibn Sultan bu-Sid Krkann nkrliyi rtbsindn yksk hkmdarlq sviyysin [qdr] ucalm v bu mmlktlrd qdrtli padaha evrilmidi 310. [O], Teymuri slalsi ahzadlrinin hvalnn prianl v onlarn bir-biri il yola getmdiklri bard eitdikd Xorasan mlkn tamah etdi v mzffr xaqann (Sultan Hseyn Bayqarann) vladlarn mhv etmk fikrin dd. [Mhmmd xan eybani] 913c il aylarnda (13.05.1507-01.05.1508) Xorasana qoun kdi, o tdbirsiz ahzadlrl mharib edib, onlara qalib gldi v onlarn hyatla laqlrini ksdi. Xlas, tarixlrd yazld kimi, o, Bayqara xand anna od vurdu v onlarn mmlktini zbklrin lin v ixtiyarna verdi. Xalq arasnda ahiby xan [ad] il mhur olan Mhmmd xan eybani uzaq Trkstandan311 raqadk [torpaqlar] l keirib, dvlt, zmt v iqtidar bayraqlarn gy atdrb, el lova v tkbbrl olmudu ki, he bir zmtli v qdrtli padah bel saymrd, [O], ahn fly brabr saraynn xadimlri il dmniliy balad. [ah smayln] lklr fth edn bayra ikinci df irvana getdiyi ild o, z ordusunun bir qismini biyaban [l] yolu il Kirmana gndrib, o vilaytd oxlu dantlara, qtl v qart sbb oldu. Buna baxmayaraq, Sleyman anl xaqan iki- df yax danan sfirlri, o cmldn dvrann mhur, istedadl adamlarndan olan eyxzad Lahicini eliliy gndrib, [eybani xan] fitn-fsaddan l kmy ard. [Lakin eybani xan] z qarabxtliyi ucbatndan [ahn] cavabnda kobud szlr yazb,
Tehran apnda (s.36,50) Dvlteyx-olann ad Dvlteyx-olu kimi yazlmdr. Mavrannhr Orta Asiyada Amudrya v Srdrya aylar arasndak razilr. 310 eybani xan - sl ad Mhmmd ahbxt xandr. Mnblrd onun ad eybk xan v ahiby xan kimi d qeyd olunur. 1451-1510-cu illrd yaam v 1500-c ild Orta Asiyada eybanilr dvltinin sasn qoymu zbk xandr. Onun nsbnamsi monqol-tatar hkmdar ingiz xana qdr gedib xr: eybk xan ibn Budaq sultan ibn blxeyr xan ibn Dvlteyx ibn brahim-olan ibn Fulad-olan ibn Mngu-Teymur ibn Badakul ibn Cucibua ibn Bahadr ibn eyban xan ibn Cuci xan ibn ingiz xan (bax: N.Flsfi. Zendeqani-ye ah Abbas-e vvl. Tehran, 1334, c. I, s.156-157). 311 Trkstan - masir Qazaxstan, Orta Asiyan, fqanstann bir hisssini v inin imal-qrbini hat edn tarixi vilayt.
309

86

mnasz klmlr ildib qeyd etmidi ki, islam hccin getmk arzusundadr, grsn, onun [ah smaylla] gr yeri raq v Azrbaycann harasnda 312 olacaqdr? Sleyman anl xaqan da gzl ibarlrl cavab mktubunda yazmd ki, biz d cinlrin v insanlarn imamnn313 mbark mzarn ziyart etmk fikrindyik, inallah, gr yeri mqdds v ulu Mhdd olacaqdr. [ah smayl] 916-c il aylarnda (10.04.1510 - 30.03.1511) Xrrqan314 yaylanda qlb nianl sgrlrin hazr olmasn mr edrk, mhkm rk v zfr arzusu il Xorasan trf ynldi. O, Simnandan 315 keib, csartl Xorasan vilaytin qdm qoyduqda Xorasan vilaytinin zbk hakimlri dayanmaa tab gtirmyib, hr biri z iqamtgahn bo qoyaraq, Heratda toplandlar. Hzar316 yrndn qaytm ahiby xan Heratda idi. O, Sleyman anl xaqann crtindn, igidliyindn v qorxusuz bir halda Xorasana gliindn xoflanaraq, fikir v narahatlq dryasna batd. Onun ryind Sleyman anl xaqann vahimsi v dhti gndn-gn artrd. [O], mzffr bayraqlarn mqdds Mhdin trafna atdn eitdikd o hzrtin qarsna xmaq v dymk qrarna gl bilmdi v z qohumu Canvfa mirzni Herat qalasnda qoyub, z Mrvi-ahicana trf hrkt etdi. Canvfa mirz d dayana bilmyib, onun ardnca Mrv getdi. Sleyman anl xaqan sevinc v adlqla, ryi asud v knl qorxudan uzaq kild mqdds v ulu Mhd glib, Xorasan sultannn (mam Rzann) mlaiklr oturan astanasna gedrk, dua v ziyart etdi. [ah smayl] o Kby brabr astanann seyid v xidmtilrin xsusi mehribanlq gstrdi. Sonra [o], hmin vilayt v imamt taxtnn sultannn (mam Rzann) ruhundan imdad dilyrk, ahiby xan tqib etmk n Mrv trf getdi. Mzffr ordunun mnqlayn tkil edn zmtli qazilr Mrvin dy meydanna atdqda Canvfa mirz adl-sanl zbk bahadrlarndan byk bir dst il onlarn qabana xd. Mrvin Tahirabad [adl yerind] iki trf arasnda iddtli vuruma ba verdi. Qzlba qoununun bas Dana Mhmmdin bu mrkd hid olmasna baxmayaraq, Canvfa mirz byk mlubiyyt urayaraq, qamaa z qoydu. Qzlba qounu zbklri qalann tyindk qovaraq, onlardan bir oxunu hlak torpana sald. Bu arada misilsiz xaqann mbark tirinin klgsi Mrvin yanna atd, qala trafnda ay v gn brabrind alaqlar v drg quruldu. ahiby xan daha da vahimy drk, Mrv qalasnda mhkmlndi. hri v qalan saxlamaq n son drc tdbir grd, Mavrannhr adamlar gndrrk,
S-129, v.33b; S-297, v.20a. raq v Azrbaycann harasnda szlrinin vzind Tehran apnda (s.37) sadc olaraq hans yerd yazlmdr. 313 nsanlarn v cinlrin imam ilrin skkizinci imam mam Rza nzrd tutulur. Onun mzar Xorasann Mhd hrinddir. 314 Xrrqan yayla Hmdandan v Drczindn imalda yerlir. 315 Simnan - rann imalnda, Tehrandan rq trfd, Elburz da silsilsi il Dti -Kvir shras arasnda yerln hr. 316 Hzar - Kabill Herat arasnda, fqanstann mrkzi dalq hisssind yerln tarixi vilayt.
312

87

zbk tayfalar sultanlarnn hazr olmasn mr etdi. Hr gn qala tyind trflr arasnda toqqumalar ba verir, hr iki trfdn bir ox adam ldrlrd. Bir ne gn bel kedi v qlb ld edilmdi. Sleyman anl xaqan hmi sf kmyi v dmnl zbz dymyi qala mharibsindn stn tutduu n istyirdi ki, aslandan qorxan tlk kimi deikd gizlnmi ahiby xan inc tdbirl qaladan [bayra] xarsn. [Buna gr d] k tbili aldrb, qala tyindn kildi. [ah smayl] Mhmmd [eybani] xana mktub yazb gndrdi: Sn bizl Azrbaycan v raqda grmy sz vermidin, [amma] szn vfasz xdn. Biz is szmz (vdimiz) ml edrk, Xorasana gldik. Buna baxmayaraq, burada da qarmza glmdin. ndi is Azrbaycanda bzi hadislr ba verdiyin gr bizim oraya qaytmamz lazm olub. Ona gr d k b gedirik. Haan dy hazr olsanz v Allah tqdir edrs, grmz ba tutar. ahiby xan Sleyman anl xaqann qaytmasn acizlik v ziflik hesab edrk, qzlba ordusunun hcumu qarsndan qab qalada gizlnmk rsvaylndan bir qdr xilas olmaq n [ah smayl] tqib etmk qrarna gldi. [ahiby xan] otuz min nfr zbk qounu v yannda olan adl -sanl mir v srdarlarla hrdn [bayra] xd. [ah smayln] qzav-qdr kimi cryan edn frmanna uyun olaraq, yz nfrl ordunun arxasnda duran mir xan Mosullu zbk qoununun yaxnlamasn mahid edrk, ahn iarsin sasn, qab mzffr orduya qouldu. Mhmmd [eybani] xan bu hadisni qzlba ordusunun vahimy qapldnn [lamti] hesab edrk, onu tqib etmkd daha da crtlndi. Sleyman anl xaqan onun glmsi xbrini aldqda hrin frsxliyind onun ay kemsin qdr gzldi. [Sonra] o ayn krpsn datma bir dsty taprd. [ah smayl] geri dnrk, mzffr zngisinin hndvrind olan on yeddi min nfrl Mrvin Mahmudabad [adl yerind] 317 zbk qounlar qarsnda ordusunu nizama sald. ahiby xan naar vurumaya hazrlab, dy meydanna z evirdi. ki trfdn zbk bahadrlar v qzlba ordusunun igidlri [bir-birlrin] qardlar. El bir vuruma ba verdi ki, qanin Bhramn da ryi bu mrkd ldrlnlr yand. eir Cahan ahnn sadtinin gc il zbklrin bayra yer srildi. gidlrin qan il yer boyand, Flk akar zfr aylri oxudu. Canvfa mirz, Qnbr by v zbk mirlrinin ksriyyti o vurumada ldrldlr. ahiby xan bir dst qaan zbk qounu il caqn halda atla x
Mrv Mahmudabad - indiki Trkmnistan Respublikasnn Mrv vilaytind Talxatanbaba adl yaay mntqsidir.
317

88

olmayan bir yer atld. Orada [onlar] bataqlqda bir -birinin stn drk, yz zab v ziyytl can verdilr. Qazilrdn Adi Bahadr lqbi il tannan Bozcalu ziz aa adl birisi ahiby xann csdini llrin altndan xarb, onun lovalq ucbatndan he bir ah taca layiq grmyn ban bdnindn ayraraq, [onu] jdaha grkmli bayran klgsind durmu [ah smayln] dnyan gzn atnn aya altna atd318. Sleyman anl xaqan Allaha scd qlb, krlr etdi. [ahiby xann] bdninin hr zvn bir vilayt gndrdilr. Onun bann drisini soyub, samanla dolduraraq, Sultan Mhmmd Qazinin olu olan Rum padah Sultan Bayzid319 gndrdilr, qafa tasn is qzla tutaraq, hsnt tvarix mllifinin dediyin gr, kef mclisi yoldalarnn ey-irt mclisind qdh kimi ldn-l gzdirirdilr. Bu beyt onun halna uyundur: Beyt Dvran grdiindn qafam evrilibdir piyaly, Bu xaraba zaman mni dndrdi lap avary. Mhur Xoca Kmalddin Mahmud Sari, ahiby xann vziri 320 idi. Xobxt padah (ah smayl) o qzla tutulmu qafa tasn lind tutub, ondan nlik mclisind bad ind, [Xoca Kmalddin] Mrv qalasndan glmi v o sadt smasnn gninin (ah smayln) qarsnda sir tutulanlarn srasnda durmudu. Sleyman anl xaqan ona xitab edib dedi: - Xoca, bu qafa tasn tanyrsanm? Snin padahnn badr. [Xoca Kmalddin] dedi: - Sbhanallah!321 [Gr] o, n qdr sadt sahibi olmu ki, indi d xobxtliyini saxlamdr. [Ona gr ki], yen d snin kimi sadt sahibinin linddir v sn ondan dmbdm adlq badsi iirsn. Bu sz rfn knlnn sevincin sbb oldu. O, Xocaya hsn -rbtl nzr sald, onu Xorasan vziri322 tyin etmkl mrhmt gstrdi v ucaltd. Mazandaran padah Aa Rstmin vfat. Mazandaran vilaytini zorla l keirmi Aa Rstm Ruzfzun, ahm xobxt saraynn mlazimlri il dmnilik edrk hmi deyirdi ki, mnim lim ahiby xann tyinddir. Bu zaman Sleyman anl xaqan onun (ahiby xann) bir lini ksib, Bhram kim i
Mrv dy ad il tannan bu vuruma 1 dekabr 1510 -cu ild ba vermidir (... , . 110; R..Aayev. Azrbaycan v Mrkzi Asiya dvltlrinin qarlql mnasibtlri /XV-XVI srlri. Bak, 2004, s.103) 319 Osmanl hkmdar Sultan II Bayzid (1481-1512) Sultan II Mhmmd Fatehin (1444 -1446; 14511481) oludur. 320 Vzir - mlki brokratiyann bas. 321 Sbhanallah - hrfi mnas Allaha eq olsun! demkdir. Tccb v heyrt yerind d ildilir. 322 Sfvilrin mrkzi dvlt aparatnda olduu kimi, yalt idariliyind d vzir, sdr, qoruba kimi vziflr var idi (... A XVI , . 110;
318

89

csartli yasavullardan323 birin verrk gndrdi ki, hmin [ksilmi li] Mazandarana aparb, Aa Rstmin tyin atsn v desin ki, snin lin onun tyin atmad, indi is budur, onun li snin tyin dydi. Aa Rstm Tbristann324 srdarlar il ali bir mclisd olduu zaman hmin yasavul o mclis girrk, [he ksdn] qorxub kinmdn, ona taprlm ii grb, drhal geri dnd. He ks ssini xarmaa [bel] macal tapmad. Badan-baa hd-qorxu olan o sifaridn Aa Rstmin ryi qsld, vahim v dhtdn [hal] pisldi, gnbgn bdni zifldi v axrda o biri dnyaya tlsdi. Xlas, bu gzl qlbdn sonra traf v qonu mmlktlr fthnamlr gndrdilr. Btn Xorasan vilaytind xtb v sikklr on iki imamn - onlara Allahn salavat olsun - mbark lqblri v ahn hrtli ad il bzndi. Ceyhun knarnadk [razi] qzlba mirlrinin lin kedi. Doru yola aran imamiyy mzhbi Xorasann btn hrlrind yayld. Mzffr bayraqlar Herata trf ynldi. rfli xaqann (Sultan Hseyn Bayqarann) paytaxt o taxt-taca layiq vcudun (ah smayln) tntnsi saysind sma ykskliyini qazand. Bu qrib hadisnin tarixi [bcd hesab il] fth-i ah-i dinpnahdr325 (dinin pnah olan ahn qlbsi). O qda gzl Herat hri kamil xasiyytli [ah smayln] qlaq v drgsi oldu. trafdak vali v hakimlr sadtli astanaya tlsrk, Xorasann fthi mnasibtil onu tbrik edib, mbark olsun! dedilr. O cmldn, Sultan bu-Sid Krkann olu Sultan Mahmud mirznin olu XanMirz ad il mhur olan Sultan veys mirz Bdxandan sltnt taxtnn ayana glrk, xsusi ehtiramla qarland v [aha] yaxn adamlarn mclisin daxil edildi. O, Hisari-adman326 v Bdxan yaltlrinin idariliyini alb, razlqla geri dnd. Hminin Sultan bu-Sid Krkann olu mreyx mirznin olu Mhmmd Babur mirz Kabildn mahir elilr gndrrk, sdaqtini gstrdi. Baharn vvlind cahangir bayraqlar Mavrannhri almaq mqsdi il Heratdan xd. [ah smayl] Meymn v Fryaba327 atdqda zbk sultanlar atas [eybani xan] ldrldkdn sonra Smrqdd sltnt bayra qaldran
Yasavul - yasa (qayda, qanun) szndn alnmdr. Yasavullar ahn olduu yerd qayda -qanun yaradrdlar. Shbt yasavullar adlanan yasavullar yalnz hrmtli mirlrin oullarndan ibart ola bilrdilr v Sfvilrin erkn zamanlarnda onlarn say skkiz-doqquz nfrdn ox olmazd. ahn xsusi mclislrind onlar eikaaslarla birlikd xidmt gstrr, ictimai yncaqlarda is onlar ahn brabrind durardlar, mclis is eikaaslar qulluq gstrrdilr. Hm yasavullar, hm d eikaaslar ali divann eikaas basna tabe idilr (Mirza Smia. Tzkirtl -mluk. Be kue-e S.M.Dbirseyaqi. Tehran, 1368, s.27; V.F.Minorsky. Tadhkirat al-muluk, s.133; (... Ae XVI , .268). 324 Tbristan - rann Mazandaran vilaytinin khn ad. 325 Fth-i ah-i din-pnah bcd hesab il h. 916-c (m. 1510) il mvafiqdir. 326 Hisari-adman - masir Tacikistan Respublikas razisind, Kafirnihan aynn yuxar axarlar yaxnlnda hr. 327 Meymn - masir fqanstanda, Heratla Blx arasnda yerln hr. Fryab - fqanstanda, Meymn hrindn imaldak Dvltabad hrinin razisind yerlmi orta sr qalas.
323

90

Mhmmd Teymur sultan, Buxara hakimi beydulla xan, Caniby sultan v Mavrannhrin baqa sultanlar bir-birin qoularaq, [Ceyhun] aynn knarna gldilr v ali taxtm tyin adamlar gndrib, sdaqt izhar edrk, layiqli peklr tqdim etdilr. [Onlar] hdlrin gtrdlr ki, gr ayn o trfini (Ceyhun ayndan imaldak razilri) ah onlarn hdsin buraxarsa, onlar mr boyu xidmt etmk yolundan knara xmayacaqlar. Sleyman anl xaqan onlarn xahiini qbul edrk, raqa getmk istdi. Xorasann fthini tbrik etmk mqsdi il Misir, am v Rumdan elilr ali taxtn tyin gldilr. Onlardan sonra xilaft mqaml taxtn tyin Mazandaran hakimlri gldilr. Mazandarann yars Mir Bzrgn vladlarndan olan Mir bdlkrim, o biri yars is Aa Mhmmd Ruzfzuna verildi. Onlarn hr biri z hallarna mnasib hdliklr gtrb, mmnuniyytl geri qaytdlar. Gilan hakimlri v irvan valisi eyxah bac v xrac vermyi hdlrin alaraq, itat rtyn saldlar. Amma zbk sultanlar z hd-peymanlarna vfasz xaraq, hkmdarn Xorasanda olmad zaman mmlktin trafna llrini uzadrdlar. Zhirssltn Mhmmd Babur mirznin xahiin sasn, rfli ah hkm verdi ki, o, z syi il Mavrannhr mmlktindn n qdr fth edrs, onunku olsun. O, Kabildn z irsi mlkn trf yola dd. Bdxanda Xan-Mirz il birlikd Hisariadman trf getdi. Hisar v Bdxan vilaytind hakimiyyt srn Cmid sultan v Mehdi sultan zbk caatay qoununa qar mhariby tlsdilr. Mhmmd Babur mirz onlara qalib gldi. zbk srkrdlrinin hr ikisi dyd ldrldlr. Hisar v Bdxan vilayti ahn frmanna mvafiq olaraq, Xan-Mirzy verildi. V bel bir haln hqiqtini ali taxtn tyin rz etdilr ki, gr ah trfdn kmk olarsa, mid var ki, Mavrannhrin baqa hrlri d fth edilsin. Sleyman anl xaqan, hmd sultan Sufiolunu v ahrux sultan Mhrdar far bir dst dy igidlri il onlara kmk v yardm etmy gndrdi. Mhmmd Babur mirz byk mirlr qouldu v onlar Smrqnd trf ynldilr. zbk sultanlar Mhmmd Babur mirznin glmsindn v qzlba qounlarnn onunla birlikd olmasndan xbr aldqda dvltin mrkzini bo qoyub, Trkstana trf getdilr. Babur mirz Smrqnd hrind v mzffr cdadlarnn paytaxtnda hkmdarlq taxtnda oturub, o behit bnzr hrd o hzrtin (ah smayln) adna on iki imam (isna -ri) xtbsini oxutdurdu. O, qzlba mirlrinin qaytmasna izin verib, rfin hzuruna layiqli peklr gndrdi328. Amma mirlrin getmsindn sonra zbk sultanlar yen d oxsayl ordu v da kimi vktli qounla Mavrannhr gldilr. Babur mirz ixtiyarnda olan az adamla dmnin qarsma xaraq, dy nizam ald. Onlarn arasnda byk vuruma ba verdi. Cnab Baburun mlazimlrindn oxu o mharibd ldrlb,
Babur 1511-ci ilin oktyabrndan 1512-ci ilin maynadk Smrqndd hkmranlq etdi (.., ... . , 2004, c.53).
328

91

mlub oldular. Babur mirz Mavrannhrd qalmaa macal tapmayb, Hisariadmana gldi. zbk sultanlar onu tqib edrk, Hisara gldilr. Babur mirz qalaya qapanaraq, Blxd olan Bayram xan Qaramanlunun yanna adam gndrdi v kmk istdi. Bayram xan qzlba qoununun bir dst sini onun kmyin gndrdi. Qzlba ordusunun gldiyindn xbr tutan zbklr mhasirdn l krk, Mavrannhr qaytdlar. Bu haln hqiqti v zbklrin aznl cah-calall astanann rzin atdrld. Ali divann vkili329 olmaqla baucal qazanan, ulu drgahdak zmti, cah-calal, bykly, etibar v iqtidar camaat arasnda mhur olan v haqqnda Hbibs-siyrd bir qdr yazlm mir Ncmi -Sani Xorasann ilrini nizama salmaq v zbklrin rini df etmy mmur edilrk, Xorasana gndrildi. [O], Blx hduduna atdqda ahn mri v iarsi olmadan Mavrannhri zbt etmk fikrin dd. O, Herat hakimi Hseyn by Ll, Xorasann byk mirlri v Blx hakimi Bayram xanla birlikd Amudrya ayndan kedi. Hisardan Mhmmd Babur mirz glrk, qzlba ordusuna qouldu. [Onlar] vvlc Xzar qalasn, ondan sonra Qri 330 qalasn fth etdilr. mir Ncm, Qrid qtliam hkm verdi. eyxm mirz zbk on be min nfr yaxn sgr v riyytl birlikd qtl edildi. Babur mirz [mir Ncmdn] Qri halisinin caatay qbillrindn olan bir qisminin qannn balanmasn xahi etdi. [Lakin bu xahi] qbul edilmdi. Bu sbbdn iki trf arasnda dmnilik tozu qopdu. mir Mhmmd Yusif Sdr, came mscidind snacaq tapan seyidlrdn bir dstsinin qanndan keilmsini istdi. Amma [bu da] qbul edilmdi. Seyidlrin byk hisssi qtl edildi. Bayram xann qtl edilmsi, mir Ncmin ldrlmsi v ah smayln ikinci df Xorasana yr etmk qrar. Bu [qrnlar] mir Ncm xobxtlik gtirmdi. Bundan sonra [mir Ncmin qounlar] Mhmmd Teymur sultan v bu-Sid sultann olduqlar Qicduvan331 qalasna glib, drd ay rzind qalan mhasird saxladlar. Qzlba ordusunda rzaq azald. Ordu azuqnin, h eyvanlar is arpann qtlndan ziyyt kirdi. beydulla xan v Caniby sultan Buxarada idilr. Onlar qzlbalarn tin vziyytindn xbrdar olduqda hazrlql qounla mir Ncmin zrin gldilr. Mhmmd Teymur sultan da qaladan xb, onlara qouldu. [Onlar] ramazan aynn 3- (12 noyabr 1512), yeknb gn Qicduvann trafna atdlar. Trflr arasnda byk dy ba verdi. Bu mrkd canalan bir

Vkil - Azrbaycan Sfvilr dvltind ahdan sonra ikinci xs hesab olunurdu. O, mahiyyt etibaril ahn dnyvi v dini chtdn mavini idi (R.M.Savory. The Principial Offices of the Safavid State during the Reign of Ismail I//BSOAS, London, 1960, vol. 23, p. 94; (... Ae XVI , . 252). 330 Qri - indiki zbkistann cnubundak Qaqadrya vilaytinin inzibati mrkzi olan v Buxaradan 150 km. cnub-rqd, Qaqadrya ay sahilind yerln Kari hri. Xzar qalas - zbkistann Qaqadrya vilaytind, Kari hrindn cnub-rq trfd yerln indiki Quzar hri. 331 Qicduvan zbkistanda, Buxaradan 40 km. imal-rqd yerln hr.
329

92

ox qzlba ordusunun srdar v rxisi 332 Bayram xan Qaramanluya dydi v o, atdan yxld. Bu hadis rxilrin mlubiyytin v zbklrin csartlnmsin sbb oldu. zbk qounu qti hcuma kedi. Qzlba mirlri arasnda axnama dd, cinahlar bir-birin dydi. Mhmmd Babur mirz dy girmkdn kinrk, z qounu il Hisara trf ynldi. mir Ncmin qrur v lovalndan tng glmi qzlba mirlri onu qorumaa sy gstrmdilr. O, (yni mir Ncm) mharibd [dmnin] lin kerk ldrld. Xorasan yanlarndan bzilri qaaraq, Krki333 keidindn Xorasana gldilr. Bu hadis 918 -ci il aylarnda (19.03.1512 - 08.03.1513) ba verdi. zbk sultanlar fth v zfr qazandqdan sonra Xorasan almaq niyyti il [Amudrya] ayndan kedilr. Bir mddt Xorasan razisi zbklrin tapda altna dd. [Bu] xbrlr asiman ucalnda olan drgahn sakinlrinin rzin atdqda bir daha Xorasana yr etmk qrarna glrk, o trf doru ynldilr. Dniz kimi dalalanan ordu Kalpu [adl] yer yetidikd mirlrdn bzisi mzffr ordudan bir dst il Tus 334 trf gndrildi. zbk sultanlar ahn mzffr miyytinin glib yaxnlamas xbrindn hdsiz vahimy drk, yerlrind dayana bilmdilr v sarslaraq, mqavimtdn aciz qaldlar. [Onlar] geri dnrk, Mavrannhr getdilr. Bu yrdn sonra o mmlkt bir daha ahn sadt peyvnd olan rfli dvltinin valilrinin idarsi altna kedi. Sleyman anl xaqan bir mddt Xorasanda qalaraq, zbklrl mharibd ikizllk v acizlik gstrn bzi mirlr, xsusn Mrv hakimi Dd by [qadn] rty geyindirib, layiqinc czalandrd. ah miyytinin [Xorasanda] olmad vaxt zbklrin trfin kemi v i mzhbli haliy zab-ziyyt vermi bir dst fitnkarlar zman qhrmannn (ah smayln) qzb ati il yandrldlar v o vilaytin sahsi dmnlrin r-pndn tmizlndi. [ah smayl] Herat hkumtini v Xorasann ilrini Zeynal xan amlunun bacarql llrin tapraraq, geri dnd. SLEYMAN ANLIXAQANIN ALLAHIN KMY L ALDIRAN [DZND] RUM PADAHI SULTAN SLML MHARBS HAQQINDA 920-ci il aylarnda (26.02.1514 - 14.02.1515) Sleyman anl xaqan Hmdan yaylaqlarnda olub, o ryaan vilaytin sfal yerlrini ey-irt mclisi il bzdiyi zaman Rum xondgar Sultan Slimin glmsi xbri yayld. Bu hadisnin mzmunu beldir ki, Sleyman anl xaqan hakimiyyt gldiyi zaman Sultan Bayzid Rum mmlktlrinin hkmdar idi. [Bayzid] o hzrt (ah
rxi - hrbi mliyyatlar zaman ordunun n dstsi. rxilrin komandan rxiba adlanrd. Szgedn dyd Bayram xan Qaramanlu rxiba idi. 333 Krki - indiki Trkmnistann Crco vilaytind, Amudrya ay knarnda rayon mrkzidir. 334 Tus - rann imal-rqind, Xorasan vilaytindki Niapur hri yaxnlnda yerln hr.
332

93

smayla) dostluq v mhbbt gstrrk, hmi yaxnlq v birlik nianlri nmayi etdirirdi. ki trf arasnda dostluq mnasibtlri vard. 917-ci il aylarnda (31.03.1511-18.03.1512) Sultan Slim z atas il dmniliy balad v bu msl onlarn arasnda mhariby v toqqumaya gtirib xard. Ordu balar, xsusn yeniri335 tayfas birlrk, Sultan Slimi padah [elan] etdilr, onu (Bayzidi) is hakimiyytdn saldlar. [O], bundan drd drk xstlndi v 918-ci il aylarnda (19.03.1512 - 08.03.1513) axirtd qovudu. Sultan Slim taxttaca sahib oldu. Sultan Bayzidin Anadoluda olan olu Sultan hmd z adna xtb oxutdurdu. mirlr v vzirlr hiyl il onu stanbula arb qtl yetirdilr, onun olu Sultan Muradn zrin [is] qoun gndrdilr. O, z misinin qvvlrindn vahimy drk, rfin hzuruna gldi. O, sfahanda mehribanlqla qarland. Lakin el hmin gnlrd tbii cll vfat etdi. [ah smayln] Sultan Murada yardm gstrcyini gman etdiyin v rzincan hakimi Nurli xlif Rumlunun hmin Sultan Muradla birlikd rumilrl mharib edrk Sinan paan oxlu adamlarla birlikd qtl yetirdiyin gr Sultan Slim o hzrt (ah smayla) qar trslik yolunu tutaraq, dmniliy balad. ki trf arasnda mbahis mnbyi olan Kmax qalas336 v Diyarbkrin bzi qalalar stnd ziddiyyt kskinldi v get-ged baqa sbblrdn d trflr arasnda qorxulu vziyyt yarand. Qeyd olunan (920/1514-c) ild [Sultan Slim] hddn ox sayda cngavr qounla Azrbaycana trf yolland v Sleyman anl xaqana mktub yazaraq, ona z glii bard xbr verdi. O hzrt (ah smayl) sfahandan Hmdan yaylaqlarna gldi. Onun nurlu fikrind rumilrl mharib v dmnilik etmk xyal yox idi. Lakin [Slimin] gzlnilmz v vaxtsz gliindn xbr aldqda qeyrtinin oxluundan, ran mmlktlrinin mzffr ordusunun 337 toplanmasnn qaysna qalmadan, flyi bryn bayran altnda hazr olan az miqdarda [qounla] dmnin qarsna tlsdi. Hmn ilin rcb aynn 2-si, aharnb gn (23 avqust 1514) Xoyun trafndak aldran lnd [ah smayl] iyirmi min nfrl birlikd o hdsiz hesabsz ordu mqabilind dy hazr oldu. Rumilr zlrinin vrdi v adtlri zr arxa v qabaqlarn top v zncirl mhkmldib, on iki min nfr tfng atan yenirini arabalar irisindn doy odunu alovlandrmaa mmur etdilr. Sultan Slim bu atli qalan zn hasar edrk, [ordunun] mrkz v cinahlarn nizama sald.
Yeniri (hrfi mnas trkc yeni qoun demkdir) - islam qbul etmi xristian gnclrdn tkil olunan v dvlt xzinsi hesabna saxlanlan Osmanl piyada qounu. 336 Kmax (Tehran apnn 41-ci shifsind shvn Kax yazlb) - rzincandan cnub-qrbd, Frat aynn sol sahilind tarixi qala v yaay mskni. 337 Burada ran mmlktlrinin mzffr ordusu dedikd ran yaltlrindki qzlba qounlar nzrd tutulur.
335

94

Bu trfdn Xan Mhmmd [Osmanllarn] topxana qalasn [nzr alaraq], gndz dy [girmyi] mslht grmdi v dedi ki, onlarla k vaxt dymk lazmdr338. Lakin Durmu xan z catinin qrurundan bu i raz olmad. Sleyman anl xaqan hzrtlri buyurdu ki, mn karvanbasan quldur deyilm; Allah nec istyirs, elc d olacaqdr. Xan Mhmmd sakit oldu. Sleyman anl xaqan Diyarbkrdn hazrlql qounla glmi Xan Mhmmdi mzffr ordunun rxisi tyin etdi. Mnta sultann byk339 qarda Sar Piro Qoruba Ustaclu da ona yolda oldu340. Byk mirlrdn Durmu xan amlu, Nurli xlif Rumlu, Xlfa by, Hseyn by Ll v Xlil sultan Zlqdr sa cinaha, ustaclu sultanlar v xanlar, Baba lyas avulunun olanlar v bir baqa dst sol cinaha yerldirildi. Ordunun mrkz hisssi is o hzrtin (ah smayln) vcudu il bzndi. mirlr srasnda olan Seyid Mhmmd Kmun, vzir Mir bdlbaqi v sdr Mir Seyid rif341 o hzrtl birlikd mrkzd idilr. ki trfin igidlri irli atldlar v hrb ati alovland. ah smayln catinin v onun xsn dyd itirak etmsinin byan. Tarix-i cahanarada yazlm v camaat arasnda [bel] yaylmdr ki, o hzrt (ah smayl) crglr dzldy zaman bildirin ovu il mul idi v dy v vuruma qzdqdan sonra mharib meydanna glmidi. Rumilrin adl-sanl dilavrlrindn v zmannin catli cngavrlrindn olan Malqucolu Rum rxilrinin arasnda idi. [O], hmi Rum byklrinin yannda lovalanaraq deyirdi ki, dmn qounu irisind ahdan baqa he ks mn rqib ola bilmz. Vuruma snasnda o alaq v yaramaz xs (Malqucolu) Sleyman anl xaqanla dymk istyrk, bir dst dykn catli rumilrl ordudan ayrlb, ah [ordusunun] qoluna 342 doru atld v o hzrti dy ard. O bablal alan bel ali rtbli padahla mbariz etmy layiq olmadna baxmayaraq, o hzrt qeyrtinin oxluu zndn, sdaqtli mirlrin razl v qounun kmyi olmadan, z igidlik atn onunla arpmaa apd. [ah smayl] zlfqar343 nianli Heydri qlnc krk, el qzb v kinl o bdbxtin zrin hcum etdi ki, [Malqucolu] padahn hmlsinin tsirindn zn itirib, hrkt etmy [bel] macal tapmad. O csart mesinin aslan (ah smayl) Heydri qolunun gc il ona el zrb endirdi ki, onun zirehini v poladdan olan xftann paraMhmmd xan Ustaclu onu nzrd tuturdu ki, Osmanllar yolda olarkn, hl dy meydannda mvqe tutmam, gec vaxt onlara qfltn hcum etmk lazmdr. 339 S-129. v.38a; S-297, v.23b. Mnta sultann ad Tehran apnda (s.42) Msna sultan dey yazlmdr. 340 Qoruba - ahn xsi qvardiyasnn risi. 341 Sdr - funksiyas dvltin dini siyastinin hyata keirilmsin balq etmkdn ibart olan yksk saray vzifsi (bax: (... Ae XVI , . 259 262; .F.Frzliyev. Azrbaycan XV-XVI srlrd, s.47-49). 342 Qol - ordunun mrkz hisssi. 343 Zlfqar - Hzrt linin ikitiyli qlncdr.
338

95

para etdi v onun alaq vcudunu lm torpana atd. Hr iki ordudan fryad qopdu, gyn mlaiklri o qola v qoldak gc afrin qqrdlar. Szn qsas, hr iki trfin igidlri bir-birinin zrin tkldlr. Toz-torpan qopmasndan havalar qarald. O qorxunc mrkd Sleyman anl xaqan xsn dy girib el vurudu ki, Sam v sfndiyar344 dastann pu etdi. Rumilrin arasnda yaylmdr ki, o dyd ali rtbli ah dflrl sadtli atn top arabalarnn (rradlrin) yanna qdr apb, onlarn [zncirlrini] bir-birindn qrb ayrrd. Xan Mhmmd Ustaclunun ldrlmsi. Qzlba ordusunun dilavrlri arabalara yaxnlaaraq, yz nfr yenirini arabalarn arxasnda qlnc zrbsi il tik-tik etdilr. Yenirilr v topular dy odunu qzdrmaqla mul idilr. Top, zrbzn v ttng tstsnn oxluundan iql alm qaranla kd. Qzlba ordusunun igidlrindn bir oxusu qorxu v vahim bilmdn, zlrini od dryasna ataraq, tfng [atindn] hlak oldular v onlarn hyat xrmanlar yand. rxi Xan Mhmmd Ustacluya top dydi v o, ustaclu tayfasndan bir dst il hmin mrkd tlf oldu. Seyid Mhmmd Kmunnin, Mir bdlbaqinin v sdr Mir Seyid rifin ldrlmsi. Rumilr mlum olmudu ki, ali rtbli padah [ordunun] mrkzind yoxdur. [Buna gr d] o trf hcum etdilr. Dyn qzb alovlanmasndan, saysz top v zrbzn atindn mrkzdki qoun bir-birin qard. Seyid Mhmmd Kmun, Mir bdlbaqi v sdr Mir Seyid rif - hr mrkzd hidlik rfin atdlar. Byk mirlrdn Sar Pir Qoruba Ustaclu, Hseyn by Ll, Xan Mhmmd, Baba lyas avulunun olanlar v baqalar bu mharibd ldrldlr. Sultanli far da rumilrin lin dd. Rumilr onu Sleyman anl xaqan hesab edrk, Sultan Slimin yanna apardlar. O, z adn dedikd oradaca qtl edildi. Sleyman anl xaqan, dmnin oxluunu, ordunun bir-birin qardn v mrkzin daldn mahid etdikd mr verdi ki, grnay345 alnsn. yz nfr o hzrtin bana yld. arsizlikdn, sdaqtli adamlarn tkid v israr il [ah] mrkdn z evirdi . Qzlba ordusunun mrkzini dadb qaydan Rum dstsin rast gln [ah] onlarn crglrini yararaq getdi. Sleyman anl xaqann at bataqla dd. Xzr aa Ustaclu atndan endi. O hzrt onun atna mindi, [Xzr aa] z is o hzrtin atn xararaq, onun dalnca getdi v Drczind346 [ahn] xidmtin yetirk, nvazi grd. Mxtsr, yaxnlarnn bir dstsi il [ah] o mrkdn xb, Drczin gldi ki, mzffr sgrlrini toplayb, bir daha qdrtli bir kild rumilrl
Sam - Firdovsi ahnamsin gr, mhur phlvan Rstm Zaln babasdr. sfndiyar ahnam qhrmanlarndan biridir. Qdim rann yarm fsanvi Kyan slalsinin hkmdar Gtasbn oludur. 345 Grnay - qdim tarix malik olan, hrbi yrlrd geni surtd istifad ediln, borusu zrind he bir al dliyi olmayan v gur ss xaran nfsli musiqi altlrimizdndir (A..Ncfzad. Azrbaycan al altlrinin izahl lti. Bak, 2004, s.91). 346 Drczin (Drgzin) Hmdandan imalda yerlir.
344

96

mharib etsin. Sultan Slim iftixar v frhl Tbriz hrin gldi, lakin alt gndn artq orada qala bilmdi. [Sultan Slim] qzlbalarla mharibnin iddtindn v Sleyman anl xaqann inadkarlq v igidliyindn ndi edib, znn nmayi etdirdiyi crt v csartdn peman oldu v z diyarna qaytma qrara ald. Bel deyirlr ki, aldran dynd lnlrin say oxdur. Amma tarixi Hsn by yazb ki, bu vurumada dqiq szl be min nfr qtl yetirilmi v bunlarn mini rumi, iki mini is qzlba olmudur. Sultan Slimin xb getmsi xbri Drczin atdqda Sleyman anl xaqan Azrbaycan darlmlkn (Tbriz) daxil oldu v Rum qosununun glii vaxt o diyarda ba vermi pozuntular aradan qaldrmaqla mul oldu. O, hmis bu qssni unutdurman fikrini kirdi. Sultan Slim rzincana gedib, Yusif sultan Varsaa mxsus Kmax qalasn mhasiry adl. Yusif sultan qalan z qardana v varsaq [tayfasndan ] olan yz nfr qaziy tapraraq, z rfin xidmtin glmidi. Sultan Slim varsaq qazilrin aman verilcyi haqqnda mktub (amannam) gndrib, onlar itatkarla dvt etdi. Varsaq qazilri dedilr ki, [aldran] dynd bizim mridimiz v vlinemtimiz azacq zrr dymi olsa da bel, biz o hzrtin riyyti olmaq hququndan he zaman imtina etmrik v canmz bdnimizd olduu mddt rzind o hzrtin dmnlrin qar dycyik. Bu szlrdn sonra rumilr qalaya hcum etdilr v qalan tutdular. Qazilr came mscidin pnah apardlar v onlarn hams din v dvlt yolunda hidlik rbtini idilr. Sultan Slim Kmax l keirib, laddvlnin zrin getdi v ondan sonra, asada yazlaca kimi, Diyarbkri istila etdi. Hmin hadisdn sonra ondan bir dmnilik hrkti ba vermdi. El bil ki, Allahn mkmml hikmtinin zrurti nticsind o hzrt (ah smayla) gz dymi v o, bel bir mlubiyyt dar olmudu. nki gr bu [aldran] dynd d o hzrt zfr qazansayd, onda bel bir thlk vard ki, qzlba tayfalarnn sadlvhlrinin o hzrtin an barsindki qidsi v inanc el bir hdd atard ki, onlarn etiqad aya dinin v imann doru yolundan azb, onlar shv gmanlara doru aparard347. Xlas, aldran hadissindn sonra [ah smayl] Diyarbkr hakimliyini Xan Mhmmd Ustaclunun qarda Qaraxana verib, onu o trf gndrdi. O, Mardind qrar tutdu. Qarahmid ad il tannan Amid hrinin halisi xaincsin rumilri araraq, hri onlara verdi. Qaraxan Mardindn xb, rumilrin gliini df etmy getdi. Onun qarsna be min adam gndrdilr. O, hmin dst il vuruub qalib gldi. Bel ki, rumilrin ksriyyti qtl edildi. [Diyarbkr] hrinin knarna atdqda halinin rumilrl mttfiq olduunu grd. Qalan almaqdan
S-129, v.39a-b; S-297, v.24a-b. Burada lyazmalardan iqtibas ediln parann vzind Tehran apnda (s.43) qsaca olaraq bel yazlmdr: Mharibnin iddtindn qzlba tayfalar (arasnda) o hzrtin (ah smayln) ad-san (hrti) o drcy atd ki, onlarn etiqad aya din v imann dz yolundan xaraq, shv fikirlr ddlr.
347

97

midsiz oldu. Mmlkt rumilrin lind idi. Onun hakimliyinin ikinci ili olan 922-ci (1516) ild rumilr iyirmi min piyada v svari il onunla dy gldilr. O, Qudurmu sultan Qacarla348 birlikd onlarla mhariby hazrlad. Mardinin lngi-Qoruq349 [adl] yerind iki trf arasnda vuruma ba verdi. Qaraxan o byk qouna qalib gldi. [Amma dmni] tqib edn zaman bdbxtlikdn ona bir tfng gllsi dydi, atdan drk can verdi. Bu haldan qzlbalar prian oldular, rumilr [is] aq -akar baslma v mlubiyytdn sonra qlb aldlar. [Onlar] xondgardan yardm alaraq, Diyarbkr [vilaytini] l keirdilr. Qzlbalarn li o vilaytdn zld. Bu xbrlr Sleyman anl xaqana atdqda Qaraxana yardm n bir dst tyin etmidi. Lakin o ldrldkdn sonra bundan vaz kedi. Xlas, bu hadislrdn sonra Sleyman anl xaqan mmlktin btn zruri ilrin baxmayaraq, gec-gndz mhariby hazrlamaq v Rum diyarna qoun kmk fikrind idi. [Bu vaxt], 926 -c (1520) ild Sultan Slim bdi dnyaya kd v onun yerin olu Sultan Sleyman oturdu. Onun trfindn he bir dmnilik lamti olmadna gr, lmalar dmnilik hrkti olmadndan ordu [yeritmyi] dzgn hesab etmdilr. Sultan Sleyman z hakimiyytinin balancnda Rus v Firng mmlktlrin350 qoun kib, qzavat v cihadla mul olduuna gr [lmalar] o hzrti (ah smayl) d a kafirlrl mhariby arrdlar. Buna gr d Sleyman anl xaqan bir ne il qazilik savabn qazanmaq n mzffr sgrlri G rcstana mhariby gndrib, z ey-irt v adlqla vaxt keirirdi351. [ah smayln] cahan bzyn fikri bu qrara gldi ki, xobxt ahzadlrdn birini Xorasan yaltin tyin edrk, oraya gndrsin. lk df o, mbark alnndan hkmdarlq bacar parlayan byk olu, sadtli v cavanbxt Thmasib mirzni oraya gndrrk, mir xan Mosullu Trkman da onun llsi olmaq v vilaytin ilrini saf-rk etmk n oraya tyin etdi. Bir ne vaxtdan
S-129, v.39b; S-297, v.24b. Tehran apnda (s.43) bu xsin ad Durmu sultan Qacar dey yazlmdr. slind is o, Bak lyazmalarnda qeyd olunduu kimi, Qudurmu sultan Qacar olmaldr. Hsn by Rumlunun yazdna gr, sl ad Qaraca v ya Aca sultan olan bu mir aldran vurumasndan sonra rqi Anadolu urunda gedn dylrin birind znn 800 nfrlik svari dstsi il Aqoyunlu Sultan Muradn 8 minlik qoununa qalib glmi v Sultan Murad qtl yetirib, ban ah smayla gndrmidi. z dylrindn on df ox olan qouna qalib gldiyi n ah smayl ona Qudurmu sultan lqbi vermidi (A Chronicle of the Early Safawis being the Ahsanu't tawarikh of Hasan-i Rumlu, edited by C.N.Seddon, vol. I, Baroda, 1931, p.151). Bu hvalat sgndr by Mni d nql etmidir. 349 S-129, v.39b; S-297, v.24b. Tehran apnda (s.43) shvn lngi -Furq yazlmdr. lng - khn trk dilind mn demkdir. 350 Firng mmlktlri ad altnda Avropa lklri nzrd tutulur. 351 ah smayln mri il Div sultan Rumlunun komandanl altnda qzlba qounlar 1516, 1517 v 1521-ci illrd Grcstana hrbi yrlr etmi, bu yrlr nticsind grc hkmdarlar ah smayln Naxvandak drgsin glrk, z itatkarlqlarn bildirmy v hr il bac v xrac dmyi qbul etmy mcbur olmudular (... Ae XVI , . 63-64).
348

98

sonra [ah smayl] o hzrti (Thmasib mirzni) ali taxtn tyin gtirib, Sam mirz il Durmu xan [oraya] gndrdi. O hzrtin (ah smayln) mrnn son gnlrindk Xorasan mmlktind min-amanlq hkm srd. 926-c (1520) il aylarnda irvann valisi eyxah istk v smimiyytl sadtli astanaya z evirib, btn nyi varsa [smayla] pek edrk, zn bu astanann bndlri srasnda hesab etdi352. O, irvanahlq xandannn namuslu prdsi [altnda] trbiy alm qzn ismt rtkllrin srasna keirdi (onu ah smayla r verdi)353. Bu xo xidmtlr mqabilind irvan vilayti yen d ona verildi. I AH SMAYILIN VFATI 930-cu il aylarnda (10.11.1523 - 28.10.1524) amansz ruzigarn qdim adti zr, lzztlri mhv edn [lm] o dvran Xosrovunun, zman Keyqubadnn354 hyat mlkn hcum etdi. [ah smayl] cavanlq almind, hyatdan sl lzzt alma anda, mrndn otuz yeddi il keib, otuz skkiz yanda ikn sltnt taxt v hyatla vidalab, Srab 355 mahalnn Mnqutay adl yerind bdi dnyaya kd356. Onu vliyalar sultan olan hzrtin (eyx Sfiddinin) mqdds rvzsind basdrdlar. Tab mzchu (mzar nurlansn) ifadsi [bcd hesab il] bu tarix mvafiqdir. Xosrov-i din (din bas) klmsi d [bcd hesab il] o sltnt nianl sultann vfat tarixidir. Bir baqas is bu tarixi zill (klg) sznd tapm, o bard bel bir eir yazmdr: Nzm Dnyann pnah olan ah smayl, El ki gn kimi rty brnb cahandan getdi, Zill (klg) sz onun [vfat] tarixi oldu, Klg gnin tarixi oldu.

Mnbnin Bak lyazmalarnda bu hadis 929-cu (1523) il aid edilir (S-129,v.40a;S-297,v.25a). ah smaylla eyxahn qznn toyu 26 zilhicc 929 / 5 noyabr 1523 -c ild Tbriz hrinin bir frsxliyind olmudu (Qiyasddin Xandmir. Tarix-e hbibs-siyr fi xbar frad-e br. Tehran, 1333, c. IV, s.599-601). 354 Keyqubad - qdim randa hkmranlq etdiyi bildiriln yarmfsanvi Kyan slalsinin birinci hkmdar. Mhur phlvan v srkrd Rstm Zal onun xidmtind olmudur (A.M.Babayev. Azrbaycan klassik dbiyyatnda ildiln adlarn v terminlrin rhi, s.116). 355 Srab - Cnubi Azrbaycanda, Tbrizdn 124 km. rqd, Tbriz - rdbil avtomobil yolu knarnda hr. 356 I ah smayl 19 rcb 930 / 23 may 1524-c ild vfat etmidir (... Ae XVI , . 69).
352 353

99

O hzrtdn drd adl-sanl ahzad yadigar qald. Onlarn hams uaq yanda idi. Thmasib mirz v Bhram mirz trkman mosullu mirlrindn birinin mhtrm qzndan doulmular. lqas mirz v Sam mirz is mxtlif xatunlardandrlar. [ah smayln] qzlarnn adlarn [burada yazmaqda] fayda yoxdur. O hzrt (ah smayl) eir nzm etmkd ali tb sahibi idi. Amma trkc eir demy daha ox rbti vard. Txlls is Xtai idi. Sultan Sliml masir olduundan Mvlana midi357 bu eird buna iar etmidir: eir Cah-calal evind qzav-qdr, slimi, Xtai nqini kr358. MRHMT PNAH, CNNTMKAN V XO AQBTL AH THMASBN - ONA RHMT V BEHT NSB OLSUN SADTL HVALATI HAQQINDA Ali mqaml ahzadlr arasnda Cmid rtbli cnntmkan ah yksk nsbli vladlarn n byy v zizi olub, xobxt Xosrov v Keyqubad taxtna layiq idi. O bxtiyar hzrt 919-cu il zilhicctl-hram aynn 26-s, aharnb gn (22 fevral 1514) sfahann ahabad kndind anadan olmudur. Agahlq bsatnn uzaqgrnlri o hzrtin ahabad adl yerd doulmasn xobxtlik v bxtiyarlq [lamti] bilrk, onun padahlq v hkmdarlq falna baxdlar. Dqiqliklri biln strlablar359 doulan xobxtin ulduz falndan bel nticy gldilr ki, tezlikl [ah Thmasibin] hrmtli vcudu ahlq tacnn zintini artracaq, [onun] dvltinin gni almi iqlandracaqdr. Qeybdn gln ilham saysind [bcd hesab il] aftab-i alm-fruz (dnyan iqlandran gn) o zizin tvlld tarixidir. Sleyman anl xaqann dvrnd o, kiik yalarnda znn baqa qardalarndan frqlndirilrk, Xorasan mlknn sltntin tyin edildi, gzl Herat hrind byd. O hzrtin llsi mir xandan nalayiq hrktlr
Mvlana midi Tehrani - I ah smayln masiri olmu ran airidir. sl ad rcspdr. 1519 -cu ill 1524-c il arasnda ldy gman edilir (E.G.Browne. A History of Persian Literature in the Modern Times /A.D.1500-1924/, p.230-233). 358 slimi v Xtai nqlri - orta srlrd tsviri sntin dbd olan yeddi nv srasna daxil olan naxlardr. Bundan lav, eirlrini daha cox farsca yazan Sultan Slimin poetik txlls slimi, sasn trkc yazb-yaradan ah smayln txlls is Xtai idi. air Mvlana midi burada bdii maneradan istifad etmi, slimi nqi deyrkn Sultan Slimi, Xtai nqi deyrkn is ah smayl Xtaini nzrd tutmudur (daha trafl bax: M.P.Qasml. ah smayl Xtainin poeziyas. Bak, 2002, s.106-108). 359 strlab - astranomiyada bucaqln alt, rsd altidir. Burada sgndr by Mni strlab deyrkn astroloqlar, mnccimlri nzrd tutmudur.
357

100

grldy n o, hakimlikdn azad edildi. [Buna gr d] o hzrti ali taxtn tyin ardlar v o, yksk sviyyli atasnn (ah smayln) yannda izzt v hrmtl yaad. lk gnlrdn zati-alilrinin (Thmasibin) davranndan sltnt v hkmdarlq lamtlri akar v peyda olub, onun mbark alnndan ilahi nur parlayrd. Mskni behit olan xaqann (ah smayln) vfatndan sonra [Thmasibin] mtin qamti sltnt v padahlq qiyafsi il bzndi. O, on bir yanda ikn, dorudan da, Allah siz mr edir ki, mantlri yiysin versiniz [aysindki]360 hkmn mzmununa uyun olaraq, ahlq taxtna oturub, padahlq mclisini bzdi. Zati-alilrinin (ah Thmasibin) taxta xmas (clusu) 361 930-cu il mvafiq gln pii ilinin362 rcb aynn 19-da, dnb gnnd (23 may 1524) olmu v o, yksk sviyyli atasnn yerin kemidir. Qeybdn gln ilhamla [bcd hesabna sasn] cay-i pedr gerefti (atann yerini tutdun) bu tarix mvafiqdir. Tarix Ey alm ah Thmasib, Allahn kmyi il Qazi ahdan sonra qzl taxta xdn. Atann yerini tutdun, cahan l keirdin, Sltnt tarixin bel oldu: atann yerini tutdun. Allah bizimldir [klamnn] sirrin mhrm olan vilaytpnah ah hzrtlrin (Hzrt liy) byk etiqad v sonsuz smimiyyt bsldiyin gr [ah Thmasib] zn bnde-yi ah-i vilayt (vilayt ahnn, yni Hzrt linin qulu) adlandrmd. Gzl tsadfdn, bnde -yi ah-i vilayt onun taxta xmasnn tarixi oldu v [bu szlr] onun frman mhrnd yazld. Qul olmaq rfdir Ncf ahna 363, zldn sedi bu yolu Thmasib.
Qurani-Krim, Nisa sursi, 58-ci ay. Clus - bir padahn taxtda oturaraq, hkmdarha balad gndr. 362 Sfvi mnblrind bir sra hallarda tarixlr hicri iliyl yana, hm d heyvan adlarna sasn trtib olunmu qdim trk tqvimi il gstrilirdi. Bu tqvim 12 illik dvrlr saslanr. 12 ilin hr biri myyn bir heyvann adn dayr: 1) siqan yl (sian ili); 2) ud yl (kz ili); 3) pars yl (bars, plng ili); 4) tavaqan (tovqan) yl (dovan ili); 5) luy yl (naqqa ili); 6) ylan yl (ilan ili); 7) yunt yl (at ili); 8) quy yl (qoyun ili); 9) pii yl (meymun ili); 10) taxaquy (txaquy) yl (toyuq ili); 11) it yl (it ili); 2) tonquz yl (donuz ili). Bu illrin hr biri Novruz bayram il balayb, nvbti ilin Novruzuna qdr davam edrdi. 363 rstun - qdim yunan filosofu Aristotel (e..384 -322). O, Makedoniyal sgndrin mllimi olmudur.
360 361

101

Clusu mhrnd bel yazld: Vilayt ahnn qulu Thmasib. O hzrt dindar, ritprvr, daltli, Allahn kmyin arxalanan, hdsiz uurlara nail olan, dvrann alimlrin drs vern, yeddi v drd nticlrinin xlassi364, hikmt v bilikd rstun365 v sgndrdn, hkmdarlq etmkd Cmid v Ksradan stn bir ah idi. O hzrtin padahlq v hkmdarlnn vvllrind dvlt ilri bir ne chtdn qarqla uramd. Bel bir gnn arzusunda olan alcaq dmnlr dnyann n abad lksi v Kyan taxtgah olan ran mlkn rqdn v qrbdn tamah gstrrk, fitnkarla baladlar. mirlr v yksk dvlt mmurlar arasnda vkillik v tayfa tssbkeliyi stnd mbariz balayaraq, toqquma v mhariby evrildi. Vaxtar drgahn byk mirlrindn v dvltsevr asaqqallardan biri vkil vzifsini hdsin gtrrk, dvlt ilrind ixtiyar sahibi olurdu. O hzrt bu dvrn vvllrind azyal olduuna gr ilr qarmayb, gah qzav-qdrin ilrin tamaa edirdi, gah da ali tbitin v aldan ald drslr gr ilri z axarna buraxaraq, sdaqtli v vfal [adamlar] ayrmaa alrd. Bzi vaxtlarda z ziz vcudunu yksk vzif arzusunda olan naqis xslrin rindn qoruyurdu. Xo taleyin gc v uurlu bxtinin kmyi saysind, dmnlrin ox, dostlarn is az olduuna baxmayaraq, [o], hm z ziz cann, hm d zavalsz dvlti hifz edirdi. [ah Thmasib] z xo taleyinin tuba misall fidan kimi dvlt v iqtidar mnind byyb, hddi-blua atdqda Allahn dstyi, alnn mtinliyi, biliyinin oxluu v dncsinin kamilliyin gr, iddia mirlri, zbanalq edn saymazlar gzl tdbirlrl aradan qaldraraq, sltnt v hkmdarlq ilrini xsn z lin ald. Mmlktin pusqusunda duran dvlt dmnlri [onun] odlu qlncnn parltsndan mhv oldular. Onun istk qnsi hmi bahar fsli keirn sltnt v hkmdarlq banda iklnrk, el iqtidar v istiqlaliyyt atd ki, he bir ks onun itati vacib olan frmanndan boyun qara bilmirdi. O Allah trfindn seilmiin gzl xasiyytlri hdsiz -hesabszdr, onlardan bir qdrini bel yazmaq dftrxana (darlina) katiblrinin qlmi gcndn
Yeddi v drd rqmlri klassik rq dbiyyatnda mqdds rqmlrdir v myyn rmzi mnalar ifad etmkddirlr. Bel ki, drd rqmi dnyan formaladran 4 nsr (torpaq, od, su , hava), 4 mqdds kitab (Tvrat, Zbur, ncil, Quran), 4 chli (imal, cnub, rq, qrb), ayn 4 hftsini v s., yeddi rqmi is orta sr rq elmin gr, 7 iqlimi, 7 planeti (Zhl, Mtri, Mrrix, ms, Zhr, tarid, Qmr), gyn 7 qatn, hftnin 7 gnn v s. bildirir. Hmcinin 7 v 4 rqmlrini bir-birin vurduqda 28 rqmi alnr ki, bu da rb lifbasndak hrflrin mumi sayn gstrir. Grndy kimi, 4 v 7 rqmlri rmzi mnada kainatn v dnyann bir sra biliklrini v rmzlrini znd cmldirir. Bellikl, sgndr by Mni ah Thmasibi yeddi v drd nticlrinin xlassi adlandrmaqla onun elmi biliklrinin hrtrfli v yksk sviyyd olmasna iar etmidir. 365 Ncf ah - Hzrt li raqn Ncf hrind dfn olunduu n Ncf ah adlandrlmdr.
364

102

xaricdir. Onun yksk v rfli hakimiyyti dvrnd [ba vermi] hadislrin, mhariblrin, mmlkt v hrlrin alnmasnn, onun uurlu zamanndak byk hvalatlarn mfssl tsviri mrhum tarixi Hsn by Rumlunun o hzrtin zamannda yazd v hsnt-tvarix adlandrd kitabda byan etdiyi kimidir v bu kiik zrrnin (sgndr by Mninin) onlar yazmaq qabiliyyti yoxdur. Nzm N n ah mclisin tlsim, Halbuki orada qap qdr [dyrim] yoxdur. Ona trif nec yazm ki, Mindn birini yazmaqdan acizm. Bu srd mqsd - Allahn klgsi olan lahzrt ahn hakimiyyti zamanndak hadislri yazmaqdan ibartdir v sz ox uzatmaq f ikrimiz yoxdur. Lakin, eyni zamanda, yalnz bu Almara kitabn o dnyan bzyn ah [Thmasibin] hvalatndan tamamil mhrum etmmk n Abbasinam [kitabn] yazan qlmimi bir at kimi sz meydannda bacardm qdr apdrram. O cah-clal dairsinin mrkzi [ah Thmasibin] sltnt taxtna ylmsi xobxtlikl v uurla ba tutduqdan v hkmdarlq taxt onun mlk tbitli vcudu il bzndikdn sonra vkillik ii Div sultan Rumlunun lin kedi. O, Blxdn glrk, ayan sultan Ustaclunun vfatndan sonra mirlmra 366 olmudu. Bir il kedikd saray mirlrinin byy v qoun bas olan Kpk sultan Ustaclu ad il mhurlaan Mustafa sultanla 367 onun arasnda vkillik v sltnt ilrinin idarsi stnd mnaqi v kim z xd. Bu snada Kuum xan v beyd xann Xorasana glmlri xbri orduda yayld. Div sultan zamann mslhti v Kpk sultann razl il vkilliyi onun [hdsin] buraxb, Xorasana getmyi v zbklrin fitnsini df etmyi bhan edrk, o trf ynldi. Fars v raqn byk mirlrin Div sultann bana cmlmk v dmnlri ortadan qaldrmaq bard itat olunmas vacib frmanlar yazld. O, (yni Div sultan) Lar yaylanda368 dayand. Tezlikl adl-sanl mirlr, xsusn

mirlmra (mirlr miri) - ilk Sfvilr dvrnd qzlba tayfa qounlarnn ba komandan. ayan sultan Ustaclu (sil ad Mhmmd by Sfri Ustaclu) - 1509-1523-c illrd mirlmra vzifsini tutmudur. Onun lmndn onra olu Bayzid sultan mirlmra tyin edilmidi. Lakin 1524-c ild, ah smayln lmndn bir qdr nc Bayzid sultan Ustaclu da vfat etmi v mirlmra vzifsi Div sultan Rumluya kemidi (... XVI , .154,165). 367 S-129, v.41b; S-297, v.26a. Kpk sultan Ustaclu I ah smayl dvrnd mirlmra olmu ayan sultann qarda idi. Tehran apnda (s.46) ayan sultann ad Xanan sultan yazlmdr. 368 Lar yayla Tbristan (Mazandaran) vilaytinin hdudunda yerlir.
366

103

sfahan hakimi uxa sultan Tkl, Hmdan hakimi 369 Qaraca sultan Tkl, iraz hakimi li sultan v baqalar saysz-hesabsz qounla onun bana ydlar. O, btn qoun byklrini xo rftarla, ehsan v hdiyylr vermkl vvlkindn daha artq drcd zn tabe edrk, vkillik mnsbini Kpk sultann lindn almaq n onlardan kmk istdi, onlarla hd -peyman balad. Xorasan mslsi bxtin gc v asiman qoununun mirlrinin [li il] hll edildiyindn Div sultan byk qoun v izdihamla flyin qulamlq etdiyi ah ordusuna trf yolland. Ustaclu mir v yanlar, xsusn Qarnca sultan, Kpk sultan mharib odu il qzdraraq, dmnlri df etmy arsalar da, [o, bunu] qbul etmdi. [Kpk sultan] dedi: Heyif olsun ki, bir drgahn mlazimlri v ah hzrtlrinin dostlar olan iki byk qoun arasnda fani dnyann ilri stnd kim v mharib ba ver bilr. O, Div sultanla razlq ld etmk n Tbrizdn xb, Trkman kndindk370 onunla gr getdi. [Onlar] bir-biri il dostcasna grdlr, birlikd ali drgaha trf getdilr. Tbrizin yaxnlndak rndabda [onlar] xobxt v vktli aha scd etmk rfin atdlar. [Kpk sultan] vkillik iini Div sultana buraxd. Div sultan nifaqa sbbkar bildiyi Qarnca sultan v bir ne nfri qtl yetirdi v Kpk sultan btn ustaclu el -obas il Grcstana mhariby gndrrk, saraydan uzaqladrd. Bununla da kifaytlnmyib, onlarn (ustaclularn) olmad zaman tkl mirlrini raz salmaq n [ustaclularn] tiyullarn371 lv etdi v onlar ortadan qaldrmaq istdi. Hqiqtn d, bel [bir] i dvlt sahibin v asaqqalla layiq i deyildi v bu, ona sbb oldu ki, o trfdn d narazlq v dmnilik qaplar ald, [ustaclular da] birlik v mttfiqlik qaplarn baladlar. Ustaclu mirlrinin tkl mirlri il vurumas. 932-ci (18.10.1525 07.10.1526) ild [Kpk sultan] z tayfas v qounu il Sultaniyyy gldi. Orada ustaclularn baqa mir v yanlar, xsusn Mnta sultan, Fa ruq sultan, Xan Mhmmdin qohumu372 Qlc xan v digrlri onun bana ylaraq, Div sultan v onun trfdarlarna qar mharib kmrini baladlar. Bu trfdn Div sultan v uxa sultan barq v slhdn bhs edrk, Qasm xlif Varsa onlara nsiht vermy v onlar flyi bryn ah tirinin klgsind duran ordu il qardurmadan kindirmy gndrdilr. O, (yni Qasm xlif) fitn v toqqu ma atini sndrmk n ox ald. [Lakin] onlar Div sultann szn inanmadlar. Onlarn mharib etmsi Allahn iradsindn asl olduuna gr onun vasitiliyi
369 370

S-129, v.42a; S-297, v.26a. Trkman kndi Cnubi Azrbaycanda, Miyan hrindn qrbd, Tbriz - Zncan yolu zrindki indiki Trkmnay kndidir. 371 Tiyul - Azrbaycan Sfvilr dvltind geni yaylm rti torpaq sahibliyi formas. Tiyul, sasn hrbi yanlara onlarn dvlt gstrdiklri xidmt mqabilind verilirdi (daha trafl bax: ... XVI- XIX . , 1949, c.184-221). 372 S-129, v.42b; S-297, v.26b.

104

[eliliyi] he bir ntic vermdi. Hr iki trf dy hazrlad. Smimi adamlar bu iki mntzm qounu mahid edrkn rk qan v gz ya il tssf edirdilr ki, n n bu hr iki dst flk qdrtli ahn zngisi trafnda birlib [mumi] dmnlr qar vurumurlar? Szn qsas, onlarn arasnda byk bir dy oldu. Tkl mirlri ustaclulara mlub oldular. Burun sultan v Qaraca s ultan Tkl ldrldlr. Kpk sultan v Mnta sultan, ahn durduu mrkz (qol) hissy yaxnladqlar zaman onlarn gzlri gn kimi qzla tutulmu mbark tirin asimana ucalan bayrann ayparasn grdkd llrini [bu] idn kib, geri dndlr. ahn mzffr zngisi hndrvind olan byk mirlr v qorular Div sultann mri il onlar tqib edrk, bykdn-kiikdn bir oxunu ldrdlr. zilmi v mlub olmu ustaclular bhr373 kilib, oradan Gilana getdilr v Rt valisi Mzffr sultana sndlar. O, yeddi-skkiz min piyada [qounu] kmy gndrdi. Ustaclu mirlri bir daha dymk mqsdi il hkmdar ordusuna trf ynldilr. Bu hrkt ahn xouna glmdi. [Onun] qiyamt oduna bnzr qzbi alovland. O, xsn onlarn zrin srtl hrkt (ilar)374 etdi. O, Div sultan, uxa sultan v Mhmmd xan Zlqdrolunu bir dst il irli gndrdi. Qalibiyytli ordunun mnqlay Mncil v Xrzanvil atan zaman ustaclu mirlri Gilan melrindn xdlar v bir daha vuruma odu alovland. Nhayt, qlb v zfr klyi ah mirlrinin bayrana sdi, gilanllardan bir oxu ldrld, Kpk sultan, Mnta sultan v Qazaq sultan mlub olub, qamaa [z qoyaraq] byk tinlikl Gilana getdilr. Badincan sultan Rumlunun ldrlmsi. Kpk sultan gec-gndz fikirlirdi ki, Div sultan v uxa sultandan nec intiqam alb, vkillik iini l keirsin. 933-c il (08.10.1526 - 26.09.1527) aylarnda [ustaclular] yen d Gilandan xaraq, darlirad rdbil ynldilr. Badincan sultan Rumlu doxsan yal bir kii idi v yann oxluu v ahll sbbindn xriflmidi. Hmin zaman o, rdbild idi. Rumlu, epni375 v tal tayfalarndan -drd min adam toplayb, vuru v dy mqsdi il ustaclu mirlrinin qabana xd. Qaradrd iki trf arasnda vuruma ba verdi. Badincan sultan o kiik qvv qarsnda qamaa z qoydu v bu snada ldrld. Ustaclu mirlri mzffrcsin v qalibiyytl hr daxil oldular. Onlar orada vliyalarn sultan olan hzrtin (eyx Sfiddinin) v Sfviyynin byk eyxlrinin - Allah onlarn torpan mqdds etsin - [mzarlarn] ziyart edib, oradan Tbriz trf ynldilr. Cmid calall cnntmkan ah onlarn glmyindn xbr tutub, Div
bhr- Cnubi Azrbaycanda, Zncanla Qzvin arasnda yerln hr. lar - qdim trkc szdn yaranm hrbi termin. Qounun mqavimt rast glmdn srtli hrktini bildirir. 375 S-129, v.43a; S-297, v.27a. Tehran apnda (s.48) kni yazlmdr. Halbuki Bak lyazmalarnda yazld kimi, burada shbt krd silli kni tayfasndan deyil, trk mnli epni tayfasndan gedir.
373 374

105

sultan, uxa sultan v Mhmmd xan Zlqdrolunu skkiz min dy v byk qorulardan376 min nfrl onlar df etmy gndrdi. Kpk sultan v onun rfiqlri Div sultann, ah qorularnn v mirlrin glmsindn xbr alb, uxursd377 trf getdilr. mirlr v qoruular rurda onlara ataraq, dy hazr oldular. Ustaclu mirlri o gn el vurudular ki, dastanlarda qeyd olunan Samn ruhu onlara afrin dedi. Dy v vuru snasnda Mhmmd xan Zlqdr ustaclu qoununun arxasna kerk, onlara hcum etdi. Kpk sultan ar yaralanb ld. uxa sultan is tkl qounu il qabaq sralardan hcuma kedi. Kpk sultann lmndn sonra ustaclu tayfas mlubiyyt urayaraq, qamaa z qoydu. Mnta sultan v Faruq sultan ordu sralarn yararaq, mrdlikl o mrkdn canlarn qurtarb, byk tinliklrl zlrini Gilana atdrdlar. Zlqdrolu [Mhmmd xan] zlqdr tayfasnn ustaclular trfindn mlub edilmsinin, onun atas Kor ahrux v onun qardalarnn [ustaclular trfindn] Diyarbkr hadislri zaman qtl yetirilmsinin intiqamn almaq imkann bu vurumada ldn vermdi378. Mxtsr, ustaclularn qlncdan qurtularlan bir mddt Gilanda yaadqdan sonra, o biri il - 934-c ild (27.09.1527 -14.09.1528) Div sultan uxa sultann thriki il ldrld, vkillik mnsbi onun (uxa sultann) lin kedi. 936-c il aylarnda (05.09.1529 - 24.08.1530) ustaclu [tayfas] Gilanda il379 yaxn qaldqdan sonra, ahn mzffr bayraqlar ikinci df zbk beyd xann fitnsini ortadan qaldrmaq mqsdi il Xorasana gedrkn, Gilanda olan Mnta sultann atas, Faruq sultan, Qazaq sultan v ustaclunun baqa yanlar smimiyyt v sdaqtl fly brabr drgaha ynldrk, qlnc v kfnl zman hriyarnn hzuruna tlsdilr. [ah Thmasib] o camaata rbt v say gstrmdi, amma onlarla dmnilik v mnaqi d etmdi. Onlar da onunla yola gedirdilr. amlularla tkllrin arasnda dy. uxa sultan, ahn mbark ryinin razln ld edrk, gndn-gn z ixtiyar v iqtidarn artrd. Amma tkl tayfas hddindn artq zbanalq edirdi. Batind onlarn davranndan ahn ryind narazlq vard. 937-ci il aylarnda (25.08.1530 - 14.08.1531) Hseyn xan amlu irazdan glrk, sfahann Knduman [adl yerind] sltnt taxtnn tyind ahn nvazilrin nail oldu. uxa sultan ona qar fitn quraraq, onu ldrmk istdi. [Hseyn xan] tkllrin szlmsindn xbrdar olaraq, bir
Qorular - trkc qorumaq felindn yaranmdr. ahn xsi qvardiyasnn dylri bel adlanrdlar. 377 uxursd - orta srlrd Azrbaycann tarixi razilrinin imal-qrb hisssini tskil edn vilayt. Slvilr dvrnd mrkzi rvan hri olan uxursd bylrbyiliyi mvcud idi. 378 Mhmmd xan Zlqdrolu - Zlqdr byliyinin bas laddvl Zlqdrin nvsi, 1508-ci ild Diyarbkr bylrbyisi Mhmmd xan Ustaclunun qounlarna qar dyd ldrlm Kor ahrux Zlqdrin olu idi. 379 S-129. v.43b; S-297. v.27b. Tehran apnda (s.48) shvn 20 il yazlmdr.
376

106

gec qoununa cbb v yaraq geydirib, uxa sultann adrnn zrin gldi. [uxa sultan] tvi drk, zn hkmdar divanxanasnn adrna sald. Mbark dvltxanada380 amlu v tkllr arasnda dy ba verdi. Keikd dayanan zlqdr qorularndan Misir Qoruqlu adl [birisi] uxa sultan ar yaralayaraq ldrd. Tkllr onun lmn gizli saxlayaraq, mdaf iy davam etdilr. Hseyn xan o qaranlq gecd ox ald, amma shr vaxt dst -dst, qoun-qoun yetin tkl mirlrinin hcumu [nticsind] mlubiyyt urayaraq, qamaa z qoydu v mqsdin atmamaqdan myus olub, sfahana getdi. Bu hadisd amlu gnclrindn bir oxu ldrld. Tkl mirlri uxa sultann ahqubad adl byk olunu onun yerin vkil edib, btn amlu, ustaclu, zlqdr v far oymaqlar il dmnilik v intiqam yoluna ddlr. arsizlikdn, o oymaqlarn camaat da onlarla dmnilik v davt baladlar. mamzad Shl-li - ona Allahn salam olsun - mzar yaxnlnda381 onlarn arasnda mharib oldu. Tkl mirlri uxa sultann dvrndki kimi iqtidar sahibi olmaq istyrk, btnlkl dvltxanaya gldilr ki, cnntmkan ah z aralarna apararaq, dmnlrini df etsinlr. Yenic dnyan idar etmy balayan cnntmkan ah o tayfann xoa glmyn davranlarndan qzblnrk, o bapozuq v zbana hrkt ednlri aradan qaldrmaq mrini verdi. Byk qorular hkmdar dvltxanasnda onlar gll yamuruna tutdular. Tkllr Cmid rtbli ahn kmyindn midlrini zb, qamaa z qoydular. Tale onlardan z evirdiyin gr onlarn dvltin zillt tozu qondu. O tayfadan oxlar ldrld. Bu ibrtli hvalatn tarixi aft-i tkluyandr (tkllrin msibti). Bu hadisdn sonra onlar hsrt brd v [onlar] Badad trf getdilr. Badad hakimi Mhmmd xan rfddinolu Tkl, Qunduz sultan, Hseyn sultan v dbsiz tkl fitnkarlarndan bir nesini ldrrk, onlarm balarn almin pnah olan drgaha gndrdi. Bu hadisdn sonra o hzrt (ah Thmasib) Hseyn xan amlunun adna rbt mktubu gndrib, onu [yanna] ard. Ona v Abdulla xan Ustacluya hrmtli qzlba tayfalarnn mirlmralq mnsbi verildi. Onlarn hr ikisi Sleyman anl xaqann bacs oullar idilr. Oymaqlar arasnda gedn kim v dedi-qodu aradan qalxd. Sdaqtli adamlar mridi kamilin mbark knlnn razln z istklrindn stn tutub, db dairsind davrandlar. O hzrt (ah Thmasib) sltnt v hkmdarlq ilrini xsn l alb, istiqlaliyyt v mtlqiyyt bayran gylr qaldrd.

Dvltxana hkumt evi, dvlt saray v ya ahn mskunlad hr hans bir iqamtgah. mamzad Shl-li mzar - rann rak hrindn 36 km. cnubda yerln Astana qsbsinddir (bax: Qzlbalar tarixi /"Tarix-e qezelbaan/. Trcm v rhlr M..Mhmmdinindir. Bak, 19 93, s.43).
380 381

107

Amma n aa mrtbdn yksk drcy atm Azrbaycan mirlmras lam Tkl382 qane olmayb, uxa sultann yerin vkil v sltntin idaredicisi (muxtarssltn) olmaq fikrin dd. Bu xam xyalla o, tayfa v qounu il hkmdar ordusu trf hrkt etdi. Cnntmkan ah onun fitnkar xyalndan xbrdar olub, onun zrin hcum etdi. Ad kiln (lam Tkl) o hzrtin zmtindn qorxuya drk, ildrm v klk srti il Azrbaycana qab, zn Van qalasna 383 sald v [oraya] snd. O, orada bu dvltdn z evirrk, Rum padah Sultan Sleymandan razlq alb, stanbula getdi. O, orada fitn-fsad thrik etmy balad. Sultan Sleyman drd df cm diyarna384 qoun krk, hdsiz-hesabsz ordu il gldi: ilk df lamnin thriki il, ikinci df Qazi xan Tkl v [Mhmmd xan] Zlqdrolunun r v thriki il, nc df lqas mirznin yalan szlri il, drdnc df is rzurum385 hakimi sgndr paann fsad v fitnkarl nticsind. Hr df d Cmid calall cnntmkan ah qeyb ordusundan v [Allahn] ksiz mrhmtlrindn yardm alaraq, mhkm irad v qti tdbirlrl onun f itnsinin qaban ald. Bu hadislrin hqiqti Xorasan hvalat yazldqdan sonra icmal klind byan qlmi il yazlacaqdr. XORASAN HADSLR V ZBK XANLARININ SLEYMAN ANLI XAQANIN VFATINDAN SONRA O SEVNC BX EDN SADT NANLI DYARA GLB-GETMLR HAQQINDA Bu irin hekayti sylyn [sgndr by Mni] bilikli adamlarn szlri sasnda bel rvayt edir ki, beyd xan ibn Mahmud sultan ibn blxeyr xan ibn Dvlteyx-olan, eyban ibn Cuci ibn ingiz xann nslindn idi v eybk xan ibn Budaq sultan ibn blxeyr xann hqiqi misi olu idi386. Bel deyilir ki, o, hmi Xorasan mlkn v gzl Herat hrini l keirmyin arzusunda olsa da, Sleyman anl xaqann cahangir qlncnn lsinin v eybk xann bana glnlrin qorxusundan Buxara mlkn qslb qalmd. Sleyman anl xaqann [vfat] hadissindn sonra Cmid mqaml cnntmkan ah hzrtlrinin yann azl sbbindn v zbana qzlba mirlrinin arasndak dmnilik xbrlrinin glmsi zndn [beyd xan] el gman etdi ki, ran mlk sahibsizdir v bir ne bapozuun linddir. Buna gr d o, Xorasan mlk
lam Tkl - vvllr Osmanl ordusunda sipahi olmu, 1511-ci ild ahqulu syannda itirak edrk, Azrbaycana glmi, Sfvilrin xidmtin kemi, dvlt vziflrin irli kilmi v ah Thmasib zamannda Azrbaycan mirlmras tyin olunmudu (F.Smer. Safevi devletinin kuruluu, s.32, 33,59-60,61). Onun sonrak taleyi haqqnda sgndr by trafl mlumat verir. 383 Van - Trkiynin rqind, Van glndn rqd yerln hr. 384 cm diyar - Sfvilr dvlti nzrd tutulur. 385 rzurum - Trkiynin rqind, rzincanla Qars arasnda, Qarasu ay knarnda yerln hr. 386 slind is beydulla xan eybani xann qarda oludur (R..Aayev. Azrbaycan v Mrkzi Asiya dvltlrinin qarlql mnasibtlri, s. 110).
382

108

n tamah dilrini qcyb, alt df iallq zmi il Xorasana qoun kdi. Lakin qulaa qeyb almindki Srudan387 bel bir nida atd: Beyt Dnyann toz-torpaa brnmlrin hqartl baxma! N bilirsn, blk, bu tozanan arxasndan bir svari peyda olcaqdr?! [beyd xan] bu yrlr baxmayaraq, mqsdin nail olmad. Hr df cnntmkan ah hzrtlri onun fitnsini df etmk n hrkt glib, znn qlb aytli bayraqlarn bir gn kimi Xorasan mlknn razisi zrin qaldranda o, aradan xb frar etmy qrar verirdi. Bel ki, o, dflrl bu hrkti tkrar edib zn snad. Hr df [ah Thmasibin] cahangir miyyti [Xorasanda] olmadqda [beyd xan] o trf z tutub, qalalar l keirmy v mmlkti xaraba qoymaa mul oldu. Xlas, o, qan tkmkdn v fitn salmaqdan tng glmdi. On iki il388 rzind Xorasan mlkn zbklr tpik dydlr, ziflr v tblr atlarn tapdaqlar altnda mhv oldular v o vilaytin sakinlri onun zlmndn cana glrk, asudliyin n olduunu bilmdilr. BEYD XANIN BRNC DF XORASANA GLMY HAQQINDA Sleyman anl xaqann qalmaz [lm] hadissinin xbri Mavrannhr atan ild beyd xan, ingiziyy [nslinin] xanlarn v sultanlarn zn yardm edib, Smrqndd sltnt bayraqlarn qaldran v ingiziyy padahlarnn trsin uyun surtd Mavrannhrin v Trkstann sikk v xtb sahibi olan Kuum xan ibn blxeyr xanla, ondan baqa, bu-Sid sultanla v Daknd valisi Sevinck Mhmmd sultanla ittifaqda qanin zbklrdn ibart oxsayl bir qounla Ceyhun [ayndan] kerk, Xorasana gldi. Sam mirznin llsi v Xorasann bylrbyisi olan Durmu xan amlu Heratn brclrini v qala divarlarn mhkmlndirib, qalan mdafi etmyi qrara ald v darvazalarn mhafizsin tcrbli adamlar tyin edib, qalan mdafi etmk n lazm olan ilri grd. zbk sultanlar tamam qlblik v izdihamla Herata glib, hri haty aldlar v onlarn hr biri bir trfd mvqe tutdu. Hr gn dy ba verdi. Ne ay trflr arasnda hrb v sava ati llndi. amlu qazilri igidlik v mrdlik nmunlri gstrrk, mhasir mddtind bir nfrin bel qalaya yaxn dmsin imkan vermdilr. Bir gn Murad banda389 beyd xan v Sevinck Mhmmd sultan bir ziyaft tkil edib, shbtlmy mul idilr. Sefid banda is zbk
387 388 389

Sru - islamda Allaha ox yaxn olan drd mlkdn birinin, yni Hzrt Cbrayln lqbidir. Bak lyazmalarnda on-on iki il yazlmdr (S-129, v.45a; S-297, v.28b) Murad ba - Heratda Sultan Hseyn Bayqara trfindn salnm bir badr.

109

gztilri yerlmidilr. Durmu xan, amlu dylrindn bir dstsini o trf gndrdi. Sefid banda trflr arasnda byk bir vuru ba verdi. zbk qounu mlub oldu v qazilr Murad bana getdilr. Bu xbr beyd xana atd. Shbt bsat drhal ydrld. Onlar el qorxdular ki, Sevinck Mhmmd sultan yxlb suya dd, beyd xan is yz tvi iind zn bir yabya yetirrk, z sgrlri il qab aradan xd. Szn qsas, o, mhasir gnlrinin, dy v vuruun uzanmasndan kdrlndi, qalan zbt etmkdn midini zd v k edib, z diyarna yolland. BEYD XANIN KNC DF XORASANA GLMY HAQQINDA 931-ci il mvafiq olan nvbti ild (29.10.1524 - 17.10.1525) Durmu xan vfat etdi. Hminin mqdds Mhdin hakimi olan Burun sultan Tkl tkllrl ustaclular arasnda ba vermi bir dyd qtl yetirildi v bu xbr Mhd atd. Bu sbbdn Xorasann hvalna prianlq yol tapd v orada dmn mqavimt gstr bilck nfuzlu bir srdar olmad. Ulu orduda drgah mirlri arasnda ziddiyyt v dmnilik ba qaldrb, dava -dalaa gtirib xard. Bu xbrlr Mavrannhr atdqda, Xorasan mlkn mftun olan v he vchl bu sevdadan l k bilmyn beyd xan, ahngdar tbin nticsi olan bu beytlrd deyildiyi kimi: Beyt Yen canm Xorasan mlknn hvsinddir, Bdnim cansz qalb, mn can hvsindym. Onun imal Ruhulla390 kimi ruh bx edndir, Mgr o da Malan krpsnn havasna malikdir, frsti qnimt sayb, yenidn o vilaytin fthi n alqanlq kmrini balayaraq, 932-ci ilin aylarnda (18.10.1525 07.10.1526) aharcu391 br krpsndn kedi v Mrv gldi. Oradan da zbk sultanlar v bahadrlar il mqdds v ulu Mhd atb, o rfli hri gcl surtd mhasiry ald. Burun sultann ailsi v k hrd idi. Yaxn yerlrdn oraya cmlmi olan qzlba qazilri bir mddt [hri] mhafiz edib qorudular, igidlik v mrdlik nmunlri gstrdilr. Lakin azuqnin azl sbbindn mhasirdkilrin ii tinldi, aclq yayld v he bir trfdn imdad yeli smdi. beyd xan o hri istila edib, z etimadl mirlrindn birini o hrd qoyaraq, Astarabada392 yolland. O, hmin hduda atdqda Astarabad hakimi Zeynal xan amlu dy tcrbsin malik olan snaqdan xm bir dst
Ruhulla - sa peymbrin lqblrindn biridir. Rvayt gr, sa peymbr mcz gstrib, nfsi il llri dirildrmi. Bu misrada hmin mczy iar olunur. 391 aharcu - indiki Trkmnistann Amudrya ay sahilindki Crco hrinin khn ad. 392 Astarabad - rann imalnda, Xzr dnizindn 36 km. rqd yerln hr.
390

110

catli [sgrlri] qaravul kimi onlarn qabana gndrdi. Qazilrl onlardan qat qat ox olan zbk qaravullar arasnda byk bir dy ba verdi. Qzlba qounu dmn qoununun qlbsini mahid etdi v taqt gtirmdiyin eydn qamaq lazmdr [hdisin] sasn, drd frsx dy -dy geri kildi. Zeynal xan v qazilr z aillrini v klrini gtrb, Rey vilaytin gldilr. beyd xan Astarabad z olu bdlziz xana verdi v Blx trf yolland. zbklrin tyan etmsi v onlarn Astarabad istila etmsi [xbrlri ah Thmasibin] uca ordusuna atdqda xi sultan Tkl, Azvar xann atas Dmri sultan amlu v ahli sultan Ustaclu qzlba qoununun bir dstsi il Zeynal xann kmyin gndrildi v onlar Reyd Zeynal xana qoulub, birlikd Astarabada sar z tutdular. bdlziz xan onlara mqavimt gstrmy tab gtirmyib, Astarabad trk etdi v atasnn yanna getdi. Byk mirlr hr daxil oldular. beyd xann beyninin qsrind qeyrt tsts ucald v o, Bistam393 trf qaytd. xi sultan, Dmri sultan v ahli sultan mnqlay klind Astarabaddan xb, Bistam mnind beyd xanla zldilr. Qzlba qounu min nfr atmrd. zbk qounu is iyirmi mindn artq idi. Hrnd o azsayl dstnin zbk padah il vurumas al qanununa mvafiq deyildi, amma zbklrin llri onlarn yaxalarna atdndan, mirlr vurumaqdan savay ar tapmayb, zrurt zndn dy sflri trtib etdilr. Trflr arasnda byk bir dy v iddtli bir vuru ba verdi. Hqiqtn, o gn qorxusuz dilavrlr o dhtli sava meydannda el bir dy etdilr ki, zman heyrt barman tccb dilri arasna qoydu. Hl d Bistam dynn tinliyi zbklr arasnda hm say-sem, hm d sad adamlarn dillr zbridir. xi sultan dflrl zn beyd xann [ordusunun] mrkzin vurub, az qald ki, onun [ordusunun] mrkzini darmadan etsin. Lakin [zbk ordusunun] mrkz (qol) hisssindki bahadrlar oxlardan yaylm atlar etmy baladlar. xi sultan, tkl dylrindn bir oxlar il birlikd ox zrblri il hlak oldu. beyd xan zfr qazand. Dmri sultan l keirilib ldrld. Bu xbri alan Zeynal xan hrd qala bilmyib, Firuzkuha getdi. beyd xan bu df Astarabad zbklrin adl-sanl mirlrindn olan Zmi bahadra verib, Herata yolland v trafa v yan-yry pumavullar394 gndrib, hmin il Quryanda395 qlaq etdi. 935-ci il (15.09.1528 - 04.09.1529) mvafiq olan nvbti ild [beyd xan] Herat qalas zrin getdi. Qarda Durmu xann lmndn sonra Herat hakimi olmu Hseyn by amlu qalan tmir etmkl, brclri v divarlar mhkmlndirmkl mul olub, qalan mdafi etmk n lazm olan ilri grd. Bir mddt trflr arasnda mrdan dylr ba verdi. Mhasir yeddi ay kdi. Qalada rzaq taplmaz oldu. Hseyn xan qalada olan btn
Bistam (Bstam) - rann imal-rqind, Elburz da silsilsinin yaxnlnda tarixi hr. Halhazrda rann ahrud hristannn Ptbstam nahiysinin inzibati mrkzidir. 394 Purnavul (yaxud purtavul) zbk ordusunun kfiyyat dstlri. 395 Quryan - indiki fqanstann imal-qrbind, Herat hrindn qrbd yerln hr.
393

111

riyytlri, hr v blkat396 sakinlrini [qaladan] xard. Nticd, onlarn azuqsi il qazilr daha bir ne gn dolandlar. Bu snada zbklr arasnda Zeynal xann qtli xbri yayld. Xbrd deyilirdi ki, [Zeynal xan] Damanda Sbzvar397 hakimi krg sultanla ittifaqda Zmi bahadrn stn glib, onunla dymdr v ilahi qzav-qdr zndn Zmi bahadr vvlc mlub vziyyt ds d, sonradan qalib glmi, Zeynal xanla krg sultan hr ikisi qtl yetirilmilr. beyd xan bu hadisdn sevindi v frhlndi. El hmin gn beyd xan z mirlmras olan Canvfa mirz olu Yari byin398 thriki il byk bir hcum tkil edrk, hr trfdn qala zrin hmly kedi. amlu bahadrlar zbklrin csartli basqnn qhrmancasna df edib, onlardan bir oxlarn qala trafnda hlak torpana tkdlr. Yari by tfng [gllsi] dydi. Mchul bir tfngi onun ban ksib, Hseyn xann yanna gtirdi. beyd xan onun lm sbbindn son drc kdrlndi. Onun malik olduu adlq v sevinc qm-qss il vz olundu. Ona mlum oldu ki, gstrdiyi btn bu sylr v chdlr baxmayaraq, Herat zbt etmk mmkn olmayacaqdr. Bu arada ahn qlb aytli bayraqlarnn Xorasan trf glii, Zmi bahadrn qlb aytli ordunun mnqlay il dy v Zmi bahadrn ldrlmsi xbrlri ona atd. O, oxlu kdr v sonsuz qss iind Malan krpsndn k edib, Buxara yolunu tutdu ki, gedib ingiziyy xanlarndan kmk alaraq, yenidn Xorasan mlkn axnama v qarqlq salsn. BEYD XANIN ZBK XANLARI L BRLKD NC DF XORASANA GLMS, AHIN SADTL MYYTNN ORAYA YOLLANMASI, CAMIN XOSROVCRD [ADLI YERND] DYN BA VERMS, CLAL V KRAMT SAHB OLAN [ALLAHIN] MDADI L HZRT AHIN ZFR QAZANMASI HAQQINDA Qlm, nm oxuyan blbl kimi, bel bir dastan sylyir ki, Cmid mqaml cnntmkan ah hzrtlri znn bdiyyt tmlli sltnti yyamnda btn din v dvlt ilrini izztli Rbbin iradsin hval edib, ilahinin iltifatlarna arxalanrd. Bu sbbdn hmi onun mtlb v mramlar ltfkar Allahn drgahnda qbul olmu v dy meydanlarnda dmnlr zrind qlb qazanmdr. Onun bdiyyt peyvnd olmu sltnti zamannn mhariblri arasnda o hzrtin sadtli hakimiyyt dvrnn vvlind onunla beyd xan v zbk xanlar arasnda ba vermi v onun zfr v qlb ld
Blkat - hrtraf razilr. Sbzvar - randa hr. Xorasanda, Niapur hrindn 106 km. Qrbd yerlir. Beyhak nahiysinin inzibati mrkzidir. 398 Bak nsxlrind Bari by yazlmdr (S-129, v.46b; S-297, v.29b).
396 397

112

etmsi il sona atm Cam399 vurumas almd mhurdur v Adm vladlarnn dillrind v azlarnda zbrdir. Bu mvzunun qsa rhi ondan ibartdir ki, bir birinin ardnca v dalbadal Xorasan qasidlri sadt nianl drgaha glib, o diyarda bla tufannn yksy qalxdn v zbklrin fitn selinin tyan etmsi ucbatndan o mmlktin sakinlrinin iztirab dnizin qrq olduqlarn bildirirdilr. Buna gr d Cmid rtbli ah hzrtlri mirlr v dvlt rkan il birlikd bu mslni gtr-qoy etdi. Hamnn ryi bu oldu ki, Xorasana hrkt etmk v zbklri df etmk lazmdr. Qdrtli qounlar zfr nianl miyytd cmldilr v cahangir bayraqlar Xorasana trf hrkt gldilr. Vkil uxa sultan, lam sultan Tkl v Mhmmd xan Zlqdrolu mzffr qazilrin bir dstsi il ordunun mnqlay olub, qabaqcadan yola ddlr. Zmi bahadr Daman qalasna snd. Byk mirlr qalan mhasiry aldlar v zbklri tfng atin tutdular. Hr gn [zbklrin] dy meydan bahadrlarndan bir dstsi glib, qazilrl hrb edirdilr. Ne gn trflr arasnda sava v dy ati alovland. Nhayt, adl sanl [zbk] bahadrlarndan bir oxlar tfng atlri v qantkn qlnc zrblri il mhv edildi. Mhasirdkilrin ii tin dd. ahn miyytinin glib atmasnn yaxn olmas xbri d onlar qorxuya sald. Onlar hr trfdn xilas v nicat yolunu bal grb, frar yolunu axtardlar. Bir gec Zmi bahadr bir ne nfrl frar etmk mqsdi il bellrin ip balayb qaladan xdlar. Qazilr v qala trafndak [qzlba] gztilri bundan xbrdar olub, onlarn hamsn dustaq etdilr. El hmin an onlar [lml] czalandrldlar. Ertsi gn qala bir hmldc fth olundu. Btn zbklr qazilrin qlnclarna yem oldular. Dnyann rfli hkmdar [ah Thmasibin] gn bnzr bayraqlar dniz kimi coan, drya kimi dalalanan qounla Kalpu yolundan mqdds v ulu Mhd atb, cinlrin v insanlarn imam olan hzrtin mlaiklrin sakin olduqlar astanasn ziyart etmk rfin nail oldular, o rvznin sultan olan mam Rzann - ona salam v dua olsun - ruhundan imdad istdilr v darssltn Herata getmk zmi il mzffr bayraqlar Cam trf qaldrld. Amma beyd xan [yuxarda] qeyd olunan trzd Heratdan k edib Buxaraya atdqda Kuum xandan v ingiziyy nslindn olan sultanlardan kmk ald, Mavrannhrin, Trkstann, xsinin, ndicann, Otrarn, Qlmaqn, Kaarn, Qrzn v Qazax[stan]n btn vilaytlrindn, ta Dti -Qpaa400
Cam - rann tarixi Kuhistan vilaytinin imal-rq hisssind yerln hr. xsi (Axsi) - indiki zbkistann rqind, Frqan vadisind, Nmnqan hrindn cnub -qrb trfd, Kasanayn Srdryaya tkldy yerin yaxnlnda tarixi hr. Otrar - Orta Asiyada tarixi hr olmudur v xarabalqlar masir Qazaxstan Respublikasnn Timur dmir yol stansiyasndan 7 km. imal-rqd, Srdrya aynn orta axarnda yerlir. Qlmaq - kalmklar nzrd tutulur. Kaar qdim trk hridir v hal-hazrda in Xalq Rcspublikasnn qrbind, Sintzyan -Uyur Muxtar vilaytinin trkibind, Kaar ay sahilind yerlir. ndican - indiki zbkistan Respublikasnn rq qurtaracanda, Frqan vadisinin cnub -rq hisssind, ndicanay sahilind hr. Dti -Qpaq orta srlrd Dunay aynn mnsbindn v Qara dnizin imal sahillrindn balam, rt ayna v
399 400

113

kimi razilrdn oxsayl bir qoun v da kimi zmtli bir ordu toplad v Kuum xanla, Yaraq xanla, Fulad sultanla, bdlziz sultanla, bdlltif sultanla, Caniby sultanla, Gldi Mhmmd sultanla, bu-Sid sultanla, Sevinck Mhmmd sultanla, Gskn Qara sultanla v s. zbk srdarlar v hr qbilnin mtbr mirlri il birlikd dmir v polad kimi rklr malik dylrdn ibart olan, coun bir dniz bnzyn qounlarla Xorasana doru z tutdu. [eir] Hams canavardan trmi, yrtc xasiyytlidir, Allar is bir tk qdrdir. Onlarn rftarndan betrdir onlarn xasiyytlri, Hamsnn z-gz qaqabaqldr. Xlas, ingiz xann meydana xmasnn vvlindn ta o vaxtadk bu qdr oxsayl v izdihaml bir qoun Amudrya ayn kemmidi. ahn bxtvr ordusu Camn Xosrovcrd [adl yerind] sadtl glib dayand. zbk xanlar da o trfdn glib, Zurabada atdlar. Qzlba qoununun qaravullar bir ne nfr zbyi tutub gtirdilr v zbk sultanlarnn cmlmsi, onlarn saysz-hesabsz qoununun keyfiyyt v kmiyyti bard hqiqt mlum oldu. [zbk ordusunun] etimada qabil olan say he bir srd bu hqirin (sgndr by Mninin) nzrin atmaybdr. Lbbt -tvarix srinin mllifi Mir Yhya Seyfi [hmin dyd zbklrin sayn] yz iyirmi min401 yazb. Amma camaat arasnda mhurdur ki, zbk qoununda purnavullardan v lmanlardan402 savay, sksn min i yarayan bahadr olubdur. Qzlba ordusunda is xurcunulardan savay, mvacib alan svarilrin say iyir mi drd min nfr idi. ah Thmasibin zbk padah beyd xanla dy haqqnda. Szn qsas, mhrrml-hram aynn 9-cu gn olan tasua gnnd, 935-ci ild (23 sentyabr 1528) zbk sultanlar Camn Sarqam [adl yerind] ahn asiman ehtiaml ordusunun yaxnlna gldilr. Gec vaxt trflr bir-birin qar gztilik etdilr. Aura403 gnnn (24 sentyabr) sbhnd hr iki trf sflrin
Balxa gln qdr uzanan v cnubda Xarzm vilayti v Srdryann aa axarlar il hmsrhd olan tarixi vilayt. 401 S-129, v.47b-d 108 min yazlmdr. Lakin, slind Tehran nrind (s.54) olduu kimi, Lbbt tvarixd 120 min rqmi gstrilmidir (Mir Yhya Qzvini. Lbbt -tvarix. Rusiya EA rqnaslq nstitutunun V-660 sayl lyazma nsxsi, vr.l72b). 402 lman - zbk ordusunun yardm dstlri. 403 Aura - rbc onuncu gn demkdir. Hicri-qmri tarixi il 61-ci ilin mhrrm aynn 10-da (10 oktyabr 680-ci ild) raqn Krbla lnd ilrin nc imam mam Hseyn znn 72 trfdar il birlikd hid edildiyi n i mslmanlarn hmin hadisnin ildnm mnasibtil hr il mhrrm aynn 10-da tkil etdiklri matm mrasimi Aura adlanr.

114

trtib edilmsin mul oldu. Qzlba mirlrinin byy olan vkil uxa sultan Tkl, lam sultan Tkl, Hseyn xan amlu, iraz hakimi Hmz sultan Xamuslu404 Zlqdr, Mhmmd xan Zlqdrolu, hmd sultan Ustaclu, Yaqub sultan Qacar, o vaxt hl sultan [rtbsin malik] olan405 Mhmmd xan rfddin olu Tkl, Hsn406 sultan Rumlu, hmd sultan far v s. mirlr v byk qorular bu dyd itirak edirdilr. Cnntmkan ah hzrtlri zfr dbilqsi banda, fth zirehi v xftan ynind, mkmml v msllh vziyytd, qalibiyytli qorularla birlikd mrkzd qrar v aram tutmudu. Qounun sa v sol cinahlarna (meymn v meysr) 407 adl-sanl mirlr v bacarql xslr tyin olunmudu. Ustad eyxi by Topubann mslhti il Firng zrbznlrinin yklndiyi arabalar sfin qarsnda yerldirilmidi. Bellikl, [ah Thmasib] dnya qdr tvkkl v qeybdn gln imdad qounu il dy meydanna z tutub, o qanin [zbk] ordusunun brabrind qrar tutdu. Hr iki trfdn kurk408, eypur v grnay sdalar smann gnbzin yksldi. Bayraqlar dalalandrld, zurnalar alnd. Hr iki trfdn cavanlar dy atlb, bir-birin hcum kdilr. Bu trfdn qzlba dilavrlri koramal ilana oxayan nizlri il z rb cinsli, odlu-alovlu tbitli atlarnn zrindn yaramaz zbklri hlak torpana tkdlr. O trfdn d zbk bahadrlar qalibiyytli [qzlba] ordusunu od saan meteor kimi ox yana tutub, rkden iti oxlarla dbilqlri igidlrin balarna tikirdilr. Hr iki qounun mbarizlri igidlik v mrdanlik gstrirdilr. ldrlnlrin oxluundan da v l brabr olmudu. Nzm Bir trfdn hrtli dylr, Digr trfdn kin-kdurtli zbklr. Bir trfdn dmir donlu igidlr, Digr trfdn frldaq zbklr. Az-ox savada snanm igidlr,
Xamuslu v ya camuslu - zlqdr tayfasna daxil olan obalardan biridir (bax: F.Smer. Safevi devletinin kuruluu, s.181). 405 Sfvi ordusunun mirlri xan, sultan v by rtblri dayrdlar. Xan rtbsi sultandan, sultan rtbsi is bydn stn hesab olunurdu. Bundan lav, hmin dvrlrd bir sra hallarda ah ailsinin nmayndlrinin, htta qadnlarn da adlarna sultan titulu artrrdlar. Lakin bu zaman sultan istilas hrbi rtbni deyil, ah ailsin mnsubluu ifad edirdi. (. F.Frzliyev. XV-XVI srlrd Azrbaycanda ildiln bzi ad, lqb v titullarn etimologiyas haqqnda // Azrb. SSR EA, Xbrlr, tarix, flsf v hquq seriyas, 1977, 3, s. 82-83). 406 S-129 nsxsind (v.48a) Hseyn yazlmdr. Lakin istr Tehran apnda (s.54), istrs d S -297 nsxsind (v. 30b) bu mirin ad Hsn dey qeyd olunmudur. 407 Orta sr mslman rqinin hrbi terminologiyasnda sa cinah rbc meymn, sol cinah is meysr adlanrd. 408 Kurk - byk tbil demkdir, zrb musiqisi altlrindndir. Bu sz ski trk klmsidir v slind kurka kimi sslnir (Mhmmd Min. Frhng-e farsi, III c., Tehran, 1345, s. 3121).
404

115

Qzb v kinl bir-birilrin hml etdilr. O qdr ox adam ldrld ki, tplr yarand, Buna bnzr bir gn hl dnya grmmidi. Torpaq phlvanlarn qanndan lalzar oldu, Bu zlm grn flk dedi: ay aman! Xlas, o iki sava ktl arasnda el bir hrb ba verdi ki, flyin siphsalar qantkn qlnc lindn buraxb, heyrt barman rhm dilrinin arasna qoydu. Dvrann gz o iddtd bir mharib mahid etmmi v iranllarla turanllar arasnda buna bnzr digr bir hadis ba vermmidi 409. Svarilrin apma-qovmasndan el bir tozanaq qalxmd ki, dnyan iqlandran gn hicab v niqab iind grnmz olmudu. Qzlba qoununun sarslmas v qounun sa v sol cinahlarnn mlubiyyt uramas. Qzlba ordusunun hvalnda ziflik v snqlq lamtlri meydana gldi. Bu snada zbk sultanlar uxa sultana, tkl v amlu mirlrin v qzlba ordusunun sa cinahndak digr adl -sanl simalara hcum edib, onlar mlubiyyt uratd. Sol cinah mirlri d sarsntya mruz qalb, dmn qoununun ardcl hmllri qarsnda dura bilmyrk, qamaa baladlar. zbk ordusu qzlba qoununun qaanlarn tqib etmk n hrkt glib, hmin ld v shrada ziyanverici qarqalar v yirtklr kimi, knllrin tarlasna zrr vurmaa baladlar. Nec ki, air deyib: eir yirtk tk oxla dolanda hava, Hyat tarlasna spildi bla. Cmid mqaml cnntmkan ah hzrtlri rya almind mahid etmidi ki, lahzrt msum imamlar - onlara salam olsun - o hzrt bu dyd qalib glcyin dair mjd vermilr. O hzrt qtiyytinin kamilliyi, etiqadnn gzlliyi, radt, cat v csartinin oxluu zndn z dayand yerdn trpnmdi v onun mbark simasnda sla sarsnt lamtlri grnmdi. Onun yannda min nfr dykn mbariz var idi. Nzm Hams akula (kpkbal) kimi dlisov kiilr, Hams flk stunu kimi z yerind mhkm.
Burada iranllar v turanllar deyilrkn etnik deyil, corafi prinsip sas alnmdr. Mllif iranllar ad altnda randa mskunlam qzlba trklri, turanllar ad altnda is Orta Asiyadak zbklri nzrd tutmudur.
409

116

O, hmin min nfrl birlikd mrdlik fzasnn qtb kimi mtinlik v vqar ayan mhkm saxlayb, z mkannda aramla dayanmd v izztli Allah z zli inayti saysind sanki o azsayl dstni dmnin nzrindn gizldib qoruyurdu. Bir qdr kedikdn sonra tozanaq bir az yatd v cnntmkan ahn nzrin dy meydannda oxsayl bir dstnin arasnda ucalan a bayraq satad. O hzrt mlum oldu ki, o bayran yannda duranlar beyd xanla Kuum xandr v onlar z xsi (xass) qounlar il mrkzd mvqe tutublar. Qzlbalar tqib etmkdn qaydan dst-dst zbk bahadrlar szgedn xanlara qlb tbrikini verirdilr. beyd xan onlardan sorudu: - Uzaqdan bir dst qoun grnr v bir mddtdir ki, yerind qalb. Deysn, qzlba ordusunun qalqlardr. O, bir ne nfr mr etdi ki, gedib oradan bir xbr gtirsinlr. Lakin zbk camaat ona dedi: - Qzlba qoununun halna el bir mlubiyyt v prianlq z verib ki, bu shrada onlardan bir nian qalmaybdr. O grdynz is qzlba ordusunun drdayaqllarnn (heyvanlarnn) qaraltsdr. Bellikl, onlarn bsirt gz o qaraltn mahid etmy bal qald. Qzlba ahnn mrdan hmlsi. Bu halda cnntmkan ah z il birlikd o mkanda dayanm olan sadt lksinin dylrin mr etdi ki, mrdanlikl [zbk] qoununun zrin hml edib, ta a bayran yanna atncayadk srtl gedn atlarnn yynlrini geri dartmasnlar, iti qlncdan v qantkn mirdn savay, he bir silaha l atmasnlar v hr kim bir yara vurdularsa, onun iini bitirmdn digr birisinin zrin hml etsinlr ki, mlub olub qamaq - ar v utancdr, mrdlikl lmk is - dvranda yax ad-san qazanmaq demkdir. Beyt Ya murad il flyin zrin ayaq qoyarq, Ya da ki, mrdlikl qeyrt namin ba qoyarq. Canlarn qurban edn o qidli dstnin srasndan vvlc amlu v zlqdr qorular mridi-kamilin mrini can-dildn qbul edib, misri qlnclar syrdlar, geni tkli qalxanlar balarna qaldrdlar v bu drst zml v doru dnc il Allaha tvkkl edrk, sa cinahdan hcuma kedilr. Bunun ardnca sol cinah da tez hrkt balayb, qeyb almi qoununun yardm il hams fdaicsin o qddar qounun v qanin zbklrin zrin cumdular. min dd ildrm qvvtli qlnc birdn syrld. Hr kim bir yara vurdularsa, mridi kamilin gstriin ml edrk, ondan l kib, bir baqasnn iini hll etmy mul oldular. Say xeyli ox olan zbk qoununun ksri qazilrin almaz kimi 117

[iti v parlaq] qlnclarnn dalbadal zrblrindn yaral v iqtidarsz hala salnaraq, mdafi olunmaq frsti tapmadlar. [zbklrin] mrkzi alt -st oldu. Onlar bir-birlrindn ayr ddlr. Kuum xanla beyd xan el bir qorxuya qapldlar ki, frar etmkdn savay ar grmdilr. Bellikl, bir igidcsin hml nticsind, cann qurban edn fdailr o saysz -hesabsz qounu mlubiyyt uratdlar. Qzlba ordusunun qlbsi v zbklrin mlubiyyti. Binatn-n410 kimi tfriq dm praknd qzlba qounlar myusluq v midsizlikdn sonra fth v zfr midvar olub, Yeddiqarda (Sryya) ulduzlar kimi bir yer cmldilr. zbk sultanlar el bir qlbdn sonra bel bir mlubiyytl zlib, istr-istmz, sy v alqanlq qdmi il qa yolunu tutdular. Deyirlr ki, byk qorulardan biri beyd xana atb, onun belin bir zrb vurdu. Lakin [beyd xan] hmin zrbdn zn itirdiyi v hqir cssy malik olduu n [qoru] onu tutmaa rbt gstrmyib. ondan l kdi ki, ondan daha yaxsn l keirsin. Bzilri is deyirlr ki, [hmin qoru] onun dbilqsin toppuz vurmu, hmin zrbdn onun qulaqlarnda q sur yaranm v hmin hadisdn sonra camaat arasnda Kar beyd [ad] il mhurlamd. [beyd xan] Mavrannhrin v Dakndin lmalarndan 411 qrx nfrini z il gtirmidi ki, onun bayra altnda durub, [zbklrin] zfr v qlbsi n dua etsinlr. Lakin haqq onlarn trfind olmad n onlarn dualar qbul edilmdi v onlarn hams bayran altnda ldrldlr. Szn qsas, Kuum xan v beyd xan yz tvi v zgnlkl o qanin burulandan salamatlqla canlarn qurtardlar. Bir gz qrpmnda o r dstsindn iyirmi min nfr imk kimi tsir edn qlnclarn lsi il yandrld v onlar tutduunuz yerd ldrn [aysin]412 mvafiq olaraq o alaqlar qtl yetirildi. Cnntmkan ah hzrtlrinin dilindn deyilib ki, o hzrtl birg zbklrin mrkzin hml etmi min nfrlik dstdn min yeddi yz nfri qorular, qalanlar is mirlrin qounlar idilr. Caniby sultan z tabeilrindn v zbk qounundan bir oxlar il birlikd qzlba qounundan qaanlar tqib etmkdn axam vaxt qaydb, qzlba ordusunun raqlarn beyd xann ordusu hesab edrk, ah ordusunun arxasnda yerbyer oldu. Shrisi gnn, yni mhrrml-hram aynn 11-ci gnnn (25 sentyabr 1528) sbh anda [qzlbalar] onlarn qaraltsn grdlr. Aydn oldu ki, onlarn hams yamalq mqsdi il svar olmu zbk qounudurlar. Cnntmkan ah atlanb, bdbxtlrin zrin getdi. uxa sultan mane olmaq istyib dedi:
Binatn-n - Byk v Kiik Ay brclrinin ulduzlar. Klassik rq dbiyyatnda bir sra hallarda danqlq, prakndlik rmzi kimi ildilmidir. 411 Tehran apnda (s.56) zma (byklr) yazlsa da, Bak nsxlrind lma (din alimlri, din xadimlri) qeyd olunmudur (S-129, v.49a; S-297, v.31b). Fikrimizc, burada lma sznn ildilmsi daha ox yerin dr. nki mtndn gorndy kimi, beyd xan bu xslri dy meydannda dua oxumaq n gtirmidi. Dua oxumaq is din xadimlrinin, lmann iidir. 412 Qurani-Krim, Nisa sursi, 89-cu ay.
410

118

- Qzlba qounu praknd olduuna gr getmk mslht deyildir. Mbada, bir xtr dy bilr. Lakin hzrt igidliyinin v qhrmanlnn oxluu zndn o aqilan sz nzr almad, o alaqlarn zrin hcum etdi v bir igidcsin hml il o dstnin iini bitirdi. O [zbk] dstsindn oxlar qazilrin qlnclarna yem oldular. Caniby sultan bir qdr sabitqdmlik etdi. Onun adamlar mrdlikl dydlr. Lakin axrda frar yolunu tutdular. Yksk bxtin v uca sadtin qvvti il zavalsz dvltin balarna kemi zamanlarda az-az grnm bir qlb nsib oldu. Xobxt [qzlba] qoununun hr nfri brabrind on nfr malik olan saysz-hesabsz zlalt qounu mlub olaraq, talesizlik diyarna z qoydu v hqiqtl dolu olan sizin sbirli iyirmi adamnz onlarn iki yz adamn mlub edr [aysinin]413 mzmunu ba verdi. [ah Thmasib] Allaha kr etmy mul olub, mmlktlrinin mxtlif trflrin v smtlrin fthnamlr gndrdi v Xorasan msllrin intizam verdi. Bu dyd Hseyn xan amlu mrdanliklr gstrdiyi n Herat yaltinin hakimliyi vvlki qaydada ona taprld. [ah] hrkt yynini raqi-rb trf dndrdi. Zlfqar xan Trkman Badadda ya olduu n hkmdar raqi-rb getmli oldu.414 Bu [hadisnin] rhi [irlid] qlm alnacaqdr. BEYD XANIN DRDNC DF XORASANA GLMY HAQQINDA beyd xan ahn mzffr miyytinin geri qaytmasndan agah olduqda, 935-ci il mvafiq olan hmin ild (15.09.1528 -04.09.1529) Buxarann trafndan v yan-yrsindn hdsiz-hesabsz qoun toplayb, yenidn Xorasana gldi. O, Sevinck Mhmmd sultan v z olu bdlziz sultan qabaqcadan mqdds v ulu Mhd gndrdi. Qzlba mirlrindn o vaxt hl sultan [rtbsin malik] olan Azvar xan amlu, hmd sultan far v Yaqub sulta n Qacar mqdds Mhdd idilr. Mhdin qala divarlar hl tam hazr olmadn dan hri kbnd (barrikada) edib, mdafiy mul oldular v iki ay rzind trflr arasnda hrb ati alovland. beyd xan z d Mavrannhrin Bhram kimi qhredici ordusu il hr trafna glib, hcuma kedi v kcbndlr stnd grgin dy ba verdi. Lakin qzlbalar daha artq mqavimt gstrmy v hrb etmy tab gtirmyib, dy davam etdirmyi mslht bilmdilr v bir gec Mhddn xdlar. hmd sultan z lksi olan Fraha 415 getdi v Frah qalasn mhkmlndirib oturdu. Azvar xanla Yaqub sultan is hr ikisi Mzinan trf getdilr. Sbh vaxt zbklr qzlbalarn getmyindn agah olub, onlar tqib etmy tlsdilr. Amma mirlr ata bilmdilr. beyd xan Mhdi z etimadl
413 414 415

Qurani-Krim, nfal sursi, 65-ci ay. S-129, v.50a; S-297, v.32a. Frah - masir fqanstann qrbind, Frhrud ay sahilind yerln hr.

119

mirlrindn birin taprb, Herata yolland v hri mhasiry ald. Lakin bundan nc, el hmin il Hseyn xan v amlu qazilri qalan mdafi etmy qalxm, hr urunda ne ay rzind trflr arasnda hrb v dy ati alm v hr trafnda (blkat) taxl az taplan, blk d, taplmaz olmudu. Buna gr d Hseyn xan v amlu asaqqallar azuqnin atmazl v qalan mdafi etmk n lvazimatlarn olmamas zndn [hri] trk edib getmyi mslht bildilr. Ortaya slh shbti atld. Aralqda sfirlr gedib -gldilr. Qrara alnd ki, beyd xan [hrdn] bir ne k mnzili knarda dayansn ki, qzlbalar z uaqlar, arvadlar, yklri v yalar il [hrdn] xb getsinlr v zbk sultanlarndan he birisi onlar tqib etmsin. beyd xan slh rbtlnrk, bir ne k mnzili geri kildi. hd-peyman mhkmlndikdn sonra Hseyn xan btn qazilrl v i mzhbli sakinlrl birlikd sa-salamat [hrdn] xb, Sistan416 trf getdi. Sistan valisi Mlik Mahmud onlara insani iltifatlar gstrdi. Hseyn xan ya v yolksn olan Ptzrr [camaat] zrin gedib, onlarn mallarn qart etdi v oradan da Kic v Mkran417 vilaytin gedib, oxlu taxt-tarac etdi. Daha sonra is oradan iraza gldi. Onun hvalatnn davamnn rhi tezlikl zrif yazan qlml qeyd olunacaqdr. Szn qsas, beyd xan Xorasan mlknn hamsn istila edib, yenidn zlm v tyan bayraqlarn o mlkd qaldrd. zbk qounu Xorasan hlin qar oxlu zlmkarlq v sitmkarlqlar etdi. Snni olduqlar yqin olan xeyli adamlar maldvlt tamah zndn rafizilik418 v ilik bhansi altnda qtl yetirdilr. ldrlnlrdn biri d mzlum air Mvlana Hilalidir. Onu Heratn aharsuqunda419 qtl yetirmidilr. Onun qtlinin bhansi bu idi ki, beyd xana atdrmdlar ki, guya cnab Mvlana [Hilali] [beyd] xan hcv420 edibdir v bu rbaini onun yazdn bildirmidilr: Beyt Ne vaxtdr ki, ey beyd, talanlqla mulsan,
Sistan - Xorasandan cnubda yerln tarixi vilayt. Hal-hazrda tarixi Sistan vilaytinin bir hisssi mrkzi Zabul (Zabil) olmaqla rann trkibin daxildir. Digr hisssi is fqanstann Nimruz yaltini tkil edir v mrkzi Zrnc hridir (Ma - . / - -/. : ... , 2000, , .1). 417 Kic v Mkran vilayti - Sistan vilaytindn cnuba doru, rbistan dnizi sahilind yerln tarixi vilayt. slind vilaytin ad Mkran idi, Kic is onun paytaxt hri idi. Hal -hazrda tarixi Mkran vilaytinin qrb hisssi rana aiddir, Kic hri d daxil olmaqla rq hisssi is Pakistann trkibin daxildir (Ma - . , . 72). 418 Rafizi - inkar edn, dindn xan demkdir. Snnilr ilri hqartl rafizi adlandrrdlar. 419 aharsuq (farsca drd bazar demkdir) - drd bir trfind al-veri ilrinin getdiyi v halinin gur olduu meydan. Trk dilindki ar sz hmin bu aharsuq istilahndan alnmdr. 420 Hcv - hanssa bir xsin yaramazlqlarn, mnfi xsusiyytlrini kskin formada tnqid etmk, ona qar kin v nifrt bildirmk n yazlan satirik eir nv.
416

120

Xorasan mlkn sn tarac edirsn. Qart edib, yetimlrin maln aparrsan, Mn kafir olum, gr sn mslmansansa. Halbuki o, beyd xann mdhin parlaq bir qsid 421 nzm kmidi ki, bu iki- beyt422 o cmldndir: Xorasann sinsin sanki tz can gldi, Yni ki, oraya beydulla xan gldi. Onun qzl nall at gn bnzyir, O, rqdn qrb getdi, yenidn ortaya xd. eird xta olar, xtamn stndn xtt k ki, O xta ya qlmin shvindn db, Ya dilin shvindn glib. Lakin buna baxmayaraq, he bir faydas olmad v o, malik olduu vardvlt zndn ldrld. ah Thmasibin zbk padah beyd xan czalandrmaq zmi il Xorasana getmyi. zbklrin Xorasan istila etmsi xbri cnntmkan ahn mbark qulana aldqda, Badad msllri hriyarn iradsin uyun kild din v dalt yoluna mvafiq surtd hll edildiyindn, 9 36-c ilin (05.09.1529 24.08. 1530) vvlind [ah Thmasib] zbklrin fitnsini df etmk mqsdi il z sadtli yynini Xorasan smtin ynldib, lk razisinin mxtlif trflrin v yerlrin ay kimi gzn qorular gndrdi ki, [mirlr] zlrini qlb arl orduya yetirsinlr. Qsa vaxt rzind ox-ox v dst-dst qdrtli qounlar irad v sdaqt zlrini asimana tay olan ali astanaya tutaraq, [ahn yanndak] sadtli sgrlr qouldular. Tarixi Hsn by yazr ki, o yrd yetmi min nfr mzffr orduda cmlmidi. Amma beyd xan gzl Herat hrini zbt edib, zn Xorasan mlknn sahibi hesab edirdi. O, Frah qalasn tutmaq n hrkt keib, hmd sultan farn zrin getdi v qalan mhasiry ald. Oran tutmaq n oxlu sy gstrs d, bir i gr bilmdi v mhasirdn l kib, Herata gldi. Bu zaman [ah Thmasibin] sadtli miyytinin gn kimi iq sab glmsinin avaz o vilaytd yayld. [beyd xann] sabitlik v mhkmliyinin tmlin sarsnt dd. O, Heratdan Mrv trf getdi v ingiziyy xanlarnn yanna irindil elilr gndrib xahi etdi ki, tcili surtd kmy glsinlr. O, oradan cnntmkan ah hzrtlrin yndmsiz mktublar yazb gndrdi v Mrvd
Qsid - ruz vznind yazlan lirik eir formas. Tehran apnda (s.58) v S-297 nsxsind (v.32b) iki beyt dey yazlmdr. S-129, v.50b sasnda mtn dzli edilmidir.
421 422

121

oturub, yardm v kmk glcyini gzldi. Turan sultanlar glib, Mrvd cmldilr. Yenidn [beyd xan] qzlba padah il mharib etmk barsind hr tayfann aqillri v asaqqallar il knga etdi. Onlarn ksriyytinin ryi bu oldu ki, mharib olmasn. Hmin il [zbk] sultan larnn n byy olan Smrqnd hkmdar Kuum sultan vfat etmidi v onun olu bu-Sid z atasnn yerin ylmidi. O, mtlq surtd beyd xann leyhin xb dedi: - Bu mddt rzind hr n qdr Xorasana glib qzlbalarla mharib etmiiks, xsartdn savay bir fayda grmmiik. gr sn zn tkbana mqavimt gstr bilrsns, z hrktind srbstsn. Biz is qzlbalarla dymk barsind sn yolda deyilik. n nmli v vacib i odur ki, sn d z mmlktinl qane olub, bu faydasz tladan l ksn. Cuci nslindn olan ksr sultanlar [bu-Sidin] szn byndilr v [beyd xana] kmk etmk fikrind olmadlar. beyd xan sultanlarn k myindn midini zmli oldu. Onun gndrdiyi adam da rfin hzurundan qaydb gldi, [qzlba] qoununun cmlmsi v oxluu xbrini v [beyd xann] mktubuna uyun slubda yazlm [ah Thmasibin] cavabn gtirdi. Orada bu beyt qeyd olunmudu: Beyt Sn karsan v snin bxtin kordur, Ax kor v karn lind n zor ola bilr?! N is, [beyd xan] hsrt dolu rkl v inildyn knll Xorasandan lini zb, Buxaraya yolland. Cnntmkan ah hzrtlri sadt v bxtvrlikl Xorasana gldi, z parlaq bayrann ayparasn o vilaytin razisi zrin qaldrd, darssltn Heratda xobxtcsin dayand, o diyarn xst rklilrinin iltihabl yaralarnn stn rahatlq mlhmi qoydu, Xorasan hkumtini z doma qarda Bhram mirzy bx etdi, Qazi xan Tkln [Bhram] mirznin llsi v Xorasann mirlmras423 [tyin] etdi, hr mahala mirlr v hakimlr tyin etdi v camaatn ilrini yenidn nizam-intizama sald. Lakin qarti zbk ordusunun yr zaman o diyar xarabala dndyndn, mzffr sgrlrin orada qalmas o diyarn hrbilrinin v riyytinin dolanna mn fi tsir gstrdiyin gr [ah ordusunun] raq smtin qaytmas lazm gldi. Dnya hkmdar (ah Thmasib) z qlb nianl yynini o trf dndrdi. BEYD XANIN BENC KR XORASANA GLMS V FRAR ETMS HAQQINDA

Azrbaycan Sfvilr dvltinin yalt idariliyi hrbi xarakter dadndan vilayt hakimi v ya bylrbyi rhbrlik etdiyi vilaytin mirlmras (mirlr miri, qoun bas) hesab olunurdu.
423

122

El ki cnntmkan ahn geri qaytmas xbri Buxarada beyd xana catd, nvbti ild, yni 937-ci ild (25.08.1530 -14.08.1531) o, Qmi-olan bzi zbk mirlri il purnavulluq etmk v xbr gtirmk n Xorasana gndrdi. Onlar Amudrya ayndan keib, Srxs424 yolundan mqdds v ulu Mhd gldilr. Mqdds Mhdin hakimi Mnta sultan Ustaclu v Niapur 425 hakimi Dmri sultan olu426 Azvar xan amlu bir-birilrin qoulub, Qmi-olann v zbklrin zrin gldilr. Trflr arasnda bir qdr toqquma oldu. Qazilr dmndn bir ne nfri qtl yetirdilr. zbklr mqavimt gstrmy tab gtirmyib, dydn l kdilr v geri qaytdlar. [Qzlba] mirlrinin d hr biri z mkanna getdi. 938-ci ild (15.08.1531 - 02.08.1532) beyd xan yenidn qe yri-mhdud qoun toplayb, Xorasana z qoydu v Herat hrinin trafn tutub, mhasiry balad. O, z mirlrini Xorasan vilaytinin mxtlif trflrin v smtlrin gndrdi. O, z olu bdl-ziz sultan mqdds Mhd, Qmi-olan Astarabada, Xangldi bahadr Sbzvara, digr bir dstni Bistam vilayti razisin gndrdi. Mnta sultan, Azvar xan v Xorasandak digr mirlr qalma mslht grmyib, hams z hakimlik etdiklri yerlri bo qoyaraq xb getdilr. Amma Daman hakimi olan Zlqdr sultan zbklrin gliindn xbrdar olub, grayl427 [tayfas] arasna adam gndrrk kmk istdi. Mirz lixan xlif Grayl oxsayl bir qounla ona qouldu. O, Bistam trafnda zbklrl zlib dyd. Qazilr qalib gldilr, zbklr is mlub olub qadlar. Onlardan bir dstsi qtl yetirildi, bzilri is sir alnd. Amma Astarabada getmy mmur edilmi Qmi-olan csart v bahadrlq ayan n qoyub, oxsayl bir dst il ta Mhvri-Savucbula [adl yer qdr] at aparaq, orada Astarabad hkumtin tyin olunmu428 Mhmmd xan Zlqdrolunun ordugah zrin tklb, onun yklrini (aruq) 429 qart etdi v geri qaytd. beyd xann Herat qalasn mhasir etmsi. beyd xan Herat qalas trafnda mvqe tutub, qalan fth etmk n tdbirlr grmy balad. Qazilr is qvvtlri v bacarqlar yetdiyi qdr zbklrdn mdafi olundular.
Srxs hri rann imal-rq qurtaracanda, masir ran Trkmnistan srhdind yerlir v iki yer blnb. Bel ki, srhdin hr iki trfind, hm randa, hm d Trkmnistanda Srxs hri mvcuddur. 425 Niapur - rann imal-rqind, Xorasan vilaytind, Mhddn qrbd, Mhd v Sbzvar hrlri arasnda yerln hr. 426 S-129, v.51b. Digr Bak nsxsind yanllqla Xaf hakimi Azvar xan amlu v Niapur hakimi olan Dmri sultan dey qeyd olunmudur (S-297, v-33a). He bhsiz ki, bu, katib xtasdr. nki sgndr by Mninin yuxarda qeyd etdiyi kimi, Azvar xann atas olan Dmri sultan bu hadisdn xeyli vvl, beyd xann Xorasana ikinci yr zaman, yni 932 -c (1525-26) ild ba vermi Bistam dynd hlak olmudu. 427 Grayl - Astarabad vilaytind yaayan trk tayfas (V.F.Minorsky. Tadhkirat al -muluk, p.170). 428 S-129, v.51b; S-297, v.33b. Bak lyazmalarnn birind (S-129) Mhvri-Savucbula vzin Mxmuri-Savuxbula, digrind (S-297) is Mxvri-Savux-bula yazlb. 429 Aruq - trkc ar szndn yaranmdr v ordunun yklrini bildirn termindir.
424

123

Azrbaycanda lam Tkl ya olub Ruma getmidi v fitn salmd. O srhdd axnama v qarqlq alovu almd. Cnntmkan ahn qarsnda byk bir muliyyt dururdu v onun Xorasana yr etmy frsti yox idi. Buna gr d beyd xan rahat kild qala trafnda oturub, mhasirdkilr tzyiq gstrmy sy edirdi. Nhayt, mhasir mddti bir il yarma gedib atd. Azuq v rk atmazl ucbatndan mhasirdkilrin ii arlad. Qazi xan xalq hrdn xard v onlarn azuqlri qazilrin lin kedi. Onlar acl df etmk n bir mddt [hmin azuqdn] istifad etdilr. O hadislr zaman tkl tayfasndan biar riyyt oxlu sitmlr v zlmlr dydi. [Tkllr] onlarn zd olan mallarn llrindn alb, onlar hrdn xardlar. Bundan sonra is htta gizldilmi mallarn da axtarna mul oldular. hrlilrin xb getmsindn sonra onlarn evlrini, msknlrini qazb, ksr dfinlri tapdlar v qart etdilr. Szn qsas, get-ged qida o drcd yoxa xd ki, qazilr it v piik yemkl dolanmaa baladlar. Axrda o da nqa quu 430 kimi qht kildi. Mhurdur ki, Qazi xann iki mtbr aas arasnda bir it stnd mnaqi olmu v buna gr xann qarsnda mhkm qurulmudu. Hr ikisinin iddias bu idi ki, o it mnim zrbml ver yxlmdr v mnim ovumdur. Axrda Qazi xan o itin leini iki yer blb, hr birin yarsn verdi. Hr gn Bhram mirznin v [Qazi] xann mri il at ti il bir qab dy hazrlayrdlar. Onun yarsn mclisd qaq-qaq mtbr aalar arasnda bldrrdlr, qalan yarsn is z xidmtilrin verirdilr. Qidann yoxluu el bir qvvt sstly yaratmd ki, adamlar sa il yerimy balamdlar. beyd xan qalaya adam gndrib, ortaya slh shbtini atd. Qazi xan raz olub bildirdi ki, beyd xan bir-iki k mnzili geri otursun, biz is Bhram mirz v qzlba qounu il birlikd salamatlqla [Heratdan] xb hri tslim edk. Lakin beyd xan bununla razlamayb dedi ki, onlar glib mnim adrmn rkninin altndan keib getsinlr. Bhram mirz v Qazi xan bu zillti zlrin sdrmadlar. Bir ne gn sonra Smrqnd padah bu-Sid xan ibn Kuum xann atal431 hr gldi ki, slh qrarladrsn, amma ba tutmad. Qazi xan tamam ldn ds d, din v dvlt dmnlrin qar dy davam etdirib, qalan mdafi etmy sy gstrdi. ah Thmasibin Xorasan smtin hrkt etmsi. El ki bu xbrlrin hqiqti v mrdimazar zbklrin [Xorasandak] istilas Azrbaycanda [ahn] cah-calall qulaqlarna atd v lamnin fitnsi tam sakitldi, cnntmkan ah Xorasan trf hrkt etmk qrarna gldi. 939 -cu il aylarnda (03.08.1532 22.07.1533) qlb aytli bayraqlar o trf doru hrkt gldilr. Bu mutuluu
nqa quu - klassik rq dbiyyatna gr, Qaf danda yaad iddia ediln v insanlarn gzn grnmyn fsanvi bir qudur. smi olub cismi olmayan, yni ad olub z olmayan, taplmayan eylr mcazi mnada nqa quu deyilir. 431 Atalq - hanssa azyal v ya gnc hkmdarn, yaxud ahzadnin llsi, trbiyisi, qyyumu mnasndadr.
430

124

atdrmaq n Herata srtli gedn qasidlr gndrdilr. Herat ac -yalavaclarnn ahnn qlcmlar dvrann xrmanna at salan vaxt xo xbrli qasid atb, frh bx edn mjdni gtirdi. [Bu xbr] can qvvti v cnnt qidas kimi oldu. Sevinc v nlik sy-ky asimann n yksk nqtsin atd, adyanalq naaralar sslndirildi. beyd xan airlik bacarna malik bir kii idi. O, hmin gnlrd bu beytlri yazb, Qazi xann vziri olan Mhrdar [lqbi] il mhur Xoca mir byin yanna hr gndrdi. Beyt Ey klk, gr Xorasan hlin gzar etsn, Mtlq atdrarsan onlara sifariimizi. Ltf zndn o gruha deyrsn ki, Siz qar kinliyik bizim hammz. nki sizin qrur v cahillik qlminiz, Bizim admza bir mktub yazb. Ey Xoca, bundan bel yaamaqdan midi z, O sbbdn ki, xanlq sikksi vurulubdur admza. Xoca sz qomaq qabiliyyti olan bir kii idi v zmannin istedadllarndan idi. O, bu beytlrin cavabnda yazb gndrdi: Beyt Ey boboaz, mgr sn eitmmisnmi ki, Glib atmaqdadr ulduz hmtli mhtrm ahmz. Biz hzrt ahn bndlriyik v zldn Qeyd olub rhmt dftrind davammz. Snin etdiyin xanlq iddiasna cavab olsun, Bu bir beyt irin klaml Hafizimizdn:432 El olur qa-gz etmyi v naz dz qamtli gzllrin Ki, glir cilvy bizim n srv-snubrimiz .433 Blxdn beyd xana kmy glmi Gskn Qara sultan v Caniby sultan qzlbalara gizlinc dostluq mnasibti gstrirdilr. Onlar Bhram mirz n bir ba sdmr quzu v atdan hasil olunmu kr ya gndrmidilr. Onlarn adamlar geclr arq yablar xndyin knarna gtirib, tamam baha qiymt
Hafiz irazi - XIV srin mhur ran airi. Xoca mir byin beyd xann cavabnda yazd bu eirdki son beyt olduqca thqiramiz stiralt mnaya malikdir.
432 433

125

[qzlbalara] satrdlar v ruzi vern [Allah] bir mddt onlarn tindn qazilrin ruzisini tmin etmidi. Szn qsas, cnntmkan ah hzrtlri Xorasana hrkt etmyi qrara aldqdan sonra lqas mirzni Bdr xan Ustaclu il birlikd qabaqcadan gndrdi. Onlar Bistama atanda Bdr xan z yoldalar il canqi434 qurub qrara aldlar ki, Astarabad trf srtli yr edrk, qfltn Qmi-olann zrin getsinlr. Onlar mharib hiylgrlikdir klamna ml etdilr v cnab [lqas] mirznin ali miyytind dy meydan mbarizlrindn min be yz nfr Bistamdan srtl hrkt edib, sbh vaxt, ksr zbklr hamamda olarkn hr glib, adyanalq naaras sslndirdilr. Hans zby atdlarsa, onu ba ykndn azad etdilr. [zbklrdn] hr hans birisi lt v ryan halda hamamdan bayra xrdsa, zn fanilik dnizin qrq olmu grb, gedr-glmz yollanrd. Qmi-olan bu hadisnin ba vermsindn qorxaraq v aaraq, hrd srgrdan olmudu. O. yz tvi iind yeddi-skkiz nfrl birlikd aradan cxb, Mrv trf qad, onun drd qarda is be yz nfr qdr [zbkl] birg qtl yetirildilr. Onlarn balar ahn miyytinin qarsna gndrildi. Sufiyan xlif Rumlunu rumlu qazilrindn yz nfrl v gzby kl tayfasndan bir dst il Sbzvara yolladlar. O, drd min zbkl Sbzvarda olan Xangldi bahadrn zrin gec basqn edib, onlarn bir hisssini qrd. zbklr Niapur trf getdilr. O snada Cmid mqaml ah zbk qoununun oxluundan xbr tutub, Hseyn xan amlunu, Azvar xan amlunu v mir sultan Rumlunu435 Sufiyan xlifnin kmyin gndrdi. Onlar Niapur hdudunda bir-birilrin qoulub, orada zbklrl dydlr v qalib glib, mqdds v ulu Mhd yollandlar. Yeddi min nfrl birlikd436 Mhdd olan bdlziz xan ah miyytinin gliindn v mirlrin yaxnlqda olmasndan xbr tutub, [Mhdd] qalmaa tab gtirmyrk, Herat trf qad v z atasna qouldu. beyd xann Heratdan frar etmsi v zbklrin qab getmsindn sonra mhasirdkilrin rahat olmas. beyd xan fqlr hkmdarnn gn kimi nur saan bayraqlarnn v onun qounlarnn gliinin yaxn olmasndan agah olub, hr df olduu kimi, bu df d frar etmy qrar verib, Buxara yoluna xd v zbk sultanlarnn hr biri z vilaytlrin tlsdilr. ahn zrnigar tirinin gni Herat fqndn doub, 939-cu ilin cmadis-sani aynn 22-d (19.01.1533) hr banda yerldi. [ah Thmasib] orada hkmdarlq taxt zrind yldi. Prianlq diyarnn prakndlri olan byklr v yanrflr onun mbark klgsi altnda daldalanacaq axtarb, ondan hsn-rbt vdi aldlar. Qazi xan mzlumlarn mallarn msadir etmk stnd danlanld. Fqirlr v ziflr dvlt xzinsindn (xzaneyi-amir) klli miqdarda bxilr verildi. O ild [ah] Heratda qlaq etdi. Bir mddt sonra is
434 435 436

Canqi - mvrt mclisi. Tehran apnda (s.61) m sultan Rumlu yazlmdr. Bak nsxlrind alt-yeddi min qeyd olunmudur (S-129, v. 53a; S-297, v 34b).

126

Mavrannhr yr etmk, beyd xan czalandrmaq v zbklr qulaqburmas vermk n hrdn xd. lngnein daltli v dindar hkmdarn ordugah yeri oldu. Xorasanda Mavrannhr yrl bal ss-sda yayld. Hseyn xan v Mnta sultan bzi mirlrl birlikd Qrcistann437 zbt olunmasna mmur edildilr v onlar o vilay fth edib, geri qaytdlar. Adl -sanl mirlr Mavrannhr yrn hazrlq grb, topxana lovazimatlarnn v yaraqlarn srncam edilmsin mul oldular. Lakin bu vaxt orduda Azrbaycandan v raqdan gln qorxulu xbrlr yayld. Rum qoununun yr v Sultan Sleymann o srhd v lky glii haqqnda olan bu xbrlr hmin layiqli i (Mavrannhr yrn) ngl yaratd. ah miyytinin raq trf qaytmas lazm gldi. Tkl camaatnda qalan mdati etmk qdrti qalmadndan, hm d riyyt v acizlr Qazi xann v onun adamlarnn yndmsiz hrktlrindn ikayti olduqlarndan darssltn Heratn hkumti kama yetmi ahzad Sam mirzy taprld, Azvar xan amlu is [Sam] mirznin llsi, atal v Xorasann mirlmras tyin edildi. Bundan sonra [ah Thmasib] hrkt yynini raqa trf dndrib, srtli v tcili bir kild Allahn kmyi il yola dd. XORASANIN VZYYT, BEYD XANIN ALTINCI DF O SADT NANLI DYARA GL, AH MYYTNN ORAYA YOLLANMASI, BEYD XANIN HVALATININ SONA YETMS V BUQLMUN FLYN ZRURTN UYUN SURTD BA VERM MXTLF HADSLR HAQQINDA Xbrlr mclisinin natiqlrinin, trcmeyi-hallar v srlr rvayt ednlrin szlrindn bel aydn olur ki, Cmid mqaml cnntmkan ah hzrtlri [Xorasandan] qaytdqdan sonra Sam mirz v Azvar xan bir mddt Heratda qalb, Xorasan mlknn nizam-intizamnn tmin olunmasna v acizlrin v tblrin hvalndak prianln aradan qaldrlmas il mul oldular. beyd xan is Buxarada ayan bekarlq tyin yb, Xorasann vziyytini diqqtl aradrmaqda idi. Nhayt, Hseyn xann ldrlmsi v amlu tayfasnn sarslmas xbri Herata atd. Bu, Sam mirznin v Azvar xann vahimlnmsin sbb oldu. Onlar bir dst araqardrann thriki il mxaliflik v qiyamlq kimi qeyri-mmkn xyallara db, znginlrin mallarna tcavz llrini uzatdlar v mslmanlardan zab v ignc il myyn mbllr alb, Qndhar zbt etmk iradsi il o smt doru hrkt gldilr. Frahda onlar Murad sultan far da zlrin qodular. Qndharn trafna atdlar v qalan mhasir etdilr. Hmayun padahn qarda Mirz Kamran trfindn Qndhar hakimi olan Xoca Klan Caatay qalan mdafi etmy balad.
Qrcistan - indiki fqanstann imal-qrbind, Murab aynn yuxar axarlarnda tarixi vilayt. Tarixi Xorasan vilaytinin bir hisssi idi.
437

127

Ne ay rzind trflr arasnda hngam, dy, sava v vuru ba verdi. Lakin bayrdaklarn arzu li mqsd tyin atmad. Nhayt, Mirz Kamran Lahorda438 iyirmi min nfr cmlyib, Qndharda mhasird qalanlar xilas etmk n gldi. Sam mirz v Azvar xan, Mirz Kamrann gliinin yaxn olmasndan agah olub, qala tyindn k edrk, bir-iki mnzil geri oturdular. Mirz Kamrana aydn oldu ki, ali mnli ahzad (Sam mirz) kama yetmi ah [Thmasibin] rxsti olmadan Qndhar zbt etmk hvsin db. Buna gr d [Mirz Kamran] o dsty qar mharib v mdafi kmrini balayaraq, dy meydanna z tutdu. Sam mirz v Azvar xan yanlarnda olan iki- min nfrl birg Mirz Kamrann qarsnda dy sfi trtib etdilr. Trflr arasnda byk bir vuruma v iddtli bir dy ba verdi. Qzlbalar igidlik v mrdlik gstrrk, caatay ordusunun cvanarn v branarn439 tar-mar etdilr. Qama-qovma zaman Azvar xann at bir alaya db ad v o, atdan yxld. Caatay ordusundan namlum bir ks onun stn glib, onu sir tutdu. Onun Azvar xan olduunu biln kimi drhal qtl yetirdilr. Caatay ordusu csartlndi, qzlbalar is ruhdan ddlr. Buna gr d Sam mirz hrb meydanndan yynini evirib, Grmsir 440 trf getdi, mlindn heyifsilndi, peman oldu v onu Cmid mqaml aha qar mxalif xmaa rbtlndirmi bir ne nfr araqardran orada qtl yetirib, onlarn balarn cahann pnah olan drgaha gndrrk, gnahnn fv olunmasn xahi etdi. Sam mirznin mlubiyyti v Azvar xann qtli xbri Buxarada beyd xana atdqda o, vvlc Seydim mirzni bzi zbk mirlri il birlikd be-alt min nfrl Xorasana qartiliy gndrdi. Seydim mirz drd-be min nfrl441 Cam trf getdi, zbk srdarlarnn digr bir dstsi is Xvaf442 trf yolland. Mqdds v ulu Mhdin hakimi Sufiyan xlif Rumlu azsayl dst il Seydim mirzni df etmy yolland. Camda iki trf arasnda iddtli dy ba verdi. zbklr mlub oldular. Onlarn mlubiyyt v frarndan sonra Sufiyan xlif Xvafdak zbklrin zrin getdi. O dst d mlub oldu. zbklrdn bir oxu qtl yetirildi. Xlif sultan amlunun ldrlmsi. Gskn Qara sultan ibn Caniby sultann trfindn Qrcistan hakimi olan Bayram-olan qart n Herata gldi. Sam mirz v Azvar xan trfindn Heratda qoyulmu Xlif sultan amlu sksn yal ahl bir kii idi. O, hrin v hr trafnn (blkatn) camaatndan, habel tfriq dm hrbilrdn bana bir dst toplayb, zbklrin qarsna xmaa tlsdi v on frsx qdr yol gedib, zbklr
Lahor masir Pakistanda hr, Pncab yaltinin inzibati mrkzi. Cvanar qounun sol cinah. Branar qounun sa cinah. 440 Grmsir fqanstand, Hirmnd ay boyunda tarixi vilayt. 441 S-129 nsxsind (v. 54a) drd min nfr yazlmdr. Lakin S -297 nsxsind v Tehran apnda (s. 62) drd min nfrdir. 442 Xvaf Xorasanda, Nisa yaxnlnda yerln bir hr idi. (bax: bdrrid l-Bakuvi. Kitab tlxis l-asar, s.91).
438 439

128

atd. Trflr arasnda dy ba verdi. Herat qoununun ksriyyti srsri v na adamlardan ibart idi v srdara ox da mhl qoymurdular. Buna gr d bir i gr bilmyib, mlub oldular. Thlk vaxt aradan xmaq mrdanlik lamti saylsa da, Xlif sultan bu mrkdn salamatlqla qurtula bilmdi v qtl yetirildi443. Szn qsas, sa qalanlar qama qnimt bilib, hr gldilr. Bayramolan bol qnimtlr l keirib, oradan geri qaytd. Heratda qalm qzlba camaat Heratn sahibsiz olduunu grb, hrtraf halinin razl il zbklrin xofu qarsnda mqdds Mhd, Sufiyan xlifnin yanna adam gndrdilr v onu Herata ardlar. [Sufiyan] xlif z olunu mqdds Mhdd qoyub, Herata gldi. Sufiyan xlif catli, igid, mrdan v bu mqdds [Sfvi] slalsinin sadiq sufisi idi. Amma onun tbitin dlilik hakim ksilmidi v o, oxlu divan mllr v ilr trtmidi. Bzi aqillr onu sarsaq adam hesab edirdilr. O, Heratda bir dst yaramazn sz il cvr v zlmkarlq qaplarn xalqn zn acb, xahi-minntlri rdd edrk, hr v blkat camaatndan hr kimdn ki bir az zngin olduu gman edilirdi, onun maln msadir v xz etmy balad. Dliliyinin yetrinc ox olmas sbbindn son drc saxtakarlq v blhlikl deyirdi: - Yuxuda ikn on iki imam hzrtlrindn - onlara salam olsun - mn iar edildi ki, filanksdn bu mbld vsait alb qazilr ver v dmnlri df et! mamn hkmn ar yoxdur. O, htta onun [Herat] hakimliyin yiylnmsindn sevinn v bu hvsl hr gln z dostlarnn stn d vergi yk qoyurdu v alaya-alaya mclisd hdyan-hdyan danb deyirdi: - Mn hrnd hzrt imamlarn hzurunda xahi etsm d ki, filanks mnim dostumdur v mni bu i vadar etmyin, lakin onlar mnim xahiimi qbul etmdilr. mamn buyruundan azacq da olsa boyun qarmaq mmkn deyildir. Szn qsas, o, bu hdsiz dlicsin hiyl il oxlu qzl toplad. Camaat onun zlmndn cana doydu. beyd xann mqdds Mhdi mhasir etmsi. Bu snada beyd xan bla qounu il Amudrya ayndan keib, 942-ci il aylarnda (02.07.1535 19.06.1536) mqdds Mhdin hduduna atd v o rfli hri mhasiry ald. Sufiyan xlifnin adamlar hr camaat il birlikd hr brclrini v divarlarn mhkmlndirib, son drc mrdanlikl orann mhafizsin v qorunmasna giridilr. zbklr hrnd qalan tutmaq n xeyli sy gstrslr d, nticsi az oldu v onlar sla o hr daxil olmaa yol tapa bilmdilr. Sufiyan xlif Mhdin mhasirsindn agah olduqda z adamlarna yazd ki: Mrdan olun! Mn d zm oraya yetircym, beyd xan tutacaam v
Bu dy 19 zilqd 941-ci / 22 may 1535-ci ild sfizar yaxnlnda ba vermidi (A Chronicle of the Early Safawis, 1.1, p.264-265).
443

129

onun drisin saman tpib, aha gndrcym. N is, o, tamahkarlqda zndn d nd olan Xzr lbi adl vkilini Heratda qoyub, orada qalan adamlarna mlum mbld crimlr v vergilr yazb verrk mr etdi ki, onlar halidn toplasnlar. Daha sonra o, divanlikl z il min nfr gtrb, zbk padah il dymk zmi il mqdds Mhd yolland. Yolda ikn onun gzn uzaqdan bir saman xrman satad v z gedib, oradan bir uval saman toplayb dedi ki, bunu beyd xann drisin tpmk n yram; nki zbklrin basqn zndn Mhd yaxnlnda saman qalmamdr. beyd xan [Sufiyan] xlifnin gliindn agah olub, tfkkr dnizin dald. nki ona ar glirdi ki, z padahlq zmtin malik olduu halda, ahn mirlrindn birinin qarsna xb, onunla vurusun. Hm d onun qulana sz atmd ki, [Sufiyan] xlifd hrb vaxt el bir dlilik ba qaldrr ki, o, dmn qoununun oxluundan ndi etmir v ne df bel olub ki, o, kiik qzlba dstsi il zbklrin oxsayl qounu zrin hml edrk qalib glib v zbklrl dylrd csartlnib. beyd xan qorxurdu ki, yen d el bir hadis ba ver bilr. zbk mirlrinin is he birisi [beyd] xann itirak olmadan onunla dymyi hdlrin gtrmrdlr. Zrurt zndn beyd xan mharib Kmrini balayb, bir dstni qaravul kimi qabaqcadan gndrdi, z olu bdlziz sultan is Xarzm valisi li sultanla v Sevinck Mhmmd sultanla birlikd ordunun mnqlay tyin etdi. z d onlarn ardnca hrkt gldi. Sufiyan xlif zbklrin n nd gln dstsi il zlib dyd v qalib gldi. Hmin zbk dstsinin srdar qazilrin lin dd. O, [Sufiyan] xlify dedi: - N alla sn min nfrl birlikd, yannda n azndan otuz min nfr olan zbk padahna qar dy gedirsn? Mtlq, indi geri qaydb, zn Herat qalasna yetir! Lakin [Sufiyan] xlif qrurunun oxluu v dliliyin ona stn glmsi sbbindn dymkd israr etdi v o gec dy hazrlad. Sbh a zbk ordusunun mnqlay grnd. Sufiyan xlif dy sfi trtib etdi. Hr iki trf silaha l atd. Hqiqtn d, qzlba qazilri zlrini o qoun dryasna vurub, o mrkd el vurudular ki. flklr tccb v heyrt gzlri il onlara baxdlar. Qzlba ordusunun qlb alacandan ehtiyatlanan beyd xan mrkzdn hrkt glrk, oxsayl qounla zn [qzlba] ordusunun sflrin vurdu. Qazilr qvvtlri v qdrtlri yetdiyi qdr zbk bahadrlarnn hmlsini df etslr d, axrda mqavimt gstrmy aciz qalb, frar yolunu tutdular. Divanliyi ucbatndan zn i salan Sufiyan xlif yanndak qazilrdn bir ne nfrl birlikd dy meydan yaxnlnda yerln viran bir hasarn daxilin snd, azuqsiz v sursatsz bir raitd zn dmnin mhasirsin sald. Sufiyan xlifnin ldrlmsi. beyd xan hasarn trafnda oturdu. [Qzlbalar] otuz be gn rzind at ti il dolanb, zbklr mqavimt 130

gstrdilr. zbklr yava-yava siblri444 irli kib, hmly baladlar v axrda o viranliyi l keirdilr. Sufiyan xlifni tutub ldrdlr. hsnt tvarixin mllifi yazr ki, Sufiyan xlif Xorasanda hakimlik etdiyi qsa zaman rzind drd min yeddi yz nfr qdr zbyi dy meydannda qtl yetirmidi. Szn qsas, bu xbr Herata atdqda [Sufiyan] xlifnin vkili Xzr lbi hrd olan qzlbalarla birlikd hr v blkat halisini hazr etdi ki, qalan mdafi etmk n tdark grmy balasnlar. Lakin blkat [halisi ] raz olmad. Onlar Xzr lbinin cvrndn, zlmndn v mllrindn cana doymudular v bu sbbdn hrlilr qar mxaliflik edib, beyd xan armaq n gizlinc adam gndrdilr. [beyd ] xan hrin trafna atb, mhasir ilri il mul oldu. Qazilrl hr halisi son drc lverisiz raitd be ayadk beyd xana mqavimt gstrrk, hri saxladlar. Axrda hr yanlarndan biri beyd xann yalan vdlrin uyub, yoldan xd v bir gec mxfi surtd yz nfr zbyi znn qoruduu brcdn yuxar kdi. zbklr hr tkldlr. Qazilr oxlu dydn v saysz -hesabsz sylrdn sonra mlub olub, xtiyarddin qalasna445 qadlar. zbklr o gzl hri istila etdilr. Xalq arasnda bla tufan yksldi. zbklr zlm llrini mslmanlarn mallarna uzadb, azuqlri v dfinlri ignc il tutub aldlar. beyd xan [xtiyarddin] qalasna adam gndrdi v rt ksdi ki, Xzr lbi, Sufiyan xlifnin varl v yoxsul xocalardan ald mal-dvltl birlikd qalan tslim edrs, onda o v onun yoldalar qtl v qart mruz qalmayacaqlar. Bu hd peymandan sonra [Xzr lbi v onun adamlar] qaladan xdlar. zbklr onlar lpaq v ryan edib, hamsn Buxara smtin gndrdilr. Onlar yolda qtl yetirildilr. Daha sonra beyd xan zbklri qtl v qartdn kindirib, mmlkti idar etmy balad v on drd ay rzind darssltn Heratda hkumt krssn ylib, dvltdn kam ald. Amma hr gn ne nfr gnahsz insan rafizilik v ilik thmtin giriftar edilrk, iki nfr cahil v nadann ahidliyi sasnda aharsuqda qtl yetirilirdilr. O qorxusuz qaninin zlm v daltsizliyi gnbgn artmaqda idi. Xst rklilrin ciyr odlayan ah -nalsi v nahaqdan ldrln xslrin varislrinin fryad v fan asimann n yksk nqtsin gedib atrd. beyd xan df etmk n ah Thmasibin Xorasana glmsi. Nhayt, bu xbrlr Azrbaycanda Cmid mqaml cnntmkan ahn qulana atdqda o, zbklrin rinin df olunmasn qarya mqsd qoyub, 943 -c il aylarnda (20.06.1536 - 09.06.1537) adl-sanl mirlrl v qlb arl sgrlrl Xorasana trf hrkt gldi, kbk yol getmy balad. beyd xan Heratdan xb,
444 445

Sib - sngr; qalan v ya hri mhasir etmi qounun tutduu mvqelr. xtiyarddin qalas - Herat hrinin imalnda yerln qala.

131

hl d qzlbalarn lind qalan mqdds v ulu Mhdi zbt etmk zmi il yr edn vaxt ah miyytinin gliinin avaz o diyarda yayld. Baxrzd [beyd xana] aydn oldu ki, ah hzrtlri Nisaya v bivrd446 atbdr v tezlikl onun jdaha grkmli mbark bayraqlarnn ayparas darssltn Heratn fqndn doacaqdr. beyd xann frar etmsi. Hmin gn [beyd xan] Baxrzdn Herat trf geri qaydb, z il birlikd olan ingiziyy [nslinin] kiik v byk sultanlarn toplayaraq, knga mclisi qurdu v getmk, yoxsa qalmaq bard onlarla mvrt etdi. O dedi: - Qzlbalar bu qda sfr mqqtin qatlab, uzaq yoldan glmilr v oxlu zhmt kmilr. Biz say baxmndan onlardan oxuq v ndyik. gr qalb dysk, ox gman ki, bu df qalib glrik. Lakin zbk sultanlar v tayfa balar hams yekdillikl dedilr ki, bizim ah hzrtlri il mharib etmy taqtimiz yoxdur. beyd xan hrnd bu mvzuda sz des d, qbul edilmdi. Buna gr d o, zrurt zndn, qn ortasnda, gn Dola brcnd olarkn, alayb-szlayaraq Malan krpsn vida edib, Blx yolundan Buxaraya yolland. fqlr hkmdar [ah Thmasibin] parlaq gni Herat sakinlrinin arzular zrin iq sad. [ah] byk bir zmt v cah -calalla o cnnt timsall hrd dayand. Kdr v prianlq lksinin biarlri o daltli hkmdarn lvi klgsi altnda qrar tutub, zbk istilasnn ziyytindn sonra asudlik tapdlar. Sam mirz Tbs getmidi v Tbs qalasnda idi. Mhrdar ahqulu xlif Zlqdr daltli hriyarn frmanna sasn, bzi mirlrl Tbs gedib, onu almin pnah olan drgaha gtirdi. [Sam mirz] rfn hzurunda xcalt ban aa yib, gzndn pemanlq yalarn axtmaa balad. Cmid mqaml cnntmkan ah onun tqsirini fv etdi. Lakin fitn trdicisi v fsad baiskar olmu onun mlazimlrindn bzilri czalandrld. Xorasan hkumti kama yetmi cavanbxt ahzad Sultan Mhmmd mirzy taprld, Mhmmd xan rfddin-olu Tkl is onun llsi v [Xorasan] mirlmras [tyin] edildi. ah Thmasibin Qndhar tutmaq n hrkt etmsi. Q fsli sona yetdi v ryaan bahar travt v sevincl zhur etdi. Hrnd Sam mirz mxaliflik ln xaraq, zbana Qndhar zrin gedib bir i gr bilmmidi, buna baxmayaraq, hmin vaxt qardalq mnasibti sbbindn o hzrtin (ah Thmasibin) qeyrt damar hrkt gldi v o, qzlbalarla dyd igidlik etmi caatay camaatndan intiqam almaq istdi. Bu mqsdl [ah Thmasib]
Baxrz - rann imal-rqind, Cam hrindn cnubda yerln tarixi yer ad. Nisa v bivrd indiki Trkmnistann cnubunda yerlmi tarixi hrlr. bivrd hal-hazrda Aqabaddan 120 km. cnub-rqd, Kaaxka hrinin 8 km-d yerlir. Qdim Nisa hrinin xarabalqlar is Aqabaddan qrbd, Trkmnistann Bagir kndi yaxnlnda akar olunmudur (V.F.Minorsky. Tadhkirat al muluk, p.168; .. XV - XVI / - /. , 1981, c.31).
446

132

Qndhar v Zmindavri447 tutmaa yolland. Hirmnd448 ay knarnda o, mir sultan Rumlunu oxlu qounla qabaqcadan gndrdi. Qndhar hakimi Xoca Klan kama yetmi hriyarn sadtli gliindn xbrdar olduqda onun sabitlik v qrarllnn tmli sarsld. O, z qrbalarndan Gnci Xoca adl birisini qalada qoyub, z Sind trf getdi. ahn flyi bryn mbark tirinin gni Qndhar diyarnn fqndn doduqda Gnci Xoca ahnahn tzyiqinin v hcumunun qorxusundan itat v tabeilikdn savay bir ar tapmayb, cahann pnah olan drgaha tlsdi, hrin v qalann aarlarn uca sarayn xadimlrin tslim etdi. Mlklr ordusuna malik olan ah hzrtlri o vilaytin haki mliyini Budaq xan Qacara verdi, daha sonra is mzffr v qalib kild hrkt yynini Herat trf dndrdi. El ki o hzrtin Qndhar yrndn qayd xbri Buxaraya atd, beyd xann v zbk sultanlarnn canna byk bir vahim dd. Onlar Blxdn, Smrqnddn v Buxaradan yax nitq qabiliyytin malik elilrini thf v hdiyylrl alimkan ahn sltnt drgahna gndrib, Qndharn fthi bard tbriklrini atdrdlar. O hzrt bir ne gn ehtiyac sahibl rinin mtlblrinin v mramlarnn yerin yetirilmsi il mul olub, o vilaytin zruri msllrini qdrtli dvltin mnafeyin uyun kild nizam-intizama salaraq, 944-c il aylarnda (10.06.1537 - 29.05.1538) ilahi yardmn yol gstrmsi il birbaa raq trf yolland. Mhmmd xan rfddin-olu kama yetmi adlsanl ahzadnin xidmtind Xorasan hznllrinin hvalndak prianl aradan qaldrmaqla v qlbi qrq olanlarn vziyytini yaxladrmaqla mul oldu, riyytlrin v tblrin rifah halnn yksldilmsin ald. zbk padah beyd xann vfat. beyd xan ondan sonra ayan db dairsi iin yb, faydasz gl-get etmkdn l kdi v bir-iki il ondan bir hrkt ba vermdi. Nhayt, 946-c il aylarnda (19.05.1539 - 07.05.1540), zlm mruz qoyduu mzlumlarn ahnn tsirindn, [beyd xan] byrn xstlik yata zrin qoydu v ar bir xstliy tutularaq, Herat tutmaq v Malan krpsn seyr etmk arzusu il Buxarada can verib, axirt dnyasna tlsdi. Xorasan sakinlri o imansz qaninin zlmndn v tyanndan xilas oldular. Xorasan hvalatlarnn bir qismi bu shiflrd qeyd olundu. Biz mvzunun ardcllna riayt edrk, yuxarda qeyd olunmu Xorasan hadislri il eyni vaxtda ba vermi mxtlif hadislri rz etmdik. ndi is vaxt glib atmdr ki, Azrbaycan srhdindki qrib hadislri v Rum sultannn o hduda v lky qoun kmsini byan shifsi zrin yazaq, sonra is yen d Xorasan hvalatlarnn ardndan bhs edk.

Zmindavr - fqanstann cnubunda, rqi Sistanda, dalq razid yerln vadi v tarixi mahal. Qndhardan Hindistana gedn yol Zmindavrdn keirdi. 448 Hirmnd (Hilmnd) ay - fqanstanda, Hindiqu dalarnn Baba silsilsindn balayb, Hamun gln su il tmin edir v ran razisind, Zabul hri trafnda, axarsz Sistan kkliyind qurtarr.
447

133

RUM XONDGARI SULTAN SLEYMANIN CM DYARINA QOUN KMS V ONUN KSRA V CM TAXTINI BZYN [AH THMASBL] MBARBS HAQQINDA Yuxarda ona iar edildi ki, mlk ordulu, Cmid rtbli ah [Thmasibin] sadtli hakimiyyti zamannda Rum padah Sultan Sleyman bdbxt fitnkarlarn thrik v fsad il drd df cm diyarna ordu kmi v Cmid rtbli cnntmkan ahla mhariby balamd. Birinci df [bu mharib] lam Tklnn thriki il oldu. Bu macrann icmal yolu il rhi ondan ibartdir ki, Sleyman anl xaqan hzrtlri zamannda lam Tkl yasavullar srasnda idi, get-ged xidmt pilllrini ab, orduda hrbi faliyytin gr mirlik rtbsin yksldi. uxa sultann qdrt v ixtiyar sahibi olduu zaman o, Azrbaycann mirlmras olmudu. uxa sultan ldrldkdn sonra onun beynind lovalq v qrur buxar yksldi v istdi ki, uxa sultann yerin qdrtli vkil olub, dvlt ilrini l keirsin. Mqsdin atmadna gr, qeyd edildiyi kimi, bu xandann [onu] yetidirdiyini unudub, bu bdi dvltdn z evirrk, Ruma getdi. Orada fitn trdib, xondgar cm diyarn tutmaa thrik etdi. Xondgar vvlc lli min nfrl Fil paan bu trf gndrdi. Bitlis 449 hakimi rf xan Rudki Krd bu xobxt slalnin (Sfvilrin) tblrindn idi. Fil paa nc onun zrin gedib, onu vilaytdn xard v istdi ki, Van srhdin qoun ksin. Cnntmkan ah gcl ordu il onun zrin hcum etdi. Fil paa flk calall hriyarn qorxusu v zmti qarsnda mqavimt tab gtirmyib, toplar qoyaraq qad. O qadqdan sonra mzffr bayraqlar beyd xan zbyin fitnsini aradan qaldrmaq n Xorasan trf hrkt edrk, darssltn Heratdan Mavrannhr getmk istdikd lam xondgarn yanna bir -birinin ardnca elilr gndrib dedi ki, qzlba padah Xorasandan Mavrannhr ordu krk, zbk qounlar il vurumaqla v o diyarda mool v tatarlarla mharib etmkl muldur v [buna gr d] Azrbaycan v raq bodur. Sultan Sleyman onun sz il hdsiz qounla stanbuldan Azrbaycan trf hrkt etdi. O, z byk vziri (vziri-zm) brahim paan sksn min nfrl mnqlay tyin edrk, z onun ardnca yola dd. brahim paa lam il birlib, onu rdbil v baqa paalar is Azrbaycan hrlrin gndrdi v ksr mahallar l keirdi. Bu xbr lng-neind zmtli hriyara atan kimi o, Mavrannhr yrndn l krk, yubanmadan Xorasandan raqa ynldi v iyirmi bir k mnzili il Reyin Kbud-Gnbd [adl yerin] atd. ahn mbark miyytinin dn xbri brahim paaya atd zaman qoununun oxluu v ordusunun bolluuna baxmayaraq, onu qorxu brd v Sultan Sleymana xbr gndrdi ki, qzlba padah Xorasandan iyirmi bir k mnzili il Rey glmi,
449

Bitlis (Bidlis) - Trkiyd, Van glndn cnub-qrb trfd yerln bir hrdir.

134

mnim zrim srtl hrkt edir, nkrlr is padahlarn zmti qarsnda tab gtir bilmzlr. Beyt Onunla vurua sn zn glsn, Meydanda yalnz sn ona brabr ola bilrsn. Sultan Sleyman tam srtl Tbriz glib, brahim paaya qouldu450. Srtli hrktin iddti nticsind qazilrin atlarnn ksriyyti yararsz hala dmd. Xorasan yrndn qaytdqlarna v ordu arasnda yorunluq grndyn gr qazilr dinclmk v Azrbaycana yr v rumilrl mhariby hazrlamaq n z evlrin daldlar. Bel ki, Qzvind ahn miyytind yeddi min nfrdn artq [dy] qalmamd. [ah] Bhram mirzni, lqas mirzni, Hseyn xan amlunu bzi mirlrl ordunun mnqlay tyin edib, Tbriz trf gndrdi. Mzffr bayraqlar da onlarn ardnca gedib, bhr atdlar. [Burada] xbr gldi ki, xondgar Tbrizdn raqa trf ynlmi, Bhram mirznin [balq etdiyi] qzlba qounlar il Rum ordusunun mnqlay olan brahim paa arasnda Qzlzn aynn bu trfind dy ba vermi, Bhram mirz v mirlr vurua -vurua dalara kilmi v saysz-hesabsz Rum ordusu hcum edrk, kbk irlilmkddir. Bu xbrlrdn mzffr ordu sralarnda byk sarsnt yarand. Sdaqtli adamlar bu zavalsz dvltin tale qdrtin inanrdlar, amma riyakar v ikizllr fikirlrini dyimidilr. Bu snada Kuhi-Giluy451 hakimi lvnd xan far xeyli qounla glib yetidi, z nizam-intizaml qoununu ahn nzrin atdrd. Hr trfdn bir dst glib, hkmdar ordusuna qouldu. Cnntmkan ah istdi ki, Bhram mirznin v [onunla birlikd olan] mirlrin kmyin getsin. Amma [bu arada] xbr gldi ki, Sultan Sleyman hdsiz qounla Miyanci452 keib, Sultaniyyy atmdr. Bhram mirz v mirlr qaydaraq, ah ordusuna qouldular. Bu snada laddvl Zlqdrin olu Kor ahruxun olu Mhmmd xan Zlqdr rfin xidmtind bydyn v oul kimi sayldna baxmayaraq, batinindki inadn zahir xarb, atasnn qzlbalarla ba vermi hvalatna gr Burun sultan Tklnn olu Hseyn xan v bir sra digr xslrl birlikd dnk xaraq, dmnlr qouldu. Cnntmkan ah dflrl irkin ilr grm Hseyn xan amlu, Qazi xan

brahim paa Tbriz 13 iyun 1534 -c ild, Sultan Sleyman is hmin ilin sentyabr aynn 27 -d daxil olmudu (J.V.Hammer. Osmanl tarihi, c. I, s.481). 451 Kuhi-Giluy - rann Fars vilaytinin imal-qrb trfi bel adlanrd. 452 Miyanc (Miyano) - Cnubi Azrbaycanda, Tbrizdon 175 km. Cnub -rqd, Qzlzn ay knarnda yerln hr.
450

135

Tkl v Mlik by Xoyi453 kimi digr nifaq tbitli mirlr d gvnmirdi. Buna gr d o, candan ken mbarizlrin toplanmasna kimi bir ne gn dy txir sald. Nhayt, gylrin v yerin qounlar Allahndr aysinin454 sirri aydn oldu v qeyb qounlar Rum ordusunun hcumunu df etmy balad. qrb [brcnn]455 13-c gnnd Sultaniyyd iddtli qar yad. Nec ki, Kamal smayl456 deyibdir: Beyt iyidin pambqda gizlndiyi kimi, Dalarn cismi qar iind gizlnmidir. Orada Rum ordusunun adrlar qar iind gizlndi. Rum ordusundan oxlu adam qar altnda qalb, soyuqdan hlak oldu. airlrdn birisi bu hadisy aid bel deyib: Beyt Sultaniyyy gedib o qrib mn baxdqda ki min gorsuz-kfnsiz l grdm. Dedim: Bu qdr osmanln kim ldrb? Shr klyi ayaa qalxb dedi: Mn. Sultan Sleyman daha raqda qala bilmdi. Azrbaycan yolu il qaytmaq [burada] azuqnin azlndan tin olduu n o, abad olan hrizur 457 yolu il getdi ki, bu q Mosulda keirsin. lamni is [Mhmmd xan] Zlqdrl birlikd Tbriz trf gndrdi. Cnntmkan ah onlarn zrin yr etdi. Qazi xan Tkl d duz-ryi unudub, hkmdarn ordusundan qaaraq, Tbriz getdi, lamni v onun adamlarn xobxt hkmdarn (ah Thmasibin) glmsindn xbrdar etdi. Onlar Van trf qaaraq, Van qalasna sndlar. Cnntmkan ah Hseyn xan amlunun Sam mirz il dostluundan bhlnrk, ona gvnmirdi. Bu snada o, (yni Hseyn xan) qamaq istyirdi. [ah] onu qtl yetirdikdn

S-297, v.38b. Bu xs Cnubi Azrbaycann Xoy hrindn olduu n Xoyi adlanrd. Lakin Tehran apnda (s.67) onun soyad yanl olaraq Cveyni kimi gstrilmidir. 454 Qurani-Krim, Fth sursi, 4-c ay. 455 qrb brc - ran gn tqviminin skkizinci ay olan aban ayna (23 oktyabr -21 noyabr) uyundur. 456 Kamal smayl (Kmalddin smayl ibn Mhmmd sfahani) - XIII srin ran airidir. 635 / 1237-ci ild dnyasn dyimidir. 12 min beytlik divan vardr (Pnahi Makulu. dbi mlumat cdvli. Bak, 1962, s.192). 457 hrizur - masir ran - raq srhdi yaxnlnda, raqn Sleymaniyy hrindn cnub -rq istiqamtd, Diyala ay vadisind yerln qdim hr.
453

136

sonra Vana trf yrd. [ah] onlar Van qalasnda mhasir edrk, o q qalann yannda keirdi. Amma Sultan Sleyman Mosula trf ynldiyi zaman Badad hakimi Mhmmd xan rfddinolunun v tkl tayfasnn yanna adam gndrrk, onlar xondgara itat etmy v Badad qalasn tslim etmy ard. Mhmmd xan bu idn imtina etdi. Lakin byklr v asaqqallar tkl mirlrindn olan uxa sultann ldrlmsi, lam v Qazi xann qamas sbbi il cnntmkan ahdan vahimy drk, ellikl xondgara itat v dostluq etmkd lbir olub, qalann aarn xondgara gndrrk, onu [Badada] ardlar. Xondgar Mosul qlan trk edib, Badada yola dd. Sufi bir kii v dvlt sdaqtli olan Mhmmd xan rfddinolu, ahn mrin sasn, hr v qaladan l krk, krpn uurdu, ahsevn olan qohum v tblrindn ibart txminn yz nfrl Bsr458 yolu il Dizfula atd v oradan iraza gldi. Tkl qounlarnn qalan Sultan Sleyman qarlayaraq, onu Badada gtirdilr v o il Badadda qlaq etdilr. SULTAN SLEYMANIN KNC DF [AZRBAYCANA] GLMS O biri il, 941-ci ild (13.07.1534 - 01.07.1535) Sultan Sleyman ikinci df Badaddan cm diyarna qoun krk, raq vilaytin qdm qoydu v Drczindk gldi. Buna gr d cnntmkan ah Van qalasnn yanndan kb, Tbriz ynldi. Orada mtbr mirlrdn saylan v baqa ikizllr srasnda olan Mlik by Xoyi d ldrld. Oradan is [ah] cngavr ordu il Rum ordusuna trf hrkt etdi. Mzffr ordunun rxilri Drczin yannda xondgarn ordusunun mnqlayna atb, dy girib, qlb aldlar. Rum sultannn qamas. Sultan Sleyman qzlba ordusunun qlbsi v rumilrin mlubiyyti xbrini eitck sbilrk, z mirlrini mzmmt etdi v dedi: Kiik bir dst qaravul v rxi qarsnda mlub olmusunuzsa. qzlba padah il nec dycksiniz? O, bundan myus olub, vurumaqdan v qardurmadan l kib, Drczindn k etdi v Ruma trf getdi, b lk d, qad. ahn mzffr bayraqlar onun ardnca hrkt etdilr. Van qalas trafna atdqda Bhram mirzni v bzi mirlri rumilri tqib etmy gndrdilr. ah ordusu Van mnind dayand. Van qalasnda olan rumilr ahn zmt v clal qarsnda tab gtirmyib qadlar. Bundan nc xondgar Diyarbkrin mirlmras Mhmmd paan lam v bzi mirlr v paalarla birlikd iki min yeniri il Van qalasnda olan adamlarn kmyin gndrmidi. Onlar Vostana atdqda cnntmkan aha onlarn glmsi xbri atd. Bir dst cngavr dylrl [ah ] onlarn zrin srtl hrkt etdi. Rum ordusunun qaralts grnnd qzlba
Bsr - indiki raqn cnubunda, Dcl v Frat aylarnn qovuduu ttlrb ay zrind mhm liman hri.
458

137

qoununun ksriyyti gec yuxuya dalmd. Srtli hrktin iddtindn mzffr znginin trafnda iki min nfrdn artq [dy] yox idi. Rum qoununun mlubiyyt uramas. Sinan paann ldrlmsi. lam ahln mzffr bayraqlar arasnda o hzrtin (Thmasibin) apmaq, basqn etmk mnasndak yyrk ad il mhur olan xsi par laq bayrann ayparasn grb, [onu] tand v Mhmmd paaya dedi: - ah hzrtlri z xsn buraya glmidir. Vurumaq lverili deyil. Biz o hzrtin zmti v calal qarsnda dayana bilmrik. Lakin Mhmmd paa z qoununun oxluundan v qzlbalarn azlndan qrurlanb, dy nizamn ald. iraz hakimi Qazi xan Z lqdr v bir dst mzffr qorulardan ibart olan sadtli qounun bir hmlsi il [Mhmmd paa] mlub edilrk, geri oturduldu. Bir gz qrpmnda byk bir dst qtl edildi v xondgarn mtbr adamlarndan bzilri sir alnd. Sa qalanlar rci qalasna459 trf getdilr v adam gndrib, xondgardan yardm istdilr. Xondgar, Sinan paan mirlrdn v sancaqbyi paalarndan byk bir dstsi il onlarn kmyin gndrdi. Qzlba ordusunun cngavrlrindn Budaq xan Qacar oxsayl bir qounla onlarla rastlaaraq, byk bir hrb etdi Sinan paa bu dyd ldrld, byk bir dst qtl edildi v sir alnd. Snan paann lm xbri Sultan Sleymana atan kimi brahim paan Rum ordusunun qalan il oraya gndrdi O is rci trf hrkt edn Bhram mirz v onunla birlikd olan baqa mirlrin zrin byk bir qoun gndrdi. ki trfin qaravullar arasnda vuruma ba verdi. Rumilr mlub oldular brahim paa qzlbalarla daha dymk istmyrk, rci qalasnda olan btn adamlar z il gtrb, xondgarn ordusuna trf ynldi Zavalsz dvltin gc il rci qalas da l keirildi orann kutvall hmd sultan Sufioluya taprld. RUM XONDGARI SULTAN SLEYMANIN LQAS MRZNN THRK L NC DF BU SRHD V BU LKY GLMS HAQQINDA Mkalim meydannn srkrdlri xbr ordusunun sralarn bel dzmlr ki, lam Tkl cm mmlktinin gzlini Rum sultannn nzrind el mhartl tsvir etmidi ki, [Sultan Sleyman] he vaxt onun arzusunu yadndan xarmrd v hr gec onu l keirmk xyaln etmdn yata bilmirdi. Nhayt, anlamaz v qanmaz ahzad lqas z dncsinin azl ucbatndan, zndn daha alsz olan bir dst adamn azdrmas il hr iki dnyada z xobxtlik v sadtinin sbblrini mhv edrk, almi yaradan Allahn meyili il yksli nail olmu o cr mehriban qardaa (ah Thmasib)
459

rci Trkiynin rqind, Van glnn imalnda yerln hr-qala.

138

xidmtdn z evirrk, Ruma getdi. Sultan Sleyman onun vcudundan cm mlknn alnmas n bir frst kimi yararlanaraq, bel bir xam xyala qaplb v cahillr basnn (lqasn) bo szlrin uyub , bu trf hrkt etdi. Bu hvalatn tarixi beldir ki, cnntmkan ah hzrtlri lqas mirzni baqa qardalarndan ox sevirdi v onlardan daha artq ona sevgi v mehribanlq gstrirdi. Bel ki, irvan vilaytini aldqdan sonra qardalarndan onu stn tutaraq, irvanah adn ona verdi v onu o vilaytin hkumt v ixtiyar sahibi etdi. ahn [ona] gstrdiyi ehtiram v mhbbt qardalarnn hsdin sbb idi. Nadan [lqas] mirz bzi fitnkarlarn azdrmas v thriki il o hzrtin onu bslyib bytmsinin qarsnda nankorluq v qiyam etdi. [lqas mirz] irvanda oxlu qoun, sltnt v padahlq lvazimatn hazr grdkd ayan itat dairsindn knara qoydu v mxaliflik qaplarn aaraq, o hzrtin raz olmad ilr grmy balad. rfin mbark knl ondan dnd v onun fitnsini df etmk istdi. Ad kiln (lqas mirz) o hzrtin z evirmsi sbbindn qflt yuxusundan bir qdr aylaraq, nalayiq ilrindn peman olub, tssf etdiyini bildirdi. [lqas mirz] z anasn v olu hmd mirzni cnntmkan ahn hzuruna gndrrk sz verdi ki, btn mr boyu ayan itat yolundan knara qoymayacaq. Cnntmkan ah onun zrxahln qbul edrk, onun tqsirindn kedi. [ah] Seyid Mhmmd Kmun, Sevindik by Qoruba, Msum by Sfvi, ahqulu by Xlif Mhrdar v Bdr xan Ustaclu kimi dvltin byk mirlrindn v asaqqallarndan bir ne nfri onun anas il gndrdi ki, on a and idirsinlr ki, bir daha nalayiq ilr grmyck. mirlr, gstri sasn, ilri grb qaytdlar460. Qrara alnd ki, o qda iki trfdn kafirlr diyarna qoun yeridib, mharib v cihad etsinlr. lqas mirznin frar etmsi v onun Rum sultanna qoulmas. Cnntmkan ah Grcstana qzavat yrn, lqas mirz [is] rkz zrin qzavata getdi. Amma mirlr irvandan dndkdn sonra [lqas] z adna sikk zrb edib xtb oxutdurdu, nckindn daha ox mxalift v syan nmayi etdirdi. Cnntmkan ah Grcstan yrndn dndkdn sonra, verdiyi anda xlf xan [lqasn] imanszl v dbsizliyi bard xbr ald. Onu tnbeh etmk v czalandrmaq lazm gldi. Hl [lqas] rkzd olarkn [ah] brahim xan Zlqdri, Gkc sultan Qacar v ahverdi sultan Ziyadolunu bir dst mzffr qounla srtl irvana gndrdi. [Onlar] o vilayti l keirib, Glstan qalasn mhasir etdilr. lqas mirz bu xbri eitck rkz vilaytindn qaydb, Drbnd gldi. [mirlr] iki df onun zrin qoun kdilr, hr df d mirlr onun ordusuna qalib gldilr. Qzlbalarn arasndak fitnkar v bdxah [nsrlr] bu dylrd ldrldlr. Bu xbrlr rfin diqqtin atdqda bzi mirlri [onlarn] kmyin gndrdi. Byk mirlr onun zrin hcum etdilr. [ah Thma sibin]
Bu hvalat 1546-c ild ba vermidir (... XVI , . 83).
460

139

qlb aytli bayraqlar da o trf hrkt etdi. [lqas mirz] ahn mbark miyytinin v adl-sanl mirlrin glib xmas xbrini eidn kimi sonsuz qorxu v dhtl Xnalq461 trf qad. Onun adamlar dst-dst ondan ayrlaraq, mzffr orduya qouldular. mirlr onu tqib edrk, Samur knarnda ona atdlar. O, (yni lqas mirz) zn o qdr itirmidi ki, ayaqqab geymy frst tapmayb, qrx-lli nfrl Dastan trf, amxaln yanna getdi, oradan da gmiy minib, Kfy462 getdi v Kfdn d stanbula gedrk, Sultan Sleymann yanna gldi. Drbnd qalas v Glstan qalas bir mddt lqas mirznin adamlarnn lind idi. Mzffr qounlar onlar mhasir etdilr v nhayt, onlar qalib dvltin balarnn lin keirdilr. Mehtr Dvltyar v bzi xainlr czalandrldlar. Cnntmkan ah irvan vilaytini adl-sanl ahzad smayl mirzy hval etdi v Gkc sultan ahzadnin xidmtind qoyaraq, geri dnd463. lqas mirz bir ne gn stanbulda qaldqdan sonra yalan szlr v bo danqlarla Sultan Sleyman hvslndirdi. [O], 955 -ci (1548) ild byk bir qoun v daa bnzr bir ordunu Rum, am, Misir mmlktlrindn v Qaraman, Rbiy464 v raqi-rb lklrindn toplayaraq, oxlu top, araba, zrbzn v saysz-hesabsz yenirilrl stanbuldan xb, cm vilaytin trf hrkt etdi. Uca rtbli ah da darssltn Tbrizdn dy mqsdil xaraq, qoun ymaq n bir ay nbi-Qazanda465 dayand. Orada irvan qounu il smayl mirz v baqa mirlr v hakimlr trafdan v mxtlif yerlrdn glib, hkmdar ordusuna qouldular. Ali rtbli ah ibiln adamlar gndrdi. Onlar Tbrizdn Rum srhdindk dmnin yoluna od vuraraq, btn taxldan v ot-lfdn srlamt qoymadlar. Tbriz xalq qanovlar el qapad ki, imy bel su taplmrd; yemk d hminin. [ah] byk mirlrdn Abdulla xan Ustaclunu Bdr xan Ustaclu, Hseynxan sultan Rumlu, ahverdi sultan Ziyadolu v baqalar il birlikd qouna mnqlay tyin edrk, Mrnd trf gndrdi. Mzffr miyyt Tngiz yaylana trf ynldi, o yaylan otlaqlar dnya hkmdarnn dayanacaq yeri oldu. Rum sultan bu lky atdqda lam Tkln bir dst Rum qounu il Van qalasn mhasir etmy gndrdi v Xoydan lqas mirzni bzi paalar v
Xnalq - Azrbaycann Quba rayonunda, Quba hrindn 60 km. cnub -qrbd, Ba Qafqaz v Yan silsillri arasnda, kklikd yerln knddir (ASE, c. X, s.89). 462 Kf - Krm yarmadasndak Feodosiya hrinin khn ad. 463 Bu hadislr 1547-ci ild cryan etmidir (... XVI , . 83-86). 464 Rbiy (Diyar-Rbiy) - orta srlrd indiki Diyarbkrin qonuluunda, Dcl v Frat aylar arasnda yerln v Diyarbkr vilayti il birlikd l-Czir adl tarixi lknin trkibin daxil olan tarixi vilayl (bdrrid l-Bakuvi. Kitab tlxis l-asar, s.89). 465 nbi-Qazan - Hlak hkmdar Qazan xann (1295 -1304) Tbrizin cnub-qrbind saldrd hrcik (V.Z.Piriyev. Azrbaycan XIII-XIV srlrd. Bak, 2003, s.300).
461

140

sancaqbyilrl qrx min nfr qdr [qounla] Mrnd, avanqardda duran mirlrin zrin gndrdi. z is qalan dykn ordu il Tbriz trf hrkt etdi. Mrnd getmi byk mirlr Ziyadolunu bir dst xobxt ordunun dylri il qaravullua gndrmidilr. [Onlar] Rum ordusunun n hisssin atan kimi onlarla rumilr arasnda byk mharib v iddtli dy ba verdi. Bu vurumada Ziyadolu qhrmanlq gstrdi. Mrnd mnind olan mirlr dstdst yetin Rum qounlarnn oxluundan ehtiyat edrk, daa trf kildilr. Onlar [vziyytdn] xbrdar olmaq n bir dstni Mrndd saxlamdlar. lqas mirz v rumilr Mrnd atan zaman xbr almaq n orada qalan qzlba dilavrlri hcum qsdi il zlrini onlara yetirib, dy atldlar v atlarn aparaq, hrbilr layiq kild vurudular. Rumilr bu kiik dstnin ardnca byk bir qvvnin pusquda durduunu dnrk, dy [girmy] csart etmirdilr. Nhayt, iki trf arasnda ar bir toqquma v iddtli bir vuruma ba verdi. Qzlbalar vurua-vurua mirlr qouldular. Rumilr o kiik dstnin csart v mrdliyindn narahat oldular. Abdulla xan v qzlba mirlri Mrnd mnindn getdikdn sonra onlar (rumilr d) geri dnmyi mslht bilrk, oradan qaydb, Tbrizin rndab [adl yerind] Sultan Sleymana qouldular. Abdulla xan v mirlr d knbr yaylanda mbark miyyt qouldular. Cnntmkan v alimqam ah hzrtlri xobxt ordunun dylrini Rum ordusunun yan-yrsin v trafna gndrdi. [Onlar] basqnlar edrk, gec-gndz dmnlri rahat qoymurdular, hr gn bir dstni l keirib qtl yetirirdilr. El [vziyyt] yaranmd ki, rumilr azuq ld etmk n z ordularndan bir addm [bel ] bayra qoya bilmirdilr. Azuq v at arpas Rum ordusunda nqa quu kimi sla taplmrd. rk olmadndan dvltli il yoxsul brabr idi. Rumilr aclqdan hri qart etmy baladlar, amma yeyinti mhsullarndan he n onlarn lin kemirdi. Sultan Sleymann Tbriz hrind qald drd gn rzind minlrl at v qatr ldn db, yoxluq otlana getdi. Sultan Sleymann Tbrizdn frar etmsi. Sultan Sleyman bu yrdn peman olub, geri dnmkdn baqa bir ar tapmad. knbrdn mbark ordu tamamil k etdiyi gec qzlba ordusunun tezlikl glib ataca xbri Rum ordusunda yaylan zaman Sultan Sleyman k tbili aldrb, vvlc ar yalar v yklri gndrdi, sonra is z sbhdk atnn stnd oturub, shr yola dd. Tbrizin lotu-potular v qara camaat rumilr qtl v qart etmy balad. Tbrizdki claf v alaqlarn lmcl iti xncrinin yarasndan [rumilrdn] oxlu adam yoxluq yoluna getdi. Rumilrin rndabda olduqlar bu bir ne gnd [ba vermi] qrib hadislrdn biri [odur ki], el ildrm [axd], tufan qopdu ki, toz torpaq qalxd; hava el qaranlqlad ki, iti baxan v uzaq grn [adamlar] iql gndz qaranlq gecdn ayra bilmdilr. Rumilr gedndn sonra zlmt v qaranlq kilib getdi v hava mlayimldi. ran hkmdarnn drya kimi coan qounlar onun qzav-qdr kimi icra ediln frmanna gr, rumilri tqib edrk, hr yerd tsirli hcumlar edirdilr. 141

Sultan Sleyman Vana trf gedib, qala dln toplar v badliclr 466 qurub, qalan almaqdan tr tdbirlr grd, ox ald. Van qalasnn kutval ahli sultan epni467 rumilrin oxluundan v hcumundan qorxu v vahimy drk, qalan tslim edib, bayra xd. Xondgar, Rstm paan Van qalasnda qoydu. uxursdl rzurum arasnda yerln, bir trfdn d Grcstann Mesx468 [mahalna] bitiik olan v iki trfin sgrlrinin glib-getmsi nticsind xarab olmu Qars qalasn rumilr brpa etdilr. [Onlar] Amasya, rzurum, Toqat, Sivas, Aqhr469 v baqa hrlrdn drd-be min nfr camaat v mnsb sahiblrindn oraya gndrmidilr. Bu zaman Sultan Sleyman, Osman lbi adl z qullaraasn drd-be min nfr svari dy il oran qorumaa gndrdi, z is Muabad470 trf getdi. Cnntmkan ah hzrtlri [dmni] tqib etmkdn l kmyrk, smayl mirzni Gkc sultan Qacarla o camaatn zrin Qarsa gndrdi. Onlar ildrm v klk srti il hcum edib, qala civarnda ad kiln qullaraasna v Rum qoununa atdlar. Onlarn arasnda dy ba verdi, Mzffr sgrlr Rum qoununa qalib gldilr. Rum sgrlrindn iki - min nfr qtl yetirildi. Qarsn abad edilmsi n trafdan toplanm v baqa yerlrdn buraya krlm drd-be min adam da qazilrin qlncnn yemi oldu; quru da, ya da qzb ati il yandrld. Qlncdan qurtulanlar canlarnn qorxusundan zlrini qalaya saldlar. Mhvedici dstlr qalan mrkz kimi araya gtrb, gn rzind mhasirdkilri el ar vziyyt saldlar ki, onlar aman dey bardlar. Qullaraas Osman lbi v mhasirdki alt yz nfr yaxn adam aman alb, bayra xdlar. Qullaraas gr zaman qlncla Toyun by Qacarn 471 iynin dlicsin zrb endirdi. Rumilrin hams qlnca l ataraq, ahzady v mclisd olanlara hcum etdilr. Buna gr d [rumilr qar] mumi qtliam ba verdi v o camaatdan bir nfr bel nicat tapmad. Qazilr kama yetmi ahn buyruu il qalan dadb, hkmdarn ordusuna qouldular. ah [Thmasibin] mirlrindn hr birinin Sultan Sleymann mirlrin qalib glmsi. Bu zaman Bhram mirz z lksi olan Hmdandan byk qoun v dy meydan igidlrindn bir dst il glib yetidi. Cnntmkan ah hzrtlri onu Bayburd trf gndrdi, smayl mirzni d ona yolda etdi. [ah]
466 467

Badlic - artilleriya nvdr. S-129, v.61b; S-297, v.41a. Bu xsin ad Tehran apnda (s.72) shvn ahli sultan kni kimi yazlb. 468 Mesx (Mesxi) - Grcstann cnubunda, Axsqa v Axalkalakidn Dmanisiy qdr uzanan tarixi vilayt. 469 Qars - Trkiynin imal-rqind hr. Amasya - Trkiyd, Yalirmaq aynn orta axarlarnda yerln hr. Toqat - Trkiynin Amasya v Sivas hrlri arasnda, Yalirmaq ay drsind yerln hr. Aqhr - Trkiyd, Toqatdan rqd, Sivasdan imal-rqd, Koyluhisarla Suehri arasnda, Kelkit ay vadisind yerln yaay mntqsi. ndiki ad Akardr. Bu Aqhri Grcstandak Aqhr (Axalkalaki) v Konya yaxnlnda yerln Akehirl qardrmamaq lazmdr. 470 Muabad Trkiynin rqind, Xnsdan cnubda v xlatdan qrbd yerln indiki Mu hri. 471 Tehran apnda (s.72) bu xsin ad Tbun by Qacar dey yazlmdr.

142

gcl dstlrdn birini xlata v baqa bir dstni Adilcevaza gndrdi472. [ah] z is mzffr v xobxt trzd Xns v Pasin 473 lksin basqn edib, Muabad vilaytin trf ynldi. Sultan Sleyman srd ki, ali rtbli cnntmkan ah hzrtlri gndn-gn trafdan v knardan gln mzffr v qlb nianl qzlba sgrlri il onu tqib etmkdn l kmir. lqas mirz xondgara demidi ki, qzlba tayfalar rkdn mni istyirlr v gr cm vilaytin qdm qoyaramsa, dst-dst mnim bama toplaacaqlar. Rumilr bel bir tdbir grmy qrar verdilr ki, lqas mirz v lamnin hrsini bir trf gndrsinlr v qzlbalar onlarn fitnsini df etmkl mul olduu zaman xondgarn ordusu salamat geri dnsn. Buna grd lqas mirzni be min nfrl Krkk v hrizur474 yolu il raqa trf, lamni on iki min nfrl 475 rzurum paas il brabr hmin vilayt (rzuruma) trf gndrdilr. Xondgar z yklri (aruq) il Bitlis yolundan kerk, zn Diyarbkr atdrd. Cnntmkan ah [is] Muabad vilaytin qdr gedib, o yerlri yaxb yandrd, o diyarda abadlqdan [sr-lamt] qoymad. lam Tklnn xondgarn ordusundan ayrlaraq Rum qoununun bir dstsi il Trcanda olduu v rzuruma getdiyi xbri [ahn] cah-calall qulana atanda ali rtbli ah sba [klyi] kimi gedn atn o trf srtl hrkt etmk mqsdi il cvlana gtirdi. O, hrktd sba v imal [klklrindn] irli gedirdi. Mzffr sgrlri dst dst onun ardnca atrdlar. lam il birlikd olan Rum qounlar xobxt padahn hcumundan xbrdar olan kimi o ordunun balarn hdsiz dht v vahim brd. [Onlar] canlarnn qorxusundan, qlnc v ox iltmdn Trcan buraxb, qamaq yolunu sedilr. ah miyyti zfr v xobxtlikl Trcana atd. Rumilr qadna gr qazilr onlarn ardnca bir ne gn yol gedrk, hrbi qnimt (axtarma)476 gtirirdilr. [Qzlba ordusu] oradan rzincan trf ynldi. Bir mddt o vilaytin yerind mbark adrlar quruldu. trafa getmk mri alm adl-sanl mirlr - ahqulu sultan far v yoldalar xlatn halisini v mal-qarasn apb taladlar, be min at, yz min qoyun v lli min ink l keirib, salamatlqla v qnimtl qaytdlar. Qaravullua getmi Kuhi-Giluy hakimi Mahmud xan far, Kel ahverdi
xlat v Adilcevaz rqi Anadoluda, Van glnn imal-qrb sahilind hrlr. Pasin rzurumun rqindki Dvboynu dandan Qarsdak Soanl dalarna v Aladaa qdr uzanan v Araz aynn yuxar axarlar boyunca yerln ovlaq v tarixi mahal. Xsn Pasin ovalndan cnubda, rzurumla xlat arasnda yerln yaay mntqsidir. Tehran apnda (s.72) Xnsn ad Hmi, Pasinin ad is burada v Tehran apnn digr yerlrind Masis olaraq yazlm, lakin S-129 nsxsi (v. 62a, 65b) sasnda dzldilmidir. 474 Tehran apnda (S-73) Krkkn ad Krkuy kimi yazlmdr. Krkk - indiki raq Respublikasnn imal-rqind, Dcl ayna tkln Kiik Zab v Tauq aylar arasndak razid yerln v orta srlrdn etibarn raqn trk halisinin vtni olan bir hrdir. 475 Tehran apnda (s.73) v S-297 lyazmasnda (v.41b) on iki min yazld halda, S-129 nsxsind (v.62a) iki min nfr qeyd olunmudur. 476 Axtarma - trkc axtarmaq felindn gtrlmdr v vurumadan sonra qalib trfin dy meydann axtararaq, ldrlm dmnlrin zrindn toplad qnimti bildirn termindir.
472 473

143

Ustaclu v baqalar xondgarn bir dost qapqulu477 v qaravullarna tsadf etdilr. Onlarn arasnda byk dy ba verdi. Rumilr mlub oldular. Mzffr ordunun on min nfri il Adilcevaz v trafn apb-almaa getmi li sultan Tatolu Zlqdr Gzl drsind xondgar ordusundan ayrlm rumilrin paa v balarnn byk bir dstsi il toqquaraq, onlara qalib gldi. Dy meydan dilavrlrinin bir dstsi il Bayburd trf getmi xobxt ahzadlr Bhram mirz v smayl mirz, Mhmmd paa Mk (?) oluna 478 atb, mharib mahns oxudular. Bhram kimi intiqam alan ordu Bayburd razisini Rum sgrlrinin qanna boyayaraq, oxlu adam qtl yetirdilr. Szn qsas, qzlba ordusunun balarnn hams zfr v qlb il Keyvan calall orduya ynlrk, ld etdiklri oxlu ba, axtarma v nemtlri rzincanda xobxt v sadtli ahn nzrin atdrb, hr biri gstrdiklri xidmt layiq surtd ahn mrhmti il tltif edildilr. Sultan Sleymann cm diyarna glmsindn vurulan itki v ziyan bir on dnildiyindn v bu yrd mzffr qazilrin intiqam qlnc il iyirmi min nfr yaxn rumi ldrldyndn, [qzlbalar] rzincandan yynlrini geri evirib, rvana gldilr, rvandan da Qaraba trf getdilr. Buradan [ah] smayl mirzni, Abdulla xan v Gkc sultan irvana gndrib, Sevindik by Qoruban byk qorularn bir dstsi il ki vilaytin basqn etmy yollad. Bu zaman xbr yetidi ki, xondgarn raqi-rb diyarna gndrdiyi lqas mirz hrizur yolu il glmi, orada olan Bhram mirznin oullarn l keirmidir. Onun glmsindn raq mlknd fitn v fsad ati alovland. Buna gr d smayl mirz, qoruba v qorular479 mzffr orduya qaytdlar. Flk sasl ordunun mzffr bayraqlar lqasn fitnsini df etmk n raq trf hrkt etdilr. LQAS MRZNN RUMUN KMY L RAQA GL V QAYITMASI V ONUN HVALATININ SONU HAQQINDA Amma lqas mirznin hvalat beldir ki, [o], Hmdana glib, Bhram mirznin ev-eiyini l keirdi, oradan Quma trf ynldi. Bu hri aldqdan sonra [o], pis tbitli krdlrdn bir dstni Rey vilaytini talamaa gndrdi. Qumdan Kaana glib, oran l keirdi. [lqas mirz] oradan sfahan mlkn almaq niyyti il o cnnt bnzr diyara trf ynldi. sfahann halisi v yanlar ona qar hr cr dostluq qaplarn qapayaraq, hrin brc v qala
Qapqulu - Osmanl sultanndan mvacib alan hr nv nizami qoun sgrlrini bildirmk n istifad ediln mumi istilahdr ( . 1578-1590 . , 2005, . 194, Bak nsxlrind qapqulu vzin qap xlqi yazlmdr (S-129, v.62b; S-297 v 42a) 478 ox gman ki, Mlik olu olmaldr. 479 S-129,v.63a;S-297,v.42a.
477

144

divarlarn mhkmlndirdilr v dymy xdlar. Cnntmkan ah hzrtlri Xalxal480 v Tarom yolu il Qzvin trif gtirib, oradan Bhram mirzni v iraz hakimi brahim xan Zlqdri lqasn zrin gndrdi. O nankor ahzad, ahn mzffr miyytinin glmsi, Bhram mirz v brahim xann glib yetimsinin yaxn olduundan xbrdar olduqda hval pozuldu, isfahanllarn dstyindn midini zb, Fars diyarna getdi. [lqas] yol stnd zdxast qalasn l keirdi. Sakinlrin [bundan sonra] he bir yerd qala qaplarn onun zn balamamalar n ibrt olsun dey, orada qtliam trtdi v bir cox acizi v riyyti intiqam qlncndan keirdi. Buna baxmayaraq, Bndi -mirin darvazalarn onun zn balayb, onu iraza getmy qoymadlar. [O], li-rdkan kndindn kerk, Aqalann (Qleyi-sefid)481 knarna getdi. brahim xann qarda Cneyd byin v zlqdrlrin ev-eiyi orada idi. O qalann alnmas ox tin olduundan [lqas] orada bir i gr bilmyib, ulistan v Behbehan 482 yolu il tr trf getdi. Mir bdlvhhab tri v orann halisi hr v qalann qaplarn onun zn balayaraq, kim v vuruma qaplarn adlar. [lqas] onlarn da mnasibtindn myus olub, Dizfula getdi. Orada da bir i gr bilmdi. Tam myusluq v midsizlikl Badada trf ynldi v bir mddt oralarda qald. O biri il, 956-c (1549) ild Sultan Sleymann ar hkm ona yetidi. [lqas] hr trfdn nankorlua dar olmu v onu bdbxtlik brmd. O, xondgara qar da hiyl v frldaq ildrk, Ruma getmkdn imtina etdi. O, z il apard Bhram mirznin ailsini geri gndrdi. Rum byklri anladlar ki, onun lindn bir i glmir v onun o vilaytd qalmas qarqla v fsada, hrlrin min-amanlnn pozulmasna sbbdir v [onlar] onu mxaliflikd ittiham edrk, Sultan Sleyman onu (lqas) df etmy inandrdlar. Xondgar onu l keirmk n zrin byk bir qoun gndrdi. Rumilr qfildn onun ordusuna hcum etdilr. lqas mirz tvi drk, o vilaytdn bayra atld v kiik bir dst il rdlan483 lksin gldi. Bu hvalatn hqiqti [ahn] mbark qulana atdqda Bhram mirzni, ahqulu xlif Mhrdar v brahim Zlqdri iyirmi min nfrl onun zrin gndrdi. Onlar Mrivan qalas yannda ona ataraq, onu mlub etdilr. lqas mirz ban itirmi, sarslm v etdiklrindn peman olmu halda Mrivan qalasna - Surxab rdlann yanna getdi. Onu [thvil] vermk [haqqnda ahn] mbark hkm Surxabn adna gndrildi. Onun padah hkmn itat etmkdn baqa arsi yox idi. lqas mirz xahi etdi ki, bacsnn ri olan ah Nemtulla Yzdi glib onu aparsn. Mrtza (Hzrt li) nslindn olan cnab (ah Nemtulla Yzdi) xobxt padahn frmanna sasn, Surxabn yanna gedib,
Xalxal Cnubi Azrbaycanda, rdbildn cnubda yerln hr. Qleyi-sefid (A qala) rann Fars vilaytind, Nevbancandan imal-rqd gcl qala. 482 Behbehan rann cnub-qrbind, irazla hvaz (Hveyz) arasnda hr. 483 rdalan-rann qrbind, Kirmanahdan imalda yerlir (V.F.Minorsky. Tadhkirat al-muluk, p.171).
480 481

145

[lqas] mirzni ondan alb, rfin hzuruna gtirdi. [lqas] hkmdarn yanna gln kimi cnntmkan ah hzrtlri cvahir yadran szlrl ona buyurdular: - Ey mnim mhbbtsiz qardam! Mn sn n pislik etmim ki, ata nslindn z evirdin, zn qdrt zirvsindn rzalt v alaqlq quyusuna atdn, dmn qouldun, bu qdr fitn-fsada v qan tklmsin sbb oldun?! [lqasn] xacalt v utanmaqdan savay cavab yox idi. Ban pemanlqla aa salb, tssf etdi. Cnntmkan ahn qardalq damar hrkt gldi, ona rhm etdi v onun qanndan kedi. Amma qzlba tayfalar arasnda fsad trtdiyin gr [lqas] daha etimada layiq deyildi. Hrmtli sufi tbqsinin asaqqallar onun xilas olmas il raz deyildilr. Cnntmkan ah camaat raz salmaq n [lqas] Qhqh484 qalasna gndrdi ki, orada qalsn. Qrara alnd ki, onun olu Sultan hmd mirz d atas il hmin qalada olsun. Axrda Sam mirz v onun olunun da yeri o qalada oldu. Hr drd padahzadnin mr o qalada sona atd. Xlas, haqq bilmyn o km all [lqasn] trtdiyi o byklkd fitn uurlu taleyin gc v mbark bxt ulduzunun yardm il aradan qalxd, onun syan v tyan ati d Allahn buludunun damclar il snd. Allaha kr olsun! SULTAN SLEYMANIN DRDNC DF AZRBAYCANA GLMS, HMN ZAMAN BA VERM HADSLR V O K YKSK RTBL PADAHIN ARASINDA SLH BALANMASI HAQQINDA 961-ci (1554) il aylarnda, lqasn trtdiyi fitndn be il kedikdn, bir szl, syan v qarqlq sakitldikdn sonra rzurum bylrbyisi sgndr paa fitny balad v onun thriki il Sultan Sleyman bir df d cm diyarna qoun kdi. Bu hadisnin mzmunu beldir ki, Rum xondgar nc df lqas mirznin thriki il glib, yuxarda deyildiyi kimi, geri dndy zaman cnntmkan ah da drya kimi sib-coan qzlba ordusu il onun ardnca hrkt edrk, Diyarbkr v rzincanadk [razini] kinli ordunun [aya] il tapdalayb, bir dqiq bel intiqam almaqdan vaz kemdi. Sultan bir mddt [cm vilaytin] glmkdn imtina edib, dini mharib mqsdi il Firng (Avropaya) getdi. Cnntmkan ah da islam lksin qoun kmkdn vaz kerk, Grcstana dini mhariby getdi. Drd-be il xalqlar dinc yaad, bir szl, srhdlrd sakitlik yarand. V gr krd syanlarndan azacq pis davran vaqe olurdusa, onu bo buraxb, toqquma n sas saymrdlar. [ah Thmasib]
Qhqh qalas - Cnubi Azrbaycanda, Mekin hrindn 70 km. imalda, da banda yerln tarixi qala. Hal-hazrda rdbil ostanna daxil olan Mekin hristannn rq bxiliyindki Yaft dehistannn razisin daxildir (Qhqh qalas haqqnda daha trafl bax: S.N.Xiyavi. Xiyav: qomode ye tarix, s. 144-167).
484

146

xondgara dostcasna mktub yazaraq, camaatn gzrannn yaxl namin slh shbti ortaya atb, lknin seyidlrindn ms Flk Dvvar [ad] il mhur olan Mir ms Vlixani485 vasitsil gndrdi. sgndr paa fsad trdn, fitnkar bir adam idi. vvllr o, Van hakimi idi v o qdr d hrmti yox idi. [O], qfildn Vandan Xoya gldi v bu slalnin (Sfvilrin) tabeisi olan Hac by Dnblini bir qism Xoy riyytlri il [birlikd] ldrd. Buna gr d o, tltif edilrk, rzurum bylrbyisi oldu v el hmin il z cat v igidlik hrtini o srhdd yaymaq istdi. [O], Hseynxan sultan Rumlunun zrin, rvana gldi. Hseynxan sultan dy girmyi mnasib bilmyib, bir trf kildi. [sgndr paa] rvanda bir qdr dant trdib, adamlar qtl edrk qaytd. Onun trfindn trdilmi bu iki kobud hrkt [cavab olaraq] bu trfdn riyytlrin asayii n he ks onu tnbeh etmy v czalandrmaa qalxmadndan o, (yni sgndr paa) ayan db dairsindn bayra qoydu. [O], son drc qrurlanaraq, srhd mirlrin dbsiz szlr yazd, hddini aan mllr csart etdi v fitn trtmy ald. O cmldn, cnntmkan ah hzrtlri bzi qacar mirlrini Grcstana qar dini mharib aparmaq mqsdi il Dadiana486 trf gndrdiyi zaman [sgrdr paa] byk ordu il hcum edrk, dy gedn mirlrin zrin tklb, qacar qazilrindn bir oxunu ldrd. [Bellikl], o, abrszl v hyaszl ifrat drcy atdraraq, btn rahatl pozdu. Bu snada rfin mktubuna Sultan Sleymann hd-qorxu il dolu cavab yetidi. [O], sgndr paann thriki il thdidlr yadraraq, cm diyarna glcyini bildirirdi. Buna gr d ahn almi yandran qzbi alovlanb, ordunun toplanmasna frman verdi. Mzffr ordunun mskni olan Amisqal yaylana az bir zamanda mxtlif trflrdn v yerlrdn qzlba tayfalar cmldi. [ahn] dnyan bzyn ryi bel qrara gldi ki, Rum ordusunun hrktindn qabaq o yerlr qoun kib, srhdlrd abadlqdan sr-lamt qoymasnlar. sgndr paaya is layiqli qulaqburma verib, onu qflt v tkbbr yuxusundan oyatsnlar. Zfr nianl sgrlri drd dsty blb, hr dstni ali rtbli mirlrdn birinin bal il bir trf gndrdilr. Qlb aytli bayraqlar xlata trf ynlib, xlat qalasn mrkz kimi araya aldlar. Hr trf getmi adl-sanl mirlr Van, Bitlis, Pasin, Adilcevaz v rci lklrini Mu lndk yandrdlar v qart etdilr. Rumi v krd mirlrindn kim onlarn qabana xdsa, [qzlbalar] onlarla iddtli dylr v zmtli
Hsn by Rumlu onun adn mir msddin Dilicani kimi qeyd edir (A Chronicle of the Early Safawis, t.l, p.379). 486 Dadian - Grcstann qrbindki Minqreli vilayti nzrd tutulr. Minqreli vilayti tarixn Abxaziya il mereti arasnda yerlmidir. Lakin ah Thmasibin bel azsayl dstni Grcstann irilrind yerln bir vilayt gndrmsi haqqnda burada veriln mlumat qeyri-dqiqdir. ah Thmasib z tzkirsind 500 nfri Qarabadan Grcstann Dadili (Dav-eli) vilaytin gndrdiyini v sgndr paann 10 minlik qounla onlara basqn edib qalib gldiyini yazr (ah Thmasibin tzkirsi, s.67). Dadili tarixi vilayti hal-hazrda Trkiynin imal-rqind, Grcstana yaxn razid yerlir. Bellikl, burada shbt Minqreliy (Dadiana) deyil. Dadiliy olan yrdn getmlidir.
485

147

vurumalar edrk, onlara qlb v zfr alrdlar. Rumi v krd mirlrindn v byklrindn bir oxu ldrld v sir alnd. [Qzlba mirlri] bol qnimtlrl ah ordusuna geri dndlr. Qaytdqdan sonra mirlr sgndr paan czalandrmaa getdilr. [ah Thmasibin mri il] adl -sanl mirlrdn Bdr xan Ustaclu, uxursd hakimi olmu ahqulu sultan Ustaclu, Mhmmd xan Mosullu Trkman, Qaraba hakimi487 ahverdi sultan Ziyadolu Qacar v baqa mirlr, hminin bir sra byk qorular v digrlri xobxt ahzad smayl mirznin bal il rzuruma gndrildilr. Qzlba ordusunun glmsi xbrini alan sgndr paa rzincan, Bayburd, Kmax, Mr v Trabzondan, Grcstann Dadian y Guryal 488 vilaytlrindn onun yanna toplanm Rum mirlri v sancaqbyilrl mslhtlirdi ki, bayra xb vurusunlar, yoxsa qalan mdafi etsinlr. Rum mirlri dymyi mnasib bilmyib dedilr ki, padahzad byk qoun v da kimi bir ordu il glib, bizim onlarla mhariby gcmz yoxdur. Lakin krdlrdn v rumilrdn ibart oxlu qounu olan v zn srhdd cati v igidliyi il mhur etmi sgndr paann lovalq sarayna dikbalq v qrur buxar yol amd. [O], alllarn, dnc v tdbir sahiblrinin dediklrini eitmyib, mharib etmk qrarna gldi v snaqdan xm gnclrdn ibart bir dstni orduya mnqlay edib, irli gndrdi, z is hrin yarm frsxliyind qoun crglri dzrk, be yz nfr tfng atan yeniri, iyirmi dst489 top arabas, zrbzn v firngini 490 srann nn qoyaraq, dy v vurumaya hazr oldu. Bu trfdn sadtli ordunun rxilri irli getdilr. Dmn qaravullar grnn kimi igidlr o izdihaml dstnin zrin atldlar v onlarn iini knllri istdiyi kimi bitirdilr. Rum qoununun sa qalanlar [z ordularnn] mrkz (qol) hisssin qatldlar. Qzlba ordusundan rumilrin arasna vht v qorxu dd. Mzffr ordunun rxilri rumilrin mrkz qounu zrin hcum etdilr. Onlar n cbhdn, sa (meymn) v sol (meysr) cinah balar soldan v sadan dy baladlar v mharib bazar qzd. Qzlba ordusunun dylri qlb v qdrt nianlri gstrrk, dmnlrin bir oxun u lm torpana atdlar. sgndr paann mlubiyyti. sgndr paa qzlba qounlarnn igidliyini v qhrmanln mahid etdikc, [onun] irisind qeyrt odu alovland. [O], byk bir dst il mrkzdn xaraq, rxilr dstsin hcum etdi. ki trf arasnda son drc grgin dy ba verdi. Bu arpma gedn
Qaraba Azrbaycann tarixi vilaytlrindn biridir. Sfvilr zamannda mrkzi Gnc hri olan Qaraba bylrbyiliyi mvcud idi. 488 Guryal - Grcstann qrbind yerln tarixi Quriya vilaytinin mslman mnblrind ad. Bu vilayt hm d Quriyan adlanrd. 489 S-297 lyazmasnda (v.44a) bist ht (iyirmi skkiz) yazlsa da, Tehran apnda (s.76) bist dst (iyirmi dst) qeyd olunmudur. Eyni zamanda, S-129 nsxsind (v.65a) d iyirmi yazlmdr. 490 Burada firngi dedikd Avropa istehsal olan v ya Avropa sulu il hazrlanm artilleriya nzrd tutulur.
487

148

zaman kama yetmi ahzadnin cah-calalnn parlaql il bznmi qlb arl ordunun byk mrkz (qol) hisssi grnd. sgndr paann nzri o hdsiz hesabsz qouna ddkd Rum ordusunun hvalnda acizlik v sarsnt lamti mahid olundu. Buna gr d [o], lini idn v mharibdn gtrd, qama qnimt bilib, dydn z evirdi v tla iind tlsik qalaya atld. Mzffr ordunun dilavrlri mlub olmu Rum ordusunu qalann darvazasnadk tqib etdilr. Rumilrdn, krdlrdn v yenirilrdn min nfr yaxn qazilrin iti qlncndan keirildi. sgndr paann qarda Ramazan by, xondgarn qulamlarnn Mhmmd adl qullaraas, Rumun bir ne nfr mtbr mirlri, xsusn Mr hakimi, Malatya 491 hakimi, Trabzon hakimi, Pasin miri, sancaqbyilr v krd mirlri l keirildi. sir tutulanlar arasnda Misir v am padah Sultan Qansu zamannda Hlb hakimi olan, daha sonra z vlinemtinin slalsin xyant edn v Sultan Slimin yanna glib, onu Misir, am v Hicaz mmlktlrinin ialna hvslndirn Xeyirbyin qarda olu Mahmud by d vard492. Qdrtli [qzlba] dstlri o vilaytin trafnda qart v talan odu alovlandrb, qlb v zfrl, oxlu qnimtlrl qaytdlar. [Onlar] k nidas sslndirrk, dnyann pnah olan orduya trf ynldilr. Cnntmkan ah xlat qalasn alb, rci qalasn mhasir etdiyi zaman [onlar] orduya qoulub, bsat pmk sadtin nail oldular. gidlik nmayi etdirmi bzilri, xsusn Ziyadolu nvazi grb, tltif edildi. sirlri rfin nzrlri qarsna gtirdilr. [sirlrin] ksriyyti czalandrld. xlat qalasnn alnna hvalat beldir ki, ahn miyyti qalaya atb [oran] mhasiry aldqda mhasirdkilr qalan mdafi etmy balayaraq, ne gn qvvtlri yetdiyi v bacarqlar atd qdr sy gstrdilr. Axrda hri v qalan saxlamaqdan aciz olaraq, vasitilr gndrdilr v qalan tslim etdilr. Qalann xarab edilmsin hkm verildi. O cr mhkm bir qala az bir zaman iind yerl yeksan oldu. [ah] oradan rci qalasna trf ynlib, rci qalasn mhasir etmyi buyurdu. Qalann hakimi qala divarlarnn mhkmliyin, dayanqllna v qalann mdafi lvazimatna arxaland v rumilrin topular v tfngilri ah ordusunun zrin top v tfng [ati] yadrdlar. Mhasirdkilr qalann mdafisin mrdan sy gstrirdilr. Bu trfdn d csartli qazilr mrdlikl irli atlb, siblri qalann tyin atdrd lar. Xasseyi-rif topubas Drvi byin qalann yannda dzltdiyi byk topu brclr v hasarlara trf ynldib, divarlarn bnvrsini sarstdlar. Szn qsas, qala camaat aya qdr qdrt v qvvtl qalan mdafi etdi, drdnc ayda is aciz v taqtsiz oldu. Qalada bir dst krd vard. O tayfann mumi adti beldir ki, i tinlnd onlarn hr biri z cannn hayna qalr. Mhz buna gr d [qaladak krdlr] zamann [tlbin] yar v yolda olaraq v dvrann [gediin] mnasib v mvafiq olaraq, bir-birilri il ittifaqa girib, qala hakimini
491 492

Malatya - Trkiyd, Frat ayndan qrb trfd hr. S-129, v.65b; S-297, v.44b.

149

qtl yetirdilr v qzlbalar [qala divarlarndan] yuxar kdilr. Qalib dvltin qdrti il rci qalas l keirildi. Yksk rfli [ahn] buyuruuna gr, [qala] xarab v viran edildi. Oradan zfr nianli bayraqlar Bargiri qalasna 493 trf qaldrld. [ahn] ali iradsi o mhkm qalan almaq mqsdi il dy v hrb vasitlrini i sald. Qalada mhasir olanlar da mrdanlikl mdafiy qalxdlar. Bir ne gn aralarnda mbariz v mcadil ati alovland, ta o vaxta qdr ki, mhasirdkilri hdsiz qorxu brd v [onlar] aman istmk qrarna gldilr. Qala hakimi aman istyrk baland. Bargiri qalas alndqdan sonra [ah Thmasib] smayl mirzni Sevindik by Qoruba il Krdstana hcum etmy v bzi mirlri is mahmudi [tayfasnn] syanlarn qtl v qart etmy gndrdi. Mzffr sgrlr pis xasiyytli krdlri ldrb qart etdikdn sonra bol qnimtlrl ahn ordusuna qouldular. Azrbaycana yr etmk mqsdi il Hlb glmi olan Sultan Sleyman bu il azuqnin qtl zndn [oraya yrdn] vaz kerk, Hlbd qlaq etdi v gln il yr xmaq n lazmi hazrlq grmkl mul oldu. Qlaq vaxt olduundan qlb nianli bayraqlar son drc zmt v calalla o xobxt yrdn qaydaraq, Naxvana gldilr. O ild ah orada qlad. O biri il, 961-ci (1554) ild Sultan Sleyman oxsayl ordu il Hlb qlandan hrkt edrk, bu diyara trf ynldi. Cnntmkan ah Naxvandan Bazaray494 yaylana getdi. Mzffr qounlardan bir dstni smayl mirznin, divan miri Msum by Sfvinin v ahqulu xlif Mhrdarn bal il Van, Vostan v o hduda trf, baqa bir dstni Bhram mirznin olu Sultan Hseyn mirznin bal v ahverdi sultan Ziyadolunun mvrtiliyi il baqa bir trf gndrdilr ki, Rum ordusunun yolu stnd olan [hr eyi] yandrb, o hdudda abadlqdan [he n] qoymasnlar. Mzffr qounlar buyrua ml edrk, sa-salamat v qnimtl qaydb, Bazaray yaylanda ah ordusuna qouldular. Sultan Sleyman yaylaq fslini keirib, yan damlalarnn say qdr ordu il srhd yaxnlad. Cnntmkan ah sadtli qounun dylrinin bir qismini ibiln, tdbirli v mharibd snanm catlilrin bal il qaravullua tyin etdi ki, rumilrin drd trfindn xbrdar olub, frstdn qnimt ld edrk, iin xeyrini ldn vermsinlr. Qzlba ordusunun dilavrlri v oxbilmi khn sgrlr rumilrin malna tamah dii qcdb, hr mrhld nzrarpan hcumlar edrk, bir dstni bla kmndin salrdlar. He el bir gn olmurdu ki, rfin nzrlri qarsna qalxanlar, axtarmalar v sirlr gtirilmsin. Sultan [Sleyman] Naxvana atanadk Rum qounlarndan bir oxu mzffr qazilrin intiqam qlnc il fanilik yoluna getdi.

Bargiri - Trkiynin rqind, Van hrindn 77 km. imal-rqd yerl n yaay mntqsi. Bazaray yayla - Azrbaycann tarixi torpaqlarndan olan Zngzur mahalnda, Brgad aynn yuxar axarlarnda yerlir.
493 494

150

Xondgar Naxvana gldikd cnntmkan ah mzffr sgrlri gzdn keirdi. Qrx min nfr qdr niz atan, mvacib alan svari, hams sba [klyi] kimi gedn rb atlarna minmi halda, silah v yaraqla nzrdn keirildi; ah ordusunda toplanm baqa adamlar da bu cr. Orduya bax keirildikdn sonra Bazaray yaylandan dmnl dymk qsdi il Ksralar 495 dbdbsi v Kyan tntnsi il hrkt etdilr. Sultan Sleyman azuqnin qtlndan Naxvanda qala bilmyib, hri yandrd, oradan km tbili vuraraq, rzurum trf qaytd. ahn mbark miyyti onun ardnca hrkt etdi. Hr drgd qzlba qaravullar Rum ordusunun bir hisssini ldrr v sir edirdilr. Hmin gnlrd Sultan Sleymann yaxn v mhrm adamlarndan olan Sinan by ordudan bayra qaravullua xmd. [O], qzlba ordusunun qaravullarna rast glrk, dy v arpmadan sonra sir dd. Sultan Sleyman Sinan byin tutulmasndan prian oldu, [znn] faydasz glib getmsindn usand v yumaq xasiyytli v xeyirxah adam olan, hmi xondgar slh aran byk vziri (vziri -zm) Mhmmd paaya slh arzusunu bildirdi. Mhmmd paa da srhd mirlrin mktublar yazaraq, slh mslsini izhar etmi, ahn drgahndan xahi etmidi ki, Sinan by ahn hzurundan azad edilib geri qaytarlsn v slh iinin hazrl n onunla bir adam gndrilsin. Cnntmkan ah Mhmmd paann mracitini v bu trfin xeyirxah adamlarnn vasitiliyini nzr alb, Sinan byi azad etdi. Sultanlarn birbirilrin qar dmnilik v davti mmlktin viran olmasna, daltli hkmdarlarn [bir-biri il] slh mnasibtlri is mniyyt, ordu v riyytin hvalnn yaxlamasna sbb olduuna gr hr iki trf hadislrin tpiyi v atlarn ayaqlar altnda qalan acizlrin v riyytlrin haln [nzr alb], slh raz oldular. [ah Thmasib] mzffr qorular srasnda olan qacar asaqqallarndan ahqulu byi Sinan byl birlikd gndrdi. O trfdn d Sultan Sleyman slh v bara meyil edib, ahqulu byi hdiyy v bxilrl geri gndrdi. Buna gr d cnntmkan ah rumilrin ardnca getmkdn dnrk, mzffr bayran klgsind toplanm, dy v vurua hazr olan, qlb alan sgrlrl Grcstana cihad etmy ynldi. O hzrtin cihad v Grcstann zbt edilmsinin rhi tezlikl bu dftrin sonrasmda yazlacaqdr. Sultan Sleymann ah Thmasibl slh balamasnn byan. Szn qsas, byk vzir Mhmmd paann razl il ahqulu by gldikdn sonra eikaas Frruxzad by Qaradalu vasitsil xondgara gzl bir mktub gndrildi, sdaqtin v dostluun sas qoyuldu. Sultan Sleyman trfindn d mhbbt slublu mktublarla etibarl elilr gldi. ki trfdn razlama, dostluq v hd-peyman mnasibtlri mehriban mktublar, thflr v hdiyylr gndrilmkl mhkmlndi. zrind kim gedn mahallarn bzisi o trf, bzisi is bu trf aid edildi. ki trfin qounlarnn glib-getmsindn zab
Ksra - Sasani hkmdar Xosrovu bildirir. Lakin bir ox hallarda bu sz, mumiyytl, hkmdar mnasnda ildilir.
495

151

kn mslmanlar rahat oldular. cmin istedad sahiblri o slhn tarixini s slh xeyr (slh yaxdr)496 dey tapm v blat sapna dzmlr: Bxt mlyi bu khn dnyada Ss sald ki, slh yaxdr. O iki hkmdarn hyatda qald mddt rzind iki trf arasnda dostluq yoluna riayt olunur v ml edilirdi. 974-c ild (19.07.1566 - 07.07.1567) Sultan Sleyman bdi alm kd497. Onun olu Sultan Slim taxt-tac sahibi oldu. Oul atasnn yolu il getdi. Aralqda mktublama, mtbr elilrin gli -gedii, thf v hdiyylrin gndrilmsi qaplar aq idi. O, skkiz il sultanlq etdikdn sonra 982 -ci ild (23.04.1574 - 11.04.1575) bdi dnyaya trf z evirdi498. Onun olu Sultan Murad padahlq taxtna ayaq qoydu. O, hminin cnntmkan ahn sal dvrnd v smayl mirznin taxtda oturduu gnlrd slh v dostluun mhkm yolunda dayanmd. Amma [o], smayl rirz cnablarndan sonra sgndr anl Sultan Mhmmd padahn dvrnd z atalarnn hd-peymann pozub, rahat dnyan qardrd v insanlarn zn bla qaplarn ad. O hadislrin rhi z yerind byan qlmi il yazlacaqdr. ndi is nbr qoxulu qlm at lklr v hrlrin zbti v Grcstann yolunu azm kafirlri il [ahn] etdiyi qzavat v cihad rh etmk meydannda apdrlacaqdr. RVAN VLAYTNN ALINMASI V O SFALI V BOL MNFTL MMLKTN CAHAN AHININ UURLU TALEY L L KEMS HAQQINDA Cnntmkan v behitmskn ahn fth dairsin kdiyi lklrdn birincisi bol mnftli irvan mmlktidir. Onun valilri nuirvan Ksra 499 nslindn olub, irvanah [ad] il mhurdurlar. Ata -babadan o vilaytd hkmdar olan mzkur valilr zmrsindn Frrux Ysar v onun atas mir Xlilulla ibn Sultan brahim ibn Sultan Mhmmd ibn Keyqubad ibn Frruxzad ibn Framrz ibn Gtasb ibn Frruxzad ibn Mnuhr500 - bu [sonuncusu] Xaqan [lqbi] il
Bu xronoqram shvdir. nki s-slh xeyr szlrinin bcdl cmi 969-cu (1561-62) il edir. Halbuki slh mqavilsi 962-ci (1555) ild balanmdr. 497 Sultan Sleyman 6 sentyabr 1566-c ild vfat etmidi. 498 II Sultan Slim 1566-1574-c illrd hkmdarlq etmi v 15 dekabr 1574 -c ild vfat etmidi. Onu olu III Murad (1574-1595) vz etdi. 499 nuirvan Ksra - Sasani ah I Xosrov nuirvan (531-579) nzrd tutulur. irvanahlar zlrini Sasani nslindn hesab edirdilr (S.B.Aurbyli. irvanahlar dvlti, s.310). 500 Buradak cr S-297 nsxsi (v.46a-b) sasnda verilmidir. B-589 (v.1b) nsxsindki cr d bu cry oxardr. Lakin orada Gtasbla Mnuhrn adlarnn arasnda Frruxzadn ad yazlmaybdr. Mnbnin Tehran apnda (s.79) irvanahlarn crsi thrif olunmudur: Frrux Ysar
496

152

mhurdur, Xaqani501 onun mddah olmu v buna gr d Xaqani txlls gtrmdr - hrmtli Sfviyy slalsi il dmnilik edrk, z yerind deyildiyi kimi, Sultan Cneyd v Sultan Heydrl savab, [onlar] hid etmidilr. Axrda Frrux Ysar Sleyman anl xaqann intiqam qlnc il ldrld v o xandann hal sarsld. Frrux Ysar olu eyxahn olu Sultan Xlil incliklri biln mdriklikl Sleyman anl xaqann drgahna glib, itat v kllik yolunu gdrk, nvazi v mehribanlq grd v ahn ltfkarl saysind yksk [Sfvi slalsin] qohum olmaq drcsi v rfli irvanahlq rtbsi il bauca oldu. O hzrtin (ah smayln) [vfat] hadissindn sonra [Sultan Xlil] vsiyyt gr cnntmkan ahdan rbt v mrhmtli mnasibt grrk, bir ne il zmt v sadtl keirdi502. 942-ci ild (02.07.1535 - 19.06.1536), ali ahlq taxtna xmasndan on iki il kedikdn sonra Sultan Xlil fani alml vidalab, bdi dnyaya getdi. Ondan bir nsil qalmad. irvan mirlri onun qarda olu olan uaq yalarndak ahrux ibn Sultan Frrux ibn eyxah sltnt taxtna oturtdular. irvan mirlrinin zbanal v bapozuqluu nticsind o xandann dvlt qanunu qvvdn db, o slald nizam-intizam qalmad v o diyarda hrc -mrclik peyda oldu. Bu snada bir qlndr503 olan iddia etdi ki, mn eyxahn olu Sultan Mhmmdm. Onun bana oxlu qoun yld. [O], Salyan l keirdi v amaxya gldi. ahruxun adamlar mirlrin zbanalna v orduda birliyin olmadna gr ona qar xa bilmyib, amaxdan qaaraq, Biqurd qalasna getdilr. Qlndr olan irvanahn paytaxt amaxn tutdu. Qlndrin trafndaklar da adsz-sansz, danq, yersiz-yurdsuz adamlar olduundan v o camaatn arasnda all, ibiln bir adam olmadndan, nadanlq v tdbirsizlik zndn amaxn qoyub, Salyana trf qaytdlar. Biqurd qalasnda olan irvan byklri onun getmsindn agah olub, ahrux mirznin miyytind onun ardnca
ibn Framrz ibn Gtasb ibn Frruxzad ibn mir Xlilulla ibn Sultan brahim ibn Sultan Mhmmd ibn Frruxzad ibn Mnuhr. Hminin S-129 nsxsind d (v.68a) bu cr yanl ks etdirilmidir: Frrux Ysar ibn Framrz ibn Kiyasif ibn Frruxzad (ibn) mir Xlilulla ibn Sultan brahim ibn Sultan Mhmmd ibn Keyqubad ibn Frruxzad ibn Mnuhr. S.Aurbylinin tdqiqatna sasn, irvanah Frrux Ysarn III Mnuhr (1120 -1160) qdr crsi bel olmaldr: Frrux Ysar ibn I Xlilulla ibn I brahim ibn Sultan Mhmmd ibn Keyqubad ibn Frruxzad ibn II Axsitan ibn III Fribrz ibn I Grsb ibn I Frruxzad ibn II Mnu hr (S.B.Aurbyli. irvanahlar dvlti, s.153-162, 175-193, 199-201, 280-300). Bellikl, Tarix-i almara-yi Abbasi srinin limizd olan ap v lyazma nsxlrini incldikd aydn olur ki, bu nsxlr arasnda irvanahlarn crsi il bal n dolun mlumat S-297 lyazmasnda ksini tapmdr. Oradak cr mumn S.Aurbylinin z xard faktlarla st-st ds d, bzi yanllqlara malikdir. Bel ki, hmin lyazmada II Axsitann ad xatrlanmam, Grsb vzin Gtasb, Fribrz vzin is Framrz yazlmdr. 501 Xaqani - XII srin mhur Azrbaycan airi fzlddin Xaqani irvani. 502 Burada ad kiln Sultan Xlil, yni irvanah II Xlilulla atas II brahim eyxahn (1502 -1524) lmndn sonra, 1524-1535-ci illrd hkmranlq etmidir. O, I ah smayln qz Prixan xanmn ri idi (... (1500-1538 .) // ( ). , 1962, .87 -93). 503 Qlndr - srgrdan hyat keirn sufi, drvi.

153

tlsdilr v Salyan trafnda ona yetirk, dy girdilr. ahruxun adamlar qalib gldi. Qlndr mlub oldu v irvanllarn lin dd. eyx Padar onu qtl yetirdi. Amma irvan mirlri nckindn daha artq daltsizliy balayb, mslmanlarn malna v namusuna l uzadrdlar. ahrux azyal olduuna gr [onlara] mane ola bilmirdi. Xalq irvan zalmlarnn zlmndn cana doyub, zman hkmdarnn drgahna yalvar -yaxar etdi. Qoruba Padar v hrbilrdn d bir dst glib, fryad etdilr: Beyt Ey sgndr sviyyli, Ycucun504 zlmndn aman! Ey zman Sleyman, divlrin cvrndn aman! irvan qalalarnn l keirilmsinin rhi. Cnntmkan ah o sfal vilayti l keirmyi, zalmlar, aznlq v syan ednlri aradan gtrmyi ahlq hdsinin vziflrindn bilrk, 945-ci ild (30.05.1538 - 18.05.1539) ahzad lqas Mnta sultanla, bir sra qacar v tal mirlri il v Qaraba camaat il birlikd iyirmi min nfrl Qoruba Padara qoub, o vilayti almaq n gndrdi. Qvvtli dstlr gmi il Kr ayndan keib, irvana gldilr. irvan camaat itatsizlik, syan v qiyam edrk, o vilaytin qalalarn bacarql kiilrl mhkmldib, mqavimt, vurua v dy qalxdlar. Qala fth edn mbarizlr vvlc Surxab v Kilidi -Gilan505 qalasn aldlar, ondan sonra Qbl qalasn l keirdilr. Buradan irvann n mhkm qalas olan Glstann brcn chd kmndi ataraq, gcl dstlrdn birin onun mhasirsini hval etdilr. ahrux mirz Biqurd qalasnda olduuna gr mzffr sgrlr o trf ynldilr. ahrux mirznin vkili Hseyn by catli bir qounla qzlba ordusunun qarsna xd. [Onlar] Biqurd drsind z -z glrk dydlr. Sadtli ordunun dylri hmin drni dmn qan il doldurdular. Hseyn by mlub olub, qalaya trf qad, divar v brclri mhkmlndirrk, qalan mdafi etmy hazrlad. Qzlba ordusunun dilavrlri mhasiry baladlar. Hr gn trflr arasnda mharib v qtl, dy v dava odu alovlanrd. irvanllar mqavimt v syanda inad edirdilr. [Buna gr d] mhasir mddti drd ay kdi. ki vilaytinin valisi Drvi Mhmmd xan irvanllarn kmyin gldi, gec hcumu etmk qsdi il qzlba ordusunun yanna atd, naara vurduraraq, zurna aldrd. Ad-san axtaran igidlrdn v cngavr qorulardan bir dst onlar df etmy ynlib, onlar mlub etdilr. Drvi Mhmmd xan z adamlarndan bir oxunu lm verrk, he bir i gr
Ycuc v Mcuc - qdim dini rvaytlr gr, Nuh peymbrin olu Yafsin nslindn olan bstboy, dykn v olduqca zalm imal xalqlardrlar. 505 Bu qalann adn Gldi-gln kimi d oxumaq mmkndr.
504

154

bilmyib, geri dnd. irvanllar n daha he bir mid [yeri] v kmk qalmadndan onlar nqavimt gstrmkdn v qalan mdafi etmkdn aciz qalaraq xbr gndrdilr ki, gr ali rtbli ah sadt v xobxtlikl trif gtirrs, qalan ah hzrtlrin tslim edrik. mirlr hqiqti [aha] rz etdilr. Cnntmkan ah Mrnddn irvana trf yola drk, o vilaytin sahsini padahn flyi bryn tirinin gninin nuru il iqlandrd. ah qalann tyin zmtl atdna gr o biri gn vkil Hseyn by byklr v yanlarla [qaladan] xd. ahrux mirzni gtirdilr. Qalann v xzinlrin aarlarn flkdn stn sarayn xadimlrin verdilr. Glstan qalasnn kutval da bayra xb, qalan tslim etdi. Vkil Hseyn by irvan byklrinin ksriyyti il birlikd dmnilik, dbsizlik v syan etdiklrin gr czalandlar. Az sonra ahrux mirz d yoxluq diyarna getdi. O vilaytin hakimliyi ahzad lqas mirzy verildi. [ah Thmasib] Azrbaycana trf z evirdi. O zamann airlri irvann fthi bard nzml gzl qsidlr v tarixlr dzltmilr. O cmldn bu iki beyt yazld: Keyvan eyvanna mutuluq atd, irvan fthinin ss-sora yayld. Yz il sonra bir fth olarsa, Yazarlar onun tarixini: fthi-irvan. [Fth-i irvan szlrinin bcd hesab il cmindn] yz rqmi xlarsa, tarix dz glir506. lqas mirz doqquz il irvann mtlq hakimi oldu, padaha layiq zint v cvahiratn bolluu, dbdb v ordunun oxluu ucbatndan yoldan xb, z vlinemtin qar syan etdi v [yuxarda] yazld kimi, bdi kmksiz qalmaa dar oldu. Cnntmkan ah o vilayti z mhtrm olu smayl mirzy verib, Gkc sultan Qacar onun xidmtind qoydu. ahzad irvanda qrar v aram tutduqdan sonra irvan sultanlarnn nslindn olan v Qaytaq507 camaat arasnda yaayan Mirz Brhan adl birisi 954-c ild (21.02.1547 - 11.02.1548) irvana glib, Qlhanda mskn sald. Bir dst fitnkarlar v irvan qoununun qalqlar o mnfurun bana ydlar v melikd v cngllikd yerlrk, dy v vurumaya hazr oldular. smayl mirz v Gkc sultan oxlu qounla syanlar df etmy ynldilr. Mzffr ordunun rxilri il qhr olmu gruhun arasnda ar bir dy ba verdi.
eirin mzmununa uyun olaraq, fthi-irvan (irvan szn yey hrfi olmadan yazmaq rti il) szlrinin bcd hesab il cmindn, yni 1045 ddindn 100 rqmi xldqda 945 rqmi alnr ki, bu da hicri tarixi il irvann qti olaraq Azrbaycan Sfvilr dvltinin trkibin birldirilmsi ilidir v miladi tqvimi il 1538-ci il uyundur. 507 Qaytaq - Dastann datyi razisind yerln, indiki Qaytaq (Kaytaq) rayonunun, qismn d Qayaknd, Serqokalinsk v Daxadayevsk rayonlarnn razilrini hat edn tarixi mahal.
506

155

ahzadnin ali miyyti mharib meydanna yetind irvan qounu mqavimt gstr bilmyib mlub oldu. Brhan mirz yz ziyyt v mqqtl zn Dastana atdrd. O tayfadan (Brhan trfdarlarndan) oxu ldrld. Rum xondgarnn nankor lqas mirz il birlikd glmsi xbri yqinlnd, qzav qdr kimi icra ediln [ah] frmanna gr, smayl mirz v Gkc sultan sadtli orduya trf hrkt etdilr. Brhan mirz irvan vilaytini bo grb amaxya gldi, o mlk sahib olmaq n lini uzatd v bir ne gn o vilaytd hakimiyyt bayra qaldrd. Lakin tale o slaldn z evirdiyin gr onun mr ra snb, o biri dnyaya tlsdi. Sultan Sleymann geri dnmsindn v lqasn l kemsindn sonra, 956-c (1549) ild o vilaytin hakimliyi Sleyman anl xaqann bacs olu v krkni olan, Xan Mhmmd nslin mnsub Qaraxan olu Abdulla xan Ustacluya verildi. irvanllar Brhan mirzy bir ne gn itat etdiklrin gr Abdulla xandan qorxuya drk, bir yerd snaq etdilr, Brhann qohumlarndan Mehrab adl bir olan sltnt yksltdilr v mxaliflik zaviysind qrar tutdular. Abdulla xan onlarn zrin getdi. irvanllar mqavimt gstrmy tab gtirmyib mlubiyyt dar oldular. Mehrab mirz qab aradan xd. Onun ksr adamlar qtl yetirildi. Qlncdan qurtulan irvanllar z bdbxtliklri ucbatndan yen d fitn -fsada baladlar v Mehrabn qohumu Qurbanli mirzni zlrin hakim edrk508, Xzr dnizindki adalardan birin pnah aparb snacaq tapdlar. Xan ne df mktub gndrib [onlar] arsa da, glmy raz olmayb, syan v tyan etmkd davam etdilr. Abdulla xan onlarn zrin getdi. Qzlba qazilri atlarn suya srb, o fitnkar dstnin stn gedrk, hrb odunu alovlandrdlar. O qiyam dstnin ksriyyti qzb v cza qlnc il ldrld. Qazilr bol qnimt l keirib, geri dndlr. Abdulla xan irvanda mtlq hakim olub, o trflrd mhur oldu v bir ne il rahat v xobxt [gnlr] keirdi. 961-ci (1554) ild Sultan Sleyman drdnc df Azrbaycana qoun kdikd kemi valilrin509 nslindn olan Qasm adl birini Kf yolu il irvana gndrdi. Ad kiln Qasm Drbnddn keib o vilayt qdm qoyduu zaman irvanllar bir daha syana qalxdlar v Abdulla xandan z evirib, Qasmn bana toplandlar. Abdulla xan mzffr qzlba qounlar il onu df etmy tlsdi. Mhkm bir yer olan Tngd510 iki trf z-z gldi. Abdulla xan o yerin istehkaml olduuna gr orada bir i gr bilmyib, amaxya qaytd. Qasm Biqurd qalasna glib, orada dy v toqqumaya hazrlad. [O], on iki min rumi, irvanl v yeniri il Abdulla xann stn gldi. Xanla birlikd olan qzlba asaqqallar mzffr qounun azlndan v azn irvanllarn sayca oxluundan
508 509

S-129, v.69b; S-297, v.48a; B-589, v.3b. Kemi valilr dedikd irvanahlar slalsi nzrd tut ulur. 510 Tng - indiki Quba rayonunda, Vlvl aynn Yan silsilni ksdiyi yerd, tqr. 750 m. hndrlkd yerln dar drdir. Afruca kndi yaxnlndadr (ASE, c. IX, s.252).

156

narahat olaraq, dy girmkdn kinirdilr. [Amma] Abdulla xan ilahi qdrtin yardmna v padahn sadtinin gcn arxalanaraq, o vaxt ixtiyarnda olan iki min nfrl511 birlikd dmnl mhariby girdi. Glstan qalas yannda toqqudular; aralarnda dy v vuruma alovu iddtlndi. Mzffr qounun dylri v snaqdan xm bahadrlar o yolunu azm dmn dstsinin zrin csartli hcumlar etdilr. Gnn axrnadk dy v toqquma davam etdi. Axam vaxt o flakt mruz qalmlarn bxt ulduzu fanilik v zaval mribind qrub etdi. Dmn ordusu mlubiyyt urad. Qazilrin ymni qlnclar balar [ksib] splmy balad. O cli atmlardan bir ox adam fanilik dryasna qrq oldular. O, bapozuqlarn kllsindn minarlr tikildi, qlncdan qurtulanlar is Tbrsrana trf qadlar. Bu mharibd ya ldrlm v yaxud flakt v unudulma diyarna tlsmi Qasmn hval bu shiflri yazana namlum qalmdr. Amma Qaz hmd Qffari Tarix-i cahanarada yazmdr ki, mlubiyytdn sonra o, mrkdn [sa] xd, [lakin] onun halnn axr mlum olmad. Abdulla xan o diyarda nckindn daha uca zmt v iqtidar bayran qaldraraq, syanlar iti qlncla trbiylndirdi, riyytlri v tblri dalt v mrhmt qanad altna ald v mmlktin vziyytini sabitldirdi. Abdulla xan irvanllarn, Tbrsran v Dastan xalqnn ryind el qorxu v dht yaratmd ki, ona qar xmaq fikri byk v kiiklrdn he birinin xyalna [bel] glmirdi. O, on alt il hmin vilaytd mstqil hakimiyyt srdkdn sonra 974-c ild (19.07.1566 - 07.07.1567) bdi dnyaya getdi. O vilaytin hakimliyi Araz xan Rumluya verildi. Cnntmkan ahn hyatnn sonunadk o vilaytin hakimliyi onun lind idi. 958-ci L AYLARINDA K VLAYTNN FTH BARD SHBT Cnntmkan ahn fth etdiyi mmlktlrdn biri d ki vilaytidir. Onun iki trfi irvana, bir trfi Grcstana, o biri trfi is Dastana v Elburz dana bitiir. Ata-babadan orann hakimi Hsn by idi. [Onlar] irvanahlar nslinin bir qoludurlar. Sleyman anl xaqan zamannda [Hsn by] Grcstan valilrinin istilas sbbindn izztli astanaya pnah gtirib, o hzrtdn (al smayldan) yardm v iltifat grd. Sleyman anl xaqann vfatndan sonra 512, el hmin ild Grcstann Kaxet513 hakimi Lvnd xan Grc514 kiy qoun kdi, onunla ki valisi arasnda mharib oldu. Hsn by grclrl
S-129, v.70a; S-297, v.48b; B-589, v.4a. Tehran apnda (s.82) on iki min nfr yazlmdr. S-129, v.70b; S-297, v.48b; B-589, v.4b. 513 Kaxet (Kazeti) Grcstann rqind Qanq-Alazan v Qabrr (ori) aylarnn yuxar axarlarnda tarixi vilayt v dvlt. 514 Lvnd xan Grc 1518-1574-c illrd Kaxet ar olmu Levan nzrd tutulur.
511 512

157

mharibd hid oldu. kinin byklri onun olu Drvi Mhmmdi zlrin hakim qoydular. O, atasnn ksin olaraq, qdrtli dvltin balar il (Sfvilrl) dmniliy balad v ondan dflrl pis davran mahid olundu. Bundan vvlki hvalatda deyildiyi kimi, cnntmkan ah irvan almaq n qoun gndrnd, Drvi Mhmmd xan qzlba ordusuna gec basqn etdi. Buna gr d 958-ci (1551) ild sadtli qounlarn cah-calall v mzffr bayraqlar o vilayti almaq n o trf hrkt etdi. ah hzrtlrinin yr xbri o trafdak hakimlrin tmkin v asayiini tmldn sarstd. Lvnd xan Grc o hzrt xidmtkarlq kmrini belin balayb, midl almin pnah olan drgaha getdi, r hrind 515 sltnt taxtnn ayana glib, ahn nvazilri il baucal qazand. Drvi Mhmmd xann adna clbedici v rbtli ah hkm gndrildi v o, xidmt, itat dvt olundu. O, z bxtsizliyi zndn bdi sadt sbbi olan bu dvltdn z evirib, qalalarn mhkmliyin gvnrk, z zrin mxaliflik qalxan kdi. ki srdarlarnn bzisi Ki qalasn516 mhkmldib, oraya sndlar. Drvi Mhmmd xan z Glsn-Grsn qalasna517 gedib, qalan mdafi etmy hazrlad. Ora el bir qala idi ki, son drc yksk v mhkm olduundan he bir calal sahibi oran l keir bilmmidi. Bir dst d Elburz dann tyind mhkm bir yeri snacaq (snaq) edib, vurua v dy hazr durdular. Gnl mqayisd bir zrr olan o dstnin mxalift v itatsizliyindn ali nsbli ahn qiyamt atin bnzr qzb odu alovland v o, mzffr miyyt dylrindn Sevindik by Qoruban, Bdr xan v ahqulu sultan Ustaclunu mzffr sgrlrdn bir dst il Ki qalasn almaa gndrdi. Abdulla xan Ustaclu v Lvnd xan Grcn is Glsn-Grsn qalasn almaa gndrdilr. ahqulu xlif Mhrdar da gcl bir dst il Snaa qar getmy tyin etdilr. ki qalalarnn alnmas haqqnda. Adl-sanl mirlr v mzffr qounlar mhasir v qala almaq ilrin baladlar. Top, zrbzn v badlic zrbsi il binalar v hasarlar dlm-deik oldu, brclr v divarlar dald. Qalalarda mhasir edilnlr z hval gzglrind acizlik v zgnlk surti grdlr. Ki qalasnn kutval qlnc v kfnl zman ahnn drgahna tlsib, qala qaplarnn aarlarn tslim etdi v baland. ah frmanna gr, qala xarabala evrildi, brclri v divarlar yerl yeksan oldu. Ad kiln qala alnandan sonra dnya ahnn xobxt miyyti Snaa trf ynldi. Snaqdak camaat Ki qalasnn alnmas v sadt dncli padahn [oraya] glmsindn xbrdar
515
516 517

r indiki Yevlax rayonunun Xaldan kndindn 3 km. rqd yerlmi orta ss hri. Ki qalas - XIV-XVI srlrd indiki ki rayonunun Ki kndi yaxnlndak eyniadl qala. Glsn-Grsn qalas ki hrindn 5-6 km. imalda, Ki aynn qrb sahilind, Qaratp dann Zirvsind yerlmi orta sr qalas. XV srin vvllrind tikildiyi ehtimal olunur (daha trall bax: M.N.Nsirli, R.A.Mmmdov. Glsn -Grsn qalas haqqnda // Azrbaycan Tarixi Muzeyinin srlri, VI c.,Bak, 1961).

158

olduqda o hzrtin dbdb v calalndan qorxu v dht drk, xlayiqin pnah olan drgaha dst-dst glib, z acizlik v fqirlik zlrini ehtiyac torpana srtrdlr. Drvi Mhmmd xan grdy idn heyifsilnib peman olaraq, bir gec Glsn-Grsn qalasndan xb, son drc aqnlq v narahatlqla zn bel bir qanl thlkdn qurtarmaq n yol axtarrd. Bdbxtlikdn, flakt rhbrinin yol gstrmsi il znn bxtiqara qounlarndan drd yz nfrl birg [onun] yolu Abdulla xan v Lvnd xan 518 Grcnn ordusu trafna dd. Csartli qazilr onun qamasndan xbrdar olub, ardnca hrkt kedilr. [Onlar] az bir msaf qt etdikdn sonra o dsty rast gldilr. O camaat smrsizcsin dy atld. Onlarn ksriyyti qazilrin iti qlnc v qantkn xncri il qtl edildi. Drvi Mhmmd xan, rndab sultan amlunun Kosa Pirqulu adl mlazimi il lbyaxa oldu. Gzl davranl, bynilmi xasiyytli padahn sadtinin gc il Pirqulu ona qalib gldi, ban bdnindn ayrd, ali taxtn tyin gtirrk, o hzrtin xobxt atnn ayana atd v mkafatlandrld. Beyt Bir ba ki, ah frmanna qardr, Bdnindn ayr ds yaxdr. ki vilayti tamamil qdrtli dvltin balarnn lin kedi. O vilaytin sahsi fsad [trdn] r-pdn v zir-zibildn tmizlndi v rfli ahn lksin qatld. CNNTMKAN AH HZRTLRNN DN MHARBLR, MANSIZ GRC KAFRLRNN DARMADAIN EDLMS V GRCSTANIN FTH BARD SHBT Dindar v ritprvr padahn haqsevr fikrind hmi din urunda mharib (qzavat) etmk ehtiyac vard. Lakin dvltin byk tdbirlri ucbatndan, rqd v qrbd gcl dmnlri olduundan [bu] i txir dr v geri qalrd. Buna baxmayaraq, frst l kediyi zaman Grcstan xristianlarna (nsranilrin) qar dini mharib etmkl, orann qalalarn v vilaytlrini l keirmkl mul olurdu. O, z hakimiyytinin vvllrind v sadt aqibtli, dnyan bzyn gnlrind drd df o diyara qoun kmi, daha bir ne df is oraya qoun gndrmidi. Grcstann yeddi vilaytindn Kaxet, Kartil 519 v Mesx o vilaytlrdir ki, din mcahidlrinin qlnclarnn zrbsi il orann kafirlri itat boyunduruu salb, orann hakimlri o hzrt trfindn tyin edilib cizy v
518 519

S-129, v.71b; S-297, v.49b; B-589, v.6a. Kartil (Kartli) - paytaxt Tiflis hri olmaqla rqi Grcstanda tarixi vilayt v dvlt.

159

xrac vermyi hdlrin gtrm, o hzrtin mhur adna v lqblrin sikk vurdurub xtb oxutmular. Bu haln rhi qsaca olaraq ondan ibartdir ki, irvan v ki vilayti Grcstana daha yaxn olduundan orann valilri istiqlala v qdrt malik olmadqlar vaxtlarda grc kafirlri hmin mlklrin srhdlrin qoun krk, mslmanlara hcum edirdilr. Orann hakimlri bacardqlar kimi mdafiy qalxr v iki trf arasnda toqquma v vuruma ba verirdi. ahn zavalsz sadt tntnsinin hrti o vilaytd yksln zaman Lvnd xan Grc, deyildiyi kimi, padahn mrhmt klgsin pnah gtirib, itat v tabeilik gstrdi v xrac vermkl lazmi ilri yerin yetirdi. Grcst an valilri zmrsindn Qurqurann520 olu Keyxosrov da kl kimi zn ahn yksk astanasnn mlazimlri srasna daxil edib, hmi sltnt qapsna xidmt gstrrk, o hzrtin kmyin gvnirdi. Amma Kartil valisi Luarsab 521, Baaq valisi Baqrat522 v Dadian valisi mxalift kerk, lazmi itat gstrmirdilr. [Onlar] ali hkmdara itat v xidmt edn ad kiln Keyxosrovun lksin basqn edirdilr. Ne df mzffr sgrlr onlara qar gndrilmidi. Ba-aq v Dadili523 valilri lazmi cavab v cza almdlar. Luarsabdan bzi vaxtlar nalayiq davranlar grnrd. [O], islam lklri srhdlrin lini uzadrd. Buna gr d grc syankarlarn czalandrmaq ahn hdsin dd v qzavat savab qazanmaq istyi onun bu tbbsn qvvtlndirdi. UURLU MYYTN LK DF ALLAHIN KMY L GRCSTANA YNLMS HAQQINDA 947-ci il aylarnda (08.05.1540 - 26.04.1541) daltli tbit malik rfin qlbind dini mharib v cihad etmk niyyti qrarlad. O, zahirn ylnc, gzinti v ova xmaq mqsdi il Qarabaa trf hrkt etdi. Oradan is snaqdan xm cngavrlrdn bir dst il Grcstana trf yr edib, yolunu azmlarn qara rklrindn daha da qaranlq olan bir gecd Tiflis hrin basqn etdi. Kafirliyin o qaranlq mrkzind qtl v qart ati yandrld. Onlarn kiilri qlncn yemi oldu, arvad-uaqlar is mzffr qazilrin lind sir v dustaq oldular. Luarsab trfindn Tiflis hakimi olan Glbad Grc bir dst grc il qalaya qamd. slamn heybt v zmtindn onu dht v qorxu brd. O, aman istyi il qaladan xd v islam [qbul etmk] sadtin qovudu.
Qurqura - 1516-1535-ci illrd Mesxi (Samtsxe-Saatabaqo) hkmdar olmu IV Kvarkvare nzrd tutulur. Qurqurann olu Keyxosrov - 1545-1573-c illrd Mesxi hkmdar olmu II Keyxosrov. Mesxi hkmdarlar xristianlam qpaqlardan idilr v ataby titulu dayrdlar. 521 Luarsab - 1534-1558-ci illrd Kartli ar olmudur. 522 Ba-aq - Qrbi Grcstan razisind paytaxt Kutaisi hri olan tarixi mereti vilaytinin trkc ad. Baqrat - 1510-1548-ci illrd Ba-aq (mereti) ar olmu III Baqratdr. 523 Dadili (Dav-eli) - hal-hazrda Trkiynin rzurum vilaytinin enkaya, Olur, Oltu, Narman, Tortum illrini v Artvin vilaytinin Yusufeli ilsini hat edn v o zamanlar xristianlam qpaq atabylrinin lksinin (Samtsxe-Saatabaqo) bir hisssini tkil edn tarixi mahal.
520

160

Grc mirlrindn bzisi mzffr sgrlrin qorxusundan son drc uca v yksk, olduqca qdrtli v mhkm qala olan Bertis 524 [qalasna] sndlar. slam ordusunun dylri flk mqaml v fza ehtiaml padahn frmanna gr, o zmtli qalan dairvari kild araya aldlar. O fitnkar dst hdsiz qorxuya db, qalan tslim etmkdn baqa bir ar tapmad. Mzffr qazilr o mkanda sakin olan kafirlrin hamsn l keirib, bxti yar olan hr bir ks Allahn yol gstrn iarsi il xeyirli klmeyi -hadti dedirdib buraxrdlar. Baqa kafirlr is chnnm zaviysin gndrildilr. Luarsab o aznlarn baqa bir qismi il zn Bumdkur525 adl ykskliy kdi. Bu, hndrlkd Elburz da il brabrlik iddiasnda olan bir dadr. Onun zirvsin xma yalnz xyal v tsvvr etmk olar. Mcahid qazi padah son drc tntn v cah-calalla o azn camaatn basn l keirmk n alma trlann uua buraxd. Sadtli sgrlr o dalarn zirvlrini kklik kimi tb, gcl v zorla lvnd [dana] bnzr o zirvy drmab, o fitnkar dstni l keirdilr. xlaqsz kafirlrin oxu o dan dar keidlrind ldrld, qlncdan qurtulanlar is flakt lnd avara oldular. Luarsab oradan qaaraq, zn tin [keidli] dalara v sx aacl melr sald v dy mesi aslanlarnn pncsindn xilas oldu. Hr halda, o czalandrldna gr ahn mzffr bayraqlar Tiflis trf hrkt edrk, o hdudun sahsini syankar kafirlrin murdar vcudundan tmizlyib, uurla geri dndlr. UURLU CNNTMKAN AHIN KNC DF GRCSTANA HRKT HAQQINDA 953-c ild (04.03.1546 - 20.02.1547) lqas mirzdn mxaliflik lamtlri grnd. Hmn gnlrin hadislri [qlm alnan] zaman yazld kimi, ahn miyyti onu czalandrmaqdan tr hrkt etdi. O, z anasn almin pnah olan drgaha gndrrk zr istdiyi vaxt cnntmkan ah irvana getmkdn vaz keib, gn olaq brcnd olduu zaman, qn ortasnda gy qaldrlan bayran klgsind cm olmu hdsiz qounla Grcstanda cihad etmk v imansz grclri darmadan etmk mqsdi il regeldn526 hrkt etdi.

Bertis (Birtvisi) - Tiflisdn cnub-qrbd, Alget aynn solunda yerln mhkm qala (bax: F.Krzolu. Osmanllarn Kafkas-ellerini fethi /1453-1590/. Ankara,1993,s.l72). 525 S-129, v.72b; B-589, v.7a: Nvidkur; S-297, v.50b: Ymdkur. Grc mnblrind bu dan ad Kvataxevi dey qeyd olunmudur ( . . .., ... , 1990, . 30). 526 regel - indiki Trkiy - Ermnistan srhdind, Qars-Arpaay boyunda yerln v Gmr hri zonasn v Qars vilaytinin Arpaay ilsinin Qzlaqaq v Bagediklr bucaqlarn iin alan tarixi mahal (F.Krzolu. Osmanllarn Kafkas-ellerini fethi, s.102).
524

161

Sadtli miyyt Bhram kimi qzbli qounla Aqhrd527 dayanma qrara aldqda Kaxetin Zgm v Girem528 hakimi Lvnd xan v camaat arasnda Bgrat ad il mhur olan Ba-aq hakimi Mlik Baqrat cahann pnah olan drgaha glib, pek, bac v xrac vermkl o sadtli yrd kl kimi mzffr miyytd mlazim oldular. O zaman qn soyuu v axtann iddti o drcd idi ki Kr aynn suyu donub, brklikd qranitl brabrlik iddiasndayd. Gec -gndz yaan qarn oxluundan Grcstann da v l baxanlarn gznd eyni cr grnrd. Bu halda islam qounlar kafirlrin v aznlarn zrin basqn etdilr. mansz grclrin mskn v yurdlarna atdqda qazilrin ymni qlnclar ba ksmy balayb, o lknin torpan kafirlrin v keilrin qanna boyadlar v o pis mzhblilrin evini qzb odunda yandrdlar. Kinli qounun lin bol qnimt dd. [Onlar] oxlu qnimt l keirrk, zfr v qlb il o sadtli yrdn qaytdlar v Bndiy gldilr. Yol snasnda Ba -aq mliki getmk icazsi alaraq, qiymtli xlt alb nvazilr grrk, z lksin getdi. Amma Lvnd xan kama yetmi rfin xidmtind bir ne xo gn keirdi. Nhayt, Gnc hrind onun smimilik v kllik nqdi yenidn mbark rk sikkxanasnda qbul edilrk, qzlla tikilmi paltarlar, rb atlar, da-qala bzdilmi al altlri, baqa qiymtli xltlr v oxlu hdiyylr alaraq, iftixar v baucal il z vilaytin getdi. Yaxsn Allah bilr! FLK RTBL, SMA ASTANALI AHIN NC DF GRCSTANA HRKT ETMS 958-ci (1551) il aylarnda ki vilayti qdrtli dvltin balarnn lin kedi. Flk calall ordu hl o vilaytd olduu zaman Qurqura olu Keyxosrov almin pnah olan drgaha xbr gndrdi ki, Luarsab, Valhu v ermazan Grc onun vilaytin zoraklq lini uzadaraq, onun bzi razilrini almlar, rzurumdan sgndr paa da o trflr glib, rduvanuh qalasn ial etmidir529. Keyxosrov o hzrtin (ah Thmasibin) tabeisi v xracverni
S-129, v.72b; S-297, v.50b; B-589, v.7b. Aqhr (A hr) - indiki Grcstann cnubundak Axalkalaki hri (F.Krzolu. Osmanllarn Kafkas-ellerini fethi, s.453). Tehran apnda (s.85) dr Aq-hr (Aqhrd) vzin dr an hr (o hrd) yazlmdr. 528 Zgm - Azrbaycann indiki Zaqatala rayonunda tarixi bir qala olmudur. Onun yerldiyi razi ki hakimlrinin razisi olsa da, grc arlar trfindn zbt edilrk, bir mddt Kaxet tabe edilmidi. Girem (grcc Qremi) - Grcstann rqind, Kaxet vilaytind, Alazan aynn sol sahilind, Telavi v Kvareli hrlri arasnda mvcud olmu tarixi hr. 529 Valhu (Vakhu, Vakhut) - Grcstann Mesx vilaytinin Diyamidze zadgan nslindn idi (K.Krzolu. Osmanllarn Kafkas-ellerini fethi, s.544). ermazan is Lori blgsinin knyazlarndan olmudur. Bu iki xs Samtsxe-Saatabaqo (Mesxi) hkmdar II Keyxosrovun vassal olsalar da, onun Sfvilr itat gstrmsini qbul etmmi v Kartli ar Luarsabla ittifaqa girrk, Keyxosrova qar qiyam qaldrmdlar (... . , 1975, .55 56).
527

162

olduuna gr [ah] ona yardm gstrmk v cihad etmk qsdi il qzl qanadl sadt quunu o trf umaa buraxd. [Sah Thmasib] kidn yr balayb, oxlu dr-tpdn kerk Grcstan vilaytin atd. Azm kafirlr da tklrini v qaranlq maaralar zlrin mskn etmi, hr dst tin gedilsi dalardan birin pnah aparm, bzi baqa byklr v aznavurlar 530 qalalarda oturmudular. slam ordusunun mcahidlri dinsizlrin daldalanb pnah apardqlar snacaqlara igidlik v mrdlikl hcum etdilr. O pozunlar dstsindn ne min nfr qazilrin oxunun v qlncnn zrbsi il chnnm getdi. O vilaytin qalalarndan bir nesini fth edib, oxlu gzl grc qzlarn v Yusif siftli qlman kimi qulamlar sir aldlar. Bol qnimtlr mzffr ordunun lin kedi. Grc byklrinin bir dstsi yksk bir dan belind, sldrm qayann stnd olan v ucalqda gy smas, mtinlik v mhkmlikd Xeybr qalas il brabrlik [iddiasnda] olan Dirman531 qalasna v oradak kilsy snmdlar. Yksk mqaml cnntmkan ah hzrtlri Bdr xan Ustaclunu v ahverdi sultan Ziyadolunu qvvtli dstlrin biri il hmin qalann zrin gndrdi. Onlar o qalan mrkz kimi araya aldlar. Sava tlb edn bahadrlar v ad -san axtaran dylr tklrini bellrin yaraq v gen tkli qalxanlar balarna krk, mrdan hcum v yr etdilr v Prvrdigarn kmyi il divarn stn xdlar. Xristianlar (msihilr) bu hal mahid etdikd ab heyran qaldlar, mbark dinin mczsi onlarn hrkt yolunu balad; n qamaa yol tapdlar, n d dymy taqt. Onlarn kiilri qlncdan keirildi, qadn v uaqlar is sir alnb tutuldular. O qaladak kils Allahn yaratd qrib eylrdndir. He bir ala smaz ki, [o kils] insan cinsindn olan bir sntkarn li il yaradlm olsun. Szn qsas, ad kiln qalann ortasnda bir para da dan irisi on gz 532 hndrlynd ksilrk, drd uzun v geni platformadan ibart bir kils dzldilmi, onun bayr v iri divar zrind qzl v gy lacivrdl bt killri kilmidir. kinci otan ortasnda bir taxt qoyulub, qrmz qzl v qiymtli cavahirlrdn dzldilmi bir bt heykli o taxtn stn oturdulub, iki para qiymtli v parlaq ll o cansz heyklin iki gznd yerldirilmidi. Bu ii bilnlr
rduvanuh qalas - rdanu (Ardanuc) qalas olmaldr. Bu qala indiki Trkiynin imal -rq bucanda, Artvin hrindn cnub-rq doru, orox aynn sasahil vadisind yerlirdi. rdanu ad Bak lyazmalarnda rdanuh kimi yazlb (S-129, v.73a; S-297, v.51a). 530 Aznavur - grc dylri. 531 Dirman - Hsn by Rumlu bu qalann adnn Derzabad olduunu bildirir (A Chronicle of the Early Safawis, 1.1 p.352-354). S-129, v.73b-d v B-589, v. 8a-da bu qalann ad Dryar, S-297, v.51a-da is Drnar yazlb. slind is bu qalann ad grc mnblrind Vardzia qalas dey qeyd olunmudur (.. , . 31-32). Vardzia qalas orta sr abidsi olub, Grcstann Cavaxeti blgsind, Krn sol sahilind, qayalq kompleksindki maaralar bksi sasnda yaradlm istehkamlardan v monastrdan ibartdir (daha trafl bax: . . . . , 1975). 532 Gz - txminn 3 futa brabr uzunluq vahidi.

163

onlarn (lllrin) hr birinin dyrini lli tmn533 myyn etdilr. Hmin kilsnin irisindn yz lli zr534 yaxn ox dar v ensiz bir yol kils evlrinin st trfin qraniti dlrk xr; zamann hadislrini v dvrann dyimsini nzr alaraq, burada daldalanmaq n iki gizli kk dzldilmidi. Kilsnin bayr [trf baxan] evlrind polad qaplar, irid is bir qzl qap qoyulmudu. Cnntmkan ah hmin kilsy tamaa etmk n ayaqlarna ziyyt verib, dinsiz keilrdn iyirmi nfri kafirlik dininin o mbdind at yad ran qlncla chnnm gndrdi. Kilsnin yetmi batman535 misdn tklm olan zngini grclrin hyat irsi kimi sndraraq, polad v qzl qaplar xarb, o bdbxt fsadclarn anbarnda ylm baqa bzk v zint eylri v saysz hesabsz mallarla birlikd abad xziny nql etdilr. O qalan dadaraq, divarlarn yerl yeksan etdilr. Qalann dlm -deiklrin v gizli yerlr snm nan by536, Levan, ermazan v baqalar kimi grc mirlri ayr -ayr glrk, [ahn qarsnda] yer pmk sadtin nail oldular. ahn miyytinin yetimsi xbrini alaraq, sgndr paann v Rum qounlarnn hcumu bard arxaynlaan Qurqura olu Keyxosrov cahann pnah olan drgaha layiq pekl glib, ahn mrhmt v mhbbtini qazand. Mxaliflikd inad gstrn Valhu v ermazan olu hr ikisi qtl edildi. Onlara [mxsus olan] Lumk lksi 537 v Aqhr Keyxosrova verildi. [ah Thmasib] oradan qlb v zfrl Kartil lksin gldi. Qalib qoun o vilaytin traf v knarn apb-talad. Luarsabn tabeilrindn hr ks l kedis, cihad qlncna mruz qald. O vilaytdn oxlu mallar apardlar, saysz hesabsz sir, iri v xrda mal-qara zmtli qazilrin lin kedi. [Sonra] Qaraba trf ynldilr v hkmdarn qla orada oldu. CNNTMKAN AH HZRTLRNN DRDNC DF GRCSTANA QOUN KMS Bu aqibti xeyir olan drdnc yrn hadislrinin rhi mxtsr olaraq odur ki, 961-ci (1554) il aylarnda cnntmkan sah hzrtlri il Rum, Misir v am mmlktlri hkmdar arasnda slh mqavilsi baland, qayda v srhdlr

Tmn - monqolca on min demkdir. Sfvilr dvrnd pul vahidi kimi 1 tmn 10 min dinara brabr idi. 534 Zr - 107 sm- brabr uzunluq vahidi. 535 Batman - ki vahidi. Zamana v mkana gr mxtlif kilr malik olmudur. Bir Tbriz batman 2,994 kq-a brabr idi. 536 nan by - bu xsin sl ad grc mnblrind qeyd olunduu kimi, Amoan olmudur (.. , .32). 537 Lumk - slind Tmk (grc mnblrind: Tmoqvi) olmaldr. Tmk qalas Axalkalaki hrindn qrbd, Kr ay sahilind yerlirdi v bu qalann traf Tmk lksi adlanrd.
533

164

aydnladrlb myyn edildi538. Hr iki trfdn qtl v qart ziyytlrin [mruzl qalan Grcstan vilaytlrindn Mesx, Kartil v Kaxet bu trf aid oldu, Ba-aq, Dadian v Quriyan539 vilayti Trabzon v Baratl540 hdudlarnadk Rum hkmdarna mnsub oldu. Kartil valisi Luarsab qzlba dylrinin qlncnn qorxusundan uca dalara pnah aparmd. O, frst tapanda ayan db dairsindn bayra qoyaraq, yaramaz ilr grrd, Tiflis vilaytin v qzlba qounlarnn ixtiyarna v nzartin kemi razilr tcavz li uzadrd. Orann camaat da din v millt chtdn bir olduqlarna gr onun trfini saxlayrdlar. [ah Thmasibin] dnyan bzyn ryi bel oldu ki, qlb nianli bayraq o trf qaldrlsn, o pis mzhbli aznlar aradan gtrlsn v onun btn mmlkti islam lklrin birldirilsin. Bellikl, mriklri tamamil ldrn [aysind] 541 deyildiyi kimi, imansz mriklrdn ki, dorudan da, Ycuc v Mcuc bu razid fsad trdirlr [aysi]542 onlara aiddir, hr ks cizy543 vermk dynn ba qoymazsa, ona iti qlncn hkmn vermk v azn camaatn hyat tmlini o vilaytin razisindn yox etmk qrara alnd. Bu haqq niyytl qlb nianli bayraq o trf hrkt gldi. slam ordusu Baratlya atdqda o lknin kafirlri mzffr qazilrin qlnc v nizlrinin qorxusundan piyada v atlnn kemsi n tin olan darsqal, sx melr v aacla dolu ormanlara daldlar. Bzilri d yksk dalarda, mtin v mhkm qalalarda gizlndilr. Cihad meydannn dylri tvkkl v mrdlik siprini iyin salb, me v ormanlara z qoyaraq, [onlar] dst-dst l keirib, amansz qlnca mruz qoydular. Onlarn arvad v uaqlarn sir edib, saysz mal-qara qnimt aldlar. Luarsab yz hiyl il o thlkdn cann qurtarb, zn snacaa sald.

Burada slh mqavilsinin tarixi kimi 961 -ci ilin verilmsin sbb odur ki, Sfvilr sir dm Oltu sancaqbyisi Sinan byl Sfvi elisi ahqulu aa Qacar rzurumda olan Osmanl sultannn drgsin 28 vval 961-ci / 26 sentyabr 1554-c ild glmilr v shri gn, yni 29 vval 961 -ci / 27 sentyabr 1554-c ild rzurumun lic adl yerind Sfvilrl Osmanllar arasnda mharibni dayandran barq imzalanmdr (F.Krzolu. Osmanllarn Kafkas -ellerini fethi, s.238-239). Slh mqavilsi is Sfvi eikaasbas Frruxzad by Qaradalunun Sultan Sleymann hzuruna gndrilmsi nticsind 29 may 1555-ci ild Amasya hrind imzaland ... Ae XVI e, c. 96). 539 Quriyan - Grcstann qrbind, Minqreli vilaytindn cnubda, Acarstanla Rioni ay arasnda yerln v qrbdn Qara dniz xan tarixi vilayt. 540 Baratl - Tiflis hrindn qrbd, Alget aynn mnblrind yerln bu vilaytin ad Osmanl qaynaqlarnda Baral-eli, grcc Sa-Baratiano adlanr. Tarix-i almara-yi Abbasinin Tehran apnda (s.87) bu vilaytin ad shvn Trablis yazlb (bax: F.Krzolu. Osmanllarn Kafkas -ellerini fethi, s.236). Bak lyazmalar sasnda trcm mtnind dzli edilrk, Baratl yazlmdr (S-129, v.74b; S-297, v.52b; B-589, v.9b). 541 Qurani-Krim, Tvb sursi, 36-c ay. 542 Qurani-Krim, Khf sursi, 94-c ay. 543 Cizy - orta srlrd mslman lklrind qeyri-mslman halidn toplanan vergi.
538

165

Baratl vilaytinin razisi mriklrin imanszla bulam vcudundan tmizlndikdn sonra sadtli miyyt Luarsabn paytaxt Qoriy 544 trf hrkt edrk, tin yollardan v sx aacl yerlrdn keib, o vilaytin sahsini d Baratlda olduu kimi545 yaramaz kafirlrin vcudunun ot-alandan tmizldilr. Grc byklri v aznavurlar bir ne qala v divarlar mhkmlndirib, hr yerd hrbi adamlardan bir dst yerldirdiklrin gr, lk fth edn bayraqlar hmin qalalar trf qaldrld. vvlc Mrdanqub 546 qalasn mhasir etdilr. Hmin qalalarn mhafizilri qala divarlarnn mhkmliyin gvnrk, dymy v vurumaa baladlar. gid qazilr qalann trafnda dyrk, mhasirdkilrin iini tin saldlar. Bd mzhbli grclr aciz olduqlarn grrk, aman, - dey bardlar. Qalann kutval Parsadan by bayra xb, qalan tslim etdi. Ad kiln qalan aldqdan sonra orann n mhkm qalas olan v Luarsabn anasnn qald Amdin547 qalas zrin getdilr. Ora yksk bir qaladr, sanki bdiyyt memar dyirmi asiman sviyysind onu bina etmidir. Bel ki, tsvvr v xyal quu hr n qdr syl qanad alarsa, onun sviyysind ua bilmz v ruzigar hadislrinin li n qdr uzanarsa, onun sddinin tyin ata bilmz. O mhkm qalann gztilri qazilri df etmy z evirdilr, onlarn arasnda dy v vuruma odu alovland. Sadt gc il o Xeybr bnzr qala az bir syl alnd. Luarsabn anas aznavurlarn ksriyyti il birlikd l kedi. O dinsizlri cihad qlnc il chnnm gndrdilr. ahverdi sultan Ziyadolunun syi v mrdliyi il ne baqa qala da gndn -gn yksln dvltin balarnn lin kedi. Dniz kimi coan qounlarn lin bu yrd otuz mindn artq sir kedi. O cmldn grc byklrinin, yanlarnn v aznavurlarnn qadnlar, qzlar v oullar xms548 vzin ah cnablarna atd. Bu df Luarsab zn el adsz sansz etdi ki, onun yeri-mskni he mlum olmad. Buna gr d saflq nianli dindar padah Grcstandan Qarabaa trf dnrk, o trflrd gzib ov etdikdn sonra zavalsz dvltin paytaxtna (Tbriz) ynldi.

Qori - Grcstanda, Tiflisdn imal-qrbd, Kr ay sahilind hr. S-129, v. 74b; S- 297, v.52b. 546 Mrdanqub qalas - Grcstann Qori hri yaxnlndak tarixi qaladr. Bu qalann ad hsnt tvarixd Mrdanub, Tarix-i almara-yi Abbasinin S-129 nsxsind (v.75a) Mrdanqub, B-589 nsxsind (v.10a) Mrdub, grc mnblrind is Martkoph dey qeyd olunur. Tarix-i almara-yi Abbasinin Tehran apnda (s.87) Mrdabut yazlb. F.Krzolu bu qalann adn Mzart kimi gstrir (F.Krzolu. Osmanllarn Kafkas-ellerini fethi, s.237). 547 Amdin - slind din (Eden, Aten) olmaldr (F.Krzolu. Osmanllarn Kafkas-ellerini fethi, s.237). B-589 nsxsind (v.10a) doru olaraq din, S-297 lyazmasnda (v.52b) is shvn bdin yazlmdr. Bu qala Grcstann Qori hri yaxnlnda yerlirdi. 548 Xms - rit qanunlarna gr, seyidlr veriln vergi mbli.
544 545

166

KAMINA ATAN PADAHIN SADTNN GC V SAS SBBKARIN (ALLAHIN) STK V RADS L LUARSABIN LDRLMS HAQQINDA Grc valilri arasnda Luarsab catinin v csartinin bolluu v kmki v ibiln adamlarn oxluu il seilirdi. Buna gr d hmi onda itatsizlik v lovalq zn bruz verirdi. O, itat etmyi v xrac vermyi boynuna gtrmrd. Hrnd cnntmkan ah hzrtlri onu aradan qaldrmaa alm v dediyimiz kimi, dflrl Grcstana yr edilmidis d, Luarsabn hyat qdhi hl dolmadndan o, l keirilmmidi. Cnntmkan ah drdnc df Grcstan sfrindn dndkdn sonra Luarsab yen Qoriy gldi, sa qalan dinsizlr onun yanna topland, bir-iki il bel dolandlar. O, bir qdr ilri yoluna saldqdan sonra yen d itatsizliy balayb, dinin pnah olan aha qar mxalif olmaqda inad gstrdi. [O], 963-c ild (16.11.1555 - 03.11.1556) Qoridn xb, divann amannda v ixtiyarnda olan Luhs549 qalasna v onun trafndak razilr glib, syan v qiyam lamtlri gstrdi. O srhdin mhafizsin mmur olan Qaraba bylrbyisi ahverdi sultan Ziyadolu Qacar onun qiyamndan xbr tutan kimi Qaraba qoununu yb, onu df etmy ynldi. O, Luarsabn olduu yer yaxnladqda Luarsab hiyl v tdbir zndn, mqavimt qdrti olmadna gr qama sedi. Qzlba qounu grclri tqib edrk, o vilaytin traf v knarlarna splndilr, talan v qartl mul oldular. Bu snada Luarsab mkr v hiyl pusqusundan bayra xb, aznavurlardan bir dst il ahverdi sultann [ordusunun] mrkzin hcum etdi. Qzlba ordusunun ksriyyti daldndan Ziyadolunun yannda qalan bir kiik dst var gc il dyrk mlubiyyt urad. Ziyadolu mharib qayda -qanunlarn nzr alaraq, hrb meydanndan salamat bayra xd. Grclr qazilri tqib edrk, skkiz yz nfrdk qzlba hid etdilr. Luarsab ncil oxuyan keilrdn bir dst il tpnin stnd durmudu. Mhmmd sultan epni qazilrin bir dstsi il ona rast gldi v o camaatla dy girimy mcbur oldu. Luarsab cldlik v mrdlik atn cvlana gtirdi v Mhmmd sultan epniy hcum etdi. Allahn iradsi il onun at bdrdi, Luarsab atndan ayr dd. epni qazilrindn Zakir adl birisi ona bir ne ldrc zrb vurdu. Kafirlr onun zrin hcum etdilr. Mhmmd sultan Luarsabn atn l keirib mindi v oradan xd. Grclr ad kiln Zakiri bir nec epni qazisi il birlikd ldrdlr. Luarsabn mr v hakimiyyt bayra devrilrk, hmin anda ld. Grclr onun cnazsini gtrdlr, qbiristanla

S-129 (v.75b) v S-297 (v.53a) nsxlrin sasn Kums qalas. hsnt -tvarixd v B-589 nsxsind (v.10b) Kumi qalas adlandrlr. Grc mnblrind bu yerin ad Qaris v ya Qaris Varxuna kimi yazlmdr (.. , .35; . ... , 1991,30).
549

167

aparb dfn etdilr v onun olu Simayunu 550 hakimiyyt gtirib, Qorid mskn saldlar. LUARSABIN LDRLMSNDN SONRA GRCLRN HVALININ DAVAMI V ONUN OLU SMAYUN XANIN BD DVLTN BAILARININ L L TUTULMASI Simayun xan atas yerind Kartil xristianlarnn (msihilrinin) hakimi oldu v drd-be il Qorid yaad. Hr trf splnmi grclr ona qouldular, nticd, bir cmiyyt yarand. O da atasnn tapr il itatsizlik v syan yolu il gedrk, 968-ci ild (22.09.1560 - 10.09.1561) Tiflisi almaq kimi xyala smayan niyytl z mkanndan v msknindn hrkt etdi. [O], msihilrin baqa hakimlrindn dy v kmk istdi, byk bir cmiyyt onun yardmna gldi. Lvnd xann olu Grgin (Georgi) d atasnn icazsi il v ya zbana olaraq, mzhb tssbkeliyi v millt hmryliyi il Kaxetdn bir dst il onun kmyin gldi. Nticd, grclrin byk bir qounu topland. Bu xbr Ziyadoluya atdqda Qaraba mirlrini v o hdudun qounlarn yb, mriklri aradan qaldrmaa ynldi. Qazilr grc camaatnn yolu balamaq n qazdqlar xndyi dolduraraq, onu kedilr v mriklr yetirk, o azn camaatn qarsnda dy nizam aldlar. slam ordusunun rxilri grclrl dy giridilr v mharib qzd. Hr iki trfdn mrd kiilr v dy meydan dilavrlri byk cat gstrirdilr. Azn kafirlr mtant v dzm aya stnd dayanaraq, qazilrin hmllrini df edirdilr. ahverdi sultan Ziyadolu kafirlrin vuruma iddtini v onlarn dy meydannda bu cr tmkin v mtant gstrdiyini grdkd mrkzd duran qounla birdn aparaq, grc qounu sralarna hcum etdi. Dy meydanndan [qopan] tozanaq tez grdi edn fly atd. Grclr onun hcumuna tab gtirmyib, qamaa z qoydular. Lvnd xann olu Grgin azn kafirlrdn mi n nfrl birlikd ldrld, [grclrin] sa qalanlar is daldlar v splndilr. Simayun kiik bir dst il Qori trf qad. Ziyadolu qlb v zfrl Gncy qaytd. Grclrin mtbr mirlrindn Ccn by aznavurlarn bir dstsi il tutulub, almin pnah olan drgaha gndrildi. Lvnd xan z olunun yasnda boynundan qara palaz asd. Kaxetin aznavurlar v mtbr [adamlar] onunla birlikd qara [paltar] geyrk, matm saxladlar.551

Simayun - Kartli ar Simon nzrd tutulur. O, 1558 -1569 v 1578-1600-c illrd Kartli ar olmudur. 551 Grc mnblrin gr, bu dy 1561-ci ild Tsixedidi adl yerd ba vermidir ( , . 30).
550

168

Bu hadisdn sonra Luarsabn Davud adl olu aznavurlardan bir dst il qarda Simayuna mxalif olaraq552, aln yol gstrmsi v tale rhbrinin iarsi il knll surtd almin pnah olan drgaha ynldi v darssltn Qzvind dindar v daltli padahn [qarsnda] yeri pmk sadtin ataraq, islam [qbul etmk] rfin nail oldu. Cnntmkan ah ona mehribanlq v mrhmt gstrib, onu yksk oulluq mqamna qaldraraq, ali divann ixtiyarnda olan Tiflis vilaytini v onun trafndak yerlri ona verdi. Hrdnbir drgah mirlrindn biri Tiflis qalasnn kutvallna, Davud xann llliyin v onun ilrinin idar edilmsin tyin edilirdi. Amma Simayun xan v onun adamlar mxaliflik v itatsizlikd israr edrk, Tiflis qalasn v onun trafn l keirmyi qarya mqsd qoyub, bu bo xyallardan he vaxt l kmirdilr. [Onlar] iki- df oran l keirmk n yr etdilr v bir i gr bilmyib geri dndlr. 975-ci (08.07.1567-25.06.1568) ild [Simayun] kafir qoununu yaraq, oxlu svari v piyada il Tiflis ynldi. Davud xan da ona tabe olan aznavurlarla v mslman qounlar il hrdn xb, qarda il mharib etmy tlsdi. ki trf biri-birin yetind, qzlbalar v aznavurlar dmnin [sayca] oxluuna gr zlrind mqavimt qdrti grmyrk, vuruma mnasib bilmyib, qaytma v qalan mdafi etmyi stn tutdular. Lakin qzlba qoununun srdar brahim xlif Qaramanlu cahillik v lovalqdan dy girib hid oldu. Davud xann adamlar ey Davud, bu gn bizim Calut v onun qounlar qarsnda taqtimiz yoxdur553 dey bardlar. [Onlar] ona qar xdlar. [O], arsiz qalaraq, qamaq yolunu tutdu v qzlbalardan kmk istyib, Hsam by Qaramanlu il birlikd bir qoun cmlyrk, qardann stn getdi. Lakin bu df d bir i gr bilmyib mlub oldu v554 Tiflis gldi. Simayun xan iki df qardana v onun adamlarna qlb alb, syan v qiyamn gclndirdi. O, Tiflis halisinin ona itat edcyi v qalann asanlqla onun lin kecyi xyal il grc qoununu toplayb, Tiflisin zrin gldi, qalan mhasir etdi. Qzlbalardan bir dst qalann mdafisi v mhafizsin qalxdna gr Simayun xan oran almaq n gc atmadn grd, hm d hr halisinin yardmndan midsiz olub, k tbili aldraraq Qoriy getdi. Simayunun syan etmsi v onun islam hdudlarna v srhdlrin l uzatmas xbri flk mqaml astanaya atdqda qzav -qdr kimi cryan edn bir hkm verildi ki, ki hakimi olan amxal sultan rkz qacar mirlri v baqalar il birlikd Grcstana gedib, Davud xann kmyin atsnlar,
B-589, v.11b; S-297, v.54a. Tehran apnda (s.89) Davudun atasna mxalif olduu yazlmdr. Halbuki artq hmin zaman onun atas Luarsab hyatda deyildi v hakimiyyt qarda Simayunun lind idi. Buna gr d Bak nsxlrind Davudun qarda Simayuna mxalif olmas haqqnda ksini tapm fikir daha mtbrdir. 553 Qurani-Krim, Bqr sursi, 249-cu ay. 554 S-129, v.76b; S-297, v.54b, B-589, v.12a.
552

169

Simayunun rini o trflrd aradan qaldrsnlar. Byk mirlr bu mri icra edrk, 976-c ild (26.06.1568 - 15.06.1569) Grcstana qoun kdilr. Simayun sadtli qounlarn yetimsi xbrini bilnd znd mqavimt gc grmdiyindn o trafn yksk dalarna kildi. Qlb nianli qazilr Elburz da il brabr v Qaf zirvsi il bir olan o daa trf hrkt edib, onun traf v tklrini tutdular. O mhkm yeri zlrin pnahgah v snacaq etmi imansz kafirlr qazilr qar mhariby v mdafiy baladlar. ki trf arasnda hrb v qtl odu alovland. Simayun kiik bir dst il cahillik v lovalq atn minib, qazilr hml etdi, bir-iki nfri hidlik rfin atdrd. amxal sultann qulamlarndan Cmid adl birisi ona hcum edrk, onu ldrc niz zrbsi il zlillik torpana sald. Qazilrdn baqas onun kmyin glib, [Simayunu] tutdular. Grclr z balarn bla kmndin dm grnd qama frst bilrk, mharibdn z evirdilr. Simayunun trafndak adamlardan bzisi ldrld, bzisi l kedi. Byk mirlr zfr v qalibiyytl Grcstan qzavatndan qaydaraq, Simayunu baqa sirlrl xilaft mkanl taxtn ayana gndrdilr. [Simayun] darssltn Qzvind xobxt v mzffr hkmdarn nzrin atd. Bir mddt onu ah dvltxanasnda saxlayrdlar ki, blk, islam [qbul etmk] rfin nail olsun; o is msihi dinindn dnmrd. Nhayt, [onu] lmut 555 qalasna gndrdilr. Cnntmkan ah sa ikn o, hmin qalada idi. smayl mirznin vaxtnda [onu] oradan xardlar. Cnnt mqaml, sgndr anl nvvab (ah Mhmmd Xudabnd) zamannda o, mslmanl [qbul etmk] sadtin nail oldu, hqiqtd mminlr qardadr [hdisinin] zrurtin sasn, o hzrt trfindn yksk qardalq lqbi il bauca edildi v z irsi mlknn hakimliyin qaldrlmaqla arzusuna ataraq, Grcstana yolland. Hqiqtn d, o, sgndr anl nvvabn haqqn-hrmtini gzlyib, dvltin xeyrin olan ilr grd. O hadislrin trafl rhi z yerind byan qlmi il yazlacaqdr. QNDHAR V ZMNDAVR VLAYTNN, HRMND [AYI] KNARINDAKI GRMSRATIN FTH V O VLAYTDK KEM HVALATLARIN BZLR HAQQINDA Cnntmkan ah zamannda fth olunmu vilaytlrdn biri d Qndhar v onun trafdr. [Bu] hadisnin rhi beldir ki, ad kiln vilayt qalibiyytli xaqan Sultan Hseyn mirz Bayqarann zamannda onun v olu Bdi z -zaman mirznin hkm il mir Znnun runun v onun vlad olan ca byin ixtiyarnda idi. [Sultan Hseyn] mirznin [vfat] hadissindn v o slalnin hvalnn alt-st olmasndan sonra Xorasan mmlkti ahiby xan zbyin hakimiyyti altna ddkd ca by onun yanna gedib, vassall qbul edrk
555

lmut Qzvindn imal-rqd,Qzvinl Xzr dnizi arasnda gcl bir qala.

170

nvazi grd. Lakin el hmin il gnahlar balanm mrhum padah Mhmmd Babur mirz ibn mr -eyx mirz ibn Sultan bu-Sid mirz ibn Sultan Mhmmd ibn Mirz Miranah ibn byk mir Sahibqiran mir Teymur Krkan Kabildn Qndhara qoun kdi. ca by v mir Znnunun [digr] vladlar run tayfas il birlikd o hzrt qar mhariby tlsdilr, lakin mlub oldular v Baburun qounu zfr qazand. Qndhar v Zmindavr vilayti mir Znnunun xzinlri, dfinlri v mal -dvlti il birlikd o hzrtin lin kedi. O, hmin vilaytin hakimliyini z mhtrm qarda Nasir mirzy taprb, Kabil qaytd. eybk xan zbk Qndhar hadissindn xbrdar olduqda saysz qounla o vilayt yolland. mir Znnun vladlar onu qarlamaa tlsdilr v zbk qoununun rxisi tyin edilib, Qndharn zrin gldilr. Nasir mirz bir ne gn mdafi olunsa da, axrda mmlktdn lini kib, qardann yanna, Kabil getdi. eybk xan vvlki qaydada o yaltin yynini v o vilaytin hakimliyini runlularn lin thvil verib, geri dnd. Daha sonra Sleyman anl xaqan zhur edib ortaya xd v eybani xan o hzrtin dnyan tutan qlnc il ldrld. Xorasan mmlkti o cnnt msknli padahn (ah smayln) hakimiyyti altna kedi. ca by ona sdaqt rizsi v peklr gndrdi, bir mddt Qndhar vvlki qaydada [ca byin] ixtiyarnda qald vo o, zn Heratda qrar tutmu xobxt [Sfvi] ahzadlrin v qzlba bylrbyilrin doru evirdi. Nhayt, Zhirddin Mhmmd Babur yenidn Kabildn Qndhara qoun kib, [oran] mhasir etdi. ca by bir mddt qalan mdafi etdi. Mhasir mddti uzun kdi. Axrda el oldu ki, 926 -c (1520) ild Durmu xan Xorasana gldi. ca by556 Herat bylrbyisi Durmu xan amluya yalvar-yaxar etdi v ondan kmk istdi. Durmu xan [Babur] padahdan xahi etdi ki, ca by sdaqtini izhar etdiyi v ah drgahnn qulam olduunu bildirdiyi n aramzdak sdaqt v mnasibt bunu tlb edir ki, ona qar tcavzkarlq etmysiniz. Durmu xann xahiin ml edn Babur padah Qndharn mhasirsindn l kib, Kabil geri qaytd. ca by znn Molla Baqi adl etimad bsldiyi adamn Qndharda qoyub, Xorasana getdi. Onun [Qndharda] olmad vaxt hmin etimadl xs etimadsz xb, cnab Babura tabeiliyini v trfkeliyini izhar edrk, mmlkti Baburlularn ixtiyarna verdi. Babur padah hzrtlri o vilayti z olu Mirz Kamrana verdi v hmin tarixdn etibarn Qndhar Mirz Kamrann tabeilrinin lind qald. Cnntmkan ahn mbark taxtda ylmsindn sonra, onun hakimiyytinin on birinci ili olan 941-ci il aylarnda (13.07.1534 - 01.07.1535) Sam mirz Qndhar zbt etmk hvsin db, Qndharn zrin getdi. Mirz Kamran trfindn oraya hakim tyin olunmu Xoca Klan qala qaplarn balayb, skkiz ay rzind qalan mdafi etdi. Mirz Kamran Lahorda lazmnca
556

S-129, v.78a; S-297, v.55b.

171

qoun toplayb kmy gldi. Trflr arasnda byk bir vuruma ba verdi. [Qzlbalar] mridi-kamilin razl olmadan o yr xdqlar n onlarn arzusu ba tutmad. Azvar xan hmin dyd ldrld. Sam mirz mqsdin yetmdn geri dnd. Mirz Kamran is Xoca Klan vvlki qaydada Qndharda qoyub, geri qaytd. 943-c il aylarnda (20.06.1536 - 09.06.1537) cnntmkan ahn sadtli miyyti altnc df beyd xann fitnsini df etmkdn tr Xorasana gln vaxt [ah Thmasib] Qndhar zbt etmk v qzlbalarla dyd igidlik gstrmi caatay camaatndan intiqam almaq mqsdi il darssltn Heratdan xb, o trf doru hrkt etdi. Cah-calall bayraqlarn tntnsi o hdudda yayldqda v [ahn] mbark tiri o diyarn zrin z gliinin klgsini saldqda, hmin hvalat yazlarkn qeyd olunduu kimi, Xoca Klan orada qalmaa tab gtirmyib, Sind trf getdi. Onun Qndharda qoyduu Gnci Xoca sadtli miyyti qarlamaa xb, qalann aarlarn tslim etdi. Szgedn vilayt qdrtli dvltin balarnn lin kedi. O mlkn hakimliyi Budaq xan Qacara fqt olundu. Dnya hkmdarnn (ah Thmasibin) raq trf qaytmasndan sonra Mirz Kamran yenidn qoun toplayb, Lahordan oxsayl bir dst il Qndhara gldi. Rum sultannn glii v lqasn ya xmas zndn cnntmkan ah hzrtlrinin raqda v Azrbaycanda ba olduqca brk qarmd v onu n Xorasana yr etmy frsti yox idi. Buna gr d Budaq xan hrbilik qaydalarna sasn, vaxtn tlbin ml edrk, zn mhasiry salmayb, mmlktdn l kdi. Mirz Kamran [Qndhar] qalasn mhkmlndirib, geri qaytd. 951-ci il aylarnda (25.03.1544 - 14.03.1545) mrhum hkmdar Mhmmd Hmayun padah ibn Babur padah fqan ordusunun tzyiqi il Hind vilaytindn rana gldi557 v cnntmkan ah hzrtlrinin hzurunda Qndhar mslsi bard Mirz Kamrann yndmsiz hrktlrindn xcaltini izhar etdi. Qrara aldlar ki, gr Qndhar onun lin kers, o, oran [Sfvi slalsinin] sadtli astanasnn mlazimlrin tslim edckdir. O hzrt (Hmayun padah) z vdin vfa etdi v Qndhar qalas mzffr sgrlr trfindn fth olunduqdan v sgri mirz l keirildikdn sonra oran hmin yrd qounun srdar v adl sanl ahzad Sultan Murad mirznin llsi olan Budaq xan Qacara thvil verdi. O snada ahzad vfat etdi v hl Hmayun padahn mslsi hll olunmadndan, o hzrtin (Hmayun padahn) mlazimlri olan caatay camaatnn snacaq yeri olmas n Qndhar yenidn Budaq xandan alnb, Bayram xan Trkmana taprld ki, o, hr iki trf rbti olan bir adamdr v o hzrtin (Hmayun padahn) mslsi hll olunana v onun hakimiyyti vst tapana qdr [Bayram xan] oran idar etsin. Hmayun padahn Kabild v
Hmayun padah Bykl Moollar slalsindn olan Hindistan hkmdar (1530 -1556), Zhirddin Mhmmd Baburun olu.
557

172

Bdxanda Mirz Kamrana qar mnaqiy mul olduu illr rzind Qndhar Bayram xan idar etdi. ah hzrtlri is Hmayun padaha hrmt lamti olaraq v Bayram xann xidmtkarln v sdaqtini nzr alaraq, Qndhar mslsin gz yumub, oran tlb etmirdi. Nhayt, szgedn mrhum [Hmayun] padah kamna atb, Qzneyn558, Kabil v Hindistan sltntind v padahlnda istiqlal ld etdi. Lakin o, hl Qndhar qzlbalara thvil vermzdn nc vfat etdi. Onun mhtrm olu Clalddin Mhmmd kbr padah z yksk rtbli atasnn yerin yldi. Hmin vaxt Bayram xann trfindn ah Mhmmd Qlati Qndhar idar edirdi. 963-c ild (16.11.1555 - 03.11.1556) Zmindavr hakimi Bahadr xan zbk Qndharn zrin qoun kib istdi ki, [oran] ah Mhmmdin lindn alsn. Szgedn [ah Mhmmd] rfin hzuruna adam gndrib bildirdi: Qndhar Sizin drgahnzn mlazimlrin aid olduu n qzlba qounu tyin edin ki, zbana olaraq oran zbt etmk istyn Bahadr xann rini df etsinlr v mmlkti l keirsinlr. Buna gr d cnntmkan ah hzrtlri Bhram mirznin olu Sultan Hseyn mirzni liyar sultan far, V li xlif amlu v bzi [digr] mirlrl ittifaqda ah Mhmmd Qlatiy yardm etmy gndrdi. Vli xlifnin olu ahverdi xlif amlu qoununun bir dstsi il Bahadr xann zrin srtl hrkt edib, qfltn onun stn basqn etdi v trflr arasnda iddtli bir dy ba verdi. Dydn v vurudan sonra Bahadr xan Hindistan trf qad. Amma ah Mhmmd Qlati mkr v hiyly l ataraq, Qndhar qalasn szgedn [Sultan Hseyn] mirznin v mirlrin zn balayb, qalan mdafi etmy balad. Byk mirlr Zmindavr vilaytini zbt edib, Qndhar mslsinin hqiqtini rfin hzuruna rz etdilr. Cnntmkan ah 965-ci il aylarnda (24.10.1557 - 13.10.1558) li sultan Tatolu Zlqdri oxlu qounla Qndharn fthin mmur edib, o vilaytin hakimliyini Sultan Hseyn mirzy namizd etdi. Drya kimi dalalanan qounlar Qndhar haty aldlar v qalan tutmaq n mliyyata baladlar. ah Mhmmd Qlati dy v vurua balad. Drd ay rzind trflr arasnda ox v tfng atmalar oldu, hrb v mcadil ati alovland. Axrda [ah Mhmmd] mqavimtdn aciz qalaraq, aman istdi v hd -peyman balandqdan sonra qalan tslim edib, Hind diyarna yolland. Sultan Hseyn mirz Qndhar yaltind hkmranla nail oldu v iyirmi il yaxn bir mddtd ali drcli dvltin saysind o diyarda hakimlik edrk, izzt v rahatlqdan kam ald. O, smayl mirznin hakimiyyti zamannda tbii cll vfat etdi. nallah, onun oullarnn hvalat bu dnyan bzyn (Almara) srin ikinci cildind, Allahn klgsi olan lahzrt ahn ziz [hakimiyyti] dvrnn hadislri iind mk saan qlml yazlacaqdr.

Qzneyn (Qzn) indiki fqanstanda, Kabildn cnub -qrb trfd, Kabil Qndhar avtomobil yolu zrind hr.
558

173

ndi is szlrin ardcllna riayt edrk, mqam gldiyi n Xorasan hvalatlarnn ardn hadislri yazan qlml qeyd alb, daha sonra o hzrtin (ah Thmasibin) sadt peyvnd olmu hakimiyyti zamannn digr hadislrinin v hvalatlarnn rhin kek. BEYD XANIN LMNDN SONRA XORASAN HVALATLARININ ARDI V CAHANI V CAHAN SAKNLRN YARADAN [ALLAHIN] RADS L O ZAMAN BA VERM HADSLR HAQQINDA Bundan nc, yuxarda nbr qoxusu saan qlml yazld ki, beyd xan ibn Mahmud sultan ibn blxeyr xan hyatda olduu mddt rzind Xorasan mlkn tcavz lini uzatd v qanin zbklrin gli-gedii ucbatndan o diyarda oxlu xarabalqlar trndi. Onun lmndn sonra ne il Xorasanda min-amanlq hkm srd. Mhmmd xan rfddinolu Tkl darssltn Heratda dalt bayran qaldrb, adl-sanl ahzad Sultan Mhmmd mirznin tabeiliyind hakimlik msllri il mul oldu. O, Qrcistana qoun kib, Qrcistan hakimi Bayram-olann simasnda oradak zbklrl byk mharib edrk qalib gldi v zbk sultanlar bir mddt Xorasana glmy crt etmdilr. Nhayt, 957-ci (1550) il aylarnda, beyd xann lmndn on bir il kedikdn sonra, onun yerin Buxarada padah olmu olu bdlziz xan da axirt dnyasna tlsdi. Bu hadisnin ardnca Buraq xan ibn Sevinck sultan ibn blxeyr xan, bdlltif sultanla v ah Mhmmd sultanla ittifaqda Daknddn, Smrqnddn v Hisari-admandan Xorasana qoun kib, tamam qlblik v izdihamla Herat zrin gldi. Mhmmd xan rfddinolu qalaya v hr istehkam vermkl kifaytlnmyib, Herat hrinin bayrnda da kbndlr (barrikadalar) trtib etdi v hr kbndin banda tcrbli srdarlar, topular v tfngilr qoydu. Bir ne gn qzlbalarla zbklr arasnda kbndlr stnd dy v vuru ba verdi. zbklr he bir kbndi l keirib istila ed bilmdilr. Szgedn [zbk] sultanlarnn n catlisi olan ah Mhmmd sultan Sistan v Frah vilaytlrini qart etmy getdi. O, oradan geri qaydb Herata gldikd Buraq xana qar etiraz dilini uzadb dedi ki, n n indiycn kbndlr alnmaybdr? V iddia etdi ki, mn sabah kbndlri l keirmyinc atdan enmycym. Nvbti gn o, adl-sanl bahadrlardan ibart oxsayl bir dst il bu zml atlanaraq, ah Zeyd mzarnn yaxnlndak ky z tutdu v igidcsin orann mhafizilri zrin hml etdi. Kbndin mdafiilri mqavimt tab gtirmyib, frar edrk, kbndin arxasna kildilr. ah Mhmmd v zbklr kbndin sonuna kimi gldilr. Bu snada qzav-qdr sapandndan canalan bir da xb, yekba [ah Mhmmd] sultann bana dydi. O, srsm halda qrur atndan yer yxld. 174

Hmin vaxt Mhmmd xann mlazimlrindn olan mchul bir xs onun bann stn alb, onun bdnini ba ykndn azad etdi. Hminin bir ne adl -sanl bahadr sir alnd. ah Mhmmd sultann [ldrlmsi] xbri Buraq xana atdqda onu xof v dht brd v o, k etmk tbilini sslndirib, Mavrannhr getdi. Mhmmd xan rfddinolunun lmndn v onun olu Qazaq xann dustaq edilmsindn sonra dnya sakinlrinin ahzadsi Sultan Mhmmd mirz ulu orduya getdi v yenidn Xorasan mlknn hakimliyin mnsub olundu; ahqulu sultan Yegan Ustaclu is onun llsi tyin edilrk, ahzadnin ali zngisi hndvrind Xorasana yolland. Abdulla xan ibn sgndr xan ibn Caniby sultan v Xosrov sultan basqn etmk mqsdi il Amudrya ayndan keib, Xorasana, [Sultan Mhmmd] mirznin v [ahqulu] sultann yolunun stn gldilr. Xorasan qounu [Sultan Mhmmd] mirznin bana cm olmad v hmin vaxt [Sultan Mhmmd] mirz il [ahqulu] sultan dy hazr olmadqlar n Trbti-Heydriyy559 qalasna sndlar. zbk sultanlar qalan mhasir etdilr. Dmnlri df etmk n Xorasan mirlrinin hr biri z mkanndan hrkt gldilr. Lakin hl ordunun toplanmas ba vermzdn nc raq qoununun glii xbri yayld. zbk sultanlar qalmaa tab gtirmdilr. vvlc Xosrov sultan ehtiyat edrk kb getdi. Nvbti gn is Abdulla xan k tbilini sslndirib, Buxaraya qaytd. Onlarn gediindn sonra Mavrannhr sultanlarndan he birisi Xorasana glmk iradsi gstrmdi. Bir df Pir Mhmmd xan ibn Caniby sultan Blxdn mqdds Mhd hduduna glib, sonra geri qaytd. Daha sonra o, z days Tlk bahadr thf v hdiyylrl birlikd, zrxahlq etmk n xlayiqin pnah olan drgaha gndrdi. Tlk bahadr ahn qbulunda olmaq rfin nail olub, geri qaytd. Baqa bir df zbk xan ibn Rstm sultan ibn Caniby sultan 967 -ci ild (03.10.1559 - 21.09.1560) ndixud v irandan 560 skkiz min nfr qanin zbkl Srxs, Zurabad v Cam hduduna glib, bir qdr qartilik v soyunuluq edrk, z diyarna yolland. Cam hakimi Zeynal xan brahim xan olu Zlqdr, Mir Hseyn sultan Firuzcngi arb, zbklri df etmk barda onunla mvrt etdi. Szgedn [Mir Hseyn sultan] v caatay mirlrindn olan Kutval [ad] il mhur Hac sultan hr ikisi trtib olunmu qounlarla Zeynal xana qouldular. [Zeynal xan] onlarn kmyindn faydalanaraq, [zbklri] tqib etmk fikrin dd. Szgedn mirlr tqib etmyi mslht grmdilr. Zeynal xan tqib gndrdiyi bir dstnin mlub olmasna baxmayaraq, cahilliyinin v qrurunun oxluu ucbatndan iki min be yz qzlba v caatayla birlikd

Trbti-Heydriyy v ya sadc, Trbt - rann Xorasan vilaytind, Mhd v Cnabd hrlri arasnda yerln tarixi qala. 560 iran - fqanstann imalnda, ndixud hrindn cnub -rqd, Blx hrindn qrbd v Meymn hrindn imal-rqd yerln indiki ibirqan hri.
559

175

onlarn arxasnca gedib, Xatvan561 krpsnd zbklr atd. zbk xan qzlbalarn brabrind iki- min nfr qoyub, z yeddi min nfrl hiylgrlik pusqusunda oturdu. vvlinci hmld zbklr mlub oldular. Zeynal xann adamlar qnimt v mal-dvlt arzusu il qartilik etmy tlsdilr. El bu vaxt zbk xan pusqudan xb, mirlrin sfin hcum etdi v bir hmldc onlarn qoununu darmadan edib, praknd sald. Qzlbalar gclri yetdiyi qdr mrdlikl dydlr. Min nfr yaxn qzlba v caatay Zeynal xanla v Mir Hseyn sultanla birlikd ldrldlr. Hac sultan Kutval qounun qalqlar il birg yz tvi v ahla o qorxunc mrkdn xb getdi. Zeynal xann tdbirsizliyi v cahilliyi ucbatndan bel bir qalibiyytli qouna flakt z verdi. zbk xan z diyarna qaytd. CNNTMKAN AHIN DARLXLAFT BADADA V XUZSTANA UURLU HRKT V DNYA SAKNLRNN PRVRDGARININ YARDIMI L SYANILARI DF ETMS HAQQINDA vvlki vrqlrd cahann ah, yni Cmid calall cnntmkan ah hzrtlrinin hakimiyyti zamannn hadislri [tsvir olunarkn] ikidilli qlml byan shifsi zrind yazld ki. [ah Thmasibin] mbark taxtda ylmsinin, sltnt v hkmranlnn vvllrind, Sleyman mkanl xaqan hzrtlrinin (ah smayln) qorxusundan sakitlik gulrind gizlnmi trafdak qiyamlar v baqaldranlar balarn syan cibindn xarb, dmnilik v mxalift nianlri gstrirdilr. O hzrt, qsaca yazld kimi, uzun mddt dmnlri aradan qaldrmaq, qiyamlar czalandrmaq, mmlktin v milltin mhm ilrini nizama salmaq n sfrlr xman ziyytin v yrlr etmyin tinliklrin dzd, zruri mnaqilrdn rahat olmad. Hkmdarn hrkt kemsin [sbb olan] byk hadislrdn biri darsslam Badad, Dizful v rbistan hakimlrinin syan v qiyamdr. [Bu] hvalatn rhi beldir ki, o hzrtin sadtli hakimiyytinin vvlind Sufi Xlil Trkmann nvsi brahim sultan Mosullu darlxilaft 562 Badadn hakimi idi. Onun (brahim sultann) misi Noxud sultann olu olan Zlfqar is Klhur hakimi idi v o, z rk lvhsind mxaliflik v itatsizlik nax yazb, Badadn valiliyi v hkmdarl hvsin dd. brahim sultan Mahidt yaylanda olan zaman [Zlfqar] iki yz nfr mkmml svari il srtli yr edrk, zn onun ordugahna yetirdi. brahim sultann mlazimlri Zlfqarn bel vaxtsz gliindn [brahim] sultana qar xyant hiss edib dedilr ki, onun nc bildirmdn v xbr vermdn, ani bir kild v bu cr srtl buraya glmsi
Bak nsxlrin gr: Xatun (S-129, v.80b; S-297, v.58a). Darlxilaft - xilaft mkan demkdir. Badad hri srlr boyunca Abbasilr xilaftinin (750 1258) paytaxt olduu n bu epitetl xatrlanmdr.
561 562

176

xeyirli v salam bir davran deyildir 563. Lakin [brahim] sultan buna mhl qoymayb, bir ne yaxn adamlar il birlikd z divanxanasnda rahatlqla oturmudu. Bu zaman Zlfqar onun ordusunun knarna atb, ona basqn etdi. Bu vziyyti grnd, brahim sultan zn itirdi, adamlarn ymaa v mdafi olunmaa frst tapmad. Cannn qorxusundan zn hrmsaraya atd. Zlfqar bir dst il piyada olub, hrm adrnn iplrini qlncla ksdi, [adr] onun bana yxd. [brahim] sultan yannda olan bir ne adamla birlikd iti qlncla para-para etdilr. Orduda qarqlq v axnama ba verdi. Mlazimlrin ksriyyti yb, [brahim] sultann ldrldyn grdkd Zlfqara itat etdilr. rb mirlrindn olan Seyid Sleymann olu Seyid by Kmun drd yz nfrl glib yetidi. Zrurtdn o da Zlfqara qouldu. Hmin hadisdn sonra [Zlfqar] tam qalibiyytl darsslam [Badada] glib, o hr sahib oldu. [O], z qohum v qrbasndan oxlarn zor v zlm qlnc il qtl etdi, btn raqi-rbi zn tabe edrk, orada z hakimiyyt bayran qaldrd. Bu xbr daltli hriyarn rzin atdqda, 936-ci ild564 (05.09.1529 24.08.1530) cah-calall bayraqlar mzffr sgrlr v sadtli qounlarla raqi rb trf hrkt gldi. Az bir zamanda darsslam [Badadn] sahsi flk tntnli ahn cah-calall adrlarnn qurulduu yer oldu. O vaxt gn xrng brcnd, hava is istiliyin od yandran drcsind idi. Beyt O qdr isti idi havann hrarti, Axar suda xrngin ksilmidi taqti. Bd xasiyytli Zlfqar bir dst fsadya inanb arxayn olaraq, hrin darvazalarn balad, qalan mdafi etmy, dy v vurua balad. Sadtli miyytin mbarizlri Badad qalasn mhasiry alb, hr gn qaragn dmnlrl mcadil v mharib etdilr; arada dy odu alovland. Zlfqarn qardalar li by v hmd by ilrin aqibtini nzr alaraq, o nemt qdri bilmyn [Zlfqar] df etmyi qrara aldlar. [Onlar] frst tapb, o bdbxtin zrin getdilr, onun ban iti qlncla bdnindn ayrb, ali taxtn ayan a gtirdilr. Badad qalas ahn mbark bxtinin gc il, blk d, mhz Allahn kmyi il fth edildi. Zlfqarn fsad mlazimlri ahn qzbinin qorxusundan zlrini Dcly atdlar ki, blk, nicat sahilin atalar. Amma onlarn ksriyyti fna dalalarna qrq oldular. O hzrt (ah Thmasib) sonsuz zmt v calalla darlxilaft [Badada] gldi, onun dalt nuru vilaytin trafna dd. O, qzav -qdr hkm kimi nfuzlu bir hkm verdi ki, hrdki he bir canln Zlfqarn zamanndak
563 564

S-129, v.81a; S-297, v.58a-b. Tehran apnda (s.94) bu hiss naqisdir. S-297 nsxsind (v.58b) shvn 959-cu il yazlmdr.

177

mllr gr msuliyyt clb etmsinlr. Xalq bdi dvlt dua etmy balad. rb qbillrinin balar layiqli thflrl gzl danan elilr gndrrk, [ah] Badadn fthi mnasibtil tbrik etdilr. Cnntmkan ah havann istiliyinin iddtlnmsin v mbark bdninin qzdrmaya tutulmasna gr o vilaytd dayanmayb, darsslam [Badadn] valiliyini v hakimliyini o zamanadk sultan [rtbsin malik] olan Mhmmd xan rfddinoluya taprb, raqi-rbdn raqi-cm trf dnd v salamatlqla ahlq mrkzin atd. Amma Xuzistan v rbistan yrn sbb o oldu ki, Dizfulda valilik edn v sln o vilaytin Rna kndindn olan laddvl Rnai ban itat v tabeilik boyunduruundan xarb, mxaliflik meydannda gzirdi. Buna gr d Xuzistana yr etmk zrurti meydana xd. 948-ci il aylarnda (27.04.154116.04.1542), [ah Thmasibin] mbark taxta xmasndan on skkiz il kedikd dnyan tutan bayraqlar o trf hrkt etdi. Luristan Xrrmabad mzffr sgrlrin dayanacaq yeri olanda Luri-Kuek565 [vilaytinin] miri Cahangir Abbasi sltnt taxt stunlarn pmk sadtin atdndan ehtiram v mhbbt grd. Sadtli miyytin yetimsi xbri Dizful v onun trafndak qiyamlarn dzm v mqavimt qrarn tamamil sarstd. Ad kiln laddvl qorxu v dhtdn mmlkti trk edib, ildrm v klk srti il Badad trf qad. Dizful vilaytinin razisi sadtli adrlarn qurulduu yer olduqda M nslindn olan Hveyz hakimi Seyid caddin pak rk v smimiyytl flk etibarl ali astanaya z evirdi, ehtiram v mhbbt grd v vvlki qaydada o vilaytin valiliyi ona mrhmt edildi. [ah Thmasib] iraz hakimi brahim xan Zlqdri bir ox mir v sgrlrl Bayat qalas 566 syanlarn alb-apmaa gndrdi. O trflrd d mhm ilr istniln kimi nizama ddkdn sonra [ahn] qlb alan cilovu raqa evrildi. Xlas, o hzrt taxta xmasndan sonra otuz ildk lkni sadt v xobxtlikl idar etmk n oraya -buraya sfrlr edirdi. Daha sonra Van vilayti rumilrin lin kediyindn v ora darssltn Tbriz yaxn olduundan, mbark paytaxt v bdi olan sltntin mkan n darssltn Qzvini sedilr. Orada dvltxana v ali bir ban layihsini saldlar v -drd il rzind orada binalarn tikilmsindn sonra [ah Thmasib] iyirmi ildk Qzvin dvltxanasndan he bir trf hrkt etmdi. V gndn -gn onun dvltinin bayra ucalrd v dnya sultanlar onun Keyvana bnzr drgahna pnah gtirib, bu szlri deyirdilr:
Luri-kuek (Kiik Lur) - rann Luristan vilaytinin imal-qrb hisssi bu cr adlanrd (Qzlbalar tarixi, s.44). 566 Bayat qalas - rann Luristan vilaytind, Tib aynn mnbyi yaxnlnda yerlirdi (F.Smr. Ouzlar, s.227).
565

178

eir Ey ah, snin qapn alm ahlarnn qiblsidir, Flk snin trfinddir v dnya sn tabedir. CAHAN SULTANLARINDAN OLAN GNAHLARI BAILANMI HZRT HKMDAR HMAYUN PADAH KRKANIN RAN RAZSNN HRYARININ SADT NANLI DRGAHINA GLMS HAQQINDA znd maddi v mnvi sltnti cmldirmi mqdds nianli Sfvi slalsinin mnyinin vilayt v kramt xandanna gedib xd gn kimi aydn olduuna gr cahan sultanlar v lklrin hkmdarlar nicat tapmaq n z llrini uzadb, dili pak olan bu xandann mhkm ipindn yapmlar. Hind v Firng mmlktlrinin uzaq yerlrindn [hkmdarlar] smimi istk v sdaqtl [Sfvi sarayna] elilr, mktublar v hdiyylr gndrir, hmi sdaqt v ittihada saslanan mnasibtlri inkiaf etdirirdilr. O kslr ki, hyatn enili-yoxulu mrhllrindn kerkn bir hadis ba verdikd saf niyyt v tmiz mqsdl bu kramt nianli slaly yalvarb-yaxarmlar, onlar hmin alm hkmdarlarnn zahiri dstyi v batini kmkliklri il hm maddi, hm d mnvi chtlrdn mvffqiyytl z arzularnn hdflrin nail olmu, yksk sviyylr v uca mrtblr qalxmlar. Lakin hr kim ki, [Sfvi slalsin snarkn] xyalnda yaramaz dnyvi qrzlr tutaraq dnc v etiqaddan bir bhry malik olmamdr, onlarn mid aac murad smrsindn uzaq dm, onlar z pozun niyytlrindn irli gln istklrin atmamlar. Bu mvzunun doruluunun sbutu mrhum hkmdar Mhmmd Hmayun padah ibn Babur padah ibn mreyx mirz ibn Sultan bu-Sid Krkann xeyirli hvalat v Rum mmlktinin hkmdar Sultan Sleyman ibn Sultan Slimin olu, pis etiqadl padahzad Sultan Bayzidin iztirabl hvalatdr. Onlarn hr ikisi zmannin hadislrinin lindn cnntmkan ahn astanasna pnah gtirmidilr. Drst qidy v gzl ixlasa malik olan, ad yuxarda qeyd olunmu mrhum [Hmayun] padah mtlbinin hdfin yetis d, pak etiqadl olmayan Sultan Bayzid sadtin mskn tutduu bu qapdan kmk ala bilmdi, onun halnn axr acnacaql oldu v czaya dar qald. [Hmin hvalatlarn] rhi beldir: Geni Hindistan mmlktinin hkmdar olan v Qndhar, Kabil v Bdxandan balayaraq ta Benqal567 torpaqlarna qdr uzanan razilri z taxt-tacnn ixtiyar altnda v z hkmnn dairsi rivsind saxlayan gnahlar balanm mrhum [Hmayun] padah asimann
Benqal - Qanq v Brahmaputra aylarnn aa axarlarnda tarixi vilayt. Hal-hazrda Qrbi Benqal (mrkzi Klkt hri olmaqla) Hindistann trkibind tatdr, rqi Benqal razisind is paytaxt Dkk hri olmaqla mstqil Banqlade dvlti yerlir.
567

179

tqdiri, dvrann hadislri sbbindn v aln yazlar nifaq olan namehriban qardalarnn ona ittifaq etmmlri zndn, Tarix-i kbri srinin mllifi eyx blfzlin z blatli kitabnda trafl kild qeyd etdiyi kimi 568, Qanq ay knarnda [ba vermi dyd] htta onun mlazimlrin nkrilik etmy layiq olmayan fqan irxan qarsnda byk bir mlubiyyt urayaraq, lacsz qalb, atn suya vurdu. El oldu ki, onun xidmtind olan Sultan Hseyn mirz Bayqarann nvsi Mhmmd Zaman mirz btn caatay mirlri v sgrlri il birg lm dalalar iind qrq oldu. O hzrt (Hmayun) d suyun iind atndan ayn dmd. Bir sqqa569 canfanlq edib, zn suya ataraq o hzrti [oradan] xard. Xlas, [Hmayun padah] mlub v prian bir vziyytd o vurhavurdan qurtulub, Aqra570 hrin gldi, oradan da Lahora yolland. Lakin mxtlif sbblr zndn Lahorda da qalmaa macal tapmayb, varm-dvltini itirmi bir halda Sind571 vilaytin gldi. mir Znnun runun vladlar hmin mlk zorla l keirmidilr. Onlar hmdmlik darvazalarn onun zn balayb, ona qar dmnilik qaplarn adlar. O, mcbur olub Qndhara yolland. El ki Saldk vilaytin atd, Qndhar hakimi olan kiik qarda sgri mirz, padahn acnacaql bir vziyytd olmasndan xbr tutaraq, vlinemtlri olan byk qardalarnn (Hmayunun) leyhin nifaq trtmy mul olan digr bir qarda Mirz Kamrana yarnmaq n [Hmayuna qar] hiylgrlik v xyant mvqeyind durub istdi ki, o hzrti l keirib, dustaq etsin. O, bel bir yaramaz niyytl izdihaml bir dst gtrrk, Qndhardan xb Hmayunun ordugahna yolland. Lakin tmiz rkli, yax qidli insanlardan biri o pis dncli cahilin irkin fikrindn agah olub, zn ordugaha yetirrk, padah cnablarn o qddarn hiylsindn xbrdar etdi. O hzrt dvrann grdiin heyrt edrk, bu mkl iin arsini rana getmkd v vilayt nianl [Sfvi] xandanna snmaqda grd. [Bu mqsdl] o, znn ali ordugahn, yklrini v yalarn yerindc buraxb, bu hadisdn bir qdr nc Sind vilaytind yoxluun gizlinliyindn mvcudluun meydanna yenic qdm qoymu sdmr krp olan xobxt v sadtprvr ahzad Clalddin Mhmmd kbri insanlarn prvrdigar olan Allaha tapraraq, onu xidmtkarlarla birlikd ordugahda qoydu. nki o sadtli krpnin aparlmas mkl v tin bir i idi. Amma onun mhtrm anasn bir ne nfr
S-129, v.83a; S-297, v.60a. llami bllzl ibn eyx Mbark 1554 -1602-ci illrd yaamdr. O, Byk Moollar slalsindn olan Hindistan hkmdar I kbrin (1556 -1605) saraynda xidmt etmi, mhur dvlt v din xadimi, dib v tarixi olmudur. Onun Mkatibat-i llami v kbrnam (Tarix-i kbri) kimi srlri mhm tarixi mnblrdndir (. . , . . . , . 8,12). 569 Sqqa - hrfi mnas tuluqla su dayan adam, suu v ya tuluqudur. Ordunun su tchizat v ordu n zruri olan suyun danb gtirilmsi il mul olan adamlar sqqa adlanrdlar. 570 Aqra - Hindistanda, Dehlidn cnub-rq trfd yerln hr. 571 Sind Pakistanda tarixi vilayt.
568

180

mhrm xdimlrl birlikd z il getmk izztin nail edn [Hmayun] tvkkl biyabanna qdm qoydu. mirlrdn, sekin xslrdn, fdakar mlazimlrdn altm-yetmi nfr, sdaqti zlrin ar edn, o cnaba vfadarlq gstrn xidmtilrdn ibart bir dst il birlikd onunla yol yolda olmaq v birg getmk rfin yetidilr. Onlarn arasnda n zmtli xs likr by Trkmann nvsi olan Bayram xan Bahadr idi. Onun ata -babas trkmanlarn (Aqoyunlularn) tnzzl vaxt ran mlkn trk etmidilr. Onun z Allahn tqdiri il Kabil glib, Baburun yannda qullua daxil olmu v hmin slaly gstrdiyi lyaqtli xidmtlrin mqabilind ali mnsblr ykslmidi. Haqqnda dandmz bu hadislr cryan edn vaxt o, Hmayunun dvlt [ilrinin] tkilats idi. Onlar btn biyabanlqdan tb kerk, l yolu il Sistan vilaytin gldilr v oradan [Hmayun] z xtti il, tirsaan bir qlml sdaqt dolu bir mktub v vq dolu bir shif yazaraq, onu ali rfli [ah Thmasibin] hzuruna gndrdi. O [mktubun] surti aadak kimidir. Hmayunun cnnt drgahl hzrt ahn hzuruna Allahn kmyi il yazd sdaqt slublu mktubun surti: Hqiqi dostlarn mnasibtlrind vacib olan dua v ixlas vziflrimi yerin yetirdikdn sonra bildirirm ki, bndliyim az v utanlacaq mllrim ox olduuna gr mn zm kamillik vsflrinin mzhri v Allahn klgsi olan lahzrtin (ah Thmasibin) hmt v calal fzasnn gni qarsnda bir zrr hesab edib, ona doru glirm. Bu vaxtadk zm aq-aydn bir surtd Sizin trfdarlarnz srasna aid etmsm d, Siz mnasibtd mhbbt v ixlas kmndini qlbimin qbbsin balamdm. eidli sadt v kramtlrin vasil v hasil olmasnn mkan olan zati-alinizin misilsiz hzurunun hmi hsrtini kirdim v rfli simanza doru z tutmaa hr an hvs gstrirdim. el gtirdi ki, alaq zmannin axar v alt-st olmu buqlmun rxi-flyin grdii zndn byk Hind lksinin geniliyindn Sindin zlml darsqallna glib xdm. N srgzt vardsa, gldi mnim bama, Dryada, dada, ld bla xd qarma. ndi ki, bu mcahidin iqbal qanadlar zmt v calal gninin camaln mahid etmk n prvaza glmidir, rhman olan Allahdan mid odur ki, arzularmn sasn tkil edn sizinl grmk sadtin nail olduqdan sonra bama gln hadis v hvalatlardan rz edilmy qabil olanlar Siz sylycym, inallah! Xlas, el ki o hzrt (Hmayun) Sistana yaxnlad, orann hakimi o lan hmd sultan amlu z qardan layiqli thflrl onun qabana gndrdi v daha sonra z d yan v rflrl birlikd onu qarlamaa xb, ona xidmt gstrmk xobxtliyin yetdi. [hmd sultan amlu] padahn qdmlrinin trif 181

gtirmsi bard hqiqti Xorasan mirlmras Mhmmd xan rfddinoluya elan etdi v bu [sonuncu] da z nvbsind [srt baxmndan] sba v imal klklrin tay olan bir qasidi ali taxtn tklrin gndrib, [Hmayun padahn] ali miyytinin gliini rz etdi. Bunun ardnca o hzrtin (Hmayunun) sdaqt slubunda yazlm namsi xeyirxah hkmdarn nzrin atd. Comrdlik db-rkannn mzhri v mrdlik mfhumunun mnbyi olan [ah Thmasib] [Hmayun] padahn qdmlrinin trif gtirmsi mjdsini aldqda oxlu sevinc v hdsiz adyanalq nmayi etdirrk, mktubun cavabn sonsuz frh, istk v grmk dilyi il z rfli xtti il qlm alb, bu beyti d oraya lav etdi: Beyt gr ki, yolunuz mqammza dmdr, Sanki sadt quu dammza dmdr. Hzrt (ah Thmasib) trfdn yksk mqaml [Hmayun] padaha mnasibtd gstrilmi fqt v mehribanlq hkmdarlar nslinin davams olan [Hmayun padaha] v onun ali miyytinin mlazimlrin hrmt v ehtiram etmk bard Mhmmd xan rfddinolunun adna yazlm bir frmannn mzmunundan grnr. Bu, Hmayunun hakimiyyt zamannn hadislrini vvldn-axra qdr nql etmi llami blfzl ibn eyx Mbarkin Tarix-i kbri srindn d mlum olur. Szn qsas, 951 -ci il aylarnda (25.03.154414.03.1545)572 o yksk mqaml padah Sistandan xb, seyr ed -ed, yavayava msaflri qt edrk, darssltn Herata atd v bir mddt dvrann grdiindn kdrlnmi xo niyytli xatirini nlndirmk n ov etmk adl il ryinin kaansinin qmini qovdu. Mhmmd xan rfddinolu [ah Thmasibin] ml olunmas vacib olan frmannda gstriln trzd dbdbli qounla v crbcr bzkli zintlrl cah-calal dairsinin mrkzi olan [Hmayun padah] qarlamaa v ona xidmt gstrmy xb, Malan krps zrind onunla grmk sadtin nail oldu. Onlar hr bana trif gtirn gn dnya sakinlrinin ahzadsi Sultan Mhmmd mirz ona taprlm qaydada [Hmayun padah] qarlad. Hzrt (Hmayun padah) glib atdqda [ahzad] atdan yer enib, onu salamlamaq adtnnsini yerin yetirdi. O hzrt d z nvbsind piyada olub, ahzadni mehribancasna auuna kdi v birlikd atla yol getdiklri vaxt irli kemk v geri qalmaq chtlrind ahzady mnasibtd byklyn v xeyirxahln sulu v qaydas olan tvazkarlqlar gstrdi. Eyni zamanda, ahzad ona

572

S-129, v.84b; S-297, v.61a.

182

mnasibtd z oulluq davranlarn nmayi etdirib tvazkarlq v insaniyytilik db-rkann ldn vermdi. Hzrt (Hmayun padah) bir mddt hmin rk oxayan blgnin gzl yerlrind, frh bx edn balarnda v bostanlarnda, xsusil d Murad banda, Zaan banda v Cahanara banda 573 ey-irt trtib edib, qssli xatirin sevinc qazandrd. Mhmmd xan hkmdarn frmanna gndlik m l edrk, artqlamas il layiqli xidmtlr gstrdi v [Hmayun padahn] nurlu nzrlri qarsna dyrli hdiyylr gtirib ona tqdim etdi. Hindistan padah Mhmmd [Hmayun] ahn Qzvin glmsi. [Hmayun padah] bir ne gn Heratda qalaraq, yol yorunluundan v vaxtlvaxtsz at apman mhntindn qurtulub rahatlq tapandan sonra oradan raq trf yollanmaa v fqlr hkmdar (ah Thmasib) il shbtlmy meyil etdi. Yolboyu hans hr v vilayt atrdsa, orann hakimlri v yan -rflri [ah Thmasibin verdiyi] mr uyun olaraq, xidmtkarlq mrasimi icra edib, ona peklr tqdim edirdilr. [Hmayun padah] darssltn Qzvin gldikd o mlkn klntri574 olan Xoca bdlqni Cladtinin575 mnzillri o hzrtin iqamt yerin evrildilr. O, bir mddt hmin mnzillrd dinclmy v istiraht mul oldu, oradan Bayram xan rfin hzuruna gndrib, onunla grmk xahiini izhar etdi v bu qitni nzm kib gndrdi: Ey ah, mnim ali himmtim bir nqa quu kimi, tinliyin n yksk zirvsind mskn tutubdur. Bu alaq zman mni el bir hala salb ki, Mnim tbitimin tuti quu darya mhtac qalbdr. Mn qar dmnilik edn ir, kin v davt zndn, Bu anda mnim zrim hml etmidir. ahdan xahiim budur ki, mn kmk etsin, Nec ki rjn lnd li Salmana kmk edibdir. Burada verilmi mna vilaytpnah ahn (Hzrt linin) mczlri v kramtlri haqqnda bir hekayt iardir. Camaat arasnda mhur olan bu hekaytd deyilir ki, bir df [Hzrt li] rjn lnd Salman irin pncsindn

Murad ba, Zaan ba v Cahanara ba Heratda yerlirdilr. Klntr (farsca byk demkdir) - daruadan sonra hr idariliyind ikinci mhm vzif saylrd. gr darualar hrin hrbi-siyasi v inzibati risi idilrs, klntrlr hrin mlki v sosial-iqtisadi hyatna balq edirdilr (daha trafl bax: ... - , .81-84,113; ... , .17). 575 S-129 lyazmasnda (v.85a) Cladti vzin lavi, S-297 nsxsind (v.61b) is Hlavi yazlmdr.
573 574

183

xilas edibdir. Bu mqamda [Hmayun trfindn] bu hadisnin xatrlanmas mnasib v arl bir hrkt idi.576 Bayram xann gliindn sonra cnntmkan ah Surluq 577 yaylana trif gtirdi. [Hkmdarlar arasnda] gr orada ba verdi. [Hmayun padah] flk clall ordugahn bir frsxliyin atdqda vzir Qaz Cahan, qoruba Sevindik by far, Bdr xan Ustaclu, mhrdar ahqulu xlif Zlqdr, digr mirlr v dvlt rkan il birlikd yksk mqaml hzrt [ah Thmasibin] istkli qardalar Bhram mirz v Sam mirz onu qarlamaa gldilr. Onlardan sonra bir-birinin ardnca dst-dst byk yzbalar, say-sem qorular, xidmtilr v miyyt tbqsindn olan mxtlif xslr tam dbdb v br -bzkl glib atdlar, tzim etmk qaydasn v salamlamaq adtini yerin yetirdilr. Daha sonra onlar [ah Thmasibin] asiman kimi uca bargahna atdqda atdan enib, piyada irlildilr. Cnntmkan ah z xsi adrndan eiy xb, xilaft bargahnn sadt brnm bsatnn zrini z qdmlri il rflndirrk, byklrin qaydas v hkmdarlarn adt-nnsi il o ali mqaml padahla grd, onunla mehribancasna qucaqlad. Sanki iki ulduzun bir-birin yaxnlamas v gnl ayn qovumas ba verdi. [ah Thmasib] o hzrtin lini tutub, onu adrna gtirdi v onlar bir-birilri il iki yekdil dost kimi nifaqsz, smimi shbt etdilr. Hr iki trf knl oxayan hqiqtl zintlnmi sevinc artran szlr syldilr. O hzrtin (yni Hmayunun ah Thmasib) tqdim etdiyi thflr v hdiyylr arasnda bir ne para Bdxan lli v bir para bahal almaz vard. [ahn] izztli bsatnn haiysinin hzurunda olan Hsn by Rumlu v Tarix -i cahanara srinin mllifi Qaz hmd Qffari hmin almazn vzninin drd tam d iki misqal578 olduunu yazmlar. Uzun szn qsas, cnntmkan ah hzrtlri hmin bir ne gn rzind hr gn xsusi trzd bir shbt trtib edib, hkmdarlara layiq nliklr v ahan mclislr tkil etdi. O, hmin yncaqlarda dmbdm fqtli klmlrl v mehribancasna hmryliklrl hzrtin (Hmayun padahn) hznl xatirin adlq bx etdi. Surluqda579 crg ovu tkil olundu. Bir ne gnlk yol msafsindn ov heyvanlarn qovub, bir yer cmldirdilr. El ki crg trtib olundu, onlar birlikd crgnin irisin gldilr. vvlc Hmayun padah hzrt ahn tklifin uyun olaraq, Bhram mirz v Sam mirz il brabr ox atmaa balayb, hr biri ikar vurmaqda, cldlikd v eviklikdki mhartlrini gstrdilr. Daha sonra

S-129, v.85a; S-297, v.61b. Burada ad kiln Salman, Mhmmd peymbrin shablrindn v Hzrt linin yaxn trfdarlarndan olmu Salman-i Farsidir. 577 S-129, v.85a; S-297, v.61b. Surluq yaylann ad Tehran apnda (s.98) shvn Buzluq yayla kimi yazlmdr. 578 Misqal - 4,68 qrama brabr ki vahidi. 579 S-129, v.85a; S-297, v.62a. Tehran apnda (s.99) Svaliq yazlmdr.
576

184

cnntmkan ah hzrtlri znn Bhrami kamann 580 lin alb, ali mqaml [Hmayun] padahn v onun silahdalar olan, ox atmaq sahsind misilsiz olduqlarn iddia edn caatay cavanlarnn brabrind, qalarnn yeyinliyi sbbindn gz alar il izlnilmsi mmkn olmayan oxsayl srtli ceyranlar yer srdi. Xlas, el ox atlar etdi ki, srnn canndan fryad qopdu. [ah Thmasib] hsn v afrin demkd flyin mhvri v asimann qvs dilbir v hmfikir oldular. El ki ox atmaqdan bezdilr, oxsayl kk ndaml marallar v ov heyvanlarn iti qlncla yer srmy baladlar. Seyrdn, ikardan v hdf ox atmaqdan (qabaq -ndazi)581 l kndn sonra [ah Thmasib] myyn olunmu bir gnd ali nlik v byk ziyaft (toy) tkil etdi. Mclisin axrnda hzrt (Hmayun padah) n thflr, hdiyylr v tltiflr tyin olundu. Bunlar nad puldan, cavahirdn, tacdan, da qala bzdilmi kmrdn, raqda, Rumda, Firngd, ind v Xtayda 582 [istehsal olunmu] zrnigar qumalardan, slhdn v yaraqlardan, sx halqal Davudi zirehdn583, cavahiratla bzdilmi tfnglrdn, yora rb atlarndan, Brdnin minik qatrlarndan, daa bnzr bir qatarl dvlrdn, hrm v divanxana n [nzrd tutulmu] oxlu adrlardan v alaqlardan, naxl atlas, mxmr v darayi paralardan toxunmu sad v naxl saybanlardan 584 v xeymlrdn, btn avadanlqlar il birlikd karxanalar byutatndan 585, tbildn,
Tarixi mnblrdn v Nizami Gncvinin Yeddi gzl poemasndan yax mlumdur ki, Sasani hkmdar V Bhram (421-439-cu illr) ox atmaqda v ov etmkd mahir bir xs olmu v oxlu cyr (gur) ovlad n ona Bhram-Gur lqbi verilmidi. Burada Bhrami kaman ifadsi BhramGurun kamanna oxar kaman mnasnda ildilmidir. 581 Qabaq-ndazi - trkc qabaq v farsca ndaxtn (atmaq) szlrindn yaranmdr. Bu, xsusi bir oyun v ya idman yar idi. Bu yarda qabaq adlanan hdf qoyulur v itiraklar bu hdf myyn msafdn ox atrdlar (bax: H.H.Zrinzad. Fars dilind Azrbaycan szlri /Sfvilr dvr/. Bak, 1962, s.349-350). 582 Xtay - rqi Trkstan. ndi in Xalq Respublikasnn imal-qrb razisini tkil edir. 583 E. . 1000-965-ci illrd hkmranlq etmi Davud peymbr Sleyman peymbrin atasdr. Davud peymbr dmir mftildn zirehli geyim toxumaqda n istedadl xs hesab olunmu. Onun bu bacar rq dbiyyatnda mdh edilmidir. Davudi zireh klmsi zirehin mhkmliyinin, davamllnn ox yksk sviyyd olduunu obrazl kild ifad etmk n ildilmidir. 584 Sayban (farsca mnas: klgsalan) - klglik yaratmaq n adr kimi dzldiln rt. 585 Byutat - rbc ev, mnzil mnalarn vern beyt sznn cm formasdr. Sfvilrin dvlt quruluunda byutat istilah altnda saray tsrrfatlar nzrd tutulurdu. Mirz Smiann Tzkirtl-mluk srin gr, saray byutat 33 karxanadan ibart idi. Onlarn hr birinin banda sahibi-cm adlanan mmur dururdu. Bu karxanalar hm ev tsrrfat v mitini hat edn mtbx, qab yumaq mnzili, mxtlif anbarlar, kitabxana, at tvlsi kimi byutatdan, hm d sl dvlt manufakturalar sciyysin malik olan toxuculuq, drzilik, zrrabxana, cbbxana, zrgrlik, dmirilik, rssamlq emalatxanalar kimi byutatdan ibart idilr. Byutatn faliyyti ahn v onun ailsinin, hminin ox-sayl saray yanlarnn qidaya, geyim, yalara v s. olan tlbatn dmk mqsdi gdrd. Byutat tsrrfatlarna mumi rhbrlik naziri-byutat adlanan mmur trfindn hyata keirilirdi (Mirza Smia. Tzkirtl-mluk, s.12; ... XVI , c.263-264).
580

185

lmdn v naaraxana yalarndan ibart idilr. Qonaqprvrliy yaraan bir trzd bunlar [Hmayun padaha] tqdim etdilr. Hminin o hzrtin mirlrinin v mqrrblrinin586 hr birin tutduqlar mvqey uyun olan qiymtli hdiyylr v bol namlar mrhmt etdilr. Bayram xana lm v naara fqt olundu v o, hmin uca slalnin yksk xanlar xan mnsbin tyin edildi. [Sfvi xandannn] xobxt ahzadlrin arasnda Sultan Mhmmd mirzdn v smayl mirzdn kiik, digr ahzadlrdns byk olan Sultan Murad mirz qzlba tayfalarnn [dylrindn ibart] on iki min nfrl birlikd, mtbr mirlrdn saylan v [Sultan Murad] mirznin llsi v atal olan Budaq xan Qacarn srkrdliyi il v Kirman hakimi ahqulu sultan far, Sistan hakimi hmd sultan amlu, onun qarda Hseynqulu sultan, ayan sultann nvsi Ayut mirz, Div sultan Rumlunun olu dhm sultan, li sultan Tkl, Mhmmdi mirz Mosullu, Yadigar Mhmmd sultan Mosullu, Sani xlif Rumlu, Frah hakimi Sncab sultan far, Mhmmd sultan Adaolu Ustaclu587 v s. mirlr v sgrlrin, hminin Kel ahverdi Ustaclunun bal altnda ahn xsusi qorularndan v drgah mlazimlrindn yz nfrin itirak il o hzrt (Hmayun padaha) kmk etmy tyin olundu. Onlara taprld ki, o hzrtin xidmtind olsunlar, onun hkm v frmann z mridlrinin v vlinemtlrinin ikinci hkm v frman hesab etsinlr, onun mrindn boyun qarmasnlar, onlara n buyursa ml etsinlr v o hzrtdn rxst almasalar geri qaytmasnlar. Cuci mnli eyhani sultanzadlrindn v tatar firqsindn Heydr sultan adl bir xs vard ki, Cam dynd Kuum xan v beydulla xanla birlikd olmu, lakin [qzlbalarn qazand] qlbdn sonra iki olu il brabr ah [Thmasibin] xidmtin glib, onun trfin kemidi. O istyirdi ki, qzlbalar arasnda Bhram mirzdn v Sam mirzdn d stn bir sviyyd olsn. Surluqda tkil olunmu ov mrasimi zaman o, tabeilik qayda -qanununu nzr almayb, [ahn] hkmnn ziddin gedrk, ahzadlrl brabr crg ovunda itirak etmy chd gstrdi. Lakin mlazim Hsn by Ustaclu qam il onun atnn bana vuraraq, onun bu istyin mane oldu. O, bu hadisdn inciyib ksd v bu mqamda Hmayun padaha qoulmaq istdi. ah hzrtlri etiraz etmdi v o, znn liqulu v Bahadr adl iki olu il birlikd Hmayun padahn xidmtin kedi. Daha sonra onlar Hindistanda Bayram xann kmyi il yksk rtblr v uca mnsblr nail oldular. Hmayun padahn lmndn sonra [Heydr sultann] oullar o slalnin onlara verdiyi nemt nankor xb,

Mqrrb - rbc yaxn adam demkdir. Orta srlrd bir sra rq lklrind sarayda vzif dayan msul xslr aha yaxn olduqlar n bir qayda olaraq mqrrb adlandrlrdlar. Sfvi dvltind bu xslr mqrrbl-xaqan v ya mqrrbl-hzrt tituluna malik idilr (bax: Mirz Smia. Tzkirtl-mluk, s.18). 587 S-129, v. 86a.
586

186

Hindistanda oxlu yndmsiz hrktlr trtdilr. Lakin bu hadislrin tfsilatn burada yazmaq mnasib deyildir588. Hindistanl Mhmmd [Hmayun] ahn Tbriz v rdbil getmsi. O hzrt (Hmayun) Tbriz getmk hvsini, Tbriz hrin olan rbtini v vliyalarn v alimlrin sultan eyx Sfi l-millt vd-dinin nurlu qbrini ziyart etmk istyini aqlayaraq, rfin hzurundan mrxxs olub, darssltn Tbriz trif apard. Tbriz halisi dnya ah [Thmasibin] frmanna uyun olaraq, hri bzk-dzy brd, Qeysriyyni v [digr] bazarlar zifaf otana gedn glinlr kimi bzdi v tamam br-bzk v zintl hmin fza ehtiaml padah qarlayb, ona rbt douran xidmtlr gstrdi. Sahibabad meydannda o ulu mnli hkmdarn nzrlri qarsnda ovqan v digr oyunlar gstrrk v tbrizlilrin qaydas v nnsi olan glmclr icra edrk, onun rfli xatirinin sevincini artrdlar. [Hmayun padah] oradan Sfvi eyxlrinin - Allah onlarn ruhlarn mqddsldirsin - ziyartini mqsd tutub, darlirad rdbil yolland v hmin [ziyartin] byk sadtin nail olub, yksk sviyyli eyxlrin mqdds ruhlarndan kmk istdi. O rfli blgd yaayan eyxavnd 589 seyidlri smimi-qlbdn layiqli xidmtlr icra edib, onu yolboyu bir ne mrhld mayit etdilr. Hindistanl Mhmmd [Hmayun] ahn rhmtlik ah Thmasibin hzurundan ayrlmas. [Hmayun ah] oradan Miyanc mnind yerln ulu ordugaha trif gtirib, bu df vidalamaq mrasimini yerin yetirdi. O, qvvtli rk v gzl mll mqsdin doru z tutdu. Hmayun ahn lksinin razisin atanadk hr yerd onlara qaydasnca v slubunca layiqli xidmtlr gstrdilr. O hzrt seyr ed-ed msaflri qt edib, Xorasana gldi. Orada kama atm ahzad il, mirlrl v sgrlrl grd. Bellikl, o, bu [Sfvi] slalsinin dstyindn, dostluundan v sadtli qounlarn yoldalndan gc alb, qidsinin drstly v safl il haql niyytin yetimk n yola dd. Hindistann tuti szl, kr dilli tarixilri bu hadisnin rhini mfssl surtd, blatli bir slubla tsvir etdiklri kimi, o, qsa bir zamanda qiyam v tyan arzusunun sbbindn beyinlrinin cvhri pozulan v nifaq trdn namehriban qardalarna stn gldi, Kabil, Qzneyn v Bdxanda ba qaldran xslrin balarn itat buxovuna keirdi, znn hkmranlq bayran Hindistan zrind dalalandrb, hm maddi, hm d mnvi chtlrdn kamna atd. Beyt Hzrt ahn qapsna Hinddn gln Hmayunun,
588 589

S-129, v. 86a-b. eyxavnd - Sfvi slalsi il qohum olan v eyx Sfiddin nslindn gln qzlba tayfas. Onlarn vtni rdbil idi

187

Xeyirli taleyini gr v uurlu bxtin bax! [Bu msl bard] bundan ziyadsini ran tarixi hadislri daxilind yazmaq mnasib olmadna gr qlmin dili o tqdirlayiq xisltlr malik olan [Hmayun padahn] hvalatnn xrdalqlarna toxunmayacaqdr. RUM HKMDARI SULTAN SLEYMANIN OLU SULTAN BAYZDN ZMANNN QHRMANI V RANIN HKMDARI [AH THMASBN] DRGAHINA GLMS HAQQINDA Bu hadisnin mahiyyti beldir: Sultan Bayzid z yksk mqaml atasnn frman il Ktahya sancana malik idi590. 966-c ild (14.10.1558 - 02.10.1559) Sultan Sleyman onun iqtidar lini hmin vilaytin hkumtindn zrk, oran onun Konyada olan byk qarda Sultan Slim verdi, hl stlik [bu sonuncuya] vlihdlik mjdsi vermkl d nvazi gstrdi. Buna gr d hakimiyyt arzusu il alb-yanan Sultan Bayzidin knl sobasnda paxllq v hsd ati alovland. O, qardalq emsini dmniliyin r-p v zir-zibili il doldurdu v batil xyallarn v bihud istklrini hyata keirmk n isiz-gcsz adamlara oxlu qzl verib, bana saysz-hesabsz qoun v dst toplad. O, yksk hrtli atasnn frmanna riayt etmyi syankarlqla vz edib, byk bir qounla Sultan Slimin df edilmsi n hrkt kedi. [Sultan Slim] z qardann tyan etmsi bard hqiqti yksk mqaml atasnn hzuruna atdrd. Bu csart v dbsizlik sbbindn Sultan Sleymann Sultan Bayzid qzbi tutdu v o, z etimadl paalarn ya kimi qounla onun stn gndrdi ki, onu l keirib, mmlktd qarqla v axnamaya bais olan v dvlt ilrinin nizamnn pozulmasna gtirib xaran fitny bulam vcudunu lk zrindn qaldrb yox etsinlr. Rum xondgar Sultan Sleymann oullar olan Sultan Sliml Sultan Bayzid arasnda mharib v Sultan Bayzidin mlubiyyti. Sultan Slim atasnn frmanna uyun olaraq, hmin qouna qoulub, izdihaml bir qvv il qardana qar mhariby tlsdi. ki gn rzind trflr arasnda xeyli drcd ar bir dy ba verdi591. [Dyn] birinci gn sbhdn axama qdr hrb dyirman el dvr etdi ki, hr iki trfin hyat budasndan skkiz min piyada v svari ydld. [Dyn] ikinci gn Sultan Bayzid hmin [rqib] qounun mlubiyyt uradlmas n sy gstrrk, canndan ken fdailrdn ibart
Sancaq - trkc sancmaq felindn yaranb v vvllr bayraq mnasnda ildilib. Osmanl dvltind sancaq hm d inzibati razi vahidini bildirirdi v bu razi vahidinin banda sancaqbyi adlanan mmur dururdu. 591 Osmanl ahzadlri Sliml Bayzid arasnda dy 29 -30 may 1559-cu ild Konya hri yaxnlnda ba vermidir. Bu ahzadlr arasndak mnaqi haqqnda daha trafl bax: J.V.Hammer. Osmanl tarihi, II c, s.43-44.
590

188

bir dst il dy meydanna qdm qoydu v Sultan Slimin ordusunun sa v sol cinahlarnn el bir trzd mlub v praknd etdi ki, davadan qaanlar ta stanbula qdr dayanmaq bilmdilr. Xlas, o gn Sultan Bayzid el bir dy gstrdi ki, onun zrindn lli il kemsin baxmayaraq, indi d Rumda hmin dyn v onun gstrdiyi cat v cngavrliyin xsusiyytlri mclislrd sylnilmkddir. Lakin hmin snada Sultan Slim ordunun mrkzind durduu bir dst il birlikd zn Sultan Bayzid atdrb, onu bir hml il mlub etdi. Niyyti batil olduuna gr [Sultan Bayzid] apard mharibdn bir smr hasil ed bilmdi. O, mhz syannn kmszly sbbindn mlubiyyt urayb, balovlu v aqn bir vziyytd Amasyaya qad. Orada qflt v qrur yuxusundan bir az aylb, trtdiyi mllrdn peman oldu v onu yanl yola kmi, fitn-fsadn xmir mayas olmu nfr mlazimini qtl yetirib, onlarn balarn stanbula, ali hrtli qapya gndrrk, tqsir v gnahlarnn fv olunmasn xahi etdi. Amma Sultan Sleymann z pis taleli olunun mllrin mnasibtd qzb ati el almd ki, hmin iki- nfr gzlrini qan tutmu xsin ldrlmsi il sakitlmdi v yenidn byk bir qounu sgndr paann srkrdliyi il onun zrin gndrdi. Sultan Bayzidin Rum mmlktindn frar etmsi v onun rana glmsi. Sultan Bayzid bu df znd hmin oxsayl ordu il z -z glmk tabn v dymk qdrtini grmyrk, yklrini v yalarn yerindc atb, znn drd olu v hl d yannda qalm paalarndan, mlazimlrindn v yenirilrindn on min nfrl birlikd frar yolunu tutdu. Xondgarn qounu onlar bir ne mnzil tqib etdi. [Qiyamlar] hr mnzil banda geri kil -kil dydlr. Quduz Frhad, Axsaq Seyfddin v bir sra digr fdakar mlazimlr dy-dy Sultan Bayzidi v onun oullarn o vurhavurdan sa -salamat qurtarb, Qzlba mmlktinin hdudlarna atdrdlar. El ki Sultan Bayzid ah [Thmasibin] bxtvr dvltinin razisin daxil oldu, rfin xidmtin adam gndrib, onu z halndan xbrdar etdi. [ahn] izzt bsatnn mqrrblrindn v ulu mclisinin mtbrlrindn olan yzba Hsn by Ustaclu padahan yaraq v yalarla onu qarlamaa gndrildi v ona gstri verildi ki, srhd mirlri v [o trflrdki] vilaytlrin yan-rfi il birlikd [Sultan Bayzidi] qarlamaa tlsib, hr yerd ona layiqli tzimlr v rbt douran iltifatlar etsinlr, qonaqprvrlik v xidmtkarlqdan irli gln vziflri yerin yetirsinlr. Eyni zamanda, Azrbaycann v irvann mtlq ixtiyarl vziri olan Mirz taulla sfahaniy taprld ki, onlarla birlikd ulu drgaha qdr glsin v yolboyu divan malndan [xrclyrk] dini zrurtlri tkil etsin. Onlar buyuruqlara ml edrk, xidmt gstrmkd skiklik etmdilr. Darssltn Tbrizin byklri v yanlar hri dbdby bryb, Qeysriyyni v [digr] bazarlar bzyrk, el bir qarlanma mrasimi tkil etdilr ki, kemi zamanlarda belsi az -az grlmd. 189

Sultan Bayzidin Qzvin glmsi. [Sultan Bayzid] Tbrizi trk edib, ulu drgaha trf yaxnladqda [ah Thmasib] rkns -sltntl-qahir (qdrtli sltntin daya) olan Msum by Sfvini ahan yaraqlar, yalar v zintlrl onun qabana gndrdi. Cnntmkan ah hzrtlri darssltn Qzvinin Sadtabad meydannda ali ziyaft tkil etmi, ahan bsat bzyib, lvan xalalar dtdirmi v zrnigar adrlar v naxl saybanlar qurdurub, el bir mclis trtib etmidi ki, ruzigarn gz hl bel bir yncaq grmmidi v zmannin qula onun bnzrini eitmmidi. [Sultan Bayzid] hr daxil olan gn byk mirlr, hrbi v snaf tbqlri592, xidmtilrdn, miyytdn v bazar adamlarndan ibart camaat, hr sakinlri v hrtraf yerlrin adamlar dst-dst onu qarlamaa xb, tamam shran, l v da brdlr 593. Sultan Bayzid tkbbrl, qapal v soyuq xasiyytli bir adam idi. Bir ox xslrdn eidilmidir ki, Tbrizdki qarlanma mrasimi zaman hr n qdr snt adamlarnn mhartlri, oyunbazlarn v crbcr zintlrl bznmi dstlrin n hrktlri ba vers d, hddn ziyad sylr gstrils d, o, he bir trf nzr salmam v gzlrini atnn iki qula arasndan knara yayndrmamd. Uzun szn qsas, Sultan Bayzid onunla birlikd gln v hams Rum qaydasnda slh v silahlarla mkmml v msllh vziyytd olan piyadalardan, yenirilrdn v svarilrdn on min nfrl Qzvinin Sadtabad meydanna gldi. O, [ah Thmasibin] asiman kimi uca bargahnn bsatnn yaxnlna atanda atdan yer endi. Cnntmkan ah bir ne addm irli glib, l sxmaq qaydasn yerin yetirdi v ona fqtamiz tvazkarlqlar v mhbbtngiz istiqanllqlar gstrib, mehribanlq nmayi etdirdi. Lakin [Sultan Bayzid] zn lova v tkbbrl aparmaqdan l kmyib, sla danmad. O, hr zaman lazm ola biln mtfkkircsin shbtlmk xsusiyytin malik deyildi. N banz ardm, rsmi qarlanma mrasimindn sonra onu rk oxayan mnzillrd yerldirdilr v onun gndlik ehtiyaclar tmin olundu. El ki bir ne gndn sonra yol yorunluu [Sultan Bayzidin] canndan tamamil xd, [ah Thmasib] hmin Sadtabad meydannda qonaqprvrlik tkil edib, izzt bsat qurdurdu v meydann sthini Sleyman saraynda olduu kimi qzl v gm xallarla el zintlndirdi ki, Glstani -rm594 oraya paxllq etdi v cnnt ba oraya hsd apard. El bir behit trzind ziyaft
snaf - rbc siniflr demkdir. Orta srlrd Yaxn rqin bir sra lklrind, o cmldn d Azrbaycanda sntkarlarn birldiklri sex tkilatlar snaf adlanrd (daha trall bax: ... - , c.45-87). Burada snaf tbqlri deyilrkn mxtlif pe sahibi olan sntkarlar nzrd tutulmudu r. 593 ahzad Bayzid ah Thmasibl Qzvin hrind 22 mhrrm 967 / 24 oktyabr 1559 -cu ild grmdr (bax: ah Thmasibin tzkirsi. Trcm v mqddim .H.Rhimovundur. Bak, 1996, s.5). 594 Glstani-rm (rm ba) rq satirlrin gr, qdim zamanlarda Hud peymbr qar dmnilik edn v Ad qvmndn olan Ymn hkmdar ddad cnnt
592

190

bzdildi ki, flklrin nzrlri min gzl ona tamaa etdilr. Sultan Bayzid z oullar, mirlri, xsusi mqrrblri v mlazimlri il birlikd hmin behit nianli mclis dvt edildi. [ah Thmasib] onun xatirini nlndirmk n rsmiyytilikdn uzaq olan, rk oxayan shbtlr etdi, saatbasaat hvaln soruub, onun knln l ald v onunla isti nsiyyt qurdu. Xansalarlar rbtlri, mrbblri, meyvlri v xrklri n qdr lazmdrsa v bel bir ziyaft n cr grkdirs, anbaan dayb gtirirdilr. Bu mclisd [Sultan Bayzid] on min tmn raq ahisi 595 mblin brabr nad qzl, da-qala bzdilmi altlr, quma paralar, yalar v yaraqlar hdiyy edildi v onun mlazimlri byk mirlrin v mahal hakimlrinin yanna mxtlif yerlr mehman tyin olundular ki, onlarn ehtiyaclar tmin edilsin v onlara qonaqprvrlik gstrilsin. [Sultan Bayzid] rfin hzurunda olduu mddtd yerli lufdn596, onun qarlanmas zaman dflrl qarsna gndriln hdiyylrdn v bu mclisd veriln namlardan savay, tqribn daha on be min tmn mblind nad vsaitlr, cavahirlr, qa -dala bzdilmi altlr, qzl v gm qablar, grkmli thflr, nfis kitablar, zrbafta v yun toxumal Kirman v Cuqan597 xalalar, lvan tkylr v mxtlif diyarlarda istehsal olunmu qumalar ona hdiyy olaraq tqdim edildi. Xlas, o hzrt (ah Thmasib) sultanzady mnasibtd onun layiq olduundan artq drcd ahan hsn-rbt v byk hdiyylrl qay gstrdi. Lakin o, qiyamlq v nifaq yolunun yolusu idi v ip -sapa yatmayan nfs malik idi. Buna gr d onun hvalatnn mzmunu ziyanla v flaktl bitdi. Bel ki, o, yksk mqaml ah hzrtlrinin kmyi il Rum diyarna qoun kmyi v yenic asayi tapm alm qarqlq salma tklif edirdi. Onun bu niyyti bir ne chtdn rfin ryin yatmad. nki, vvla, o hzrtl (ah Thmasibl) xondgar arasnda oxlu mcadillrdn, qan tklmsindn v mmlktlrin xaraba v viran qalmasndan sonra slh brqrar olmu, bu bard [trflr arasnda] hd-peyman balanm v bununla da fitn -fsad aralqdan
bnztmk n misilsiz drcd gzl bir ba saldrm v bu baa Glstani -rm adn vermidi. Lakin bu, ona uursuzluq gtirmi v o, Allahn qzbin glrk, hmin bala birlikd mhv olmudur. Glstani-rm behit v cnnt bana bnzr mnasnda ildilir. 595 ahi - Azrbaycan Sfvilr dvltinin gm sikksi (Sfvilrin pul zrbi sistemi haqqnda daha trafl bax: ... . . , 1963; ... . . , 1997). 596 luf v lf - rbc quru ot, saman szndndir. Orta srlrd Azrbaycanda v Yaxn rqin bir sra lklrind dvlt adamlarn, mmurlar, elilri, aparlar rzaqla, onlarn minik heyvanlarn is yeml tmin etmk n onlarn kediklri razilrd kndlilrdn luf v lf ad il vergi alnrd (... , .275-276; ..-. - , .233-236). 597 Cuqan (Cuzqan) - Hmdan vilaytind qsb (T.D.Hsnzad. Maraal Mhmmdhsn xan Etimadssltnnin srlrind Azrbaycan tarixi msllri. Bak, 2001, s.197).

191

qaldrlm, drdli knllrin irinli yaralar saalmaa balam, bir qdr rahatlq v dinclik meydana glmidi. Buna gr d [ah Thmasib] onlar Allahn hdini yerin yetirrlr, anlaman pozmazlar aysinin 598 mzmununa uyun olaraq, verdiyi vdin ziddin getmyi v onu pozma dzgn hesab etmirdi v mslmanlarn rahatlq v dincliyinin pozulmasna bais olmaq v mhkm and idikdn sonra onu pozmayn [aysinin] 599 hkmn sasn, zn aq -akar tnqid hdfin evirmk istmirdi. kincisi, valideyn qar xmaq v ona syan etmk nankorluun lamtidir v hm bu dnyada, hm d axirtd kmksiz qalman mnbyidir. [Sultan Bayzid is] z atasnn zn a olmu, ona qar syan etmidi. Buna gr d kramt xandanndan trmi, irad v kamal zinti il bznmi, al v bilik yara il rvnqlnmi o hzrt (ah Thmasib) layiq bilmdi ki, batil i kmk etsin. ah Thmasibin xondgardan Sultan Bayzidin fvini xahi etmsi. Buna baxmayaraq, [ah Thmasib] onun bu [Sfvi] xandanna pnah gtirmsini nzr alb, byk sy gstrdi ki, ata v oul arasndak dmniliyi v qardurman aradan qaldrsn v Sultan [Sleymann] qzb alovunu dostcasna yd-nsiht v rica sular il sndrsn. Buna gr d etimadl xslri xondgarn hzuruna gndrib, onun gnahlarnn v tqsirlrinin fv olunmasn xahi etdi. Lakin Sultan Sleyman [Sultan Bayziddn] el incimidi ki, he bir vchl onun hyatda qalmasna raz olmad. [Sultan Sleyman] onun mvcudluunun Osmanl dvltinin bnvrsinin laxlamasna sbb olacan dnrd. Xondgar z etimadl adamlarndan olan v slh mqavilsinin balanmasnda rol oynam Sinan byi rfin xidmtin gndrdi. [Sinan by ah Thmasibin hzurunda] hd-peymann davamllndan dandqdan v dostcasna shbtldikdn sonra Sultan Bayzid barsind qti dlillr v saslar zrind dolun bir shbt apard. [Sultan Sleyman Sinan by vasitsil gndrdiyi] mktubun haiysind z xtti il yazmd: Onu (Bayzidi) tutub, trfimizdn gndriln adamlara thvil verrsiniz. gr onu sa-salamat l vermk rfli knlnz yatmrsa, onda onun fitn v bezikdirm ra olub cahan seyr edn gzlrini grm nurundan mhrum ediniz. Bu cr rftarn comrdlik v mrvt yolundan uzaq olduunu hesab edn cnnt msknli ah hzrtlri Sinan by xo z gstrrk, yenidn [Osmanl sarayna] irin dilli adamlar v yax nitq qabiliyytin malik elilr gndrib, [Sultan Sleymandan] artq drcd xahi etdi ki, [Sultan Bayzid] iqta600 olaraq bir mahal verilsin, o gedib orada mskunlasn v gr bundan sonra onun trfindn dbsiz hrktlr z verrs, onda rfli xatirinizd onun barsind hr n fikir varsa, onu orada icra etmk tin olmaz.
Qurani-Krim, Raad sursi, 20-ci ay. Qurani-Krim, Nhl sursi, 91-ci ay. 600 qta (rbc torpaq pay anlamndadr) orta srlrd mslman lklrind feodallara verilmi rti torpaq mlkiyyti (daha trafl bax: Z. M. Bnyadov. Azrbaycan VII-IX srlrd. Bak. S. 127-130).
598 599

192

Bu snada Sultan Bayzid z i zn zhura xararaq, z yaxn adamlar il razla gldi ki, hzrt aha mnasibtd xyant edib, onun onlara gstrdiyi dostluq vzind onun misilsiz bdnin xtr yetirsin v gr hmin irkin niyyti hyata keir bils, Qzvind bir qalada mhkmlnsin, xondgarn yanna adam gndrib mdd v kmk istyrk, cm vilaytinin valisin evrilsin. Yox, gr bu i onun istdiyi kimi ba tutmazdsa, onda o, Arca trf, trkmnlrin sayinxani tayfasnn yanna gedib, oradan gmiy oturaraq, Kfy qama dnrd. Onun yaxn adamlar srasna aid olan Qara Uurlu v Mahmud rkz bu plann mahiyytini xlvtc rfin nzrin atdrdlar. Lakin cnntmkan ah pak tbitli bir xs olduuna gr bu hekayti azgyk bdzatlarn uydurmas hesab edib, buna inam gstrmdi. Amma Sultan Bayzid onlarn hzrt ahla xlvtc shbtlmsindn agah oldu v onlarn hr ikisini tutub mhbus etdi. Cnntmkan ah, Sultan Bayzidin bhlrini aradan qaldrmaq v onun qlbini rahatladrmaq n bir gn Qzvinin Sadtabad banda shbt tkil etdi v z mqrrblri v mxsusi adamlar il birlikd z nfis vcuduna zrli paralardan nlklr balayb, dorudan da, hr bir hisssi cnnt baalarndan nian vern hmin o behit bnzr ban bir gusind qeysrzadnin 601 nzrind apazlq kefin mul olaraq, onunla smimi shbt etdi. Bu zaman Sultan Bayzidin yaxn adamlarndan olan rb Mhmmd Trabzoni zn aha atdrd v yavaca dedi: - Sylnilmsi vacib olan iki klm szm var ki, onlar ahn yaxl v xeyirxahl mqabilind ona demy borcluyam. Lakin istyirm ki, [bu szlri] xlvtd rz edim. Sultan Bayzid bu hadisdn xbr tutub, gec ikn onu v hmin iki nfri (Qara Uurlunu v Mahmud rkzi), bir szl, onlarn hr n qtl yetirdi. Onun bu yaramaz hrkti sbbindn yksk mqaml hzrt ahn tk rpdi. Bu mlin sbbi bard [Sultan Bayzid] sual etdilr v o, [onlar] ahn rfli knln qbarlandrdqlar n [ldrdyn] rz etdi. Qzvinin sad camaat bu haln ba vermsindn v rfin hvaliruhiyysinin korlanmasndan xbrdar olduqda qeysrzadnin evinin qapsna hcum kib, onu nankorluqda v hrmtsizlikd xeyli ittiham etdilr. Bu vziyyt rfin xatirinin rizasna mvafiq olmasa da, qeyri -ixtiyari ba verdi. Bundan sonra hmin adamlara (Sultan Bayzid v trfdarlarna) etimad qalmad. Buna gr d [ah Thmasib] onun rinin df edilmsi fikrin db, dvltsevrlrin mvrti v mslhti il onun tutulmasn qrara ald. Bir gn qrarladrlm qaydada onu ardlar. O, dvltxanaya gln kimi hzrt ah mclisdn qalxd. Byk mirlr
Klassik rq dbiyyatnda Roma v Bizans imperatorlar Sezar adnn thrif olunmu formas olan qeysr titulu il tannrdlar. stanbulun trklr trfindn fthindn v Bizans imperiyasnn squtundan sonra qeysr titulu Osmanl sultanlarna amil edilmy baland. Sfvi mnblrind qeysr ad altnda Osmanl sultanlar nzrd tutulur. Qeysrzad - qeysr olu demkdir.
601

193

onu (Bayzidi) tutub hbs etdilr. Onun Ll paa, Frrux by, li by anigirba602, Sinan by Miraxur v s. kimi bir sra fsad mlazimlri qtl yetirildilr, onun oullar is mirlr taprldlar. Ali taxtn tklrind v mxtlif mahallarda olan onun ksr adamlar saf dncli sufilrin qlnclarna yem oldular. Lakin [onun mlazimlrindn] bzilri savab dilkli xeyirxahlarn imdad il xilas olub, z diyarlarna yollandlar. Slh mqavilsinin603 nmli rtlrindn biri bu idi ki, trflrin adamlarndan hr kim frar edib digr trf snmaq istyrs, ona himay edilmsin v o, geri gndrilsin. Buna gr d 969 -cu ild (11.09.1561 30.08.1562) Sultan Sleyman Mr hakimi li paan v z anigirbas Hsn aan etimadl aalarndan v cavularndan iki yz nfrl birlikd [Sultan Bayzidi] tlb etmk n [Sfvi sarayna] gndrdi. Lakin [Bayzidl z arasnda yaranm] nifaqa v narazla baxmayaraq, [li paa v Hsn aa] amansz v zalm adamlar olduqlarndan cnntmkan ah onlara etimad gstrmdi (Bayzidi onlara thvil vermdi) v [bu mqsdl] ixtiyar sahibi olan, Allah tanyan asaqqallarn gndrilmsini istdi. Bu sbbdn ikinci df [Sultan Sleyman trfdn] aydn fikirli, babiln bir kii saylan, Osmanl xandannn mkdarlarndan olan Xosrov paa bir sra etimadl asaqqallarla brbr gldi. Sultan Sleyman z xtti il o hzrt (ah Thmasib) iki klm [mktub] yazb gndrmidi. [Hmin mktubda] nsilbnsil aralqdak hd-peymann tzlnmsinin v bunun and iilmkl mhkmlndirilmsinin vacibliyi izhar olunur, slh rtlri xatrlanaraq v dostcasna szlr ifad olunaraq, Sultan Bayzidin v oullarnn gndrilmsi istnilirdi. Bu tklif etiraz etmk hdpeymann pozulmasna, hngam qopmasna v mslmanlarn vziyytinin korlanmasna gtirib xaracaqd. Bu xahi ml etmk is camaatn v Allah bndlrinin rifahna sbb olacaqd. Mhz buna gr d o hzrt (ah Thmasib) btn camaatn asayiini nzr alb, slh srtlrindn vaz kemdi v o xain fitnkar drd olu il birlikd sa-salam Xosrov paaya v onun adamlarna thvil verdi. Bellikl, cnntmkan ah hzrtlri il Rum sultan arasnda slhn saslar bu ild daha da mhkmlndi v gzl bir tsadfdn, qeybdn gln bir lamtdn slh yaxdr (s-slh xeyr) szlri [bcd hesab il bu hadisnin] tarixin mvafiq gldi604. He kimin xyalndan kemirdi ki, onlar (Xosrov paann he -yti) bu vilaytd [Bayzid] bir xtr yetirrlr. Amma onlar xond-gann frman il

anigir (farsca dada baxan) hkmdarlarn yemklrinin qabaqcadan dadna baxan v bununla da yemyin zrrsiz v dadl olduunu myynldirn adam. anigirlr anigirba adlanan mmur rhbrlik edirdi. 603 Burada ah Thmasib v Sultan Sleyman Qanuni zamannda Sfvilrl Osmanllar arasnda 29 may 1555-ci ild balanm Amasya slh mqavilsindn bhs olunur. 604 S-129, v.90a-b.
602

194

trddd etmdn v txir salmadan o be n-frin hamsm (Bayozidi v drd olunu) qtl yetirdilor v onlarn csdlrini Ruma apardlar 605. Misra Be [nfr] azald Osmanl zmrsindn606. gr 5 rqmini xsaq, onda [bcd hesab il] bu hadisnin tarixi olan 969-cu il alnar ki, bu da ibrtamizdir. Sz ustadlarnn dili bu hadisnin mahiyytini bel trnnm etmidir: Beyt Ey ah, yen azdr sn kim hr n qdr kr ets, nki alla, daltl xalq etdin asud. Din dmnlrini sn el mhv etdin ki, sakitc, N lin bulad, n d qlncn oldu alud. Hqiqtn d, bu hadis nticsind onun (Sultan Bayzidin) fitny bulam vcudunda ba qaldrm byk axnama v fsad aradan qalxd v hr iki smtdn sakitlmi fitnlrin hrkt glcyindn, camaatn zab -ziyyt dar olacandan ehtiyatlanan hr iki trfin xalqlar bu iztirab girdabnn lindn tskinlik tapdlar, onlarn sakitlmi rklri daha da rahatland. NGZYY SULTANLARININ SADT DSTGAHLI DRGAHA GLMLR HAQQINDA Aln dlalti v xobxt taleyin yol gstrmsi il cnntmkan v behitmqam ahn flk bargahna bnzr drgahna glmi ingizilrin ali nslin mnsub adl-sanl sultanlardan vvlincisi eyban ibn Cuci ibn ingiz xann nslindn olan Din Mhmmd xan ibn Ulus xan v onun qarda li sultandr. Onlar 943-c ild (20.06.1536-09.06.1537) cnntmkan ah drdnc df Ubeyd xan df etmk n Xorasana qoun kn zaman o hzrt
ahzad Bayzidin v oullarnn ldrlmsi 969-cu ilin zilqd / 1562-ci ilin iyul aynda ba vermidi. Burada ad kiln Xosrov paa Van hakimi idi. 606 Pnc km z zmreyi-Osmaniyan. Bu maddeyi-tarixi Sfvi dvrnn mhur tarixisi v airi Zeynalabidin li bdi by znn Tkmiltl-xbar (Xbrlrin tkmili) srind yazm, sonradan digr Sfvi tarixilri bu misran z srlrin daxil etmilr. Osmanl slalsin mnsub be xsin (ahzad Sultan Bayzidin v onun drd olunun) ldrlmsindn bhs edn bu misradak zmreyi-Osmaniyan (yni Osmanl zmrsi) ifadsinin bcd hesab il cmi 974 - brabrdir. Misrann mzmununa uyun olaraq, bu rqmdn (974 -dn) 5 xdqda 969 rqmi alnr ki, bu da hicri-qmri tarixi il hmin hadisnin ba verdiyi ildir.
605

195

mnasibtd itat kmrini bellrin balayaraq, istk v sdaqt zlrini flk kimi ali astanaya doru evirdilr, hkmdara tzim etmk sadtin qovuub, izzt bsatna v iltifat kamna nail oldular. Nisa v bivrd lklri v onlarn trafndak razilr [ah Thmasib trfindn] Din Mhmmd xana verildi. ahn qays saysind o v qarda ad kiln vilaytlrd v onun hdudlarnda mhkmlnib, istiqlal ld etdilr. Onlarn qdrtlri v drclri gnbgn yksldi v get-ged li sultan tamam Urgnc607 vilaytin yiylndi. O, vvlc [aha] itatkarlq yoluna sadiq qalb, yax xidmtlr hyata keirirdi. 945-ci ild (30.05.1538 - 18.05.1539) beyd xan Xarzm razilrini ial etdikd o vilayti z olu bdlziz sultana v z qohumu olan sultanlara verdi. Buna baxmayaraq, o, (yni beyd xan) hl Vzir hrind 608 olarkn Din Mhmmd xan Urgnc trafndak zbklrdn v yaka -trkmnlrdn ibart bir dst il beyd xann mirlrinin v sultanlarnn stn getdi v byk qnimt l keirrk, [z qounundak] zbklr [qzlba] tac geyindirib, qzlba [ordusunun] ona kmy glib atd bard ayi yayd. Trflr arasnda ba vermi dy nticsind beyd xann mirlri mlubiyyt uradlar, onlarn mtbrlrindn bir ne nfr sir tutuldu v ox hisssi is qtl yetirildi. Bu mlubiyytdn sonra beyd xann canna el bir qorxu v iztirab yol tapd ki, o, Vzir hrindn dvy minib, Buxaraya qad v bu qssdn hmin il axirt almin qovudu. bdlziz xan atasnn yerin Buxarada padah oldu. Din Mhmmd xan sirlri v ldrlnlrin balarn sadtin mskn tapd drgaha gndrdi v bununla da cnntmkan ahn nurlu xatirinin adlq v frhl dolmasna sbb oldu. [ah Thmasib] Din Mhmmd xan n ifti xar xlti gndrib buyurdu ki, hr il Xorasann glirindn ona mkafat v bxi (cldu) olaraq yz tmn mblind nam verilsin. N qdr ki bu iki qarda aha tabeilik yolunun yolusu idilr v bir -birinin ardnca onlarn elilri rfin hzuruna glirdilr, onlara mnasibtd iltifat v qaykelik gstrilirdi. [ah Thmasibin yanna gln ingiziyy sultanlarndan] bir digri Xarzm sultanzadlrindn olan Heydr sultandr. O, bir mddt beyd xann yannda olmudu. Hmayun padahn glib -getmsi hvalat tsvir olunarkn yazld kimi, o, Xorasann sfar (sfizar?) [adl yerind] flk bargahl drgaha glib, [ah Thmasibdn] nvazi grd v bir mddt rfin qalibiyytli zngisi hndvrind oldu. Hmayun padahn sahn hzuruna gldiyi ild Surluqda crg ovu tkil edilmidi. Hl mirlr v yanlara [ov mkanna] daxil olmaq izni verilmmidi v yalnz Sam mirz il Bhram mirz ov edirdilr. Bu zaman Heydr sultan istdi ki, ahzadlr v hkmdarlarla birlikd crgy daxil olub,
Urgnc (rgnc) - orta srlrd tarixi Xarzm vilaytinin paytaxt olan v hal-hazrda xarabalqlar Trkmnistann Taauz vilaytinin Kuny-Urgnc qsbsi razisind yerln hr. Bu Urgnci zbkistann eyniadl masir hri il eynildirmk dzgn deyildir. 608 Vzir hri - Trkmnistann imalnda, Dryalq ay sahilind yerlmi orta sr hri. Halhazrda onun yerind Div-ksn qsbsi mvcuddur (.. , . 14).
607

196

ova balasn. Lakin eikaaslar ona mane oldular. Bhram mirznin mlazimlrindn biri onun atnn bana bir qrmac vurdu. [Bhram] mirz is zn grmmzliy vurdu. [Heydr sultan] bu hadisdn incidi v xahi etdi ki, onu Hmayun padahla birlikd gndrsinlr. ah hzrtlri Hmayun padahn xatirin ona icaz verdi. Yuxarda qeyd edildiyi kimi, o, znn liqulu v Bahadr adl iki olu il birg Hmayun padahla getdi. [Heydr sultan] Qndhar qalas trafnda ba vermi dyd mrdlik gstrib, dah a sonra Kabil yolunda vfat etdi. Oullar [Hmayun padaha] mlazimlik etdilr v hr iki qarda Hindistanda ali mqamlara yksldi. Onlarn kbr aha qar trtdiklri mllr haqqnda Tarix-i kbrid yazlmdr v [bu mllri] ran tarixinin hadislri irisind [qlm almaq] mnasib deyildir 609. XARZM VALS YUNS XAN V ONUN QARDAI PHLVANQULU SULTAN HAQQINDA El ki Dost xan onlarla (Yunis xanla v Phlvanqulu sultanla) dyb qlb ald610 v onlarn mmlktini zbt etdi, Yunis xan z qarda il birlikd ali taxtn tklrin pnah gtirib, 964-c ild (04.11.1556-23.10.1557) darssltn Qzvindki sadtli drgaha gldi. Onlar hkmdara (ah Thmasib) tzim etmk rfin nail oldular v bu hadisnin tarixi [bcd hesab il] amdni-xarzmiyy (xarzmlilrin glii) szlri oldu. Amma axrda Din Mhmmd xan v li sultan qardalar ahn onlara gstrdiyi dstk v iltifat mqabilind nankorluq edib, inad v tkbbr zndn, frst ddkd Xorasan v Astarabad mmlktlrinin hmsrhd razilrin l uzatdlar. Din Mhmmd xan bir df 950 -ci ild (06.04.1543 - 24.03.1544) Sdrddin xan Ustaclu Astarabad hakimi olarkn hmin vilayt qoun kdi. Sdrddin xan shrada aq dy girmyi srfli bilmyib, hr v qalaya snd. Din Mhmmd xan hr v qalan mhasiry alsa da, [he ny nail olmayb] geri qaytd. Digr bir df is [Din Mhmmd xan] mqdds Mhdin trafnadk glib xaraq, daha sonra geri dnd. Lakin bundan sonra cahann pnah olan drgaha elilr gndrib zrxahlq izhar etdi. Buna gr d onun lmndn sonra hmin qayda il onun olu blmhmmd xan hkmdarn ltf v fqtin layiq grld, atasnn lksi v nam ona tqdim olundu. Lakin o da bir zaman [ah Thmasib] xilaf xmaq v syan etmk yolunu tutdu. Bel olduqda Msum by Sfvi bzi mirlrl ittifaqda v Bhram mirznin olu brahim mirz il birlikd rfn mrin uyun olaraq, onu czalandrmaq n mmur edildilr. [blmhmmd xan] bivrd qalasna kildi v bir mddt mhasird qald. Axrda o, syankarlqdan l kib and idi ki, bundan sonra bu cr mllr trtmyckdir. Yuxarda ad qeyd olunmu [brahim] mirz v
609 610

S-129, v.91a-b. S-129, v.91b; S-297, v.66a.

197

mirlr hqiqti [ahn] rzin atdrb, [onun] hkmn uyun olaraq, geri qaytdlar. Amma Din Mhmmd xann qarda li sultan haqq tanmayan, bdxasiyyt bir adam idi. O, az bir vaxt rzind qrur v lovalq badsinin tsirindn srmst oldu. Pis xilqti v cilovlanmaz tamahkarl onu [aha qar] mxalifliy v tyana svq etdi. O, z tcavzkarlq lini Xorasan mmlktinin hduduna uzatd. Bir ne df o, siyahpu tayfasndan olan itialarn v oxlu tayfasndan olan syanlarn kmyi il Astarabad diyarna qoun kib, o vilaytd axnama v qarqlq sald. Amma ahn azacq diqqti v sadtli qounlarn kmkliyi saysind onun fitn-fsad df olundu. Nticd, aada aydn olaca kimi, o, zn qazandrd bdi ziyandan savay bir i gr bilmdi. ndi is ardclln pozulmamas n Astarabadn vziyytini v o mlkd ba vern hadislrin rhini qlm almaq zruridir. ASTARABAD HADSLRNN RH, MHMMD SALEH BTKNN HVALATININ BYANI V OXLU TAYFASINDAN OLAN ABANIN XARZM ZBKLRNN YARDIMI L TYAN ETMS HAQQINDA Astarabad hri sabiq zamanlarda Crcan611 v Tbristan vilaytlrinin hkumtgah olmudur. Orann camaatnn ksri saleh, mmin v phrizkar adamlar olmasna baxmayaraq, onlarn hvali -ruhiyysi vsvs, ehtiras v qalmaqaldan xali deyildir. El bil ki, Crcan mesinin v dann havas onlar da axnama hvali-ruhiyysi yaradr. [Astarabad halisi arasnda] zlrini siyahpular (qarageyimlilr) adlandran bir toplum var ki, onlarn qiyamlq v tyan hvslri zehinlrin fsad qardrm v onlarn firavanlq srmaysini kasadladrmdr. O blgnin qalmaqallarndan digr bir qismi ictimaiyyt arasnda yaka-trkmnlr kimi tannan v Xarzm sultanlarndan asl olan sayinxani qbillri toplumudur. Onlar dikbalqlar v zbanalqlar zndn zlrini Astarabadn byk shrasna v geni ln vurub, Grgan v trk aylar612 arasnda mskunlamdlar. Onlar mmlkt zrr v ziyan yetirirdilr. Buna gr d o mlkn razisi qalmaqaldan xali olmur v orann hakimlrinin ba dydn v savadan almrd. Amma Allah -taalaya kr olsun ki, Allahn klgsi olan lahzrt ahn bdi dvlti zamannda onun qhrmanlnn gcl mlinin i il tyann yaratd zlm v qbar zlmti mhv oldu v yoxa xd. ndi hr iki trfin (siyahpu v sayinxani tayfalarnn) uluqular balarn aa salb, firavanlqla yaayrlar.
Crcan (Grcan) randa tarixi vilayt. Xzr dnizinin cnub-rq sahillrini hat edir. Grcan ay rann imal razisinddir v Xzr dnizinin cnub -rqin axb tklr. trk ay z mnbyini Kopetda silsilsindn gtrr v ran-Trkmnistan srhdind Xzr dnizin tklr.
611 612

198

Cnntmkan ahn zamannda ba vermi hadislrin icmal bundan ibartdir ki, 944-c ild (10.06.1537 - 29.05.1538) ahn dnyan tutan bayraqlar drdnc df Xorasan yrndn raq trf hrkt gldikdn sonra beyd xann o vilayt gedi-gliinin aras ksildi. Xoca Mzffr Bitikinin Mhmmd Saleh adl bir qarda olu vard ki, tbitind cahillik mvcud idi, tyan etmk sevdasna dmd v zbanalq badsi onun beyninin cvhrini dumanlandrmd. O, bu bdi dvlt itat etmkdn z evirrk, z mahalnn aas olmaq istyi il bana Astarabad siyahpularndan ibart bir dst yb, dikbalq etmy balad v bzi qsblri l keirib, Sultan Qazinin olu olan, Dakndin v Frqan613 hrlrinin valisi Budaq xann is bacs olu olan v o zaman z daysnn yardm il Xarzmi zbt etmi mr Qazi sultann yanna adam gndrrk, ondan xahi edib, kmk istdi. mr Qazi sultan o nadan cahilin sz il sasszcasna bir ordu gtrb, Astarabad smtin hrkt etdi v Mhmmd Saleh z siyahpular il birlikd Crcan mesindn xb, onlara qouldu. O vaxt Astarabad hakimi olan Sdrddin sultan Ustaclu zbklrin v siyahpularn ittifaq etmsindn v birlmsindn xbr tutub, znd mqavimt qdrti grmdi, malik olduu al v tcrby saslanaraq, Astarabaddan Bistama glib, hqiqti ali taxtn tklrin atdrd. Mmlktin yiysiz qaldn grn Mhmmd Saleh [Astarabad] hrin daxil oldu, zbklrin himaysi il hmin vilaytd z hakimiyyt bayran dalalandrd v Xarzm valisin v onun adamlarna layiqli thflr, hdiyylr v peklr verdi. mr Qazi sultan o vilaytin (Astarabadn) idar olunmasn onun hdsin buraxb, Xarzm qaytd. Onun getmsindn sonra Mhmmd Saleh qflt v qrur badsindn srmst olub, blhcsin z sltnt xalasn srdi v bana hkmdarlq v istiqlal havas dd. Amma gec-gndz vaxtn eyd v irtd keirirdi. Bir hft rzind kef kib, bihu oldu. O, kefcilliyin tyan v mstliyin hddn amas raitind, dnyann [insanla] mskunlam drdd bir hisssindki hrlri blhlik badsind ona yolda olan xslr paylayrd v hr bir vilayti z aqibtini dnmyn mlazimlrindn birin taprrd. Onun zndn d axmaq olan hmin sfehlr ona scd edib, dualarn v minntdarlqlarn bildirirdilr. Bel bir hvalat mhurdur ki, bir gn onun mlazimlri arasnda hr birinin ryindn ken bir hr hakim tyin olunmaq istyindn, mmlkt blgs stnd qalmaqal ba vermidi. Szn qsas, el ki yuxarda tsvir etdiyimiz hadislrin xbri qalibiyytli v qdrtli padahn qulana atd, o, mir sultan Rumluya, ahli sultan Ustacluya v Hsn sultan amluya mzffr qounlarn bir hisssi il Sdrddin xana kmy getmyi taprd. Amma Sdrddin xan byk mirlrin glib atmasndan nc mr Qazi sultann geri qaytmasndan, Mhmmd Salehin
Frqan vadisi Tyanahda dalararas kklikdir. Bu vadi hal-hazrda zbkistan, Qrzstan v Tacikistan respublikalarnn trkibin daxildir. zbkistann rq hisssind mrkzi Frqan hri olan Frqan vilayti mvcuddur.
613

199

qfltd olmasndan v onun alnn banda olmamasndan xbr tutub, tcrbli doylrdn ibart bir dst il Bistamdan xb, Astarabada gldi. Mbark ramazan ay (1538-ci ilin fevral ay) idi. Mhmmd Saleh gnahkar yoldalar il birg hmin mqdds gnlrd qrur badsi zndn el ursuz v mmlkt ilrindn o qdr xbrsiz idi ki, xann naara v eypurunun avaz v qazilrin zurnalarnn sdas onun v yoldalarnn qulana atandan sonra anladlar ki, qzlba qounu hr glmidir. Onlar qorxaq v aqn bir vziyytd cngllik trf qadlar. Sdrddin xann mlazimlrindn kngrl tayfasnda n olan ahverdi by adl bir cavan Mhmmd Salehi l keirib, xana thvil verdi v bunun mqabilind layiqli mkafat ald. Sdrddin xan [Mhmmd Salehi] ali taxtn tklrin gndrdi. Onu darssltn Tbrizd hkmdarn hzuruna gtirdilr v ahn frmanna uyun olaraq, onu bir kpn iin qoyub, Nsriyy 614 minarsinin bana xardlar v oradan yer tulladlar. Onun bdbxtliy alud olmu vcudu qiyamlarn gzlrin tutiya oldu. [Mhmmd Saleh] iqtidarda olduu gnlrd bir ox qbahtli mllr trtmi, mslmanlarn namusuna satamd. Amma znn triflnmsi n sfehcsin byk sy gstrir, bu mqsdl oxlu bxilr verir v yaltaqlara, airlr v nzm sahiblrin hrmt edirdi. Heyrti Astarabadi onun mdhi haqqnda bir qsid demidir ki, mtlsi beldir: Snin bayran cahanda gzgsdr hqiqtin, Qlbimiz daarcdr, bil ki, sn itatin. El ki qsidni oxuyarkn: Ey sadt lksinin xosrovu Mhmmd Saleh, Sanki ilahi ltfdr badan-ayaa zintin beytin atd, [Mhmmd Saleh] hkmdarlq klahn yan qoyub, bu beyt mkafat olaraq [air] yeddi xrvar615 ipk hdiyy etdi. Lakin onun xbri yox idi ki: ah deyil klah yan qoyub hr taxtda oturan, Hrbi v mlki ilri bilmlidir hkmran. Astarabadda olan hadislrdn digri li sultan zbyin basqndr. O, bir df Xarzmin bzi mahallarn istila etdiyi 955-ci (1548) ild pis xilqtli zbklrdn alt min nfrl Astarabad zrin gldi. Sdrddin xandan sonra
Tehran apnda (s.107) Bsriyy yazlmdr. Xrvar (farsca ek yk) - Yaxn rq lklrind v Orta Asiyada mvcud olmu ki vahidi. Txminn 300 kq-a brabrdir.
614 615

200

[Astarabad] hakimi olmu ahli sultan Ustaclu sadtli qounla ona qar mhariby giridi. Astarabad yaxnlnda trflr arasnda amansz bir dy ba verdi. Ustaclu qazilri mrdanlik gstrrk, qdrtli dvltin gc saysind zfr qazandlar v qaan [zbk] dstsini Gnbdi-Qabusadk616 tqib edib, onlarn bir oxunu qtl yetirrk, balarn ali taxtn tklrin gndrdilr. Digr hadis odur ki, ahli sultann ldy v Astarabad hkumtinin Kel ahverdi Ustacluya hval edildiyi 957 -ci (1550) ild yaka-trkmn camaat ya oldu. Onlarn ya xmalarnn sbbi aadak kimidir. El ki Kel ahverdi [Astarabada] hakim tyin olundu, yaka -trkmn srdarlar sultan (Kel ahverdini) tbrik etmy v ona mbark olsun! demy glib, peklr gtirdilr. Onlarn arasnda oxlu tayfasnn srdar olan Aba617 adl bir cavan da vard ki, mkmml yaraa v gzlliy, olduqca xo ltaft v hsn -camala malik idi. ahverdi sultan srdarlar zmrsi arasndan yalnz Abaya qalma tklif edib, ona eqini izhar etdi v bu hvalatn xbri trkmnlr arasnda yayld. Aba bdnam olacann qorxusundan, rxst almadan gec ikn atna minib, z elinin arasna gldi v z tayfadalarnn bhlrindn yaxa qurtarmaq n sultann trkmnlrin daruas olan atr by618 adl qohumunu qtl yetirib, ya oldu. Sultan onu czalandrmaq n yola dd. El ki oxlu tayfasnn yaad yer atd, sgrlrin hmin tayfan soyub-talama mr etdi. ahverdi sultan bir ne nfr xas mlazimi il tpnin bana xb qart tamaa edn z aman, haqqnda bhs etdiyimiz Aba trkmnlrdn ibart bir dst il gzlnilmz bla kimi srtl sultann bann stn alb, onu qtl yetirdi. Sultann ldrlmsindn agah olan ustaclu qazilri frar edib, hr gldilr. Daman v Bistam hakimi olan mir Qeyb sultan Ustaclu bu xbri eidrk, Astarabada yollanb, hri mhafiz etdi v vziyyt bard gerkliklri cah-calall hkmdarn rzin atdrd. Aba Oxlunun tyan v fitnkarlq xbri rfin parlaq xsiyytin aydn olduqda, 962-ci ild (26.11.1554 - 15.11.1555) Gkc sultan Qacar, li sultan Tatolu Zlqdr, rndab sultan amlu v Mustafa sultan Varsaq o fitnkarn qaldrd fitnnin df olunmasna mmur edildilr. El ki onlar oraya atdlar, haqqnda bhs etdiyimiz Aba sadtli qounlara qar mqavimt gstrmy tab gtirmyib, Xarzm trf qad v li sultan zbkdn kmk istdi. li sultan qart v talan trtmk hvsi il ciddi bir qvv gtrb, Crcana yolland. Lakin o, byk mirlrin ordusuna yaxnlab, qzlba qoununun keyfiyyt v kmiyytindn agah olduqda gliindn peman olub, mirlrl dostluq mnasibti
Gnbdi-Qabus - rann imalnda, Grgan aynn orta axarnn sol sahilind, Crcan hrindn imal-rqd yerln hr. 617 Tehran apnda (s. 106-109) Aya kimi yazlsa da, bu xsin hqiqi ad Aba olmaldr (bax: , . II, -, 1938, .67).Trcmnin mtnin Bak nsxlri (S-129, v.93b; S-297, v.66b) sasnda dzli edilrk, Aba yazlmdr. 618 Bu xsin ad S-129, v.93b-d ahnzr by kimi yazlb. Halbuki istr Tehran apnda (s.107), istrs d S-297 lyazmasnda (v.68a) atr bydir.
616

201

yaratmaa ald v trflr bir-birlrin thflr v hdiyylr gndrdilr. Qrara alnd ki, bundan sonra Aba z halnda qalb, ayan db dairsind n knara qoymayacaq v mirlr d ona he bir zrr vurmayacaqlar. Slh v hd peyman balandqdan sonra [li sultan zbk] Xarzm geri qaytd. Gkc sultan bu sfrd ld. Digr mirlrin hr biri z lklrin getdilr. Haqqnda bhs etdiyimiz Aba bu axnama v yalqdan zn ad-san qazandna gr z tayfadalar zrind stnlk ld etmy ald v onun beynin xudbinlik v byklk arzular yol tapd. 965 -ci ild (24.10.1557 13.10.1558) brahim xan Zlqdr Astarabad hakimi tyin edilrk n o, syankar trkmnlrdn ibart bir dst toplayb, tam qvv stnly ib Astarabad zrin gldi. brahim xan onun df olunmas n znd qdrt grmyib, onun mllri barsind hqiqti v onun tyann rfin xidmtin rz etdi. Hmin vaxt cnntmkan ah hzrtlri dars-sltn Qzvind qalrd. O, mhrdar ahqulu xlif Zlqdri Bdr xan Ustaclu, Yadigar Mhmmd sultan Trxan Trkman, Rstm xan far v s. kimi adl-sanl mirlr zrind srkrd tyin edib, brahim xann kmyin gndrdi ki, [Aban] df etmk yolunda sy gstrib, onun fitny brnm vcudunu hyat lvhsindn silib atsnlar. Byk mirlr qoun v lkr tkil edib, lazmi qayda il Astarabad hrin glrk, brahim xana qouldular v hams birlikd hmin qiyam hlinin bas zrin gedib, trkmn camaat arasna vlvl saldlar. Haqqnda bhs etdiyimiz Aba o [qzlba] qoununun qarsn almaa tab gtirmdi v z msknini v yklrini ataraq, frar etdi. Qazilr onun elini v ulusunu qart v yama edib, hmin yerd drg saldlar. Bu snada Aba mrdimazar trkmnlrdn ibart bir dst il peyda olub, dy girdi. Sadtli qounlar da hrbi sf kib, ona qar mhariby mul oldular. Srtl yol glmyin yorunluundan v asimandak srinliyi bryan edn havann yandrc istiliyindn qazilrin atlar ldn db, trnc (ahmat) atlar kimi canszlamdlar. Trkmnlr qar dy axamacan davam etdi. El ki axamn zlmt prdsi dy itiraklarnn zrin kildi, trflr dava daladan l kib, gztilr tyin etdilr. Ertsi gn Aba oxlu tayfasndan ibart bir dst il dy meydanna gldi. Hr iki trfdn hyata keiriln ardcl hmllrdn sonra [Aba] z zifliyinin v qzlba ordusunun qdrtinin tsirini mahid edib, geri kildi v dy udmaq imkannn olmadn anlayaraq, Xarzm yolland. Byk mirlr onu tqib edrk, trk aynadk irlildilr v shrann yandrc havasnda qounun srdar olan ahqulu xlifni birdn -bir qarn sancs tutdu v o, vfat etdi. Qounun digr mirlri v yanlar Bdr xann srdarln qbul etslr d, hr biri zbana hrkt etdilr v hr trf soyunuluq v qart gedib, o qdr ox ora-bura [at] apdlar ki, atlarn yorub ldn saldlar. El bu zaman qaravullar xbr gtirdilr ki, li sultan zbk yenidn dmnilik v bdzatlq edrk, dykn bir qounla Aba Oxlunun kmyin glmidir. Bdr xan trafl surtd gtr-qoy etmdn atlanb, zbklrl dy tlsdi. Qzlba 202

qounundak bahadrlarn inadkarlq v mtantindn kinn li sultan iini ehtiyatl tutmu, z ordusunun trafnda xndk qazdrmd v daha sonra xndyi istehkama evirib, orada qalaya oxar bir ey yaratmd. Bu trfdn qazilr xndyin knara gedib, dy baladlar v zbklr xndyin arxasndan qazilr ox v tfng aldlar. zbklrl mharib snasnda Aba iki yz nfrl birlikd [qzlba] qoununun arxasna kedi. mirlr Bdr xana hr n qdr deslr d ki, dmnlr mkr v hiyl qaplarn amlar v qounun arxasn Abann mkr v hiylsinin zrrindn qorumaq n bir dst gndrmk lazmdr, lakin o, bu tklif etinasz yanad v dmn hmiyyt vermyib, zbklrl dy davam etdi. Nhayt, i o yer atd ki, Aba [qzlba qoununun] mehtrlrinin v cilovdarlarnn olduu yerin arxasna keib, oradak xidmtilri dvry ald. Trkmnlrin oxlarnn qorxusundan bir-birin dyn xidmtilr xndyin knarnda olan v bzilri htta xndyi keib zbklrl lbyaxa vuruan [qzlba] svarilrin doru kildilr. Bundan csartlnn zbklr oxlu ox v tfng atdlar v [qzlba qoununun] cmldiyi crglri rkden oxlarla v canyandrc tfnglrl prn-prn etdilr. Bellikl, mirlr v qazilr hrbilik adtlrin v qaydalarna mvafiq hrkt etmyib, ehtiyat tdbirlri grmdiklri n byk bir mlubiyyt urayaraq, zlrini ixtiyarszcasna, zrind he bir krp v keid yeri olmayan Grgan ayna vurdular v onlarn bir oxlar fna girdabnda qrq oldular. Bu dyd min nfr yaxn qzlba cavan qtl yetirildi v sir dd. mirlr arasndan brahim xan v Rstm xan qtl yetirildilr, Bdr xan, Yadigar Mhmmd xan v bzi digrlri is sir ddlr. Qalan mirlr salamatlqla Damana atdlar. li sultan zbk d dy meydann trk edib getdi. Cilovdarlarn llrindn buraxdqlar v o shrada otlamaqda olan gm v qzlla bzdilmi yhrlr malik atlarla brbr, mal v yalardan ibart bol qnimt dmnlrin lin kedi. Aba qlb qazanb, iqtidar ld etdiyindn Xoca Mzffr Bitikinin619 olu Xoca Mhmmdin qzn zorla gtrb apard. O qz Abann vhiliyin gr onu rdd ets d, axrda ona r getmy ikrahla razlq vermy mcbur oldu. Aba o ismtli qz z nikahna sald v Bitikilr nslinin mlazimlri o qadnn yanna toplab, ona xidmt gstrmy baladlar. Amma o qadn gec gndz bu fikird v dncd idi ki, zn Abann lindn xilas etsin. Aba ondan zn qar vfaszlq hiss edib, onun mlazimlrini ldrmkl thdid etdi. [Qadnn] mlazimlri canlarnn qorxusundan onunla (Abann qadn il) araya sz qoydular ki, gr bu gec bir tdbir grmsk, sabah hammz ldrlm olacaq. Xatun z mlazimlri il vdlib dedi: - Gec yars adrn qapsna bir ne at gtirib hazr olun ki, mn sizi mnasib vaxtda xbrdar edcym.

619

S-129, v.95a; S-297, v.67a. Tehran apnda (s.109) Bitiki vzin Tbki yazlmdr.

203

Onlar qadnn gstriin ml etdilr. Gec yars Aba yuxuda olarkn v onun qaravulular yamurlu hava zndn kelrini balarna kib mrglyrkn qadnn mlazimlri arasndan Mhibbli adl birisi crt edrk, o aslanabnzr qadnn iarsi il onun yataq adrna girib, [Abann] ban bir qlnc zrbsi il bdnindn ayrd. Banu rinin ban gtrb, zn qaravulularna v yoldalarna atdrd. Onlar ildrm tezliyi v klk srti il Astarabada tlsdilr. Mhibbli o qiyamnn ban cahann pnah olan drgaha gtirib, darssltn Qzvind Firidun mqaml, Cmid vqarl aha tqdim edrk, mkafat v bxi ald. Bununla da Astarabadda o bdzatn fitn ati snd. li sultan v qzl hrisi olan tamahkar zbklr dnc verilmsi mqabilind sirlrin buraxlmasn tklif etdilr. Bu xbr cnntmkan ahn qulana atdqda onlarn azad olunmas n he bir hbb 620 d vermdi. [sirlrin] hr birinin yaxnlar v qohumlar qzllar gndrib, onlar sirlikdn xilas etdilr. Amma ondan sonra [sirlikdn azad olunmu] bu adamlarn rfin hzurunda he bir hrmti olmad v rfin onlara etinaszl zndn qsa mddt rzind yoxluq diyarna yollandlar (ldlr). Hakimiyyti zamannda saflardan v tr-tknt adamlardan, Hr hans biri ki, onun ryinin tandan dds, ld. li sultan da hminin 973-c il (29.07.1565 - 18.07.1566) uyun olan hmin yyamda mrn v hakimiyytin vida edib, axirt almin daxil oldu v onun lmndn sonra trkmnlr ayaqlarn db rivsin sdrdlar. Bellikl, cnntmkan ahn hyatda olduu qalan mddt rzind Astarabad vilaytind min-amanlq hkm srd v qeyd edilmy qabil olan he bir hadis ba vermdi. [li sultann lmndn] sonra btn Xarzm vilaytinin hakimiyyti Hacim xan ibn ta sultan ad il mhur olan Hac Mhmmd xann lind cmldi. O, [ah Thmasibin] xilaft mqaml taxtnn tklrin elilr gndrib, smimi duyularn izhar edrk, hmi sdaqt yolu il addmlad v 983-c ild (12.04.1575 - 30.03.1576) hl hddi-blua atmam olu Mhmmdqulu sultan almin pnah olan drgaha gndrdi. Sultan Heydr mirz istisna olmaqla, ahzadlr, mirlr v yanlar onu qarlamaa gedrk, hr gtirdilr. Mhmmdqulu sultan qzlbalar arasnda boya -baa atb, sadtli ahn (I Abbasn) clusu zamanna qdr ali taxtn tklrind qald v luy ili olan 1001 -ci ild (08.10.1592-26.09.1593) Bistam mnliyind icazsiz olaraq hkmdarn ordusundan tk-tnha ayrlb, Xarzm vilaytin getdi. ndi onun olu Ulu sultan izzt v iltifatla kama atm hkmdarn (ah Abbasn) xidmtinddir. Bellikl, Astarabad hvalatlarnn bir qismi qeyd olundu. ndi is Qzvinin paytaxt olduu yyamda z vermi hadislr qlm alnacaqdr ki, bunlarn da n mhm Gilan razisinin fthidir.
Hbb - hm dn, dnli bitkilr mnasn verir, hm d dirhmin 1/48 hisssi v 0,071 qrama brabr olan kiicik ki vahididir.
620

204

GLAN RAZLRNN FTH V ZBT OLUNMASI, BYE-P VALS XAN HMDN STN QOUN GNDRLMS V Z AQBTN DNMVN O XSN L KERLMS BARD SHBT Cnntmkan ahIN hakimiyyti zamannda fth edilmi vilaytlrdn biri d Gilan vilaytidir. Bu vilayt iki hissdn ibartdir. Onun Biyepi adlanan hisssi o vaxtlar Xan hmd ibn Sultan Hsn ibn Xan hmd Mazi ibn Sultan Hsn ibn Karkiya Sultan Mhmmd ibn Nasir Kiya ibn Mir Seyid Mhmmd ibn Mehdi Kiya ibn Rza Kiya ibn Seyid li Kiyann ixtiyarnda idi. Biye -ps adlanan hisssi is zlrini shaq peymbrin - ona salam olsun - nslindn sayan v bu sbbdn shaqiyy sultanlar kimi mhurlaan slalnin nmayndsi olan v Mzffr sultan ad il tannan mir Dibac ibn mir Hsamddin ibn mir shaq ibn mir Mhmmdin621 hakimiyyti altnda idi. Hl Sleyman anl xaqan z qarda Sultan li padahn lm hadissindn sonra Gilana trif aparb bir ne il Lahicanda qald zaman Xan hmd Mazinin misi Karkiya li v onun qardalar Seyid Ham v Sultan Hsn ona xoagln xidmtlr gstrmidilr. Buna gr d cnntmkan ah hzrtlri o slalnin sabiq v birbaa xidmtlrinin keyfiyyti sbbindn ona (Xan hmd) mnasibtd lazmi qaykelik nmayi etdirirdi. Bel ki, onun atas Sultan Hsnin 943-c ild (20.06.1536 - 09.06.1537) ba vermi lmndn sonra Xan hmd hl bir yanda sdmr krp ola -ola [ah Thmasib trfindn] atasnn yerin [Biye-pi hakimi] tyin edilmidi. O slaly (Biye-pi hakimlri nslin) mxalif olan kslrin v Gilann iddia sahibi olan mirlrinin ona (krp Xan hmd) mnasibtd ziyankarlq ed bilcklrini nzr alan Gilan mirlrindn biri v [mrhum] Sultan Hsnin vkili ol an Kiya Xurkiya Talqaninin bir ne df tkrarlad xahilri nticsind [ah Thmasib] Bhram mirzni Gilana gndrdi ki, bir mddt yalti baqalarnn qsb etmsin imkan vermsin. Lakin Bhram mirz zorak adamlarn szlrin ml edib, Kiya Xurkiyan hbs etdi. Buna gr d gilanllar ondan incidilr v o, Gilan vilaytini trk etdi. El ki Xan hmd hddi-bulua atd, cnntmkan ah gnbgn onun mvqeyini yksltdi. [Xan hmd] Neyney adl bir qzla evlndi v bu izdivacdan Sultan Cng adl olu dnyaya gldi. Cnntmkan ah o olana Sultan Hsn adn qoyub, ona z olu kimi davrand v axrda ona qohumluq mjdsi verdi (onunla qohum oldu).

S-129, v.96a; S-297, v.70a. mir Dubac - Gilann Biye-ps vilaytinin hakimi O, 1518 v ya 1519cu ild ah smayln Tbriz sarayna glmi, ah smayl ona hrmtl Mzffr sultan adn vermi v z qz Xan byiml onu evlndirmidi. Lakin sonradan mir Dubac Sfvilr xyant etmi, 1534-c ild Osmanl hkmdar Sultan Sleymann Ucandak drgsin gedrk, ona tabe olduunu bildirmidi. Osmanl ordusu Azrbaycan trk etdikdn sonra mir Dubac irvana qam, lakin orada yaxalanm v ah Thmasibin mri il edam olunmudu ... XVI , .264-265).
621

205

Biye-ps valisi Mzffr sultan da [Sfvi] xandan il qohumluq rfin nail olsa da, sonradan xilaf xd v syan qaldrd. Bel ki, Rum xondgar Sultan Sleymann birinci df cm diyarna qoun kdiyi il [Mzffr sultan] bu bdi dvltdn (Sfvi dvltindn) z evirrk, Tbrizin Ucan adl yerin qdr onu qarlamaa gedib, ona itatkarlq v tabeilik izhar etdi. Sultan Sleymann xb getmsindn sonra [Mzffr sultan] Gilana qaytd. Lakin onun mlazimlrindn olan mir Xatm Rti ona qar xb, onun Rt getmsin yol vermdi. Trflr arasnda ox ar bir mharib ba verdi. Mzffr sultan mlub oldu v Gilanda qalmaa macal tapmad. O, gmiy minib, dniz yolu il irvana getdi. O vaxtlar Sultan Xlil irvanah idi. O da bu [Sfvi] slalsi il qohumluq rfin nail olmudu. Hmin vaxt irvanah [Sultan Xlil] Mzffr sultan tutub, yannda saxlad. Onun mqsdi bu idi ki, gr bacararsa Mzffr sultann gnahnn fv olunmasn [ah Thmasibdn] xahi etsin v gr [bu xahi ah trfindn] qbul edilms, onda rfin istyi n olacaqsa ona ml etsin. Amma el hmin gnlrd Sultan Xlil axirt dnyasna kd. Cnntmkan ah hzrtlri Mzffr sultan gtirmk n irvana adam yollad. irvan mirlri onu thvil vermkdn zg bir ar tapa bilmdilr. Bellikl, 942-ci ild (02.07.1535-19.06.1536)622 Mzffr sultan cahan ahnn (Thmasibin) bxtvrliyi saysind xilaft mqaml [Sfvi slalsinin] mlazimlrinin lin keib, darssltn Tbrizd ahn hzuruna gtirildi v hkmdar frmanna uyun olaraq, onu dmir qfs salb, Hsn padah mscidinin iki minarsi arasndan asaraq, ona od vurdular. Onun vlad Sultan Mahmudxan cnntmkan ahn bacs olu olmasna v atasnn mxalifliyi v syan zaman he bir xta trtmmsin baxmayaraq, z irsi mlknn hkumtindn mhrum edildi. Onun lksi (Biye -ps) [Xan hmdin olu] Sultan Hsn verildi. Bellikl, ahn qaykeliyi v fqti saysind Xan hmd btn Gilan razilrind hkm ken valiy evrildi v onun hakimiyyt bayra asimana ucald. O, hrsi z irsi mlklrind hakimlik edn Gskr 623 hakimi mir Sasani v Kuhdm624 hakimi Mirz Kamran qhr v qlb il o vilaytlrdn qovub, hmin yerlri l keirdi v onun hakimiyyti z ata-babasnn he vaxt malik olmadqlar bir sviyyy atd. Lakin o, z bdbxtliyi, cahilliyi v zbanal ucbatndan ahn ona gstrdiyi qay v fqtin qdrini bilmyib, bir dst az dncli azgyklrin v z aqibtlrini fikirlmyn xslrin thriki il hkmdarn razlq vermdiyi ilri grmy balad. Eyni zamanda, cnntmkan ah ulu orduda srgrdan olan mir Sasana rhm edib, Gskr vilaytini yenidn ona balayaraq, onu oraya gndrdi. Lakin Xan hmdin trfindn Gskr hakimi tyin olunmu Sid adl bir siphsalar onun gstriin sasn, [ahn] hkmn tabe olmad. Onunla mir Sasan arasnda byk bir dy ba verdi v
622 623 624

S-129, v.96b; S-297, v.70b. Gskr - Astaradan Rt doru gedn yolun zrind, Gilanda yerln tarixi mahal. Kuhdm - Gilanda, Rtl Lahican arasnda, Qzlzn (Sfidrud) ay knarnda yerln blg.

206

mir [Sasan] qdrtli dvltin sadtli qounlarnn kmyi il onun zrind qlb ald. [Xan hmdin] siphsalar bir oxlar il birlikd ldrld. Xan hmd havann yksk drcd isti kediyi yayn ortasnda z olu Sulta n Hsn qoun verib, onu mir [Sasann] stn, Gskr gndrdi. Lakin Sultan Hsn havann funti sbbindn hmin sfrd vfat etdi. Xan hmd bununla kifaytlnmyrk, byk bir qounla z ial v istila bayran o diyarda ucaltd. Cnntmkan ah nsihtl dolu bir mktub gndrib, onu doru yola dvt ets d, bu yd-nsihtin ona bir faydas olmad. Nhayt, cnntmkan ah, Mzffr sultann nvsi olan v nnsi trfdn cnntmkan aha qohumluu atan Cmid xana qay gstrrk, Biye-ps lksini Xan hmddn alb, ona verdi v Msum byin olu Sdrddin xan tal tayfasndan v digr tayfalardan olan bir sra mirlrl birlikd oraya gndrdi ki, Biye -psi Cmid xan n zbt etsinlr. Xan hmd trfindn Rt hakimi olan Kiya Rstm onun buyuruu sasnda qoun toplad, Sdrddin xana v qdrtli [qzlba] dstlrin qar dy girdi v sir dd. Xan hmd zrurt zndn lini Biye -psdn ks d, amma Biye-ps daxil olan Kuesfhan625 blgsini z ixtiyarnda saxlayb, oran thvil vermdi. Gilana gedib z irsi mlkn yiylnmi Cmid xan Kuesfhan zrin hrkt etdi. Trflr arasnda mnaqi v dy ba verdi. Cnnt bargahl ah hzrtlri asaqqal, xeyirxah v slhprvr bir kii olan Yolqulu by Zlqdri eli kimi Gilana gndrdi v ona Xan hmdin hmilik sadtin sbb ola bilck bel bir frman imzalayb verdi: Btn bu qbahtli v utanmaz hrktlrin baxmayaraq, irsi mlkn olan Biye-pi Gilannn snin ixtiyarnda qalmana icaz veririk. Biye -ps vilayti is oulluum Cmid xana aiddir. Sn oraya mdaxil etm v bir-birinizl ata v oul kimi rftar ediniz!. Lakin Xan hmd yerinin mhkmliyin, oradak me v cnglliklrin sxlna gvnrk, fsadlarn hrz -mrz szlri v yaramazlq mesinin aqqallar olan cahillrin v zbana fitnkarlarn bo -bo danqlar il yoldan xd. O, slh yaratmaq mqsdi il bir ne adamla glmi Yolqulu byin stn qfltn z mirlrindn ahmnsur adl birisini qounla birlikd gndrdi v bellikl, onu (Yolqulu byi) yoldalar olan qazilrl brabr qtl yetirdilr. Bu qbahtli ml ahn qiyamt alovuna bnzr qzb odunu aldrd v o, [Xan hmdin] tnbeh edilmsini v czalandrlmasn qarya mqsd qoydu. 975 -ci (08.07.1567 -25.06.1568) ild [ah Thmasib] byk bir qzb v kinl mzffr sgrlr Gilana yr etmyi mr etdi. Bir trfdn xobxt ahzad Sultan Mustafa mirzni mir xan Trkman, Qo626 xlif Mhrdar, [Mustafa] mirznin llsi Nzr sultan Ustaclu v s. mirlrl birlikd, digr trfdn is Qaraba hakimi brahim sultan Ziyadolunu, Sdrddin xan, Bayandur xan, Tal mirlrini v o hdudun piyada v svarilrindn ibart qounlar, Gskr hakimi
Kuesfhan - randa Gilan vilaytinin Rt hristannn be nahiysindn birini tkil edir v mrkzi Kuesfhan qsbsidir. Kuesfhan qsbsi Rt hrindn 15 km. qrbd yerlir. 626 S-297 lyazmasnn bu yerind (71 b) shvn Nuh yazlmdr.
625

207

mir Sasani627, Mirz Kamran Kuhdmini v Cmid xann vkili hmd sultan Biye-psini gndrdilr ki, Xan hmdin lksini hat edib, onu l keirsinlr. Hminin sltntin daya (rknssltn) Msum by Sfvi d qdrtli qounlarn bir hisssi il birlikd bu mliyyata clb olundu. Hmin vaxt Xan hmd Deylman yaylanda628 idi. mir xan v Nzr sultan onun stn hrkt etdilr. O, z cannn qorxusundan Lahican hrin kildi v Lahican siphsalar mir Cahangiri v me siphsalar ahmnsuru on min piyada v svari il zfr arl sgrlrin zrin gndrdi 629. Gilan qounu dar bir drd gilanllarn dilind binbr adlanan taxtabnd qurdu v hmin taxtabndin arxasnda onlar oxlu sayda lindn i gln bacarql tfngilr v kamandarlar yerldirdilr. Lakin Msum by v ali hrtli mirlr o mkana atan kimi bir igidcsin hml il o alaq gruhu prn-prn salb qamaa mcbur etdilr. [Gilan sgrlrinin] bir qismi oxlarn hdfin tu gldi, bir hisssi is qlnclara yem oldu. Digr trfdn, Sdrddin xan, Bayandur xan, Tal v Gskr mirlri v Biye-ps dylri z irlildiklri istiqamtd mir Bahadrdan v onun tabeilrindn ibart olan baqa bir Gilan qounu onlarla qardurmaya girs d, onlar dyb qalib gldilr. mir Bahadr bir ne nfr [Biye-pi] mirlri v siphsalarlar birlikd qtl yetirildi. [Bu dylrdn sonra] Xan hmd qflt yuxusundan bir qdr ayld, acizlik v biarlik mvqeyind duraraq, z sdri Mvlana bdrrzza oyanlardan bir ne nfrl birlikd sadtin mskn sald drgaha gndrib, z zgnlyn v pemanln izhar etdi. Amma [ahn] qzb lsi alovlandndan, onun hiylgrliy bulam mcrrd sz-shbtlrin hmiyyt vermdi. Xan hmd balovlu v aqn bir vziyytd Lahicandan kur trf qad. Gilann byklri o vilaytin razisind snmaa bir yer axtararaq, aqqallar kimi med srgrdan oldular. Ali hrtli mirlr Lahican hrin glib, yalti ial etdilr v orann riyytinin [z trflrin] clb olunmas iin baladlar. Aparlan thqiqat nticsind Xan hmdin kura getdiyi aydn olduqda sadtli qounun mbarizlrinin bir dstsi bdxahlarn ryindn d dar bir yol olan Tonakabon630 yoluna xb, irlilmy baladlar. Bu, el bir yoldur
627 628 629

S-129, v.97b; S-297, v.71b. Deylman yayla - Gilann Rt hrindn cnub-qrbd yerlir. S-297, v.71b-72a. Tehran apnda (s.112) Lahican siphsalan vzin Lt -na (?) siphsalan yazlm, ahmnsurun ad kilmmi v Gilan ordusunun saynn 12 min olduu gstrilmidir: Lt-na siphsalar mir Cahan-giri piyada v svarilrdn ibart 12 minlik qounla birlikd zfr arl sgrlr qar dymy gndrdi. S-297 nsxsind olan mlumat S-129 nsxsind (v.97b) tkrarlansa da, orada me siphsalar ahmnsur vzin yanllqla ahmnsur Lt -na (?) yazlmdr. Grnr, Biye-ps mirliyinin ordusu iki hissdn ibart idi: Lahicanda olan hr qarnizonu (ona Lahican siphsalar komandanlq edirdi) v hrdn knardak dalq -melik zonada yerln qoun dstlri (onlara me siphsalar balq edirdi). 630 Tonakabon - rann Mazandaran vilaytinin qrb hisssind, Mazandarann Gilanla hmsrhd olan zonasnda yerln tarixi mahal. Mazandaran ostannn indiki ahsavar hristannn btn razisi vvllr Tonakabon adlanrd. Hal-hazrda isTonakabon ahsavar hristannn nahiylrindn biridir.

208

ki, gr oradan ken svari bir balaca doru yoldan sapb, hr hanssa bir trf meyil ets, bhsiz ki, adam v at yxlb, hlak olarlar. Sadtli qoun mhz bel bir yoldan sulluca keib, Tonakabona atd v orada Xan hmdin bacsnn ri olan Mlik veys Rstmdari l keirildi. Xan hmd -drd ay rzind meli dalarda v qaln cnglliklrd, srgrdanln rzilliyi v qazilrin lin kemyin qorxusu altnda, hr gn bir yerd v hr gec bir mkanda qalmaqla narahatlq iind doland. El ki q glib atd, axtann qounlar hcum kdi, havann z civl i oldu v qarn oxluundan dala shra brabr oldu, cnntmkan ah Allahqulu sultan Ayckolu Ustaclunu v Mirz li sultan Qacar byk qorulardan v Bhram kimi intiqam mbarizlrdn ibart bir dst il kura gndrdi. Onlar o vilaytin me v cnglliklrind drg salb, axtara baladlar v onun qald mkan soraq edib yrndilr. Bayram631 xan Qaramanlunun olu Hsam by cngavr qorulardan v igidlrdn ibart iyirmi nfrl birlikd sbh yaxn Xan hmdin stn tkld. O, iztiraba db, he bir trf qaa bilmdi v zn gizltmk mqsdi il bir alaya atd. Qazilr axtar edrk, onu l keirib, Allahqulu sultann yanna apardlar, bu [sonuncu] da z nvbsind onu Msum by Sfvinin hzuruna apard. Uzun szn qsas, Msum by adl-sanl mirlr v zfr arl qorularla birlikd Xan hmdi, onun ailsini v yaxnlarn almin pnah olan drgaha gtirrk, onu darssltn Qzvind mzffr hriyara tqdim etdi. O, xcalt k-k v etdiklrindn peman ola-ola acizlik v bicarlik izhar etdi. ahn mrvti bunu lazm bildi ki, onun trtdiyi btn bu syan v itatsizliy baxmayaraq, onu hakimlikdn knarladrsa da, qann balasn. Buna gr d onun halna rhm edib, ona bir zrr vurmad. [Xan hmd] Qhqh qalasnda mhbus edildi. Lahican yaltinin hakimliyi Allahqulu sultan Ayckoluya hval olundu. Hsam by Qaramanlu da mirlik rtbsin layiq grld v kur ona verildi. Orann hr yerin hakimlr tyin olundu v dalt brqrar edildi. Gilan hakimlrinin rit zidd tyin etdiklri saysz -hesabsz vergilr yaltin zrindn gtrld. Riyyt v yoxsullar qay il hat olundular. Bellikl, hkmdarn dalt bsat o vilayt yayld v Xan hmd bir mddt Qhqh qalasnda qalmal oldu. O, mrn [o vaxta qdr] naz-nemt v sadt irisind keirdiyi n qalann cfasna tab gtirmyrk, bu rbaini nzm kib, [ahn] ordugahna gndrdi: Rbai Pis frland rxi-dvran, alaram,
631

S-129, v.98a; S-297, v.72a. Tehran apnda (s.l 12) Bayram vzin Bhram yazlmdr.

209

Zamann cvrndn yaman alaram, Bklm qddim il gec-gndz, Qhqhd olsam da, qan alaram. Ulu ordugahn hazrcavablarndan biri onun cavabnda bu rbaini demidir: Rbai Snin ilrin hams qhqh olan zaman, Snin zndn kirdi btn sltnt ziyan. Doyunca alamaqda ol sn bu gn Qhqhd, Bu Qhqhnin sbbi o qhqhdir, inan! Cnntmkan ah onun vziyytinin yaxladrlmasna meyil gstrib, onu Qhqh qalasndan xararaq, geni bir yer olan v xoagln mnzillr malik olan irazn stxr qalasna gndrdi ki, bir ne xidmtkarlarla birg orada qalsn. Orada o, halna layiq yemklr, ikilr v geyimlrl tmin olundu v bir ne il hmin mkanda asud dolanb, hmi vzif sahiblrinin xatirini qardran dnyvi muliyytlrdn knarda durdu. Onun hr iki qalada hbsd qalmann mumi mddti on il srd. Nhayt, sgndr anl nvvab z clusunun balancnda onu mhtrm hrmi Mrym hrtli Mhdi-lya il qohumluq v qrbalq laqsin malik olduu n qaladan xararaq, yenidn z irsi mlkn hakim tyin etdi v onu bu [Sfvi] xandan il qohum olmaq rfin ucaltd. Bu hvalatn tfsilat z yerind byan qlmi il qeyd edilckdir. 979-cu ild (26.05.1571 - 13.05.1572) vaxtlarn mxfilik zaviysind keirn Gilann hrbilri v alaqlar z rahatlqlarnn nginliklrini tlatm gtirib (z rahatlqlarn pozub), asayi v sabitliy zrb vurdular. Bel ki, Allahqulu sultann havann istiliyi sbbindn Lahicandan yaylaa getmi olduu vaxt bir dst alaq ba qaldrb, syan v tyan etdi. Onlar Seyid Hseyn adl birisinin Xan hmdin cdadlar il qohum olduunu bildirib, onu z hakimlri elan etdilr, mir Dmac adl bir nfri is siphsalar v qoun bas edib, mxaliflik v yalq sdalarn ucaltdlar. Glcyi dnmyn bir sra fitnkar sfehlr traf yerlrdn glib onlarn bana toplaaraq, byk bir dst il Lahicandak qalada olan sufi (qzlba) camaatnn stn yeridilr v onlarla dymy baladlar. O qalann hasar mhkm olmadndan oran l keirib, sufi camaatn qtl yetirdilr, htta onlarn arvad -uaqlarn da intiqam qlncndan keirdilr. [Qiyamlar] Allahqulu sultann olu Bkta byin stn tkldlr. O, zn yz tvi v ziyytl oradan xarsa da, onun ksr adamlar hlak rbtini idilr. mir Sasan Gskrdn bir dst igidl birlikd yalarn zrin glib, onlarla vurudu. Lakin Dmacn sgrlrinin say iyirmi min nfrdn ox 210

olduuna gr, mir [Sasan] byk bir mlubiyyt urayaraq, oxlu sylr v hdsiz ziyytlr bahasna dy meydanndan xb getdi. Bu xbrin sora ahn nurlu xsiyytinin hzuruna glib atdqda ulu drgahdan Qo xlif Mhrdar v mir Qeyb by Ustaclu bir sra mirlr v srdarlarla birg onlarn df olunmasna tyin edildilr. Hminin ustaclu v qribl tayfalarndan olan yz nfr qoru da bu mliyyata clb olundu v onlarn hams birlikd mqsd doru yollandlar. Yr zaman bir gn qorular arasnda gedn shbt snasnda cat v igidlikdn sz dd. Bunun nticsind dykn cavanlardan v sava meydannn mbarizlrindn ibart yz otuz nfr [qoru] mirlrin icazsi olmadan ilk olaraq o vilayt qdm qoydular. Onlar Lahicann bir mnzilliyindki Kuke v Keym632 mntqlrin atdqda aldan kasad v nadan olan gilklr qorularn gliindn agah olub, el znn etdilr ki, [qorular] az olduqlarndan onlar sir tuta bilrlr v bu da qzlbalar arasnda xof v vahimy sbb olar, [qzlbalarn] qalan hisssi bu trf doru irlilmy crt etmz. Onlar bu gmanla azsayl [qoru] dstsini qarlamaq n hrkt kedilr. Byk qorular ne df olub ki, azsayl dst oxsayl dsty qalib glib [aysin]633 gvnrk, Allahn izni il mrdlik gstrib, hmin yaramazlar ktlsin hml etdilr. Gilan ordusu bir-birinin ardnca dst-dst glib, vuruma yerin atdlar v dy ati alovland. Qorular gilanllarn oxluundan qtiyyn kinmyib, bir-birlri il arxa-arxaya duraraq, el hrb etdilr ki, onun keyfiyyti hl d dillrddir v o bdbxtlrdn (gilanllardan) bir oxlarn qrb yer tkdlr. Bu snada ziyankar qounun siphsalar v srdar mir Dmaca bir tfng gllsi dydi v o, z hyat atndan yxlb, lm torpana dd. O badanxarabn ldrlmsi il alaqlar ktlsin qorxu v hrk qalib gldi v onlar vahim zndn mlub oldular. Gilan qounundan min nfrdn ox adam qtl yetirildi, qlncdan qurtulanlar is bxtsizlik diyarnda praknd oldular. Bahadrlar bolluca qnimt l keirib, igidcsin Lahicana getdilr. Taleyin gcnn kmkliyi il ba vermi bu qrib hadis sbbindn yenidn ahn byk qorularnn cat v qhrmanlnn avaz traflara v ucqarlara yaylaraq, yksk v aa tbqlrdn olan insanlarn dillrin dd. Byk mirlr camaatn nzrind tqsirkar bilinib, mzmmt v danlaq hdfin evrildilr. Allahqulu sultan Gilan yaltinin hakimi vzifsindn azad olundu. Hmin vilaytin hakimliyi cavanbxt ahzad mamqulu mirznin llsi Pir Mhmmd xan Ustacluya taprld v o, ahzad il birlikd oraya yollanaraq, cnntmkan hzrtin hyatda qald mddtd o vilaytd hakimlik etdi. Allahqulu sultan bir sra yaxnlarnn v olu Bkta byin adamlarnn ldrlmsin baxmayaraq, bu hadisnin onun qflti v qruru zndn ba vermsin gr mridi-kamilin nzrind etimaddan dd. Bel ki, saf etiqadl
632 633

S-297 nsxsind (v.73a) Kam v Keym yazlmdr. Qurani-Krim, Bqr sursi, 249-cu ay.

211

sufilr onu dvltxanann qapsndan iri buraxmadlar. Lakin o, z evin d getmyib, ay rzind gnahkarlarn qaydasnca axtann v qn iddtind dvltxanann qaps aznda qar v yan altnda oturaraq, tqsir v gnahlarnn fv edilmsini xahi etdi. Nhayt, mbark ramazan ay (17.01. - 15.02.1572) glib atdqda cnntmkan ah hzrtlri seyidlrin v din alimlrinin xahii il onun gnahlarndan kedi v ona rxst verdi ki, z mnzilin getsin. Bayram gn [Allahqulu sultan] sufilik db-rkan il rf scd etmk rfin nail oldu. Amma hkmdarn mbark xatiri ona qar incikliy brnmd v onun hkmdarn yannda he bir hrmti yox idi. [Allahqulu sultan] o hzrtin (ah Thmasibin) vfatndan sonra tkllr trfindn qtl yetirilmidir. O hzrtin hakimiyyti zamannda mmlktd ba vermi digr hadislr srasnda istr krdlrin v lurlarn arasndan xm, istrs d Tal v Rstmdardan ba qaldrm asilrin v qiyamlarn tnbeh olunub czalandrlmasn v mxtlif yerlrd ba vermi itialarn qdrtli dvltin mnsublarnn grdklri tdbirlrin keyfiyyti v qlnclarn lsi il yatrlmasn misal gstrmk olar. Mtlbi ox da uzatmamaq n bunlar bard yazma lazm bilmirik. Lakin burada o cmldn olan, nankorluq v qiyam edrk, axrda z mllrinin czasna atan bir ne nfr haqqnda yazlacaqdr ki, xyantkarlar n byk bir ibrt olsun v bu dvltin duz -ryi il bslnn he bir ks nankorlua crt etmsin. nki li nsli il dmnilik edn hr bir ks mhv olar. CNNTMKAN AHIN ZAMANINDA NANKOR QYAMILARIN BA QALDIRMASI V ONLARIN CZALANDIRILMASI HAQQINDA Cnntmkan ah zamanndak xyantkarlarn v nankorlarn banda haqq tanmayan lqas glir. Onun hvalatnn rhi Sultan Sleymann yrlri zaman ba vermi hadislrin iind qlm alnmdr. Digr [xyantkar] Mzffr sultan Gilcanidir. [Onun qiyam haqqnda] Gilann fthi [fslind] yazlmdr. Digr birisi Mhmmd Saleh Bitikidir ki, Astarabad hadislri daxilind qeyd olunmudur v burada tkrarlanmasna ehtiyac yoxdur. Elc d Zlfqar Trkmann Badadda trtdiyi v haqqnda yuxarda bhs olunmu hadis d bu qbildndir. Digr birisi Astara hakimi mir Qubad Taldr. O, hmin vilaytin hakimi vzifsin ykslmsin baxmayaraq, ban itatkarlq yaxasndan knara xard, syan trtmy v qiyam qaldrmaa crt etdi. [ahn mri il] 946 -ci il aylarnda (19.05.1539-07.05.1540) mhrdar ahqulu xlif Zlqdr aslan ovlayc qazilrdn ibart bir dst il [mir Qubad] tnbeh etmy v czalandrmaa gndrildi. Hminin Sleyman by Topuba da rdbil mtvllisi Mir rfl birg bir dst mlaziml o trf getmy tyin olundular. Onlar [ahqulu] xlifnin gliindn nc oraya atdlar. mir Qubad z 212

alszl v axmaql zndn melrin v cnglliklrin keilmzliyin mid balayb, qalibiyytli qouna qar dymk zmi il z svarilri v piyadalar il birlikd irli gldi. [ki qoun] rcvan mvqeyind z -z gldilr. Byk bir vuruma ba verdi. Hmin gn qazilr, xsusn d Sleyman by Topuba igidliklr gstrdilr. Axrda [mir Qubad] vuruman davam etdir bilmyrk, me v cngllik trf qad v bxtsizlik diyarnn avarasna evrildi. Qazilr div bnzr tallardan txminn skkiz yz nfri qtl yetirdilr v onlarn balarn ali taxtn tyin gndrdilr. O vilaytin hakimi vzifsi sdaqtli sufilrdn olan Bayandur xana verildi v indiy qdr d o vilayt onun xlflrin mxsusdur. Digr birisi Xoca Mlik Xvafinin olu Xoca Klandr. O, cnntmkan ah trfindn trbiy edilmi v bu [Sfvi] slalsinin nemti il bslnmidi. Lakin o, eytanlarn onu adrmas nticsind doru yoldan azb, Xvafin n mhkm qalas olan star qalasn zbt edrk, syan v tyan bayran qaldrd. 944 -c ild (10.06.1537-29.05.1538) cnntmkan ah zlqdr [tayfasnn] qazilrini, Kirman hakimi ahqulu sultan far v li sultan Tatolunu onu df etmy tyin etdi. [Xoca Klan] qalan gclndirib, mdafiy hazrlq grd. Byk mirlr ona nsiht vermk n Ustad eyxi Topunu gndrdilr ki, blk, o, sz baxb, zbanal trk etsin v z hddini bilsin. Lakin o, cahillik edrk, Ustad eyxini oxla vurub hlak etdi. mirlr qalan mhasir etdilr. ay mddtind dy v vuru ba verdi. Amma qala fth olunmad. Axrda mhz asiman v ulduzlar yaradan [Allahn] kmyi il o cr mtant v dyant malik qala el bir trzd l keirildi ki, bsirt sahiblrinin gzlri brl qald. Qazilr Xoca [Klan] adlanan o qiyamn qaladan xarb, almin pnah olan drgaha gndrdilr. Onu Tbrizin Nsriyy minarsind xayasndan asdlar v o cr can verib, czasna atd. Digr birisi Qazaq Tkldr ki, z alszl v hddini amas ucbatndan azgyklrin szlrin aldanb, pis mllr trtdi v zn mhv etdi. O, z atas Mhmmd xan rfddinolunun gstrdiyi sdaqtli xidmt v dvltsevrlik sbbindn atasnn lmndn sonra onun yerin darssltn Heratn bylrbyisi v kama atm ahzad Sultan Mhmmd mirznin llsi vzifsin yksldildi. Lakin o, zlm v sitm etmy meyillndi v riyytin maln-mlkn qsb etmy balad. Get-ged mal-dvltinin bolluuna v malik olduu ahan mlkiyyt arxalanaraq, ayan itatkarlq yolundan knara qoydu v mstqillik xyal il z trafna oxlu miyyt v qoun toplad. Onun syan, tyan v zlm etmsi xbri rfin nurlu qlbin aydn olduqda ali mr yazld ki, li sultan zbyin zbt etdiyi Xbuan qalasn fth etmk v bzi digr ilri hyata keirmk n mir xan Mosullu, Vli xlif amlu, Nzr sultan Ustaclu, Sdrddin xan, ahqulu sultan far, mir Qeyb sultan v baqalar kimi bzi raq mirlri il Xorasana gndrilmi Msum by Sfvi Sultan brahim mirz v onun 213

qarda Bdizzaman mirz il birlikd Herata getsin v onun qiyamn yatrsn. Msum by Sfvi hkmdarn gstriin uyun olaraq, o trf yolland. Bu snada Qazan qardalar Mustafa by v Mseyib by ondan z dndrrk, Quryanda olan Vli xlif Rumlunun yanna getdilr. Qazaq digr bir qarda Hseynqulunu v olu Cfr byi iki - min nfrl onlarn stn gndrdi. El ki bu xbr Msum by atd, o ildrm v klk srti il hrkt gldi. Bir dst il birlikd ordunun mnqalay olan Vli xlif amlu hamdan daha tez aparaq Quryana yetidi. Heratdan da Quryana kmk gldi v Quryanda byk bir dy ba verdi. Tkllr mhkm dayanmdlar. Lakin, el ki Sult an brahim mirznin, Msum byin v mirlrin qoununun qaralts grnd, tkl qoununa mqayisyglmz bir qorxu yol tapd v onlar mlub olub, qamaa baladlar. O tayfadan min skkiz yz nfr dyd qtl yetirildi. Qlncdan qurtulanlar zlrini [Herat] hrin saldlar. mirlr onlar tqib edrk, hr z tutdular. Qoununun mlubiyyti v mirlrin hr yaxnlamas xbri Qazaa atd. O istdi ki, son bir chd etsin. Lakin myssr olmad. Tkl qoununun iin el bir prakndlik dd ki, [Qazan] olu Cfr by z atasndan ayrlb, Kabil v Hindistan trf getdi. Naar qalan [Qazaq] kama atm ahzad [Sultan Mhmmd mirzni] v onun olu Sultan Hsn mirzni gtrb, mdafi olunmaq n xtiyarddin qalasna snd. mirlr shr daxil oldular. Msum by qalann yanna gedib, Qazaq Tkln xeyli danlad v ahzadlri ondan alb [qaladan] bayra xarmaa nail oldu. Nvbti gn istisna 634 mrzin v xstliyin malik Qazaq [qaladan] bayra xd. Hmin bir ne gnd el o xstlikdn vfat etdi. O, z rahatlnn qdrini bilmdi v z nankorluunun czasna atd. Hminin bu qbildn olan bir ox digr hadislr d ba vermi v nankorlua, syankarla crt etmi hr bir ks z mlinin czasna atmdr. Lakin bunlarn hamsnn qlm alnmas szn uzanmasna sbb olacaqdr 635. nki bunlarn xrdalqlarnn rh olunmas, sas mqsdimizi tkil edn Allahn klgsi olan la-hzrt ahn bdi hakimiyyti zamannn hadislrinin yazlmas mramna uyun glmir. Buna gr d [ah Thmasib dvrnn] digr hadislri, xsusiyytlri v onlarn tfrrat n Hsn by Rumlunun hsnt -tvarix kitabna baxa bilrsiniz. ndi is bir ne cahan padahnn elilrinin sadtin mskn sald drgaha glib-getmsindn bhs edn fsil qlm alnacaqdr.

stisqa bdn boluqlarna su toplanma xstliyi, sulu i. S-129, v.100a-101b. Qazaq Tkl 964 / 1556-57-ci ild atas Mhmmd xan rfddinolunun lmndn sonra Herat hakimi olmu, 972 / 1564-65-ci ild qiyam etmi, vzifdn knarladrlb hbs olunmu v vfat etmidir (F.Smer. Safevi devletinin kuruluu, s.91-92).
634 635

214

TRAF HKMDARLARIN ELLRNN MLKLRN TVAF ETDKLR DRGAHA GLMLR HAQQINDA SHBT El ki yksk mqama malik cnnt msknli ah hzrtlri hkmranln zrurtindn irli gln tinliklrdn v dnya ilrin intizam vermk kimi byk bir muliyytdn rahatlq tapd, ondan sonra iyirmi il mddtind darssltn Qzvind ylib, he bir trf yollanmad. Onun xosrovani taxtnn dbdbsinin mvcudluundan hkmdarlq dyinin v xobxt Kyan krssnn zintlndiyi hmin mddt rzind gnbgn onun dvltinin bayra asimana ucalrd, onun sadt zirvsinin quu yksklr uurdu v qrurlu padahlar yax nitq qabiliyytin malik elilri onun sltnt drgahna gndrib, layiqli thflr, hdiyylr v arada balant yaradan tbrrklr yollamaqla o hzrtl aralarndak maddi mnasibti v mnvi laqlri mhkmlndirirdilr. O hzrtin rfli hzuruna dflrl eli gndrmi cahan sultanlar v hkm ken padahlar arasnda ilk nvbd zman qeysrlrinin srvri v Osmanl padahlarnn n byy olan Rum xondgar Sultan Sleymann adn kmk lazmdr. O iki iqbal sahibi (ah Thmasib v Sultan Sleyman) arasnda ne-ne illr rzind davam edn mharib v qrndan sonra v hr iki trfdn hcumlar edilib dylr v vurular ba verdikdn sonra [Osmanl] vziri -zmi Mhmmd paa v Osmanl xandannn etimadl xslri qdrtli [Sfvi] dvltinin rkanna slh barsind mktublar yazb, ali taxtn tklrin adam gndrdilr. Buna gr d bu trfdn (Sfvi ah trfdn) Mir ms Vlixani [Osmanl sarayna] eliliy getdi. Lakin Sultan Sleyman ona dedi: - Osmanl dvlti yaranandan ta indiy qdr hmi baqa lklrin sultanlar bizim drgahmza elilr, thflr v hdiyylr gndrmilr. Biz is he bir sultana eli v thf gndrmmiik v bu, Osmanl slalsinin qanunu rivsin daxil deyildir. Mn vzirlrin adam gndrmsindn v onlarn mktublarndan xbrdar deyilm. Nhayt, i el gtirdi ki, [Sultan Sleymann] yaxn adamlarndan olan Sinan by yuxarda qeyd olunan trzd Qanl-mnd636 [Sfvilr] sir db, [daha sonra] azad edildi v bununla da trflr arasnda slh baland 637. Bundan sonra Sultan Bayzidin [Sfvi dvltin] glii ba verdi. Sultan Sleyman Sin an byi eli sifti il o hzrtin (ah Thmasibin) hzuruna gndrdi. O, 966 -c ild (14.10.1558 - 02.10.1559) darssltn Qzvind bsat (ahn ayaqlar altna srilmi xalan) pmk sadtin nail olub, [Sultan Sleymann aha gndrdiyi] mktubu oxudu v dostluq v mhbbt izhar etdi. Shbt snasnda cnntmkan ah buyurdu:

Qanl-mn - Trkiynin imal-rqind, Qarsn Soanl dalarnn qrb trfind yerlir. Yuxarda qeyd olunduu kimi, bu slh mqavilsi 29 may 1555 -ci ild Trkiynin Amasya hrind balanmdr.
636 637

215

- Hanssa bir yer eli gndrmk Osmanl slalsinin qanunu rivsin daxil deyildi. ndi n oldu ki, hzrt xondgar qanuna xilaf xb, snin kimi mhtrm bir xsi eliliy gndrdi? Sinan by mqbul bir cavab verrk v ox xoaglimli bir nqty toxunaraq bildirdi: - Yadlara eli gndrmk qanuna xilafdr. Lakin indi ki, aramzda uzlama v dostluq meydana glmi, uyumazlq ittihadla vz olunmu v yadlq aradan gtrlmdr, bu halda dostlarn bir-birinin yanna glib-getmsi qayda v qanuna xilaf deyildir. Cnntmkan ah ona hsn dedi. Bu mvzunu bel trnnm etmilr: Beyt Gndrilnd varsa qabiliyyt. Onu gndrn d mdrikdir lbt. Sinan byin getmsindn sonra Mr hakimi li paa v xondgarn anigirbas Hsn aa yz nfrlik eli heyti il gldi. Mlazimlri v xidmtkarlar il birlikd onlarn mumi say yeddi yz altm nfr 638 atrd. Eliliy gldiklrinin ilk gnnd Sadtabad banda bsat pmk sadti onlara nsib oldu. Onlar xondgarn badan-baa z xtti il yazm olduu dostcasna mktubu nurlu hkmdarn nzr-diqqtin atdrdlar. Ertsi gn onlar mbark dvltxanada qbul edilmk bxtvrliyin qovuub, zlrin mnasibtd iltifat grdlr v da-qala bzdilmi xncr v qlnc kmrlrindn, Firngd v digr diyarlarda istehsal olunmu qumalardan ibart thf v hdiyylri gtirib mbark dvltxanann yksk dirkli ehelstun eyvannda ahn qarsna qoydular. O hzrt d z nvbsind qeyd olunan elilr onlarn tutduqlar mvqey mnasib gln bolluca namlar v iftixar xltlri tqdim edib, onlar yola sald. 969-cu ild (11.09.1561 - 30.08.1562) Osmanl xandannn byklrindn saylan, yksk tfkkr v zka sahibi, dnya sakinlrinin asayiini dnn v aqil bir kii olan Xosrov paa xondgarn qapbas 639 li aa il birlikd, Sultan Bayzidin hvalatndan bhs olunarkn qeyd edildiyi trzd, dostluq slubunda tvazkarcasna yazlm bir sdaqt mktubu gtirdilr. Onlarn ardnca xondgarn etibarl adamlarndan olan lyas by adl birisi flyin mhvri olan drgaha glib, Rumdan gtirdiyi qeysr hdiyylrini v rmanlarn cmin hriyar olan v Ksra v Cmid mlknd hkmranlq edn [ah Thmasib] tqdim etdi. Hdiyylr arasnda hr biri misilsizlikdn dm vuran, yhrlri da -qala v

638 639

S-297 nsxsind (74b) 700 nfr yazlmdr. Qapba - saray qaplarnn bas.

216

qzlla bzdilmi, ullar is Rum zrbaftasndan toxunmu qrx ba 640 am v rb cinsli bdv atlar v lli min tmn raq ahisin brabr olan be y z min dd rfi v flori641 mblind nfis qumalar v mallar vard. Hkmdar gzl xsusiyytlr malik olduu n o hdiyylrin hamsn mhtrm ahzadlrdn, drgah mirlrindn, mmlktin srhdlrinin hakimlrindn, qorulardan v qzlba tayfalarnn yanlarndan ibart insan tbqlrin hr birinin drclrindn asl olaraq paylayb, byk zbk sultanlarndan da Blx hakimi Pir Mhmmd xan, Buxara padah Abdulla xan, Smrqnd valisi Sultan bu-Sid xan, Urgnc sultanlar olan642 blmhmmd xan v Hacim xan n Rum sultannn thflrindn hiss v paylar gndrdi. Sultan Sleymann lmndn sonra olu Sultan Slim qeysr mlknn malikin v sgndr taxt-tacnn sahibin evrildi643. 975-ci ild (08.07.1567 25.06.1568) onun Mhmmd xan adl elisi tamam vkt v hmtl darssltn Qzvin glrk, [Sultan Slimin] ata-oul mnasibti slubunda yazlm v dostcasna dilklrin yer ald nbr qoxulu mktubunu gtirib, slh mqavilsinin qaydalarna riayt olunmasn v ata -oul mnasibtlrinin tmllrinin mhkmlndirilmsini tam tkid etdi. 976-c ild (26.06.1568 - 15.06.1569) hcc ziyartin gedn v kilssltn Msum by Sfvi hcc yolunda bir sra yoldalar v olu Xanmirz il birlikd ldrlb, hidlik drcsin atd. Rumilr bu yaramaz hrktin qti surtd bdvi rblr trfindn trdildiyini bildirdilr. Sultan Slim znn li aa adl mtbr elisini hmin hadisy gr zr istmk v zn mzmmtdn brat qazandrmaq n rfin xidmtin gndrdi v o hzrt mslmanlarn halnn rifahn, insanlarn hvalnn min-amanln v sabitliyini nzr alaraq, zrxahl qbul etdi. ingiz xann nslindn olan zbk padahlarndan 948 -ci ild (27.04.1541 16.04.1542) o vaxtlar Blxin v onun trafnn hakimi olan v Xan-hr644 ad il tannan Gskn Qara sultan v beyd xann Buxara padah olan olu bdlziz xan z trflrindn Xudaybirdi645 bahadr eli sifti il xilaft taxtnn tklrin gndrib sdaqtlrini bildirmi v sabiq dmniliyi bir knara qoyduqlarn

S-297 nsxsin (v.74b) gr, 43 ba. rfi - kisi 3,45 qr. olan qzl sikk. 1422 -1438-ci illrd Misird Mmlk sultan rf Seyfddin Bars by trfindn ksilmi v onun ad il adlandrlmdr. Azrbaycan Sfvilr dvltind ksilmi mvafiq kili qzl sikklr d rli adlanrd. Flori (florin) - 1252-1533-c illrd taliyadak Florensiya hr-dvltinin 3,5 qr. kisind qzl sikksi. 642 S-129, v.102b; S-297, v.75a. 643 II Slim - 1566-1574-c illrd hakimiyytd olmudur. 644 Digr versiyaya gr, Xan-Hmz (S-297, v.75a). 645 Caatay trkcsind olan Xudaybirdi xs ad Bak nsxlrind (S-129, v.103a; S-297, v.75a) Azrbaycan trkcsin uyunladrlaraq, Xudaverdi yazlb. S -297 nsxsind (75a) bdlziz xann ad Abdulla xan kimi qeyd olunub.
640 641

217

izhar etmidilr. Xarzm v Urgnc sultanlarnn elilri d ksr vaxtlarda [Sfvi sarayna] glib-gedirdilr. Hminin Dknin646 byk sultanlar trfindn, llxsus hmdnaqar 647 valisi Nizamahdan, Heydri-Krrarn (Hzrt linin) xandannn mhbbtini saxlayan, onlar uca tutan v zn pak imamlarn - hamsna Allahn salam olsun - isi sayan Qolkonda v Heydrabad648 valisi Qtbahdan v Bicapur649 valisi li Adilahdan yax nitq qabiliyytin malik elilr dflrl glrk smimi dostluqlarn v onlarn mmlktlrind o hzrtin anl v tmiz adna on iki imam xtbsi oxunduunu izhar etmi, thf v hdiyylr gtirmidilr. [ah Thmasib d] onlara da-qala bzdilmi taclardan, qzl yhrli atlardan, xncr kmrlrindn v s. ibart xsusi xltlr pay vermidi. 971 -ci ild (21.08.1563 08.08.1564) Bkr v Sind valisi Sultan Mahmud xan znn blmkarim adl xo mjdli elisini uca mqaml drgaha yollayb, qidsinin gzlliyini, [Sfvi slalsi il] irsi smimiyytini v kemi laqlri nzr atdrm v layiqli hdiyylr gndrmidi. Firngin yksk hrtli sultanlarndan Portuqal padah Dan Sinan 958 -ci (1551) ild bacarql bir elisini thf v hdiyylrl [Sfvi sarayna] gndrib, smimi dostluunu izhar etmidi650. Bu tbq (Portuqal padahlar) zg dindn olmalarna baxmayaraq, ahn sltnt astanas il dostluq mnasibtlri qurmaqda
Dkn (Dekan) - Hindistanda yarmada. Tehran nrinin (s.l 16) mtnind hmdnaqar hrinin ad yanl olaraq hmdabadi -Ptn kimi yazlmdr. Nizamahlar slalsi 1490-1633-c illrd mrkzi Bombeydn rqd yerln hmdnaqar hri olmaqla Hindistann Dkn yarmadasnn imal-qrb hisssind mvcud olan hmdnaqar sultanlnda hakimiyyt srmlr (C, . X, Moc, 1967, c.201). 952 / 1545-ci ild Nizamahlarn hkmdar Brhan (1508 -1553) znn Xurah ibn Qubad l-Hseyni adl elisini ah Thmasibin sarayna gndnni, hmin eli 19 il mddtind Sfvilr dvlti razisind qalm v 971 / 1563-1564-c ild Hindistana qaydaraq, 1565-ci ild orada vfat etmidi. Xurahn yeddi mqaldn ibart Tarix-i eli-yi Nizamah (Nizamah elisinin tarixi) adl salnamsi Azrbaycann v bir sra digr rq lklrinin tarixini yrnmk n dyrli mnbdir (bax: .. . XVI , . 17-18). 648 Heydrabad - Hindistann Dkn (Dekan) yarmadasnda, Qodavari, Moncra v Krina aylar arasnda, Krina ayna tkln Musi aynn sahilind yerln v hal-hazrda Hindistann AndhraPrade tatnn inzibati mrkzi olan bir hrdir. Bu hr 1512 -1687-ci illrd mvcud olmu Qtbahlar slalsi trfindn idar olunan Qolkonda sultanlnn paytaxt idi (C, . VIII, Moc, 1965, c.334). Qtbahlar slalsinin nmayndlri Azrbaycann Qaraqoyunlu slalsinin nslindn idilr (bax: . . . , . II, c.844). 649 Bicapur sultanl - 1489-1686-c illrd Hindistann Dkn yaylasnda mvcud olmu dvlt. Paytaxt Bicapur hri idi v trk mnli Adilahlar slalsi trfindn idar olunurdu. Bicapur hri Bombeydn 570 km. cnub-rqd, Heydrabaddan qrb trfd, Krina v Bhima aylar arasndak razid yerlir (C, . II, Moc, 1962, c.435; Jean-Paul Roux. Trklerin tarihi: Pasi-fik'ten Akdeniz'e 2000 yl. stanbul, 2007, s.353). Burada ad kiln I li Adilah 1558 -1580-ci illrd hkmranlq etmidir. 650 S-129 nsxsind (v.103a) bu Portuqal padahnn ad Dan osan kimi yazlmdr. Tdqiqatlar nticsind mlum olmudur ki, bu elilik Portuqaliya kral III Juan (1502 -1557) trfindn gndrilmidi.
646 647

218

sultanlar arasnda iftixarl v ynlsi bir yer tutmudurlar. Baqa bir df 982 -ci ild (23.04.1574 - 11.04.1575) yannda xidmtkarlardan savay lli nfr mlazimi olan byk bir mtbr [Portuqal] elisi aradak laqlrin tmlini v qarlql etimadn dbdbsini mhkmltmk n sadt zll [Sfvi] dvltinin paytaxtna glrk, Portuqal padah trfindn ne-ne nadir thflr gtirmidi ki, islam diyarnda onlarn tay-brabri bsirt v grm qabiliyytin malik xslrin nzrin az-az dymidi651. Amma Crun652 xristianlar trfdn mslman dinin mxalif bzi mllrin trdilmsi v oradak mscidlrin faliyytlrinin dayandrlmas sbbindn szgedn elilr [ahdan] iltifat grmdilr v o hzrtin hyatda olduu mddt rzind geri qaytmaq icazsi ala bilmdilr. Onlar yeri cnnt olan sgndr anl nvvab Sultan Mhmmd padahn clusu zamannda rxst alb, z diyarlarna tlsdilr.653 XAQANIN HAKMYYT ZAMANINDA ASMAN ZRURT ZNDN BA VERM NADR HADSLR V QRB HVALATLAR Cnntmkan ahn zamannn qrib hadislrindn biri 956 -c (1549) ild Xorasandak Qain654 vilaytinin be kndind byk bir zlzlnin ba vermsidir. Hmin zlzl vaxt min655 adam torpan altnda qalb, yoxluun gizlinliklrin gmlmd. O vilaytin Mvlana Baqi adl bir qazs 656 vard ki, hm d mnccim idi v hmin be knddn birind yaayrd. O, yaad kndin halisin xbr vermidi ki, fzann vziyytin v ulduzlarn tsirin sasn, bu gec byk bir zlzl gzlnilir v zruri ehtiyat budur ki, knddn xb, evlrd qalmasnlar. Lakin knd camaat ona qulaq asmad. Qaz z adamlar il kndi trk edib, gec yarsnadk shrada qald v orada onlara axta tsir etdi. Bunun nticsind o, z oullarnn sz il knd qaytd v el hmin saat zlzl ba verdi. Qaz z oullarnn v adamlarnn hams il birlikd yerin altnda qald v onlarn balar torpaq niqabnn altnda rtlm oldu.

Hmin elilik gln zaman Portuqaliya kral Don Sebastyan (1557 -1578) idi. Crun - rann cnubunda, Hrmz boaznda yerln indiki Bndr-Abbas liman-hrinin khn ad. Crun liman XVI srdn portuqallarn ial altnda olmu v yalnz I ah Abbasn zamannda, 1614-c ilin sonunda Sfvi ordusu portuqallar oradan qovub xarmdr. Hmin vaxtdan etibarn Crun liman ah Abbasn rfin Bndr-Abbas adlanmaa balamdr (R.M.Savory. wan under the Safavids, p.115) 653 Portuqaliya Sfvilrl laq quran yegan Avropa lksi deyildi. Azrbaycan Sfvilr dvltinin bir sra digr Avropa dvltlri il d mnasibtlri vard (bu bard bax: ... - / XV - XVII /. , 1991). 654 Qain - rann rq hisssind, Cnabd hrindn cnubda yerlir. 655 S-297 nsxsind (75b) 3 min vzin sadc min yazlmdr. 656 Qaz dini hquq sasnda hkm xaran rit mhkmsi hakimi.
651 652

219

Digr [qrib hadis] budur ki, 980-ci ild (14.05.1572 -02.05.1573) asimandak imal qtb trfd bir alov peyda oldu v [bu alov] doqquz ay rzind davam etdi. Deyiln gr, nuirvann atas Qubadn masiri olmu Rum qeysrlrindn ns adl birisinin zamannda da imal qtb trfd bel bir alov meydana glmi v657 yeddi ay rzind camaat onu gr bilmidi. Daha sonra [hmin alov] kl olub aa tklm v bunun ardnca Rumda byk bir taun ba vermidi. Buna gr d indi bu alovun da bdbxtlik gtircyini dnrdlr v bunun iirtm olmad tezlikl aydn oldu. nki el hmin il yen d imal qtb altnda byk bir flakt z verdi. sgri xan Tatar Rus mmlktini fth etmk istyin drk, olu Dvlt Grayla birlikd hmin vilayt qoun kdi. Mhur Rus padah Knyaz van-i Ulu658 onunla dymy tlsdi. Trflr arasnda hrb ati el llndi ki, hr iki trfdn bir ne min adamn can yand v onlarn kln fanilik klyi gy sovurdu. Ruslar hcum edib, tatar padahzadsi Dvlt Gray sir tutdular. sgri xan bir i gr bilmyrk, mlubiyytb geri dnd659. Bu flakt v qrn da hminin taunla eyni sbbdn olub, imal trfd ba vermidi. Digr [qrib hadis] budur ki, Xorasandak Qain vilaytind dvrann caib hadislrindn d qrib olan bir hadis ba verdi. Gydn buda dnsin oxar dnlr yad v camaat onlar toplayb, rk biirdi. Sadt aqibtli yyamda ba vermi baqa bir hadis od ur ki, 962-ci ild (26.11.1554 - 15.11.1555) bngdn660 istifad etmi bapozuq qlndrlrdn v qlndr bnzr lotulardan ibart bir dst Sultaniyynin Surluq yaylanda cnntmkan ahn nurlu nzrlri qarsna glib, qid libas v etiqad gzlli yi prdsi altnda zlrinin pis inanclarn zhura gtirrk, o hzrtin Mehdi olduunu bildirdilr. O hzrt qti dlillr sasnda hr n qdr onlar bu pozun
S-129, v.103b; S-297, v.75b. kinci nsxd nuirvann qarda Qubad yazlmdr. Halbuki Sasani hkmdar I Qubad I Xosrov nuirvann qarda deyil, atas olmudur (bax: Z.M.Bnyadov . Azrbaycan VII-IX srlrd, s.41). Burada Sasani ah Qubadn masiri olaraq ad kiln Rum qeysri ns m. 491-518-ci illrd hkmranlq etmi Bizans imperatoru I Anastasidir. 658 S-129, v.103b. Knyaz van-i Ulu dedikd Byk Moskva knyaz v Rus ar IV van Qrozni (15331584) nzrd tutulur. Buradak ulu sz trkc ulu, byk mnasndadr. Tehran apnda (s. 117) v S-297 lyazmasnda (v.76a) van Qrozninin ad anlalmaz v yanl trzd yazlmdr. 659 Burada shbt 1572-ci ilin avqustunda, Moskvadan 60 km. cnubda yerln Molodi kndi yaxnlnda Krm tatarlarnn xan I Dvlt Gray xann (1551-1577) ordusu il knyaz M..Vorotinskinin komandanlq etdiyi rus qounlar arasnda ba vermi vurumadan gedir. I Dvlt Gray xan o vaxtadk rus torpaqlarna bir ne uurlu hrbi sfr tkil etmi, 1571 -ci ild is htta Moskvan tutub yandrmaa nail olmudu. Lakin Molodi vurumas onun mlubiyyti il sona atm v o, ar itkilr verrk, Krma qaytmaa mcbur olmudu (daha trafl bax: ... : 1572 . , 1997). sgndr by Mninin bu dy haqqndak mlumatnda bzi yanllqlar var. Birincisi, Dvlt Grayn atasnn ad sgri xan deyil, Mbark Gray xan olmu v o, 1517 -ci ild lm, tbiidir ki, bu yrd itirak etmmidi. kincisi, Rus ar van Qrozn bu dy xsn qatlmamd. ncs. Dvlt Gray xan ruslara sir dmmi, sa-salamat Krma dnmd. 660 Bng - uyudurucu madd.
657

220

qiddn dndrmk ists d, onlar hmiyyt vermyib, mbalini ifrat hdd atdrdlar. Bu, ona gtirib xard ki, dindar v ritprvr padah hmin pis etiqadl gruhu czalandrmaq qrarna gldi. Frralar onlarn balarn bir -bir toxmaqla dyclyrk, onlar yoxluq diyarna gndrdilr. Bunlardan lav, digrlri d vard ki, hmin yanl klmlri dil gtirib, o pozun qiddn dnmrdlr. Buna gr d bng alud olmu qlndrlrdn qrx nfr qdri czalandrld. Cnntmkan ahn [hakimiyyti] yyamnn axrlarnda ba vermi digr bir hadis darssltn Tbrizin alaqlarnn v claflarnn czalandrlmasdr. Bu hadisnin rhi aadak kimidir. uxursd hakimi ahqulu sultann olu Allahqulu by Ustaclu Tbriz daruas idi. Delcuyk 661 ksinin alaq adamlar onun mlazimini tutub, oxlu aznlqlar trtdilr. Darua da o mhllnin avaralarndan v lotu-potularndan birini tutub qtl yetirdi. [Qtl yetiriln xsin] qrbalar daruann rxsti olmadan onun csdini siyastgahdan (edam mkanndan) gtrb, claflar cmiyyti il birlikd tmtraql bir mrasim tk il edrk, qbiristanla aparb dfn etdilr. Darua bu hadisdn hirslnib istdi ki, avara v alaqlar tnbeh etmk n onun csdini mzardan xarb, ibrt olsun dey, dara kdirsin. Alaq adamlar buna mane olmaa qalxb, daruaya qar xmaa crt etdilr. Lakin darua z fikrind israr etdi. Nticd, trflr arasnda dy v vuru ba verdi v claflar z hrktlrind hddi ab, ifrat drcsin atdlar. Bel ki, Allahqulu by claflarn atdqlar oxlarn v tfnglrin qorxusundan byk bir xifftl v rsvaylqla zn mnzilin salb, orada mhasird qald. Onun bir sra mlazimlri v tabeilri yaralandlar v onlardan bir ne nfri is ldrld. Bu axnama v qova zaman cahillik meyxansinin srxolar v axmaqlarn topland qalmaqal evinin davaaxtaranlar olan hr mhllnin claflarnn v hr knin lotu-potularnn balarna zbanalq sevdas dd v onlar itia v fsad trtmy baladlar. hr halisi arasnda mvcud olan ikitirlik yenidn ba qaldrd v on lar bir-birlrinin qanna susamaa baladlar. Tbrizin Qeysriyy bazarnda v aharbazarnda al-veri ilri dayandrld, karvansaraylarn v dkanlarn qaplar baland, insanlarn kd gedi-glii ksildi. Mhtrm xslr, ktxudalar, ticartilr v drvilr ziyyt dar olub, yaramaz avaralarn v alaqlarn meydana gtirdiklri sabitsizlikdn cana doydular. O gruh (syanlar) trfindn bir ox qbahtli mllr trdildi, mmlkt xarabala doru z evirdi. El ki bu haln hqiqti hkmdarn mqdds rzin atdrld, o, riyytin qtl v cza hdfin evrilmmsi n Baba Sleymann aqil v bacarql olu Yusif by avulunu darua tyin edib gndrdi ki, hmin camaat doru yola dndrib, o fitnnin atini nzakt suyu v tdbir gzlliyi il sndrsn. Yusif by hmin camaatla dil tapb, dmnlri bir -biri il bardrd. Hr mhllnin
661

Baqa mnblr sasn: Drcuy.

221

ktxudalar zamin durub and idilr ki, bundan sonra fsad ba vermyckdir. Bu minvalla bir-iki ay rzind hrd min-amanlq hkm srd. Lakin daha sonra Phlvan Yari662 adl birisi Yusif byin iki nfr mlazimini ldrb, yenidn hngamnin yaranmasna bais oldu. Yen d alaqlar v claflar ba qaldrb, fitn v fsad trtmy baladlar. Yusif by [aha] rz etdi ki, bu itian hrktverici qvvsi olan araqardran camaatn say drd yz nfrdn ox deyildir v gr bunlarn czalandrlmas txir salnarsa, onda bu, mumi fsadn ba qaldrmasna sbb olacaqdr. Buna gr d Xlif nsarn olu Shrab by [ah trfdn] Tbriz getmy v alaqlar df etmy mmur edildi. El ki onun byk dstsi hr atd, Yusif by d z adamlar il birg ona qouldu. Onlar claflarn axtarna baladlar. Avaralar v alaqlar vahimy db gizlndilr. Zamin durmu olan hr mhllnin ktxudalarn tutub, onlardan hmin mhllnin qiyamlarn tlb etdilr. lacsz qalan ktxudalar o camaat (syanlar) l keirib, yoxluq diyarna gndrdilr. O tbqnin (syanlarn) adl-sanl cavanlarndan qrx-lli nfr qdrini ibrt olmaq n dar aacndan asdlar. Bu hadis zaman [mumn] iki yzdn ox adam ldrld v hmin itia v fsad sakitldirildi663. Digr bir hadis odur ki, 965-ci ild (24.10.1557 - 13.10.1558) Qzvin byk bir sel gldi. hrin hraz ksind iki min qdr ev sel glmsi zndn viran v xarab oldu, evlrinin su altnda qalmas v mnzillrinin bnvrsini suyun yuyub aparmas zndn o mhllnin sakinlrin oxlu zrr v ziyan dydi. Baqa bir hadis is budur ki, 981-ci ild (03.05.1573 -22.04.1574) darlirad rdbild taun epidemiyas yayld v otuz min nfr yaxn insan taun xstliyindn tlf oldu. BEHT SAKN OLAN CNNTMKAN AH HZRTLRNN VFATININ V HMN VAXT TANRININ RADS V TQDR L Z VERM BYK BR HADSNN HAQQINDA Xbrlrdn vaqif olan kimslrin knllrin v bizdn nckilrin trcmeyi-hallarn v srlrini mtali ednlrin rklrin gizli qalmasn ki, Cmid mqaml cnntmkan hzrtin mbark hvalatnn v o hzrtin sad t tmlli hakimiyytinin zamannda ba vermi hadislrin icmal zrif yazan bir qlmin kmyi il yazya alndqdan sonra, indi kdrli qlm o zman

Tehran apnda (s.l 18) Phlvan Bari yazlmdr. Burada haqqnda bhs olunan Tbriz syan 1571 -1573-c illrd ba vermidir. Bu syan haqqnda daha trafl ... 15711573 . // , . I, , 1949, .214-224; S.M.Onullahi. XIII-XVII srlrd Tbriz hri. Bak, 1983, s.179-182; ... - , .143-145).
662 663

222

yegansinin Ondan (Allahdan) baqa hr ey yox olmaa mhkumdur aysin 664 mvafiq gln v hr bir cavan v qoca n zruri olan qm bxedici [lm] hadissinin rhind gy skiy brnb, qara qlmdn da qara olan qanl gz ya il byan shifsini qaralayacaqdr. Bu mvzunun tfsilat beldir ki, calal sahibi olan Allahn bynilmii [ah Thmasibin] vfatndan iki il nc onun rfli shhtin birdn-bir ar bir xstlik yoluxdu. Bu naxoluun tinliyi v bu ziyytin iddti iki ay srd. Xstlik snasnda mrz iki df iddtlns d, onu ynglldirmk mmkn oldu v axrda Allah z faxanasndan ona tcili bir fa qismt etdi. [ah Thmasibin] xstliyi yyamnda byk ahzadlr, mirlr v dvlt rkan iki firqy blnd v hr firqnin sltnt v padahlq mslsi bard z xyal vard. O hzrtin byk olu olan sgndr anl nvvab gzlrinin zifliyi ucbatndan ne il idi ki, grmkdn xali v mhrum qaldndan, onu vlihdliy, mmlkti ld saxlamaa v dikba qzlba tayfalarn idar etmy mnasib hesab etmirdilr. str qoundan, istrs d riyytdn olan xalqn v sad camaatn ksriyyti yksk hrtli atasnn frmanna uyun olaraq illrdn bri Qhqh qalasnda ixtiyarsz olan smayl mirznin trfdar idi. Lakin onlar bu mnadan xbrsiz idilr ki, bizi yaradann qdrti yaradlmlarn iradsinin fvqnddir v Tanrnn ziz tutduu bir adam he kims xar ed bilmz. Onlar, hminin bilmirdilr ki, tezlikl xilaft v padahlq o hzrt (Mhmmd Xudabndy) v onun nslin aid olacaqdr. N is, o vaxtlar dvltin mhkmliyinin daya saylan v ulu orduda Mnta sultann nvsi olan mhur Murad xan Sfriba, Hsn byin olu Hseyn by Yzba, tir v kaman qorusu Piri by Qoulu, Mhmmd by Qoyunuolu miraxurba665 v Allahqulu sultan Ayckolu kimi mhm axslr malik ustaclu tayfas smayl mirzdn ehtiyat edirdi. Onlar smayl mirzdn sonra digr ahzadlrdn yaca byk, stn tbitli atasnn qays il hatlnmi v ali taxtn tklrind hazr olan adl-sanl ahzad Sultan Heydr mirzni sltnt yksltmk n birlmidilr. Hminin atasnn yerin [Heydr] mirznin llsi tyin olunmu vkil Msum byin olu Sdrddin xan eyxavnd tayfasnn btn yanlar tbqsi v [Heydr] mirznin anasnn qohumu olan grc camaat il birlikd onlarla (ustaclu tayfas il) bu msld ittifaq edib, bir-birlri il hd-peyman balamdlar. Ali drcli ahzadlrdn Sultan Mustafa mirz ustaclularn arasnda bymd, onun llliyi ustaclu mirlrin mxsus idi v qardalar arasnda n ox o, Sultan Heydr mhbbt bslyir, smimi-qlbdn onun hakimiyyt glmsin raz olub, bu iin hyata kemsin sy gstrirdi. Bhram mirznin olu Sultan brahim mirz cnntmkan ahn krkni olub, bdi dvltin hkumtind md xs idi v o

664 665

Qurani-Krim, Qss sursi, 88-ci ay. miraxurba ahn at tvlsinin risi, ba mehtr.

223

da z halnn firavanl n szgedn ahzady (Heydr mirzy) z yoldaln izhar etmidi. Digr trfdn Hseynqulu xlfa Rumlu, miraslan sultan far v Heydr sultan Cabuq Trkman is smayl mirzni hakimiyyt gtirmk bard ittifaq etmidilr. Btn far, rumlu v trkman tayfalar bu msld onlarla yekdil v dilbir idilr. Hminin alnn v biliyinin oxluu baxmdan hakim slaly mnsub qadnlar arasnda tam stn olan, atasnn hzurunda ziz v istkli saylan, ry v mvrt sahibi olan, tay-tularnn hsd apard rpkli ahzad Prixan xanm [ahzad] analarnn sltnt v padahlq iddiasnda bulunan v faktiki olaraq [ahn] byk olu v vlihdi saylan Sultan Heydr mirzy olan kin-kdurtlrini nzr alaraq, onun vlihdliyin raz olmad v smayl mirz trfdarlarnn uur qazanmas n sy gstrdi. Prixan xanmn doma qarda Sultan Sleyman mirz, rumlu [tayfas] arasnda yaayan Sultan Mahmud mirz, far [tayfas] arasnda olan Sultan hmd mirz, Prixan xanmn days amxal sultan rkz v [Prixan xanmn] ana trfdn qohumlar olan rkz camaat da Sultan Heydr mirzy mxalif olduqlarn izhar etdilr. Onlar batinn smayl mirznin hakimiyyt glmsi n ittifaq etslr d, zahirn Sultan Heydr trfdarlarn xyant v mkrd ittiham edirdilr v bel deyirdilr: - Bu xandann sufilik v mridlik yoluna sasn, mridi -kamil birdir v n qdr ki, mridi-kamil hyatdadr, mridliyi v padahl digr bir xsin adna yazmaq sdaqtsizlik lamtidir. ahn qamaz [lm] hadissindn sonra is o ks mrid v padah olmaldr ki, ah z vsiyytinin hkm il onu znn vlihdi v varisi tyin etmi olsun. gr frz etsk ki, o hzrt z oullarndan he birini vlihd tyin etmdn dnyasn dyirs, onda sdaqtin v sufiliyin yoluna v qaydasna gr, byk oul vlihd olmaldr 666. Cnntmkan ahn byk olu olan sgndr anl nvvab Sultan Mhmmd mirznin gzlri zif olsa da, ondan sonra o hzrtin (Sultan Mhmmdin) doma qarda smayl mirz [ahn] byk vladdr v biz sufilik yolunda bundan savay he n bilmirik. Onlar zlrini ahsevn adlandraraq, Sultan Heydr trfdarlarn vfaszlqda v xyantd gnahlandrb ittiham etdilr, onlara iki -birli667 ad qoydular v hmin tbqy tn vurmaa baladlar. Bu ss-sda v sz-shbt hr iki firqnin arasnda yayld. Lakin ali taxtn tklrind olan adl-sanl byk mirlrin, qzlba yanlarnn v oymaqlarn asaqqallarnn bir oxu birinci tbqnin (Heydr mirz trfdarlarnn) trfini tutdular v yenidn hkmdar saraynda hr iki firqnin arasnda bir -birin qar kobud szlr ildilmy baland. Nhayt, bacarql hkimlrin malicsi tqdir mvafiq dd, cnntmkan hkmdarn xstliyi saalmaa z qoydu v gnbgn onun saald hiss olundu. Prixan xanmn anas z qznn v qardalarnn qzdrmas v
666 667

S-129, v.105b-106a; S-297, v. 77b. Yni ikid bir z qrarn dyin, sbatsz, vfasz adamlar.

224

thriki il bu hvalat hkmdarn rfli rzin atdraraq, Sultan Heydr mirznin z atasna mnasibtd xyant v vfaszlq etdiyini sylyib, o hzrtin mbark xatirini hmin ahzaddn dndrdi v smayl mirz trfdarlarn sl sufi, sadiq v dvltsevr insanlar kimi tqdim etdi. Bellikl, ahn xst olduu gnlrd izztli hrmxanann mhrmlri hrm pncrsinin arxasndan yol tapb, rfl danmaq rfin nail olurdular. Hminin qzlba yanlarndan olan shbt yasavulu Kor ahli Rumlu ahn hzuruna glrk, [Heydr mirz trfdarlarnn] hvalatn xatirind qalan tfsilat il [aha] nian verib, aq-akar surtd dedi: - Mnasib olan budur ki, indn bel hkmdar z rfli zatn bu camaatn (Heydr mirz trfdarlarnn) hiylsindn v mkrindn qorusun. Bu minvalla ad kiln ahzad (Heydr mirz) v onun trfini saxlayanlar ulu orduda xyant v nifaq trtmkd thmtlndirildilr. Amma cnntmkan ah hr iki trfin rk qrzlrini z fsaht nuru v ali fitrti il akara xard, knlnn aynas il onlarn niyytlrini ks etdirdi v uzaqgrn zkasnn diktsin ml edib, mbark azn bu sz-shbt mnasibt bildirmk n amad. Blk, o, bununla hmin camaat bu cr hvalatlar byan etmkdn dandrmaq mqsdi gdrd. Lakin, bununla yana, qaradalu tayfasnn asaqqal olan eikaasba668 Frruxzad byin Sultan Heydr trfdarlar srasna aid olmasn, Qhqh qalasnn hakimi Xlif nsarn da qaradalu oymandan olmasn v onun Frruxzad byin qohumlarndan olub onun szndn xmamasn nzr alan hkmdarn iql fikri Sultan Heydr trfdarlarnn Xlif nsar vasitsil smayl mirzy qar qsd ed bilcklrindn ehtiyatlanaraq, far tayfasndan olan on iki nfr qoruya taprd ki, Qhqhy gedib, ahzadni mhafiz etsinlr. Bu hadis smayl mirz trfdarlarnn qvvtlnmsin sbb oldu. Grc tayfasnn yanlarndan olan Zal byin bacs hkmdarn qadnlarndan biri olub, yksk mvqeli ahzadlrdn bir -ikisinin anas idi. Hmin bu Zal by Sultan Heydrin n qat trfdarlarndan idi. O, hmi hamamda cnntmkan aha xidmt gstrrdi. O hzrtin (ah Thmasibin) hamama trif aparacann qrarladrld gn smayl mirz trfdarlar toplab, byan etdilr: - Zal by xyantkarlar zmrsindndir. Dvltsevr sufilr olan bizlrin ona etimadmz yoxdur v rva bilmirik ki, tay -brabri olmayan mridimiz v vlinemtimiz zifliy v naxolua dar olmu bir vaxtda o, (yni Zal by) hamama gedib, ona xidmt gstrsin. nki biz onun xyant etmycyin min deyilik. Grc, eyxavnd v ustaclu tayfalar, Sultan Heydrin btn trfdarlar bu bard sz-shbt baladlar. Grclr dedilr: - Ax biz n etmiik ki, bizi hkmdara xidmt gstrmkdn uzaqladrrlar?
Eikaasba sarayn ba trifat mdiri. Onun tabeiliyind oxsayl saray xidmtlri (yasavullar, eikaaslar, xacsaraylar, qaplar, carlar v s.) vardr.
668

225

Szn qsas, cnntmkan ahn hamama getdiyi gn Hseynqulu 669 xlfa Rumlu, miraslan sultan v zlrini ahsevn adlandrm digr xslr sufilrdn, rumlu tayfasndan v baqa tayfalardan drd-be min nfrl Zal by mane olmaq n slh v yaraq quranb, mbark dvltxanann qapsna cmlmidilr. Eyni zamanda, grc, eyxavnd v ustaclu camaatlar v onlarn trfkelrindn d drd-be min nfr toplab, Zal byi himay etmk n sy gstrirdilr v istyirdilr ki, mkmml silahlanm vziyytd sarayn qapsna glsinlr. gr bel olsayd, mumi fitn-fsad v qrn ba ver bilrdi. Trflrin bu vziyytd olduu axam bu stirlrin mllifi (sgndr by Mni) Hseyn by Yzbann mclisind idi. O, (yni Hseyn by Yzba) bu gediatdan xeyli narahat idi v istmirdi ki, trflr arasnda dava -dala ba versin. O, sabaha qdr bu fikir v dnc il ba sndrd. Nhayt, onlar oxlu adam ymalarna baxmayaraq, shr slh v yaraq quranmadan, adi qaydada sarayn qapsna gldilr. Llsi Nzr sultan ldkdn sonra [ahn] mrin sasn ustaclularn v [Nzr sultann] adamlarnn arasnda olan Sultan Mustafa mirz d onlarla birlikd glmidi. [Sultan Heydr mirz trfdarlar] bayrda dayanm rqiblrindn olan cahillrin v fsadlarn onlara qar oxlu sayda kinayli szlr demlrin baxmayaraq, hmin dylr hmiyyt vermyib, ehelstun eyvanna qalxdlar v oradan smayl mirz trfdarlarna qar z etiraz sslrini ucaltdlar. Hseyn by Yzba Hseynqulu xlfaya xitabn dedi: - Bu n fsaddr ki, qzlbalar arasnda salrsan v n n camaata yaraq qurandrb, onlar sarayn qabana gtirmisn? Allaha hmd v kr olsun ki, padahmzn, mridimizin, vlinemtimizin ba salamatdr. Ax bizim v sizin n hddimiz var ki, bu cr zbana hrkt edk?! Bu szlrin ardnca o, [Hseynqulu xlfan] araqardran v fitnkar adlandrb, ixlas v sufilik yoluna qdm qoydu. z nvbsind Hseynqulu xlfa v ardcllar da irkin, kobud szlr dil gtirdilr. Amma el ki ahzad Sultan Heydr mirz oraya trif gtirdi, smayl mirz trfdarlar daha artq hdlrini aa bilmdilr. Cnntmkan ah bu hadisdn xbr tutsa da, zn grmmzliy vurma mslht bilib, Zal byi ard ki, hmiki qaydada hamama glrk, xidmt gstrmkl mul olsun. [smayl mirz trfdarlar] ktlsi bundan sonra sz demy macal tapmayb, xcalt krk daldlar. Bununla da Sultan Heydr trfdarlar sanki yeni hyat tapb, iftiralarn thmtlrindn v paxllarn tnlrindn xilas oldular. [ah Thmasibin] mbark zatna kamil shht qismt olandan sonra o, bir daha bu cr shbtlrin rz olunmasna imkan vermdi v bu hallar tfti etmy d meyil gstrmdi. Eyni zamanda, o, ustaclu tayfasnn qdrt sahibi olan mirlrindn bir nesini mxtlif xidmtlr mmur edrk, onlar saraydan

669

S-129, v.106b; S-297, v. 78b. Tehran apnda (s. 120) Hseynli yazlmdr.

226

uzaqladrd. Msln, Murad xana Kcur 670 qalasn zbt etmyi taprb, Rstmdara gndrdi v Piri by Qouluya671 Rey hkumtini verib, o trf yollad. El hmin il Rum padah Slim xan vfat etdiyindn v onun yerin olu Sultan Murad taxtda yldiyindn cnntmkan ah istdi ki, Sultan Slimin lmn basal vermk v Sultan Muradn clusunu tbrik etmk n aqil v uzaqgrn byk mirlrdn birini Ruma eliliy gndrsin. O, vvlc Hseyn by Yzban bu xidmt tyin etdi. Sultan Heydr trfdarlar bundan narahat olub dndlr ki, cnntmkan ahn onu gndrmkd mqsdi ahzad (Sultan Heydr mirz) trfdarlar v kmkilri olan ustaclu mirlrini prn -prn salmaqdr v Hseyn byi yrtdilr ki, bir bhan il Ruma getmkdn boyun qarsn. O, zn bel bir bhan il tmiz xarb rz etdi: - rfin mbark zatnn salaml n nzir demidim ki, skkizinci imamn ziyarti niyyti il mqdds Mhd gedrm. mrm etimad olmad n midvaram ki, mn ziyart rxsti vermyiniz daha zruridir. O, bu bhan il zrxahlq edrk, [Ruma] getmkdn yaynmaq istdi. rfli hkmdar onun zrxahln qbul edib, ustaclu tayfasnn mtbr mirlrindn digr birisi olan uxursd hakimi Mhmmdi xan Toxma bu xidmti yerin yetirmy gndrdi. Eyni zamanda, Hseyn by znn yoxluu vaxtnda mtlb mvafiq olmayan bir hadisnin z vercyindn ehtiyatlanaraq, Mhd getmkdn d vaz kedi. Cnntmkan ah da zn bilmmzliy vurub, bu mvzuda he bir sz demdi v szgedn xs (Hseyn by) vvlki qaydada yksk rtbli v mtbr bir adam olaraq qald, get -ged izzt v etibarn artrd. Sultan Mustafa mirznin llsi Nzr sultan Ustaclu vfat etdiyindn ahzadnin llliyi v atal vzifsi Nzr sultann yalti v lksi il birlikd Hseyn by verildi v o, msud bir saatda [Sultan Mustafa] mirzni z mnzilin gtirib, ahan bir ziyaft tkil edrk, ona layiqli peklr v payndazlar672 tqdim etdi. O, hminin ali mr sasnda ahzad cnablarn salamlamaa v Hseyn byin llliyini tbrik etmy glmi adl -sanl ahzadlrin hr birin layiqli peklr verdi. Uzun szn qsas, oymaqlar arasndak fitn v dmnilik ati v hr iki firqnin dedi-qodular ulu drgahda sakitldirildi. Bundan sonra cnntmkan ah daha iki il xobxtlik v bxtvrlikl hakimiyyt srd. Nhayt, iki il kedikd n sonra, 984-c il (31.03.1576 - 20.03.1577) mvafiq olan siqan ilind673 [ah Thmasibin] mbark zatna bdbxt hadis z verdi. O, hamamda olarkn nr 674
Kcur rann Mazandaran vilaytind bir qaladr. Bu xsin ad S-297 nxssind (v.79a v s.) yanllqla Piri by Bozcalu kimi yazlmdr. 672 Payndaz - farsca ayaq altna salnan, ayaq altna atlan mnasn verir. O zamanlar yksk rtbli, vzifli xslr tqdim olunan hdiyylr payndaz adlanrd. 673 Bak nsxlrind bel yazlmdr: 984-c il mvafiq olan siqan ilinin balancndan iki ay kedikd (S-129, v.108a; S-297, v.79b). Bu yazl daha hqiqtuyun grnr. nki ah Thmasibin lm siqan ilindn iki ay kend, yni 1576-c ilin maynda ba vermidi. 674 Nr - bdnd olan lazmsz tklri tmizlmk n madd.
670 671

227

onun bdninin aa hisslrini yandrb yaralad v yaras brk ar vermy balayb, qzdrmaya sbb oldu. Mhartli tbiblr malic v dava -drman etmy baladlar. He bir ksin bu xstliyin lml nticlncyini gman etmdiyi v mhrmlrinin v yaxnlarnn znn etmdiklri bir halda, senb gn, sfr aynn 14- (13 may 1576) axam [ah Thmasibin] shhti salamlq yolundan z dndrdi, hycan v iztirab lamtlri zahir oldu v onu ziflik brd. Adl-sanl ahzadlr gecnin yarsnadk yksk mqaml atalarnn xidmtind oldular. Lakin o, axrda mnim el bir tviim yoxdur deyrk, onlarn hamsn mrxxs etdi ki, evlrin getsinlr. Orada qalan Sultan Heydr mirzdn savay, digr ahzadlrin hams daldlar. [Sultan Heydr mirznin] orada qalmasnn sbblri bard iki zahat vardr. Biri odur ki, cnntmkan ah hzrtlri Sultan Heydr mirzni [digr ahzadlrdn] frqlndirib, ona qalma mr etmidi. Digr rvayt budur ki, [Sultan Heydr mirznin] anas [ah Thmasibin lm] hadissindn sonra bayrda dmnlrdn v rqiblrdn mhtrm oluna bir xtr toxunacan v onun mbark dvltxanada qalmasnn daha gvnli olduunu znn edrk ona demidi: - ndi yksk mnsbli atann hal brbaddr v ehtimal oxdur ki, o, bu gec clin zrurtindn vfat etsin. Sn ki atann yetidirmsi v varisisn, padahlq taxtn qoyub haraya gedirsn?! Yaxs budur ki, dvltxanada qalasan v facivi hadis (ah Thmasibin lm) ba verdikd ahlq tacn bana qoyub, mbark ehelstun eyvanna gedsn, hkmdarlq xalas zrin clus edsn. Bir halda ki, xzinlrin, qurxanann (silah anbarnn) v yaraqxanann aar snddir v sgrlrin d dnya malnda gz vardr, xzinlrin qapsn ab, yzbalara, qorulara v qoun yanlarna byk namlar vermkl onlar irniklndirrsn v mnftlndirrsn, trfdarlarn dvltxanaya toplaarlar v yeni hkmdarn padahlq taxtna clus etmsi camaat trfindn mahid olunar. Gerklikd llri mqsd atmaqdan uzaq olan smayl mirz trfdarlarnn da itat etmkdn savay arlri yoxdur v hr kim ki glib [snin] ayan pmkdn (itat etmkdn) boyun qarsa, onu czalandrarsan. Anasnn ryi ahzady xo gldi v o, [sarayda] qald. Gec yarsna yaxn lm nianlri hkmdarn mbark simasnda zahir oldu. Ayn 15 -i gnnn sbh anda onun fatehlikl dolu olan ruhunun quu mqdds smt qanad ad v bu mdhi hadisnin ba verdiyi sfr aynn 15-d (14 may 1576) qeybdn gln ilhamla gur por-nur (qbri nurla dolsun) ifadsi [bcd hesab il] bu hadisnin tarixin mvafiq gldi. Sltnt slalsin mnsub olan mhtrm xanmlar can odlayan bu msibt sbbindn sbir paltarlarn yrtb, fan v ahu zar etmy baladlar v mhtrm hrmxanann xidmtilri o uca ahnahn matmind yas libas geyinib, zlmtli gec kimi qarageyimli oldular. Alm birbirin dydi, camaat hycan v iztirab burulanna dd, btn rklr kdrdn paraland, knllr prian oldu. Ax nec d olmasn?! El bir stn xsusiyytli 228

gnin z tutuldu ki, dnya adamlar onun mumi qaysndan rahatlq v asudlik kamna qovumudular v el bir grkmli ay yox oldu ki, onun nurlu ryinin alarndan cahan asayi v sabitlik ina brnmd. O dvran yegansinin xoaglimli vsllrini yazmaqla qurtaran deyil. Hrnd dftrin vvlki hisslrind qlmin dili il bu bard bir icmal byan olunmudur, lakin bu mqamda da o mbark xsin bynilmi chtlrindn czi bir qismini qeyd etmk vacibdir. Uzun szn qsas, o hzrt z hkmranl yyamnda n vaxt ki, sltnt v lk idar etmk ilrindn rahatlq tapb asud olurdu, rfli vaxtn ehtiyac sahiblrinin ilrini nizama salmaa v onlarn mtlblrini, mqsdlrini yerin yetirmy srf edirdi. Onun parlaq rit rvac vermy, lmaya qay gstrmy, ibadt sahiblrinin v iman hlinin ehtiramn saxlamaa, dini mrkzlrin, mdrslrin v xeyriyy mkanlarnn (bqa l -xeyr) intiar tapmasna v rvnqlnmsin v mscidlrin tmir edilmsin byk hvsi vard. Hmi mri-mruf v nhyi-mnkr675 kimi dini msllr onun nurlu xsiyytinin nzr-diqqtind idi. Bel ki, o, drst niyytl v etiqad gzlliyi il gncliyinin iklnn vaxtnda, cavanlnn ccrn dvrnd v trafnda nfsani lzztlr ola-ola, asimani bir yardmla tvb etmk arzusuna db, mbark clusundan doqquz il kediyi v iyirmi yanda olduu 939-cu ild (03.08.1532 - 22.07.1533) sdaqt dili il Allah qarsnda tvb edirm kimi xoagln klmni syldi v smimi-qlbdn btn gnahlardan tvb edib, mnvi chtdn o qdr salamlad ki, tvbni pozmaq he vaxt xyalndan kemdi. rbxanalarn, qumarxanalarn v xlaqszlq yuvalarnn adlarn dftrlrdn silib atdlar. Get-ged qzlba tayfalarnn btn mirlri o hzrt mvafiq olaraq, tvby rbt gstrdilr v 963 -c ild (16.11.1555 03.11.1556) byk mirlr v sadtli sarayn mlazimlri gnahlardan l kdilr. rit zidd olan pis mllr btn mmlktlrin v hrlrin camaatna qadaan olundu. Bu hvalatn qribliyi zndn toubt-i nsuhan (smimi tvb) szlri [bcd hesab il] bu hadisnin tarixin mvafiq gldi. bcd tarixi: Din lksinin sultan adil ah Thmasib And verdi v din ordusunu etdi tvbkar. Tvb etmk tarixi oldu smimi tvb, Bu bir ilahi sirdir, sn onu etm inkar.

mri-mruf (insanlar yax yola dvt etmk) v nhyi -mnkr (insanlar pis yoldan kindirmk) - islamn i cryannn vacib dini mllr mcmusunun (fruiddinin) prinsiplrindndirlr.
675

229

Xlas, o hzrtin bxtvr hakimiyyti zamannda Allahn xlq etdiklri v bndlri mminliyi v phrizkarl z hyat trzlrin v arlarna evirrk, Allaha itat v ibadt etmkl yaayrdlar. [ah Thmasib] mri -mruf v nhyi-mnkr kimi dini msllri xeyli inkiaf etdirrk, qissxanlara v mrkgirlr676 hr hans bir frldaq lamtin malik olan ilrdn l kmyi buyurmudu. O, hminin xasseyi-rif srkarnn677 ixtiyarnda olan be yz tmn dyrind yksk keyfiyytli tiryki haram olduu n axar suya atdrmd. On drd msum678 hzrtlrinin - onlara salam olsun - hr birinin mvludu mnasibti il myyn bir mbl nzir verirdi v hr il mvlud pulunu iliyi dqiq olan byk seyid tbqlrindn birin verirdi ki, onlar arasnda bldrlsn. Byk v mtbr hrlrin ksriyytind hmin hrin binva kii v qadn fqralarna v mhtaclarna tsddq 679 ryi adlanan qida verilmsini mr etmidi. i hrlrind, xsusn d mqdds v ulu Mhdd, Sbzvarda, Astarabadda, Qumda, Kaanda, Yzdd, Tbrizd v rdbild qrx nfri kii cinsindn v qrx nfri qadn cinsindn olan yetimlrin geyimlri v ehtiyaclar tmin olunur, i mzhbli phrizkar mllimlr v mllimlr v doru arl xidmtkarlar tyin olunaraq, onlar trbiy edilir v onlardan hanssa biri hddi-bulua atdqda digri il vz olunur, onun yerin yetkinlik yana atmam birisi gtirilirdi. Mmlktin riyytlrinin v lk yollarndan istifad ednlrin ddiklri vergilrin ynglldirilmsi istiqamtind atlan addmlardan n nmlisi yol tamas680 vergisinin lvidir. Bu vergi kemi sultanlar zamannda srklilik qazanmd, tacirlrdn v zngin yol adamlarndan alnrd v hr il [bu vergidn] otuz min681 tmn raq ahisi mblind vsait hasil olunurdu. Bir df [ah Thmasib] yuxuda ikn Hzrt Sahib z-Zaman - ona Allahn salam olsun - grd v rya almind ondan bu [vergini lv etmk] bard gstri ald. Bunun nticsind 972-ci ild (09.08.1564 -28.07.1565) tacirlrdn v yol adamlarndan

Qissxan - nal danan, hekay sylyn. Mrkgir - orta srlrd klrd, meydanlarda tamaalar gstrn aktyorlara deyilirdi. 677 Xasseyi-rif aha v ah ailsin mxsus mlkiyyt, xasseyi-rifa srkar is hmin mlkiyyt nzarti hyata keirn idary deyilirdi. 678 On drd msum - i qidsin gr, bu sraya Mhmmd peymbr, onun qz Fatim xanm v on iki imam daxildirlr. 679 Tsddq sdq, nzir mnasndadr. 680 Tama sntkarlq v ticart mssislrindn toplanan v yollarda gmrk haqq olaraq alnan vergi idi. Bu vergini yanlara tama deyilirdi. XIII srd, Elxanilrin hakimiyyti zaman ttbiq olunmaa balamd (..-. - , . 216223). 681 S-129, v.109a; S-297, v.80b. Tehran apnda (s.123) 30 min tmn vzin min tmn yazlmdr. Bak lyazmasnda qeyd olunmu 30 min rqmi hqiqti ks etdirir v tamadan bu qdr illik glir gtrlmsi fakt dvrn digr mnblrinin mlumatlar il d tsdiq olunur (.K.Mmmdova. Xlast t-tvarix Azrbaycan tarixinin mnbyi kimi, s.37).
676

230

bu verginin alnmas dayandrld, tamalarn li -aya mmlktdn ydrld v bu vergidn he bir sr-lamt qalmad. Beyt Tamann lvi il tamaya kildi da, Hmin dadan savay, qalmad tamadan soraq. Mali-mhtrif, mvai v mrai682 kimi vergilr mmlktin ksr yerlrind, xsusi il d ilrin mskun olduqlar mahallarda riyytin zrindn gtrlb, dftrlrdn silindi. Gzl mllrinin brkti sbbindn [ah Thmasibin] hakimiyyti zaman lli drd il srd. O, bu mddti xobxtlik v sadtl keirdi. slam dvrnd [o vaxtadk] Mstnsir Billah lvidn 683 baqa he bir padah lli drd il hkmranlq etmmidi. [ah Thmasibin] sadtli hakimiyyti dvrnd hrbilr v riyyt rahatlq v asudlik kamna qovumudular. Sltntin btn ilrin el bir nizam-intizam verilmidi ki, indiydk ran razisind bu cr idaretmdn irli gln msllr nmun v qanundur. Dnyan qorumaq tmlinin banisi olan [ah Thmasibin] yaay mddti altm drd il, bir ay, iyirmi be gn olmudur. O, Sleyman anl xaqann [hakimiyyti] zamannda skkiz il rzind yksk anl atas trfindn Xorasanda hakimlik etmidir v daha sonra lli il, alt ay v iyirmi alt gn ran mlknd hkmranlq srmdr. Beyt Vfasz dnyadan getdi Sleyman mkanl ah, Ona rhmt eylsin Ulu Yaradan. O, ahnahlq mnshini z xlfin miras qoydu, Sfr aynda, bahar a taxt-tacdan l kdi. Mn hycandan ilin tarixini sorudum, Syldi: De ki, doqquz yz sksn drd idi684. Seyidlr, lmalar v ksr yanlar, btn xalq bu qm gtirn hadis gnnd lrzy gldilr v bu msibtdn o qdr drd kib prian oldular ki, sanki alm alt-st olmudu v mhr gnnn lamti camaat arasnda zahir
Mali-mhtrif - sntkarlqdan alnan vergi. Mvai - maldarlardan saxladqlar mal-qara n alnan vergi. Mrai - otlaqlardan istifad mqabilind alnan vergi (.... , . 51, 114, 119-122; .. . , . 41). 683 Mstnsir Billah lvi - Misird hkmranlq etmi Fatimilr slalsinin xlifsidir v m. 1036 -1094c illrd 58 il hakimiyytd olmudur. 684 S-297, v.81a.
682

231

olmudu. O hzrtin sltnt zaman uzun olduundan cm torpanda bu padahn yoxluunda n olacan gr biln bir kims yox idi. nki alm sultanlarndan yalnz onun adn eitmi v o hzrtdn baqa hkmdar grmmidilr. Bu byk hadis mumn xalqa ar glirdi. Mhur lmalar v kramtli fqihlr, xsusil d mcthid Mir Seyid Hseyn Cblamili mirlrin mslhti il mbark dvltxanaya glib, onun pak csdin rit qaydas il qsl verdi685 v [csdi] hrm baas il divanxana arasnda yerln irvani yurdunda mant qoydular. smayl mirznin hakimiyyti zamannda, onun hvalatndan bhs edrkn yazlaca kimi, [ah Thmasibin csdi] ulu Mhd krlb, mam Rzann cnnt asudliyin malik rvzsind dfn edildi. Onun [hakimiyyti dvrnn] abidlri bunlardr: Tehran hrinin qala divarlarnn v mqdds Mhdin qala divarlarnn ina edilmsi; cinlrin v insanlarn imam [olan mam Rzann] mbark gnbzinin zrinin qzl suyuna boyanaraq qzla tutulmas; darssltn Qzvindki mbark dvltxanann inas; Qzvind bir ne hamamn v aharbazarn tikilmsi; Sadtbad ad il tannb, cahanda yax hrt tapm v cnnt balarndan bir nmun olan Bai -rmin salnmas; v darssltn Tbrizin Sahibabad razisind bir mscidin tikilmsi. Allah rhmt elsin! midimiz budur ki, pak v tmiz hli-beyt hzrtlrin bsldiyi gzl etiqadn nticsi olaraq, qiyamt gnnd peymbr v imam nslinin msumlar il bir yerd olsun, o Allah drgahnn bynilmilri il birg cnnt balarnda yaayb, nur sasn. [ah Thmasibin] vfatndan bir qdr sonra bzi ahzadlrin v mirlrin syi il smayl mirz sltnt taxtnda qrar tutdu. Amma onun hval, mllri v faliyyti savab yola uyun glmirdi v o, z qohumlarn aradan qaldrmaa alrd. O, mrndn v hakimiyytindn bir xeyir tapa bilmdi, hyatnn ra tezlikl snd v haqq z yerini tutdu. Dvlt v padahlq taxt Allahn klgsi olan lahzrt ahn adl-sanl atas sgndr anl nvvab Sultan Mhmmd padahn - Allah ona rhmt elsin v ona cnnt bx etsin - rfli vcudu il zintlndi v bzndi.686 ndi vaqinevis687 n zruridir ki, o hzrtin (ah Thmasibin) adl -sanl vladlarnn v Heydr nslindn olan digr ahzadlrin, hminin byk mirlrin, dvlt rkannn v [ah Thmasibin] lm vaxt ran mmlktlrin nizam vern hr bir tayfann byklrinin adlarn qlm alsn ki, onlarn, demk olar, hr birinin ad hvalatlarn tsviri zaman qlmin dilin gtirildiyin gr hadislrin v xbrlrin oxuyucular onlarn halndan bir mlumat hasil etsinlr.

Qsl islam dinin gr, insan bdninin yuyulub tmizlnmsi qaydasdr. Mtnin bu yerind qs l vermk dedikd csdin kfnlnmzdn nc dini adt-nn sasnda yuyulmas nzrd tutulur. 686 S-297, v.81a-b. 687 Vqinevis hadislri yazan, salnami, tarixi.
685

232

XOBXT AHZADLRN, CNNTMKAN AH HZRTLRNN VLAD V NVLRNN V ONUN AL MQAMLI QARDAI OULLARININ ANLI ADLARI HAQQINDA [ah Thmasibin] vladlarndan v nvlrindn, hminin onun qardalarnn vladlarndan ibart olan, o hzrtin hyat dvrnd onun qaysnn v rbtinin klgsi altnda sadt v izzt kamna qovumu Sfvi nslindn olan ziz ahzadlr otuz be nfr idilr. Bunlarn iyirmi olan v on ikisi qzdr. Aada aydn olaca kimi, btn bu oullarn, oullarn vladlarnn v qzlarn cmlsindn o hzrtin hyat zamannda lm paltar geyrk, mvcudluq libasn bdiyyt mnzilinin bana kmi v adlarnn sadalanmasnn faydas olmayan kslrdn savay, ahzadlrin say iyirmi ikidir. [ah Thmasibin] oullar doqquz nfrdir. vvlincisi sgndr anl nvvab Sultan Mhmmd mirzdir. Hkmdarlq mrtbsin ucalm adl -sanl ahzaddn savay, digr bxtvr ahzadlrin tvlld tarixlri bu kmtr (sgndr by Mniy) blli olmadndan onlarn doum tarixlri rz olunmayacaqdr. [Buna baxmayaraq], onlarn adlar, aydn xsusiyytlri v tmiz hvalatlar qlm alnacaqdr. Szn qsas, o hzrt (Sultan Mhmmd mirz) cnntmkan ahn sadtli clusundan skkiz il kedikd, 938-ci ild (15.08.1531 - 02.08.1532) Bayanduriyy tayfasnn byk mirlrindn olan Musa sultan Mosullu Trkmann Sultanm adl qznn btnindn doulmudur. Frznd -i ah Thmasib-i vvl Mhmmd amd (1 ah Thmasibin olu Mhmmd gldi) szlri [bcd hesab il] bu ziz mvludun tarixidir. O, bu uca [Mhmmd] ad il tannd v Xudabnd (Allahn bndsi) lqbi il arld. O, gnahlar balanm atasnn vfat zaman qrx alt yanda idi. O hzrt hl alt yanda olarkn, 943-c ild (20.06.1536 - 09.06.1537) Xorasan diyarnn hakimi vzifsin yksldilmi v Mhmmd xan rfddinolu Tkl onun llsi v mirlmras tyin edilmidi. O hzrt darssltn Heratda hkmranlq taxtna yldi v Mhmmd xan o dvlt baasnn nbarna xidmt etmyin msuliyytini dad. Bellikl, o, ne illr rzind ad kiln darssltnd asudlik, xobxtlik, ruhi fzilt v kamillik qazanmaqla yaayb, btn cari ilrdn xbrdar v agah oldu. Xasiyytc fhmli, frastli, sxavtli idi. El byk bir alicnabla malik idi ki, onun alicnablnn nzrind dnyann btn znginliklrinin qdir-qiymti yoldak toz-torpaqla eyni idi. Bzn eir nzm etmy ba qoub, Fhmi txllsndn istifad edrdi. Zarafat, mz v xohalllq adti v ar idi. Bir mddtdn sonra Cmid mqaml cnntmkan aha o xilaft v hriyarlq sdfinin v o dalt brcnn drrn, yni sadt qovumu sevimli olu [Sultan Mhmmd mirznin] didarn grmk hissi qalib gldi v onu ali taxtn tklrin arb, o hzrtin doma qarda olan smayl mirzni Herata 233

gndrdi. Lakin qsa bir zamandan sonra dvltin asayii sbbindn v onun (smayl mirznin) trfindn hkmdarn tbitin mvafiq olmayan qeyri mlayim hrktlrin ba vermsi zndn [ah Thmasib] onu (smayl mirzni) geri arb, Qhqh qalasna gndrdi v yenidn ahzad (Sultan Mhmmd mirz) hzrtlri hmin rfli mnsb tyin olunmaq iftixarna nail oldu. Msum by Sfvi mirlrdn v sgrlrdn bir dst il Qazaq Tklnn fitn -fsadn aradan qaldrmaq n gndrildikdn sonra, hmin hvalat yazlarkn qlm alnd kimi, [ah Thmasib trfindn] hkm verildi v bu mr sasn, ahzad (Sultan Mhmmd mirz) hzrtlri sevimli olu Sultan Hsn mirz il birlikd ali taxtn tklrin glrk, [ahla] grdkdn v hd -peyman tzldikdn sonra getmy rxst ald. ahqulu sultan Yegan Ustaclu onun llsi v mirlmras tyin olundu. Hmin yyamda o hzrtin (Sultan Mhmmd mirznin) Heratda gzlri ziflmy balad. Lakin o, buna hmiyyt vermyib, malicdn yaynd. Mhartli crrahlar v gz hkimlri (khhallar) malic aparman zruriliyini vurulasalar da, o hzrt bu [malic] iinin tinliyin qatlamad. Get-ged gzlrinin zifliyi qvvtlndi v axrda gzlri tamam tutuldu. Eyni zamanda, o hzrtl llsi ahqulu sultan arasnda mxtlif chtlrdn mbahis yarand v onlar bir-birlrinin bd rftarndan ikaytlnmy baladlar. Cnntmkan ah z sevimli olunun rfli xatirin qay lamti olaraq, o hzrti darlmlk iraza gndrib, onun ziz oullarndan Sultan Hsn mirzni [ah] ordugahna gtizdirdi, sltnt v sadt xandannn gz bbyi olan yksk drcli misilsiz ahzadni, yni Allahn klgsi olan la-hzrt ah is mhtrm atasnn vzin Xorasan mlknn sltntin tyin etdi. O hzrt (Sultan Mhmmd mirz) d hkmdarn frmanna uyun olaraq, o sltnt baasnn nbarn (Abbas) Heratda qoyub, z digr bxtvr vladlar il birlikd iraza yollanaraq, vaxtil Mzffrilr slalsinin paytaxt olmu bu hrd srvrlik bsat zrin qdm qoydu. Orada Vli sultan Qalxanolu Zlqdr onun llsi v idari ilrinin icras oldu v o hzrt bir mddt hmin frh bx edn, knl oxayan hrd qalb, yaayn asudlikl srdrd. Nhayt, gnahlar balanm ah [Thmasibin] vfatndan sonra smayl mirznin hakimiyyti yyamnda onun rfli hvalnda bir sarsnt meydana gldi v o, qeybdn bir hadisnin ba vermsini gzldi. Nticd, qzav-qdrin zrurti il smayl mirznin [lm] hadissi z verdi v o hzrt (Sultan Mhmmd mirz) anadanglm uurlu bxtinin kmyi il yksk hkmdarlq mrtbsin atd. Bu msl z yeri glnd tfrrat il qlm alnacaqdr. O hzrt el bir padah idi ki, [kimsy] qss v kdr bx etmk onun xyalndan kemirdi. db-rkanl davranmaq, btn mlazimlrin v qohumqrbalarna l tutmaq v fqt gstrmk kimi qaydalara v dnyann adt nnlrin lazmnca riayt edrdi. Sltnti v padahl yyamnda drya qdr ncib li il ehsan paylamaqda idi. Mxtlif tayfalardan olan insanlar onun verdiyi 234

namlardan v onun fziltlrindn faydalanrdlar. O, mirlrin, qorularn v saray mlazimlrinin sabiqdn qalm klli mbld olan mvaciblrinin hamsn dvlt xzinsindn dyrk, z adl-sanl atasnn zamanndan qalm borclar verdi. Bu minvalla cnntmkan ahn ne illrl toplad var -dvlt paylanb splndi. [Mhmmd Xudabndnin hakimiyyti vaxt] zmannin grdiindn v dvrann hadislri ucbatndan mniyyt v rahatlq xalqdan uzaq ds d, mhnt v bla qaplar riyytin zn alsa da, hrbilr nam v ehsan dnizin qrq olub, ali mrtblr ykslmkd idilr. Nticd, dini v dnyvi xeyirxahlqlar nzrd saxlayan ilahi hikmtin zrurtindn mmlktin v qoun hlinin hvalna ne-ne flaktlr yol tapd. tatsiz qzlba tayfalar mxtlif istklr atma qarlarna mqsd qoydular. Hr bada bir sevda oyand v qoun arasnda ikitirlik yayld. rqdn v qrbdn olan traf padahlar cm mmlktlrin tamah salb, buraya z tcavz llrini uzatdlar. Rum hkmdar Sultan Murad xan z ata-babasnn hd-peymann pozaraq, ard-ardna v dalbadal irvan v Azrbaycan zrin qoun gndrdi. sgndr anl nvvab qounun ittifaqszl, oymaqlarn arasndak mnaqi v orduda birliyin olmamas ucbatndan qvvtli dmn qar mdafi olunmaa qdrt tapmad. Onun mlayim xasiyytindn istifad ednlr fitn-fsada rvac verirdilr. Lakin kama yetmi xobxt ahzad Sultan Hmz mirz adl -sanl atasna kmk etmk n dvlt v hkmranlq zngisin ayaq qoydu. O, trafnda olan bir dst adamla taqti v bacar atd qdr chd gstrib, dmn ox dafrst vermirdi. Amma flyin byk qziyylrindn v dvrann ibrtamiz hadislrindn biri olan o yksk mqaml ahzadnin hidlik hadissi ba verdikdn sonra rumilr tam stnlk qazandlar. Bu hadisnin nticsi olaraq, onlar on il yaxn mddtd ial etmy aldqlar btn irvan vilaytini, darssltn Tbrizi v Azrbaycann ksr mahallarn, Tiflis qalasn, Axsqan v Grcstann bzi mahallarn z ixtiyarlarna keirmy nail oldular. zbk padah Abdulla xan da Xorasan mirlri arasndak dmniliyi grb, o diyar ial etmk hvsin dd. O, Xorasana qoun kdi v kemidki yksk anl padahlarn taxtgah olmu darssltn Herat v bzi mahallar l keirdi. Dvrann hadislrindn onsuz da kdr v qssy brnn sgndr anl nvvab z mid gznn i olan sevimli olu [Sultan Hmz mirznin] lmnn qmindn tamamil iztiraha dar oldu v hkmdarlq ilrindn birdflik l kdi. Bel olan halda raq mirlri xobxt ahzadlrin arasndan bu-Talibi z nfuzlar n srmayy evirdilr. Amma o, kiik v azyal olmas sbbindn xalqn knlndn ken xo arzular ba vermdi. Hadislrin smum klyinin smsi dvlt mnind badan-baa pjmrdlik yaratd. Camaat heyrt v lacszlq dnizin qrq olmu sdf kimi azn ab, Allahn ltfkarlq buludunun qtrlrini gzlmkd idi. 235

El bu vaxt iqbal yeli smy balad. Allahn klgsi olan la -hzrt ahn flyi bryn bayrann tntnsi Xorasan trfdn yksldi. O, (yni ah Abbas) 995-ci (12.12.1586-01.12.1587) il mvafiq olan tonquz ilinin 688 balancndan alt ay kedikd Allahn kmyi il mqdds v ulu Mhddn darssltn Qzvin gldi v hdi dvltin mrkzinin zlmt qrq olmu sahsini znn flyi bryn bayrann parlaq ayparas il iqlandrd. O zaman darssltn sfahanda olan sgndr anl nvvab dvltin paytaxt [Qzvin] trif gtirib, sadtli olu il grdn sevinck v adman oldu v o hzrtin comrdlikl dolu olan vcudunu z n byk bir sevinc mnbyi hesab edib, sltnt v padahlq ilrini hvsl v rbtl onn bacarql lin v qabiliyytli pncsin taprd. kinci cildd yazlaca kimi, mmlktlri brm byk fitn-fsad asimandan gln yardmla az bir zamanda aradan qaldrld v mxtlif axnamalar sbbindn sarslm olan dvltin mtinlik sddi prvrdigarn kmyi il mhkmlndirildi. Xlas, Allahn klgsi olan lahzrt ah zamannda sgndr anl nvvab bir ne il o hzrtin alicnablqla feyzlnmi vcudu il xobxt v xo hal olub, dvran muliyytlrindn asudlik tapd v istiraht gusind dincldi. Axrda, 1004-c ild (06.09.1595-24.08.1596) Qzvin dvltxanasnda onun rfli zatna xstlik z verdi v bunun nticsind o, ali ruhlar mclisind ylnlr yolda v mqddslik almind rahatlq tapanlarla sirda oldu (vfat etdi). Onun rfli csdi bir mddt mamzad Hseynin - ona salam olsun - mbark astanasnda dfn edildi. Daha sonra is Allahn klgsi olan lahzrt ahn sylri il pak mqbrlrin v ali astanalarn olduu yer aparlb, kramtli imamlarn - onlarn hamsna Allahn salam olsun - ziyartgahlarna krld v o mqdds mkanlardan birind, byan edilmkdns, gizli saxlanlmas vacib olan bir yerd dfn edildi689. O hzrtin (Sultan Mhmmd mirznin) oullarndan vvlincisi Gilann mtbr mirlrindn biri v Qaz Cahann krkni olan Mir bdlzim Seyfi Hseyninin qzndan doulmu Sultan Hsn mirzdir. Onun doum tarixi mn mlum deyildir. Amma bllidir ki, yksk mnsbli babas [ah Thmasibin] vfat vaxt on skkiz yanda idi. Buradan bel xr ki, o, 966 -c ild (14.10.1558 02.10.1559) anadan olmudur. Cnntmkan ah bu cavanbxt v xobxt ahzadni ali taxtn tklrin arm v o, bir mddt o hzrtin himaysini n klgsi altnda yaadqdan sonra Mazandaran vilaytinin yarsna hakim tyin olunmudu. O, cnnt bargahl ahn vfat zaman Mazandaranda qalmaqda idi.
688

Tonquz (donuz) ili 1587-ci ilin Novruz bayramnda balamdr.

S-297, v.82a-83a. lm xslrin csdlrini raqa aparb, imamlarn mqbrlri yannda, xsusn d Krblada dfn etmk uzun mddt ilr arasnda yaylm bir adt olmudur. raqi -rbd basdrlm Mhmmd Xudabndnin mzarnn yeri ona gr gizli saxlanlrd ki, sgndr by Mni bu szlri yazan zaman hmin razilr Osmanllarn lind idi.
689

236

Fhm v fitrt chtdn bacarql idi v tb sahibi idi. Bu rbai onun xo niyytli xatirindn domudur: Rbai O zn ki, baddn lal bitibdir onda, rabn tsiriyl jal bitibdir onda. O l ki, bir piyal ahb snin lindn, Torpaa dns d, piyal bitibdir onda. [Sultan Hsn mirz] misi smayl mirznin hakimiyyti dvrnd hidlik drcsi tapmdr. Bu hadisnin rhi smayl mirznin hakimiyyt zamannn hvalatlar yazlarkn qlm alnacaqdr. [Sultan Mhmmd mirznin olu olan] ikinci yksk drcli ahzad Mazandaran valisi Mir Abdulla xann pak qz, Mrym hrtli Mhdi -lya Xeyrannisa byimdn doulmu Sultan Hmz mirzdir. O vaxt (ah Thmasib ln vaxt) on ya vard v uca anl atas il birlikd iraz hrind idi. O. sgndr anl nvvabn hakimiyyti zamannda vkillik drcsi v vlihdlik rtbsi ld etdi. O, uca anl atasnn on il yaxn kn hkmranl dvrnd atasnn hzurunda ziz v istkli idi v dvlt ilrinin idaredicisi v tkilats idi. Axrda kcrftar flyin dnkly ucbatndan z dllyi olan qeyri -pak bir olann li il hidlik drcsi tapmdr. Bu hadis onun yksk mqaml atasnn hakimiyyti zamannn hadislri irisind qlm alnacaqdr. [Sultan Mhmmd mirznin] nc olu dnyann v dnya sakinlrinin ah v ahzadsi, yni Allahn klgsi olan lahzrt ah Abbas Bahadr xandr ki, Mrym hrtli Mhdi-lyadan doulmudur. O vaxt (ah Thmasib vfat edn zaman) onun rfli mrndn be il yarm kemidi v o, Xorasan hakimi vzifsin mnsub edilrk, Heratda yaayrd 690. ah Abbasn anadan olmasnn byan. O sadt v bxtiyarlq glninin nbarnn v ulu Tanrnn bynilmiinin uurlu mvludu dnb gecsind, aylarn n parla olan mbark ramazanda, bzi aylar 978 -ci il (05.06.1570 25.05.1571) v bzi aylar is 979 -cu il (26.05.1571 - 13.05.1572) mvafiq gln trk tqviminin yunt ilinin axrlarnda darssltn Heratda ba vermidir 691.

690 691

S-297, v.95a. Buradan bel ntic xr ki, I ah Abbas 1570 -ci ilin Novruzundan 1571-ci ilin Novruzuna kimi zaman hat edn trk tqviminin yunt ilinin sonlarnda, hicri -qmri tarixinin 978-ci ilinin ramazan aynda (27.01-25.02.1571), hftnin dnb (bazar ertsi) gnnd anadan olmudur. Hmin il ramazan aynn dnba gnlri 1, 8, 15 v 22 fevrala tsadf etmidir (... . , 1964, .85). Yni I Abbas 1571-ci ilin fevralnda doulmudur.

237

Onun dnyaya glii il sanki cah-calal fqndn almi iqlandran el bir gn dodu ki, zlmtli almi bxtiyarlq tltinin nuru il rvn etdi v sanki iqbaldan qaynaqlanan el bir xobxtlik ulduzu parlad ki, dnya adamlar zrin z qaykelik v xeyirxahlq alarn sald. Asiman carlar o mbark mvluddan cahan adamlarna min-amanlq mjdsi verdilr v qzav-qdr frmanlarnn icralar sevinc v adlq qaplarn yer znn sakinlrinin zlrin adlar. Beyt Kramt brcndn, uurlu bxtdn Douldu alm nur saan gn. Allahn ltfyl par-par parlad, Hmayun ulduzu ahlq brcndn. qland dvran onn nurundan, lts insanlarda parlad. Gn douuna bnzyn bu uurlu doumdan dnya adamlarnda mid tarlas ccrib, prvin snbl kimi bar verdi v onun taleyinin sahibi tarid ulduzu (Merkuri planeti) olduundan cahan adamlarnn dilklrinin shiflri dalt v ltfkarln qzl xtti il zintlndi v yazld. Onun tvlld vaxtndan ta sltnt meracna qalxmasnadk o hzrtin xeyirli hyatnda nadir hadislr v qrib hvalatlar ba vermidir. Bunlardan biri odur ki, o xobxtlik v baucalq mfhumlarnn gz bbyin (krp Abbasa) sd vermk v onun qaysn kmk sadtin nail olmu xidmti qadnn hmin zaman he bir vlad dnyaya glmmidi ki, onun dlrind sd olmu olsun. Lakin o, qaykelik v mehribanlqla dn o hzrtin mbark azna qoydu v krp onu mn vaxt Allahn frman v qadnn gnahszlnn hikmti il o mhtrm qulluqunun dndn sd fqrd. O xobxtlik dnizinin gvhri (krp Abbas) hmin sd tamam rbtl nu etdi v xariqlad olan bu qrib iin ba vermsindn sonra o ifftli qadn hmin sevimli krpy daylik etmk sadtin qovudu. Bu hadis qrib hvalatlarn n nadiri olduuna gr qlm alnd. Dqiq biliy malik zkal insanlar bilirlr ki, bir xsin mnyi saf olarsa, dini v dnyvi msllrd bir sra heyrtamiz ilr onun mbark zatna mant qoyular, o, ilahi qdrtin himaysind olar v qzav -qdr emalatxanas onu bslyr v nizama salar. Bu msly dair tccbl rnklr vardr. Adl -sanl ahzadlr zmrsindn mhz o xilaft v xobxtlik dryasnn gvhrinin incisi (ah Abbas) hr iki trfdn ncib nsildndir. O, uca mqaml atas v yax xasiyytli anas trfindn seyidlik v vilayt crsinin smrsi v sltnt v xilaft baasnn barl-bhrli aacdr. nki o hzrtin ata v ana trflrindn 238

cdadlar gzl davran sahiblri, Allah hli v onun drgahnn bynilmilridirlr v bu byk ltf sbbindn o, uca Sfvi slalsinin digr ahzadlri v hkmdarlar il mqayisd maddi v mnvi sltnt ykslmk baxmndan stnly v imtiyaza malikdir. Bel ki, o sltnt v bxtiyarlq tacnn mbark gvhrinin (ah Abbasn) atas sgndr anl nvvab bu -qalib Sultan Mhmmd ah Cmid mqaml, cnnt mkanl v behit msknli ah [Thmasib] hzrtlrinin byk oludur. Onun (Sultan Mhmmd ahn) parlaq hrti o qdr ox, mkan o qdr yksk, sil -nsbi o qdr ali v ad-san o qdr ucadr ki, onun cahan vsfedicilrinin triflrin v blat sylynlrin mdhlrin ehtiyac yoxdur v o Yaqub 692 nianli xaqann rfli crsi ali mqamlarn saymaqla qurtarmaq olmayan vliyalar sultan v saflq nmunsi eyx Sfi l-hqq vl-hqiqt vd-din gedib xr. O ilahi sirlr bilicisinin (eyx Sfiddinin) kk d bu rfli srin balancnda qlm alnan nvl peymbr v imamlar nslin atr. ah Abbasn ana trfdn sil-nsbinin byan. Onun rfli anas byk banu Mhdi-lya Xeyrannisa byim znd seyidlikl sultanl birldirn Mazandaran valisi Mir Abdulla xann qzdr ki, [bu sonuncu da z nvbsind] aadak trtibl Mir Bzrg lqbi il mhur olan rhmtlik Seyid Qivamddinin nslindndir: Mir Abdulla xan ibn Sultan Mahmud xan ibn Mir bdlkrim ibn Seyid Mhmmd ibn Seyid Mrtza ibn Seyid li ibn Seyid Kmalddin. Bu sonuncusu byk mir Teymur Krkann masiri olmu v tarix kitablarnda yazld kimi, Mahan qalasna kilib, ona qar mhasir raitind dy v vuru aparmdr. Hmin bu cnab ad kiln Mir Bzrgn olu idi. [Mir Bzrgn] rfli sl-nsbi Seyid li l-Mriy balanr v hmin sbbdn bu slalnin seyidlrini Mri adlandrrlar. O cnab [Seyid li l Mri] d z nvbsind, Tarix-i cahanarada qeyd olunduu kimi, scd ednlrin imam v ariflrin qiblsi olan Hzrt mam Zeynalabidinin - ona salam olsun - nv-nticlrindndir. Szn qsas, o rhmtlik cnab (Mir Bzrg) yksk hrmt Hseyni seyidlrindn olmu, znd maddi v mnvi sltnti birldirmi, siyasi v dini mqamlarn meracna qalxm, ruhani v dnyvi dqiqliklrin kfedicisin evrilmidi. O, vvlc Allahn kmyi il alqanlq tklrini nfsani arzulardan kib, din yolunda sy gstrmi v mminlik vadisin qdm qoymudu. Bu sahd yksk mqamlarn drclrin ucaldqdan sonra gizli [ilahi] divandan qismn Tbristan mmlktinin v o vilayt daxil olan yerlrin halnn rahatl hsn-rbtl o rbbani arif hval olunduundan, tqdir uyun olaraq, Mazandarana tlsib, o diyarda mskunlad v onun ulu xangah hmin mlkn yksk v aa tbqlrdn olan insanlarnn ziyart yerin evrildi. O vilaytin
Yaqub peymbr nzrd tutulur. Burada Mhmmd Xudabndnin Yaqub peymbr bnzdilmsi onlarn hr ikisinin gzlrinin tutulmas il laqdardr.
692

239

lavilr slalsindn olan valisi frasiyab o hzrtin tssbkelri srasna daxil olduqdan sonra onun mridlrinin oxluundan v [ziyart gln] camaatnn izdihamndan narahat olub, o cnaba qar xyant mvqeyi tutaraq, onun df edilmsin qrar verdi v z xsn yaramaz adamlardan ibart bir dst il seyidin xangah zrin getdi. Bellikl, rit gr onun hcumunun df edilmsi o cnab (Mir Bzrg) n vacib oldu v o, mdafi mvqeyi tutdu. lahi tqdir sasn, qzav-qdrin li il atlm bir ox frasiyaba dyib, onu qtl yetirdi v o cnab (Mir Bzrg) zfr v qlby nail olub, hmin mlkd qlncla xruc edrk, maddi sltnti znn mnvi xilafti il birldirdi. O hzrtin xobxt hvalatnn tfsilat Tarix-i Tbristan srinin mllifi Seyid Zhirddinin693 mfssl kild qlm ald trzddir v onun icmal Tarix-i hbibs-siyrd d qeyd olunmudur. Lakin hmin hvalatn tfrratnn burada yazlmas uzunulua sbb olacandan, szlri trtib salan qlm bundan vaz kerk, Allahn klgsi olan lahzrt ahn sadtli tvlldnn rhindn ibart olan mqsd geri qaydr. Szn qsas, o tmiz v ifftli Mhdi -lyann atababalar nsilbnsil Tbristan diyarnda vali v hkmran olmular. El ki Allahn yaratd o nurun sadtli doumu darssltn Heratda ba verdi, sltnt v bxtiyarlq fqlri onun mbark alnnda zahir oldu, xilaft v hkmdarlq parlts bxtvr simasnda iq sad v parlad. Hmin vaxt ad kiln darssltnd olan bilikli mnccimlr v fziltli ulduznaslar, xsusil d Mvlana bdssmd Hervi ulduz falna baxmaqla o iqbal brcnn ulduzunun taleyini mlum edib xbr vermidilr ki, tezlikl o hzrt yksk hkmdarlq rtbsin atacaq, onun dvltinin gni sadt fqnn ayparas arxasndan doacaq, onun dvltinin alar dnya adamlarna ziya bx edck v btn camaat onun mrhmti v qaykeliyi saysind rahatlq tapacaqdr. Blatli airlr onun ziz mvludunun tarixini [bcd hesab il] padiah-i hft iqlim (yeddi iqlimin padah) adlandrb, bu sulla nzm kmilr: Tarix Padahlq mninin phrsi, Cahann glzarnda tutdu qrar. Onun mvlud ili tale qlmindn, Drst bir biimd qeyd alnd. Bu tarix haqqnda qfltn bir ss,

Tarix-i Tbristan - burada shbt XV sr tarixisi Seyid Zhirddin ibn Nsirddin Mrinin h. 881 / m. 1476-77-ci ild Gilann Biye-pi vilaytinin hakimi II Sultan Mhmmdin olu v varisi Karkiya Mirz li n yazd Tarix-i Tbristan u Ruyan u Mazandaran (Tbristann, Ruyann v Mazandarann tarixi) srindn gedir (... , . II, c. 1073 -1074).
693

240

Yeddi iqlimin padah dedi694. O yksk mqaml xsiyytin sadtli tvlldnn ba vermsi bard xbri onun adl-sanl atas (Sultan Mhmmd mirz) z uca mnsbli atasna (ah Thmasib) atdraraq bildirdi ki, onun anl v ziz adnn tyin olunmas bard hkmdarn fikri ndirs, buyursun ki, o, bu adla arlsn. Tsadfn, sgndr anl nvvabn rizsi cnntmkan ah hzrtlrinin mbark nzrin atan gn o, asimani bir ilhamla tkrar-tkrar bu beyti mbark dili il sylyirdi: linin Abbas dykn aslan, Hicaz qoununda odur komandan695. [ah Thmasibin] cavab rizsi glib atarkn d bu beyt orada qeyd olunmudu. Adt zr yoxluun gizlinliyindn mvcudluq sahsin qdm qoyan (yenic dnyaya gln) hr bir ahzady dvlt xzinsindn xala v beik lvazimat balanrd. Cnntmkan ah o sltnt v hriyarlq baasnn srvi n mbark dvltxanann ehelstun eyvannda z altna srilmi mbark xalan beik lvazimat il birlikd gndrdi v sanki bynilmi xsusiyytlr malik zatna xas olan frast v iradla anlad ki tezlikl o zmt v byklk brcnn drr ahlq taxtn bzyck v padahln varisi olacaqdr v ox kemz ki, onun dvltinin gni cah-calal mriqindn doaraq, z vsal fqlrini hmin [hkmdarlq] mqamnn v Keyvan misall [ehelstun] eyvannn zrin salb, bu gndn-gn iklnn dvltin hmi-bahar glnin yenidn canlanma v travt bx edr, fitnkarlarn v dadclarn trtdiklri flaktlr zndn pjmrdliklrin yol tapd sltnt v sadt mnin iti qlncnn zlal il bahar gnlrinin travtini balayb, dvltin qvvsi, iqbaln mjdsi, ryinin dzgnly, xsiyytinin drraksi, alnn gc v tdbirinin gzlliyi il bdxahlarn v pis ml sahiblrinin layiqli czasn verr. Xlas, sdmr vaxtndan ta sltnt v hkmdarlq zamanna qdr qeybdn gln v o hzrtin yksk sltnt v hkmdarlq mrtbsin atacan xbr vern nianlrin, lamtlrin v iarlrin say oxdur. O cmldn, cnntmkan ahdan nql olunan v doru danan rvaytilrdn eidilmi bir -iki qrib, xariqlad hadis vardr ki, onlar yksk ehtiaml [ah Abbasn] mnvi sviyysinin ucalna mnasib olduu n klamn uzanmasndan kinmyrk, onlar burada qeyd etmk vacibdir. [Bu hadislrdn] biri budur ki, o dvlt v sadt baasnn nbarnn doumu haqqnda xo xbr yksk cah -calall saraya atmazdan nc cnntmkan ah o hzrtin (ah Abbasn) byk qarda olan v uca mnsbli babasnn hzurunda bulunan Sultan Hsn mirz cnablarna
Padiah-i hft iqlim (yeddi iqlimin padah) ifadsinin bcd hesab il cmi 978 -ci hicri ilin brabrdir. 695 Bu eird linin Abbas deyilrkn Hzrt linin olu Hzrt Abbas nzrd tutulmudur.
694

241

mracit edrk buyurmudu ki, darssltn Heratdan qasid glib el bir xbr gtirck ki, mniml snin gzlrimiz sevinc dolacaq. Mhz bundan sonra qasid glib, qeyd edildiyi kimi, o hzrtin tvlld mjdsini gtirdi. [Qrib hadislrdn] digri odur ki, ali drcli ahzadnin sadtli tvlldndn sonra [ah Thmasibin] mrin uyun olaraq darssltn Herata getmi bir byk qoru oradan geri qaytdqda cnntmkan ah o bynilmi xsusiyytli [ahzadnin] grkmi v xsusiyyti bard ondan sorudu. Hmin xs sanki dncsinin azlndan v drraksinin yoxluundan o hzrtin (krp Abbasn) xsusiyytlrini lazm olduu kimi byan etmdi. Hzrt ah hiddtlni b buyurdu: - Ax snin o yksk mqaml ahzadnin halndan n xbrin ola bilr?! O, bu kramtli xandann gz bbyi olacaq v slalnin ran llndirckdir. Bu szlrin ardnca [ah Thmasib] yuxarda qeyd olunmu linin Abbas dykn aslan, Hicaz qoununda odur komandan beytini bir daha mbark dilin gtirdi. [ah Thmasibin] mbark dilindn xan hr n vardsa, tezlikl ba verirdi. Bu [Sfvi] slalsinin hr biri dnyvi hakimiyyt istedadna v bacarna malik olan ali drcli ahzadlri arasndan bu uca mrtby qalxmaq rfi yalnz o xilaft baasnn srvinin (ah Abbasn) qabiliyytli qamtin rast gldi v mhz o, n yksk maddi v mnvi sviyylr ucald. O bynilmiin ziz hvalatnn rhind tfrrata yol vermk burada klamn bymsin v szn uzanmasna gtirib xarsa da, o hzrtin hvalatnn balancndan, onun Xorasan mlknn hakimliyin tyin olunmasnn sbbindn v o dyrli gvhrin darssltn Heratda qalmasndan bir ne hekayni szlri trtib sa lan qlml bu mqal daxilind qeyd etmk lazm grld. Bilikli aqillr v mdrik ziyallara smann rqindn doan gn kimi zahir v aydndr ki, hrgah ilahinin yksk divannda ey mlkn sahibi olan Allahm, sn mlk dildiyin xs verirsn, dildiyindn kib alrsan [aysin]696 uyun surtd uca sltnt v sadt mnsbi hanssa bir dvlt sahibinin anl adna tqdir qlmi il yazlarsa v gr hvalatn balancnda o iqbal yiysinin zfr mfhumlu halna qar hr biri dnyann zahiri grnlrinin nzrind ruhani mnsubluun qrlmasna sbb olan eidli tzyiqlr v mhntlr ynlrs, onda zli blat hikmtinin zrurtindn Tanrnn himaysi o cahan bynilmiinin mqdds zatn el bir nvl hadislrin flaktlrindn v zrrlrindn mhafiz edr ki, bu i dvrann drrak sahiblrinin heyrtin sbb olar v axrda mna alminin uzaqgrnlri ba vernlrin gediatndan anlayarlar ki, o xoaglmz hadislrd zli [Allahn] qdrt li il minlrl hikmt v dvltin xeyrin olan msllr mant qoyulubdur, Allahn himaysi altnda olan dvlt sahibinin ziz vcudu dnyann blasndan v az dncli ynglbeyinlrin zlmndn v xyantindn mdafi v mhafiz olunmaqdadr.

696

Qurani-Krim, Ali-mran sursi, 26-c ay.

242

Beyt Btn dnya qlnclar cvlan ets havada, Bir damar da ks bilmz, imkan verms Xuda. Mlklrin qoruduqlar Cmid sviyyli hzrt ah v ahzad, Allahn ltfnn mzhri, Hzrt Rbbin hbibi [Mhmmd peymbrin] misi [Abbasn] ada, yni Allahn klgsi olan lahzrt ahn mbark hvalatnn surti bard bu girii vermkd mqsd ondan ibartdir ki, oxlu byk vktli hkmdarlar z faliyytlrinin balancnda dvrann hadislrin qatlab axrda qismtin gc v z uurlu bxt ulduzlarnn mjdsi il rhbrlik meracna ayaq basaraq, byk mtlblr v uca mqsdlr nail olsalar da, [dnyann] yarannn balancndan v [insanlarn] xlq olunmasnn ibtidasndan bri ki, insann ncib vcudunun and olsun ki, biz Adm oullarn rfli qldq aysinin697 kramtinin rfi il iftixarl v bhsiz biz sni yer znn xlifsi etdik aysinin698 xitab il imtiyazl olub v xobxt sultanlarn mqddsliyinin parltsnn frqi xilaft v bxtiyarlq tacna bzk v zint vurub, o hzrtin sdmr v krp alarndan balayaraq ta dvlt meracna qalxmasnadk ona z vern dvran hadislri, ona zidd olanlarn qsdlri, dmnlrin pis mllri, pesi sfehlik olan qflt brnm satqnlarn xyantlri v onun z [hakimiyyti] yyamnda lk idariliyi, hkmdarlq v dnya ilrin intizam bx etmk yolunda kdiyi mqqtlr v tvilr yksk drcli hkmdarlardan he birisinin bana glmmidir. Bu kimi msllrdn bir qismi bu dftrin sonrak hisslrind yeri gldiyinc qeyd olunacaqdr. Tifillr n iddtli zaba evriln hadislrdn biri onun z mehriban ata v anasndan ayr dmsidir. Bel bir hadis yaay ann balancnda v sdmr yyamnda, hl rfli mrndn bir il alt ay kemmi, o hzrtin mbark hyatnda ba vermi v o, z ata-anasndan ayr dmd. Bu mvzunun tfrratnn v bu hvalatn ba vermsinin icmal aadak kimidir. Darssltn Herat hrind Hzrt [ah Thmasibin] olu olan [Xorasan] vilaytinin valisi blmzffr Mhmmd mirz il llsi ahqulu sultan Ye gan arasnda araqardranlarn fsad il ixtilaf meydana glmidi. Onlar bir -birinin rftarndan naraz qalm, bir ne df ali taxtn tklrin ikayt rizsi gndrmidilr. Cmid mqaml cnntmkan ah hzrtlri bundan sonra onlarn arasnda salam mnasibt v barq yaratman mmkn olmamas sbbindn rfli xatirinin iradsi il bel qrara gldi ki, Allahn klgsi olan kama atm ah (Abbas) hzrtlrinin doma qarda olan v o zaman yeddi yanda bulunan adl-sanl xobxt ahzad Sultan Hmz mirzni atasnn yerin darssltn Heratda [hakim] tyin edib, onun ali hrtli atasn vaxt ikn Mzffrilr
697 698

Qurani-Krim, sra sursi, 70-ci ay. Qurani-Krim, Sad sursi, 26-ci ay.

243

dvltinin paytaxt olmu darssltn iraza gndrsin. Bu bard hkmdar frman yazld. Sultan Mhmmd mirz cnablar v onun mhtrm hrmi hkmdar frmannn glib atmasndan sonra sevinc v adlq izhar etslr d, z sevimli vladlar olan Sultan Hmz mirzni orada qoyub gedcklrin gr ox kdrlndilr. Gzlrinin qaras olan o olandan ayr dmk onlara tin v ar glirdi. Onlar yenidn [ah Thmasib] riz yazb, bel bir xahi etdilr: O mhtrm oul (Hmz mirz) ata v anasna qlbn ox baldr v gr bizdn ayr drs, ehtimal ki, bu ayrla v hicrana tab gtirmz, mnvi sxnt keirr v bundan da ona zrr dymsi qorxusu yarana bilr. Hminin anas da onsuz yaaya bilmz. Sltntin gz bbyi olan Abbas hl sdmr bir tifil olduuna v z daysindn savay he kim ball v lfti olmadna gr, gr hriyarn mri olarsa, o, Heratda qalsn ki, Sultan Hmz mirz z ata-anas il birlikd iraza yollansn. Cnntmkan ah hzrtlri [Mhmmd] mirz cnablarnn knlnn xo olmasnn qeydin qald n bu xahii qbul edib, bu bard hkm verdi v sgndr anl nvvab lahzrt ah [Abbas] Heratda qoyub, z yuxarda qeyd olunduu kimi, digr oullar il birg iraza yolland. O iqbal glninin nbarnn hkmken sultanlarn taxtgah olmu Heratda v agahlq bsatnn tmlind qalmasndan mahid etmilr ki, tezlikl o sltnt v sadt bostannn bzkli mninin fidan iqbal baasnda boy atb, murad smrsi il dvltin barverni olacaq v kama qovuacaqdr. Bel ki, cnntmkan ah hzrtlri d z uaqlq anda Sleyman anl, behit msknli xaqann (I ah smayln) frmanna uyun olaraq, o gzl hrd boy atmd v axrda qardalar arasndan mhz o, ran sltntinin sadtli taxtna rfli vcudu il ylmidi. Hminin o hzrtin (ah Thmasibin) adl -sanl vladlarndan da hr kim ki, Xorasan sltntin sahib olmudur, sonradan hkmdarlq rtbsin yiylnmidi. O cmldn, o iqbal sahibi (ah Abbas) da iki yanda ikn Xorasan mmlktinin sltntin v hakimiyytin yiylnmi v z ali hrtli atasnn v behit msknli babasnn yerin ylmkl rflnmidi. ahqulu sultan onun llsi vzifsin tyin olunmu v o ziz cvhrin xosrovani beiyini sdaqtli auunda saxlayaraq, onu bslmidi. Vaqiyazann qlmi bu iqbal smasnn gninin (ah Abbasn) uurlu hvalatndan xobxt bir balanc byan shifsin yazdqdan sonra, indi qlmini srtl digr ahzadlrin hyatlarnn rhin evirir. sgndr anl nvvabn drdnc olu bu -Talib mirzdir O cnntmkan ah hzrtlrinin xstlndiyi ild Mrym hrtli xanm Mhdi -lyann btnindn tvlld tapmd v uca mnsbli babasnn vfat ilind iki yanda idi. O, valideynlrinin trbiysinin hcrsind boy atmd. Bu cildin axrnda qeyd olunaca kimi, 994-c (1586) il mvafiq gln it ilind mrhum ahzad Sultan Hmz mirz hidlik drcsin atdqdan sonra bu-Talib mirz ali divann vkili (vkalt-i divan-i ali) vzifsin tyin olunaraq, liqulu xan Ftholu 244

Ustaclu v Vli xlif amlunun olu smaylqulu xan Tvabann 699 simasnda o zamanlar dvlt ilrinin ixtiyar sahibi olan mirlrin v dvlt rkannn razl v dstyi il vlihdliy nail oldu. Tonquz ili olan 995 -ci (1587) ild Allahn klgsi olan lahzrt ahn mbark gliinin tntnsi raqa yayldqda v o, irsi sltnt taxtna clus etdikd bu-Talib mirz kiik qarda Thmasib mirz il bir mddt qalada (hbsd) saxlandlar. Nhayt, bars ili olan 998 -ci ild (10.11.1589 - 29.10.1590) onlar sfahann Tbrrk qalasnda olarkn mirlrdn v yanlardan bzilrinin syi il hr ikisi kor edildilr. [Sultan Mhmmd Xudabndnin] beinci olu Thmasib mirzdir. O, ah [Thmasibin] vfatndan sonra yoxluun gizlinliyindn mvcudluun razisin qdm qoyaraq, darlmlk irazda anl xanm Mhdi -lyann btnindn tvlld tapm v yksk mnsbli babas dnyadan kdy n o hzrtin rfli ad il adlandrlmd. O da qardalar kimi valideynlrinin qays v fqtinin klgsi altnda boy atd. Txaquy ili700 olan 993-c (1585) ild, z yeri glnd bhs olunaca kimi, tkl v trkman tayfalar mir xan Trkmann qtli sbbindn mrhum ahzad Sultan Hmz mirz il mnaqiy baladqda onu (Thmasib mirzni) Tbrizdn ourlayaraq, zlri il raqa apardlar. Onlar ahzad [Thmasib mirzni] himay etmk mvqeyind duraraq, Nvvabi -Cahanbani Sultan Hmz mirz il dyb, mlub oldular. ahzad (Thmasib mirz) sir db, lmut qalasnda mhbus edildi. Yuxarda qeyd edildiyi kimi, o, axrda sfahann Tbrrk qalasnda qarda il birlikd kor edildi. Bellikl, sgndr anl nvvab Sultan Mhmmd padahn ziz vladlarnn adlar bir-bir qeyd edildikdn sonra, indi cnntmkan ahn kama atm digr adl-sanl vladlarnn adlar byan qlmi il yazlacaqdr. O hzrtin (ah Thmasibin) ikinci olu smayl mirzdir. O da Musa sultan Mosullunun qz olan byk xanm Sultanmdan tvlld tapmdr v Sultan Mhmmd mirz cnablarnn doma qardadr. [smayl mirz] adl -sanl atasnn yannda bym, hmi onun fqt v trbiysinin nzrlri altnda olmu v hyatnn zrind ahn qaykelik nurlar ks olunub parlamdr. 962 ci ild (26.11.1554 - 15.11.1555) islam mmlktlrinin bynilmii ah Nemtulla Yzdinin cnntmkan ah hzrtlrinin bacs olan mrhum Xan byimdn vcuda glmi qz onun (smayl mirznin) nikahna daxil oldu. Bu mnasibtl Tbrizin imalabad adl knl oxayan banda byk bir nlik mclisi tkil edilib, el bir toy quruldu ki, hl d hmin ziyaft v adyanalq qzlbalar arasnda aa v yuxar tbqdn olan insanlarn dillrind zbrdir . Bellikl, o hzrtin (ah Thmasibin) atalq fqtinin oxluu raitind onlar
Tehran nrind (s.132) tvaba vzin shvn topuba yazlmdr. Tvalar mharib gzlniln tqdird dvltin tabeliyind olan yaltlr gedrk hrbi qvv toplayan mirlr olmular. Onlar dylri sfrbr edir, ordunun haraya toplaacan bildirirdilr (.K.Mmmdova. Xlast t-tvarix Azrbaycan tarixinin mnbyi kimi, s.61). Tvalarn bas tvaba adlanrd. 700 Hmin tarixd trk tqviminin txaquy ili 21.03.1585 -20.03.1586-c ili hat etmidir.
699

245

(smayl mirz v xanm) bu cr ahan nlikd v xosrovan adlq mclisind qaznn hzurunda durdular (nikah baladlar). O sadtli yncan itiraklarnn hr birisi z vziyytin mnasib v zmannin tlbatna uyun mbld aba (nmr) verdilr. nlik v saz hli v nm deyn mnnilr hmin toyda toplanm aban (nmrin) oxluundan raz qaldlar. Lakin o, (yni smayl mirz) bu ali mrtbnin v ahan fqtlrin qdrini bilmyib, yksk mvqeli atasnn mbark xatirin acq gln ilr ba qodu. Buna gr d ah hzrtlri ahzadnin hkmdarn hzurunda qalmasn mslht bilmyrk, 963-c ild (16.11.1555 - 03.11.1556) Sultan Mhmmd mirz cnablarn darssltn Heratdan orduya (ahn drgsin) tlb edib, smayl mirzni Herata gndrdi. Hkmdarn frmanna sasn. li sultan Tkl onu Herata atdrd v Sultan Mhmmd mirzni [saraya] gtirdi. Lakin li sultan Savucbula701 yaxnlnda [hkmdarn] qzbin tu glib, qorularn tpik zrblri il hlak edildi. Bunun ehtimal ediln yegan sbbi kimi onun [smayl] mirz cnablarn [Herata] apararkn onunla gizli hd v rt ksmi olmasn gstrmk olar. Dorusunu Allah bilir. Eyni zamanda, [smayl] mirznin Xorasandak davran da rfin xouna glmirdi. Bzi mmlkt mnafelri v dvltin maraqlarnn qorunmas n qsa bir mddt sonra ahzad cnablar o vilaytin hakimliyindn d azad edildi v hkmdarn mrin mvafiq olaraq, qoruba Sevindik by far Herata gedib, onu Tbs v Yzd yolu il gtirib gldi. El ki onlar glib Savy 702 atdlar, vkilssltn Msum by Sfvi gedib, onu (smayl mirzni) Savdn Qhqh qalasna apard. Yuxarda qeyd olunduu kimi, Sultan Mhmmd mirz cnablar yenidn Herata trif apard. smayl mirz is on doqquz il, alt ay v iyirmi bir gn rzind o qalada qalmal oldu. Atasnn lm vaxt o, qalada mhbus idi v qrx ya vard. O zaman onun ah Nemtulla Yzdinin qzndan doulmu bir qzdan savay, vlad yox idi703. Cnntmkan ahn lmndn v Sultan Heydr mirznin hidliyindn sonra o, yksk sltnt v hkmdarlq mrtbsin atd. nallah704, hmin hadis bu dftrin sonrak hisslrind z yeri gldikd qlm alnacaqdr. [ah Thmasibin] nc olu Sultan Heydr mirzdir. O, grc byklrindn v yanlarndan birinin cnntmkan ah hzrtlrinin pak zvclri silkin mnsub olan mhtrm bir qzndan tvlld tapmd. Onun doum tarixi bu srin mllifin mlum deyildir. Amma o, cnntmkan ah hzrtlrinin vfat zaman iyirmi iki yanda idi. Bu hesabla gtrsk, o, 962 -ci ild (26.11.1554 -15.11.1555) anadan olmudur. [Sultan Heydr mirz] doumundan atasnn lmn qdr ulu drgahda yaam v yksk mvqeli atasnn
Savucbula - ran Azrbaycannda, Urmiya glndn cnubda yerln indiki Mehabad hri. Sav - randa, Hmdanla Rey arasnda yerln hr. 703 S-297, v.95a. 704 S-129, v.116b.
701 702

246

trbiysinin v fqtinin klgsi altnda bymdr. Mtbr mirlrdn birinin olu olan Sdrddin xan [hkmdarn] mri il ahzady xidmt gstrmy cavabdeh edilmidi. ah hzrtlrinin bu ahzady byk bir rbti vard. Eyni zamanda, o da atasnn razlna mvafiq gln davran nmayi etdirirdi. mrnn axrlarnda bzi dvlt ilrinin v sltnt msllrinin hllin ox da ba qomayan [ah Thmasib] onlar ahzad [Sultan Heydr mirzy] taprrd. [Sultan Heydr mirz] atasnn onu lap ox istmsi baxmndan digr qardalarna nisbtd imtiyaza malik idi. Mhz o sbbdn idi ki, ahzadlrin v qzlba tayfalarnn mirlrinin nzrind [Sultan Heydr mirznin] qdir qiymti gnbgn artrd. Btn bunlar ona gtirib xarmd ki, [Sultan Heydr mirz] o hzrtin (ah Thmasibin) zahiri hsn -rbtinin tsirindn, znn cavanlq qrurundan v nfsani txyyllrindn z-zn vlihd v padah olacan qrarladrmd. ksr qoun babilnlri, xsusn d eyxavnd v ustaclu tayfalar, hminin grc tbqsi v qeyrilri onun sltnt bana kecyin knl balayb, cnntmkan ahn lmndn bir -iki il nc ba vermi xstliyi vaxt hvslsizlik gstrrk, sufiliy v ixlasa zidd olan bzi pis ilr trtmidilr. Bu msl yuxarda [ah Thmasibin] xstlik gnlrinin hadislri daxilind trafl kild qlm alnmdr. Bu hadislr zndn ahzady (Sultan Heydr mirzy) bir qdr xcalt vurulmu oldu. Buna baxmayaraq, o hzrt (ah Thmasib) xstlikdn saaldqdan sonra he bir tdbir grmyrk, zn bilmmzliy vurdu. Buna gr d onun mhtrm olu [Sultan Heydr mirzy] mnasibtd iltifatszlq z vermdi v o, vvlki qaydada [ahn] hsn-rbtinin nzrlri altnda yaad. Nhayt, o, bu cildin sonrak hisslrind gzl yazan qlml trafl surtd qeyd olunaca kimi, adl sanl atasnn qmgin [vfat] hadissindn bir gn sonra, 984 -c ilin sfr aynn 16-da (15.05.1576) hidlik drcsi tapd. Onun hakimiyytinin frman qzav qdr lvhsind ksini tapmad v mrnn gndliyi sona atd n bana bel bir i gldi. ox mlisaleh, phrizkar, rhimdil idi v insanlara mnasibtd fqtli, mehriban v daltprvr idi. Bir qzndan savay, baqa bir vlad yox idi. O hzrtin (ah Thmasibin) drdnc olu Sultan Sleyman mirzdir. O, amxal sultan rkzin hkmdarn pak zvclri zmrsin daxil olan bacsndan tvlld tapmd v gnahlar balanm atasnn (Thmasibin) vfat vaxt iyirmi bir yanda idi. Cmid mqaml cnntmkan ah hzrtlri onu tifillik anda mqdds v ulu Mhd hrin gndrdi, Mhd hakimini ahzadnin llsi tyin etdi, ahzady fzilt v kamal yrtmk n bir mllim ayrd, hminin cinlrin v insanlarn imam olan hzrtin (mam Rzann) mqbrsinin xadimbal vzifsi ona hval olundu v o, bir mddt bu xidmtl mul oldu. 978-ci ild (05.06.1570 - 25.05.1571) ahvli sultan Tatolu Zlqdr mqdds Mhdin hakimi vzifsindn xarldqda ahzad orduya (hkmdar iqamtgahna) arld. O, ulu drgaha glrk, yksk mvqeli atasnn hzurunda ziz v mhtrm oldu. Cnntmkan ahn lmndn sonra, ii -gc 247

ahzadlrin aradan qaldrlmasndan ibart olan smayl mirznin hakimiyyti yyamnda bu ahzadnin iini bitirmyi z days amxal sultan rkz taprdlar. Bu sonuncu xs d smayl mirznin yannda zn etibar qazanmaq n onun aradan gtrlmsi iini icra etdi. Bu bard [smayl mirznin] hakimiyyti zamannn hadislri irisind byan qlmi il yazlacaqdr. O hzrtin (ah Thmasibin) beinci olu Sultan Mustafa mirzdir. Onun anas grc tayfasndan olub, cnntmkan ah hzrtlrinin knizlri srasna daxil idi. [Sultan Mustafa mirz] yksk mvqeli atasnn vfat zaman iyirmi yanda idi, z atasnn hzurunda yaayrd v iki qz vard705. Cnab mirznin llliyi ustaclu [tayfasnn] byk mirlrin mxsus idi v o, ustaclular arasnda bymd. ox qabiliyytli, bacarql v xosima bir xs idi. Gilann Biye -pi [vilaytinin] fthi yyamnda ki, gilanllar bir-iki df ya olmudular v onlarn zrin qoun gndrilmidi, o zaman cnab mirz d hmin xidmt mmur edilib, dydn qalib xm v yalt hakimi rtbsi alaraq, ordu v qoun sahibi olmudu. Mirznin llsi Nzr sultan ldkdn sonra onun llliyi Nzr sultann yerin yalt hakimi drcsi ld etmi Hseyn by Yzbaya verildi. O, (yni Sultan Mustafa mirz) btn msllrd Sultan Heydr mirz il mttfiq idi. Cnntmkan ahn lmndn sonra ustaclu mirlri Sultan Heydr mirzni padahla yksltmk n ittifaq edib dvltxana zrin getdiklri vaxt [Sultan Mustafa] mirz onlarla birlikd idi. Sultan Heydr mirznin hid olmasndan sonra onun trfdarlar arasnda tfriq dn zaman [Sultan Mustafa] mirz Qzvindn xb, z mlazimlrindn olan bayat elinin yanna getdi. Lakin Hac veys sultan Bayat onu l keirib smayl mirznin hzuruna gtirdi v onun iini bitirmk Pir Mhmmd xan Ustacluya taprld. Ustaclu mirlri z faydalarn onun tlf edilmsi v edam olunmasnda grb, Pir Mhmmd xann evind o nvcavan ahzadni boaraq hlak etdilr. Bu msl smayl mirznin hakimiyytinin hadislri daxilind tsvir olunacaqdr. O hzrtin (ah Thmasibin) altnc olu onun bir cariysindn tvlld tapm Sultan Mahmud mirzdir. O, yksk mqaml atasnn hakimiyyti sona atarkn on skkiz yanda idi. Bir mddt Gilann Biye -pi [vilaytin] hakim tyin olunub, Lahican hrind yaamd. Lakin gilanllarn ya xmalar v fitn-fsad salmalar zndn, [ahn] mrin sasn, geri arlmd. O, cnntmkan ahn [hakimiyyti] zamannn axrlarnda irvan hakimi vzifsin gtirildi v Araz xan706 onun llsi v atal tyin edildi. Amma yksk mvqeli atasnn vfat zamannadk ali taxtn tklrind qalb, irvana getmdi v rumlu tayfas arasnda yaamad. Lakin Araz xann oullar onun xidmtind durmaa cavabdeh idilr v [rumlu tayfasnn] mirlri smayl mirznin trfdarlar olduqlarndan [Sultan Mahmud] mirz cnablar da bu msld onlarla mttfiq

705 706

S-129, v.95a. Tehran apnda Araz (Aras) xan vzin (s.134) vs xan yazlmdr.

248

idi. O da smayl mirznin hakimiyyti zamannda Mhmmd Bar mirz adl tifil olu il birlikd hidlik rbtini idi. Bu bard daha sonra yazlacaqdr. O hzrtin (ah Thmasibin) yeddinci olu mamqulu mirzdir. O, grc tbqsinin mtbr xslrindn olan Zal by Grcnn bacsndan tvlld tapmd v yksk mvqeli atasnn vfat zaman on drd yanda idi. Cnntmkan ah hzrtlri onu Gilann Biye -pi [vilaytinin] darlmlk v hkumtgah olan Lahicana vali tyin etmidi. O, hmin hrd mskunlamd v Pir Mhmmd xan Ustaclu onun llsi idi. smayl mirznin clusu zaman Pir Mhmmd xan Gilandan xb yeni hkmdar qarlamaa gedrkn [mamqulu mirz] cnablarn da z il gtirdi. [mamqulu mirz] Zncanrudun Qaraba lngind qardann grn glib atd. O, bir mddt [smayl mirznin] zahirn mrhmt v fqtinin nzrlri altnda yaasa da, nhayt, darssltn Qzvind digr qardalar il birlikd mrn v hyatna vida edrk, axirt almin tlsdi. Bu bard daha sonra yazlacaqdr. O hzrtin (ah Thmasibin) skkizinci olu Sultan li mirzdir. O, Sultan Mustafa mirz il eyni anadan doulmudu. [ah Thmasib lrkn] on drd yanda idi v Gnc hrind yaayrd. Qaraba bylrbyisi brah im sultan Ziyadolu onun llsi idi. smayl mirz zamannda qacar [tayfasnn] aalar, hkmdarn mrin uyun olaraq, onu orduya (saraya, ah drgsin) gtirdilr. O, ahzadlrin hid edilmsindn bir qdr sonra Qzvin ataraq, qardann hzuruna glmy nail oldu. smayl mirznin gstrii il onun gzlri xarlb kor edildi. Bu shif yazlarkn o, hl d hyatdadr v bu gn Allahn klgsi olan lahzrt ahn rbtinin v fqtinin klgsi altnda ziz, istkli v asud bir vziyytd yaayn srdrmkddir. [ah Thmasibin] doqquzuncu olu Sultan hmd mirzdir. ah hzrtlri ona Sultan hmd Badadi dey xitab edrdi. Onun anas cariylr zmrsindn idi. O hzrtin (ah Thmasibin) vfat zaman bu ahzadnin on ya vard. Llsi miraslan sultan rl far idi v bir mddt onunla birg sfahanda qalmd. El hmin rfd hkmdarn mrin uyun olaraq, orduya gtirilib, adl-sanl atasnn hzurunda hrmt v izztl yaamd. far tayfas, xsusil d rllr smayl mirznin trfdarlar silkin daxil olduqlarndan [Sultan hmd mirz d] llsinin istyin tabe olaraq, bu yolu tutmudu. Lakin smayl mirz zamannda o da digr ahzadlr kimi yoxluq yoluna gndrildi (ldrld). ah Thmasibin qzlarnn adlar. Cnntmkan ahn mhtrm qzlar skkiz nfr olmudur. vvlincisi Gvhr-sultan byimdir. O, mrhum Bhram mirznin olu Sultan brahim mirznin hyat yolda idi. [brahim] mirznin ldrlmsindn sonra bir ne gn rzind etdiyi nalnin v ahu -zarn, kdiyi qm-qssnin v matmin oxluundan ziflik yatana uzanb, axirt sfrin yolland. Onun bir qzndan savay, baqa vlad yox idi. 249

kincisi Prixan xanmdr. O, Bhram mirznin olu Bdizzaman mirzy nianl olsa da, hl onunla ail hyat qurmamd. [Prixan xanm] yksk mvqeli atasnn yannda ziz, istkli v ox mtbr idi v camaat mkl msllr bard ondan xahi edib, bunlar onun vasitsi il hll edrdi. O, alnn v biliyinin bolluu sbbindn hkmdarn hzurunda mavir v stn xs idi. Onun hyat il bal bzi msllr cnntmkan ahn xstliyi yyamnn hdislri irisind qeyd olunmudur v onun hvalatnn qalan stirlri d bundan sonra yazlacaqdr. Xlas, o, cnntmkan ahn vfatndan sonra smayl mirznin [hakimiyyt glmsi] yolunda ox sy gstrs d, bunun mqabilind mkafatlandrlmad. [smayl mirznin] lmndn sonra Sultan Mhmmd mirz cnablarnn hakimiyyt yiylnmsi zaman hmiyytsiz bir xs evrildi v aradan gtrld. Bu hadisnin trafl rhi bu kitabda z yeri glnd qeyd olunacaqdr. ncs Xdic-sultan byimdir. O, Biye-ps hakimi Cmid xann hyat yolda idi. Cmid xann lmndn sonra, Allahn klgsi olan sadtli lahzrt ahn hkmranl zamannda Mir-miran Yzdinin olu ah Nemtullaya r getmidir v indiydk hyatda qalmaqdadr. Cmid xandan iki olu olmudur. Lakin onlarn hr ikisi cavanlq vaxt vfat etmilr. Drdncs Zeynb byimdir. Cnntmkan ah onu Anaxanm dey arard. O, ah hzrthrinin hzurunda izzt v ehtiram sahibi idi 707. Qoriyimir (qlnc qorusu) vzifsini tutan ahli by amlu onun llsi idi. Anas Hurixan xanm Grcstann mhtrm qadnlarndan idi. smayl mirz onu Durmu xan amlunun nvsi olan v Herat hakimliyin gndriln liqulu xana nianlasa da, onlar evlnmdilr. ox all v mlayim bir qadndr. Hal -hazrda, Allahn klgsi olan lahzrt ahn zamannda uca hrmin banusudur, o hzrtin hzurunda byk hrmt malikdir v ta bu kitabn yazlmasna qdr uca hrmd ziz v mhtrmdir. Onun xeyriyyilik v l tutmaq kimi mllri olmudur. mid odur ki, mr uzun olsun. Beincisi Mrym-sultan byimdir. O, yuxarda ad kiln ali xanmn doma bacsdr. sgndr anl nvvab Sultan Mhmmd padahn zamannda Gilann Biye-pi [vilaytinin] valisi olan Xan hmd sultana r getmidi v z yeri glnd qeyd olunaca kimi, o, Xan hmdin bu [Sfvi] dvltindn z dndrmsindn sonra Ruma getdi. Buna baxmayaraq, Xan hmddn doulan mrhum ahzadsini z ata xandanna yollad. O, Allahn klgsi olan lahzrt ahn zamannda vfat ets d, onun qz hal -hazrda sltntin mhtrm xanmlarndandr. Altncs Fatim-sultan xanmdr. O, sgndr anl nvvab zamannda mir xan Mosullu Trkmana r getmi, lakin bir ne gn sonra onun evind vfat etmidi.
707

S-129, v.119a.

250

Yeddincisi hrbanu byimdir. O, sgndr anl nvvabn zamannda cnntmkan ahn bacs olu olan ahli mirz Ustaclunun vlad Salman xana r getmi, lakin o da bir mddt kendn sonra onun mnzilind vfat etmidi. O, Cmid xann zvcsi olan Xdic byiml bir anadan idi. Onlarn anas Dastan hakiminin qz idi. Skkizincisi mamqulu mirznin doma bacs Xan byimdir. O, Mirmirann olu ah Nemtulla Yzdiy r getmi v onun mnzilind vfat etmidi. Onun Sncr mirz adl bir olu vardr. Cnntmkan ahn qarda olan Bhram mirznin oullarndan, oullarnn oullarndan v qzlarndan ibart vladlarnn on nfri o hzrtin (ah Thmasibin) vfat zaman hyatda idilr. Onun oullarnn say nfr idi. vvlincisi Sultan Hseyn mirzdir. O, cnntmkan ahn zamannda Qndhar vilaytinin v Zmindavrin mirz-valisi olmu v ali drcli misinin frman il ne-ne illr rzind o vilaytin mtlq hakimi olmudur. O, smayl mirznin hakimiyyti zamannda tbii cll vfat etdi. Onun be olu vard. [Birinci olu] Mhmmd Hseyn mirz atasnn lm vaxt on skkiz yanda idi. Atas onu onun bacs Olanpaa byiml birlikd orduya (ah iqamtgahna) gndrmidi v onlar cnntmkan ahn hzurunda birbaa ahzadlr silkin qatlaraq, ziz v istkli olmudular. Lakin [Mhmmd Hseyn mirz] smayl mirz zamannda hid edilmidir. [kinci olu] Mzffr Hseyn mirz on be yanda idi. O, sgndr anl nvvabn clusu zamannda atasnn yerin Qndhara vali tyin edildi. [nc olu] Rstm mirz on iki yanda idi. Hmin vaxt Zmindavr hakimliyi ona verildi. [Drdnc v beinci oullar olan] Sncr mirz v bu-Sid mirznin hr ikisi azyal idi. [Sonuncu] drd qardan hvalat sgndr anl nvvabn v Allahn klgsi olan lahzrt ahn hakimiyyt zamanlarnn hadislri daxilind tfsilat il qlm alnacaqdr. [Sultan Hseyn mirznin] yuxarda ad kiln qz sgndr anl nvvab zamannda xobxt ahzad bu-qalib Hmz mirzy r verildi. Ondan sonra o, Allahn klgsi olan lahzrt ahn sadtli saraynn mhtrm qadnlar silkind qrar tutdu v bir ne ildn sonra o hzrtin izztli hrmxanasnda frman tapd (vfat etdi). Bhram mirznin ikinci olu brahim mirzdir. Onun anas irvan vilaytinin silzadlrin mnsub idi. O, cnntmkan ah hzrtlrinin krkni idi v o hzrtin vfat zaman ulu drgahda eikaas mnsbi il zizlnmi v rflnmi bir vziyytd idi. O, yksk qabiliyyt, istedada, ala v idraka malik idi v ali drcli misinin hzurunda ziz, mhtrm, szken, hmiyytli, ryi dinlnn v mvrti bir xs idi. Daha sonra qeyd edcyimiz kimi, smayl mirznin zamannda hidlik rbtini nu etmidir. Onun cnntmkan ahn qzndan doulmu bir qz vard. Hmin o qz dini elmlr yiylnib, fziltli v mmin bir xanm olmudu. O, Allahn klgsi olan lahzrt ahn zamannda irazdan xb, Beytl -hramn (Kbnin) ziyartin yollanaraq, Mkkeyi-mzzimd byk Dstgi nslinin seyidlrindn olan v adl-sanl 251

ruhanilrdn v zmannin n dindar adamlarndan saylan mir Nsirddin Hseyni iraziy r getmi, hmin mqdds hrd qalb yaamdr. [Bhram mirznin nc olu] Bdizzaman mirzdir. O, yksk mvqeli misinin frman il Sistandak Nimruz 708 vilaytinin valisi olmudur. Teymur xan Ustaclu onun llsi v atal idi. Onun Bhram adnda kiik bir olu va iki qz 709 vard. smayl mirz zamannda onun (smayl mirznin) frmanna sasn, Teymur xan onlarn hr ikisini (ata vo oulu) aradan qaldrd. Salnami (vaqinigar) z qlmini cvlan etdirib, onu xobxt ahzadlrin bir-bir sadalanmas meydannda apdrdqdan sonra, indi vaxt glib atmdr ki, qlmin gzl yazan mrkkbi o hzrtin vfat zaman yalt hakimi rtbsini dayan v mmaliki-mhrusd710 hkumt ilri v hakimlikl mul olan yksk qzlba tayfalarnn byk mirlrinin, ehtiraml xanlarnn v qeyrilrinin sadalanmas trfin meyil etdirilsin v byan shifsi o qidli camaatn qeyd olunmas il zint tapsn. BZLR ULU DRGAHDA, BZLR S [AYRI-AYRI] MMLKTLRD OLAN YKSK DRCL XANLARDAN V SULTANLARDAN BART ADLI-SANLI MRLR HAQQINDA Allahn mrhmtin tu glmi ah (Thmasib) hzrtlrinin vfat zamannda mirlik rtbsi dayan byk mirlrin, yksk drcli xanlarn, kiik v byk sultanlarn ksri tbil, lm, svari qoun v miyyt sahibi idilr. Ali divann dftrlrindki qeydlrdn aydn olur ki, hmin vaxt onlarn say yz on drd nfr olmudur. Onlar arasnda hr tayfann v hr oyman mtbrlrindn v byklrindn bir ne nfrin ad bu shifd qlm alnacaqdr. Lakin onlarn hamsnn hvalatlarnn tfsilat il rh olunmasnda fayda yoxdur. amlu tayfasnn mirlrinin adlar: amlu tayfas qzlba tayfalarnn n mhmdr, xidmtlrinin, hquqlarnn v fdakarlqlarnn qdimliyin gr digrlrindn irliddir v oymaqlarn n ndgednidir. Cahan fth edn xaqann (I ah smayln) zamannda, bu dvltin v xandann zhuru vaxtnda v cnntmkan, sadtli ah (Thmasib) hzrtlrinin hakimiyytinin vvllrind amlu tayfas arasnda byk mirlr v yksk hrtli xanlar vard. Misal n: bdiyyt qovumu Sleyman anl xaqan ah smayl Bahadr xann llsi Hseyn by, o hzrtl (ah smaylla) qohum olmaq rfin nail olan bdi by v onun olu Durmu xan, [sonuncunun] qarda v cnntmkan ah hzrtlrinin

Nimruz - tarixi Sistan vilaytinin bir hisssini tkil edir. Hal-hazrda Nimruz fqanstann cnubqrbind yerln bir vilaytdir v inzibati mrkzi Zrnc hridir. 709 S-297, v.96a. 710 Mmaliki-mhrus - (Allah trfindn) qorunan mmlktlr mnasn verir v bu ad altnda Sfvilr dvltin tabe olan vilaytlr nzrd tutulur.
708

252

bacs olu olan Hseyn xan711, Zeynal xan, Azvar xan v baqalar. amlular hmin zaman byk mnsblr v layiqli tiyullar baxmndan digr oymaqlardan imtiyazl idilr. Amma bhs etdiyimiz zamanda (ah Thmasibin lm vaxt) onlardan naara v lm sahibi olanlarn say be nfrdn artq deyildi. Onlarn n zmtlisi mqdds v ulu Mhdin hakimi olan Vli xlif Ovu idi v o, digr [amlu] mirlrindn daha ox qouna v lkr malik idi. ksr amlu mirzadlri onun qoununun trkibin daxil idilr. Fulad xlif Hmdan vilaytinin hakimi idi. Digri Astarabad hakimliyindn azad edilrk ulu drgahda olan Sleyman712 xlifdir. Digr birisi is Kb brahim [lqbi] il mhur olan brahim sultandr713. Ustaclu tayfas da dnyan fth edn Sleyman anl xaqann v cnntmkan ahn zamanlarnda byk mirlr malik olmudur. Misal n: Diyarbkr hakimi Xan Mhmmd, onun qarda Qaraxan, Qlc xan 714, ayan sultan, Kpk sultan, Mnta sultan, Sdrddin xan, Faruq sultan, Abdulla xan, uxursd hakimi ahqulu sultan v qeyrilri. Onlarn hams mmaliki mhrusd lk sahibi olmular. Cnntmkan ah hzrtlrinin clusunun vvllrind lkdaxili qarqlqlar v Div sultan Rumlu il uxa sultan715 Tklnn inad zndn, hzrt ahn clusu hadislrinin rhi zaman qlm alnd kimi, ustaclu mirlri qzb dar olub, bir mddt Gilanda ba girldilr. Amma tkllrin aalna son qoyulduqdan v onlarn hegemonluu aradan qaldrldqdan sonra [ustaclu mirlri] yenidn irli kilib, tamam -kamal etibar ld etdilr. O hzrtin lm zaman bu tayfadan bir oxlar mirlik rtbsi dayb, tbil, lm, ordu v qoun sahibi idilr v mtbr tiyullara malik idilr. Onlarn ulu drgahdak byy Hsn by Yzbann olu Hseyn by idi. O, misi Nzr sultann [lmndn sonra onun] yerin mirlik alb, ahzad Sultan Mustafa mirznin llsi tyin olunmudu. O, rfin hzurunda byk qdir-qiymt v drcy malik idi, ry v mvrt sahibi kimi dvlt ilrin mdaxil ed bilirdi. Onun yax tkil olunmu qounu vard v o, qdrtli dvltin dayaqlarndan biri saylrd. [Ustaclu mirlrindn] digri Teymur xann olu Murad xan Sfri idi. O, ulu drgahn byk mirlrindn idi. Amma cnntmkan ahn lm zaman o, Kcur qalasn fth etmy getmidi v [ah] ordusunda deyildi. Digr birisi Gilan yaltinin [hakimi vzifsindn] uzaqladrlaraq ulu drgahn mirlrindn olan Ayckolu716 Allahqulu sultan Krampadr.
Hseyn xan amlu slind ah Thmasibin bacs olu deyildi, bibisi olu idi (ah Thmasibin tzkirsi, s.17). 712 S-129, v.120b-d Salman. 713 S-129, v.120b. 714 S-129, v.120b-d Fth xan. 715 S-129, v.120b. 716 S-297, v.96b.
711

253

Digr birisi Piri by Qouludur. O da drgah mirlrindn idi, amma hzrt ahn lm vaxt z iqtas olan Reydki Vramin [mntqsin] getmidi. Mmaliki-mhrusnin mirlrindn olan digr bir [ustaclu miri] Biye pi mirlmras v mamqulu mirznin llsi Pir Mhmmd xan avulu idi. O, qoun sahibi olan byk mirlrdn idi. Digr birisi uxursdin mirlmras v byk, mtbr mirlrdn biri olan Mhmmdi xan Toxmaqdr. O, ordusunun v qoununun say oxluuna gr tayfadalarndan nd idi v cnntmkan ahn lm zaman Ruma eli getmi, smayl mirznin [hakimiyyti] zamannda geri qaytmd. Digr birisi darssltn Heratn hakimi v Xorasann mirl-mras olan ahqulu sultan Yegandr. O, randa hkmranla nail olan ali drcli, qvvt sahibi ahzad Abbas Bahadr xann llliyi xidmtinin sadti il zizlnmi v rflnmidi. Digr birisi Nzr sultan Asayioludur. O, Heratda yasaqke idi v Lusuyd717 v Quryanda lksi vard. Digr birisi ahqulu sutan Yegann Srxs hakimi olan olu brahim sultandr. Digr birisi ustaclularn rfli oymandan olan Xorasan rxibas Vli xandr. O, Xvaf v Baxrz hakimi idi. Digr birisi Xorasan mirlrindn olan v o vaxtlar Turiz hakimi vzifsini tutan Mahmud xan Sufioludur718. Digr birisi Murad xann atas Teymur xan eyxlrdir 719 ki, Sistann hakimi v Bdizzaman mirznin llsi idi. Digr birisi tr v Dizful hakimi olan v mtbr mirlrdn saylan Ayut720 sultan avulu idi. Digr birisi [ustaclularn] mahi-fqihl721 oymandan olan v Bndi722 hakimi vzifsini tutan ahqulu sultan Qarncaoludur. O, Tiflisd Davud xan Grcy kmk etmy v onun problemlrini hll etmy mmur edilmidi. Digr birisi Kel ahverdinin olu Mustafa sultandr. O, Xorasanda idi. Ustaclu tayfasnn mirlrinin hamsn bir-bir sadalamaqda bir o qdr d fayda
Lusuy - slind Kusuy olmaldr. fqanstann imal-qrbind, Hrirud ay yaxnlnda yer addr. 718 S-297 nsxsind (v.96a) Vli xlifnin soyadnn Rumlu, Mahmud xan Sufiolunun is adnn Mhmmdi xan kimi yazlmas akar yanllqdr. 719 S-129, v. 121a. eyxlr - ustaclu tayfasna daxil olan nmli bir qbil idi (bax: K.Smer. Safevi devletinin kuruluu, s. 163-164). 720 Tehran apnda (s. 139) lus, S-297 nsxsind (v.96a) is yqub yazlmdr. 721 S-129, v.l21b-d cayi-fqihl yazlb. 722 S-297, v.96a. Tehran apnda (s. 139) Sdi yazlmdr. Bak nsxsind qeyd olunmu Bndi yer ad daha hqiqtuyundur. nki Tehran apnn baqa bir yerind (s.85) d bu yerin ad kilir v h. 953 / m. 1546-c ild qzlba ordusunun Grcstan yrundn Gncy qaydan zaman Bndidn kediyi qeyd olunur.
717

254

yoxdur. Buna gr d [ustaclu mirlrinin siyahs] yuxarda adlar qeyd olunan xslrl ixtisar olunub yekunladrld. Trkman tayfas: onlarn byy Glabi xann nvsi mir xan Mosulludur. Onun cdad olan vvlki mir xan Sleyman anl xaqan hzrtlri zamannda Diyarbkrdn z qounu v miyyti il birlikd cahann pnah olan drgaha glmi, ahiby zby qar Mrvd ba vermi dyd mrdanlik gstrmi v bir mddt Xorasann mirlmras v cnntmkan ah hzrtlrinin llsi olmudu. [Onun nslindn olan v indi haqqnda bhs etdiyimiz] mir xan da anl-hrtli mtbr mirlrdn idi v cnntmkan ahn lm zaman Reyin Xvar723 [mntqsind] olurdu. O, sgndr anl nvvab zamannda Azrbaycan mirlmras olub, bu [Sfvi] slalsi il qohum olmaq rfin yetdi. vvllr qeyd olunduu kimi, mir xann qohumu olan Mhmmd xan Mosullu bir mddt Sistan hakimi olmu, hzrt ahn lm zaman Sistandan knarladrlb, Xorasandak Trbt mntqsind v onun trafnda lky malik olmudur. O, sgndr anl nvvabn clusu zamannda qdrtli dvltin dayaqlarndan birin evrilmidi. Digr birisi trkman tayfasnn byk mirlrindn olan v sfahanda qalan Mrtzaqulu724 xan Pornakdr. O, smayl mirz zamannda mqdds Mhdin hakimi v Xorasann yarsnn mir-lmras tyin olundu. Digr birisi Shrab xlifnin olu Sleyman xlifdir. O, Xorasanda Tun 725 v Tbs hakimi idi. Digr birisi Qum hakimi v ulu drgahn byk mirlrindn biri olan Heydr sultan Cabuq Trxandr. Digr birisi, Yadigar Mhmmd Trxann olu blmsum sultan ulu drgahn mirlrindn idi. Rumlu tayfas: hmin vaxt onlarn byy irvann mirlmras v mtbr mirlrdn biri olan Araz 726 xan idi. [Rumlu tayfasndan] digr birisi Hseynqulu xlfa ulu drgahda xliftl xlfa mnsbin malik idi. O, naara v lm sahibi olan bir mir olmasa da, amma yetrinc mtbr v yksk drcli bir xs idi. Diyarbkrdn v Rumun hr trfindn ali taxtn tklrin glib toplam sufi camaat hamlqla ona tabe idi.

Xvar - randa, Rey hrindn 115 km. rqd, Reyl Simnan arasnda yerln hr. S-297, v.96b. Tehran apnda (s.139) ahqulu, S-129 nsxsind (v.121b) is liqulu yazlmdr. Halbuki Tarix-i almara-yi Abbasinin sonrak yerlrind v digr mnblrd dflrl ad kiln bu mhur xs Mrtzaqulu xan Pornakdr. 725 Tun - rann rqind, Cnabd hrindn cnub-qrb trfd yerln hr. 726 Tehran apnda (s.140) v S-129 nsxsind (v.l21b) Araz (Aras) vzin Marus yazlmdr.
723 724

255

Digr birisi Xoy v Slmas727 hakimliyindn xb ulu drgahda olan Dli Budaqdr. [Rumlu mirlrindn] digr birisi olan Qurban sultan 728 da ulu drgahda idi. Zlqdr tayfas: onlarn ulu drgahdak byy ahqulu xlifnin olu olan mhrdar729 Mhmmdqulu xlif Qoruqlu idi. O, qdrtli dvltin dayaqlarndan idi v yax tkil olunmu qouna malik idi. Digr birisi, brahim xan Haclarn misi olu olan Mhmmd xlif Astarabad hakimi idi. Digr birisi Vli sultan Qalxanolu730 darlmlk irazn hakimi v Sultan Mhmmd mirznin llsi idi. Digr birisi Tbt aa Xorasandak Cam [hrinin] hakimi idi. Digr birisi ahqulu731 xlif byk mirlrdn olub, Darahcrd, Lar v Bhri-Fars hakimi idi v Darabcrdd yaayrd 732. Digr birisi, brahim xan Haclarn733 olu Mnsur by Xoyda idi far tayfas: onlarn ulu drgahdak byy miraslan sultan rl idi. O, far tayfasnn byk mirlrindn olub, oxsayl orduya v qouna malik idi v Sultan hmd mirznin llsi idi. [far mirlrindn] digr birisi Xlil xan da anl -hrtli mirlrdn idi. O, Kuhi-Giluy hakimi idi v on min far ailsinin risi idi. Digr birisi Mahmud sultan byk bir mir idi v Sav hakimi idi. Digr birisi Yaqub sultann qarda Qulu734 sultandr. O, qardann yerin Kirman hakimi tyin olunsa da, hl ulu drgahda idi v Kirmana getmmidi. O, smayl mirz zamannda qoruba tyin olunmu v dvltin dayaqlarndan birin evrilmidi. Digr birisi, Xlil xann qohumu olan sgndr xan Hzarcribd735 idi. O, sgndr anl nvvab zamannda Kuhi-Giluy hakimi tyin edilmidi. Digr birisi Yegan sultan Xorasandak Frah v sfizar 736 blglrinin hakimi idi.
727 728

S-297. v.96b. Digr varianta gr, Frman sultan (S-129, v.122a; S-297, v.96b). 729 S-297, v.96b. 730 Tehran apnda (s.140) v S-129 nsxsind (v.121b) shvn Qlmanolu yazlmdr. 731 Bak lyazmalarnda ahli dey qeyd olunmudur (S-129 v 122a; S-297, v.96b). 732 S-129, v.122a; S-297, v.96b. Lar Darabcrdl ran krfzi arasnda yerln qsb. Darabcrd rann Fars vilaytind, irazdan cnub-srq trfd yerln hr ndiki ad Darabdr. Bhri -Fars - ran krfzi. Grnr, zlqdr tayfasndan olan bu mir irazla Bndr -Abbas arasndak Darabcrd, Lar v s. kimi razilrin, hminin o smtdki ran krfzi sahillrinin hakimi idi. 733 S-129, v.122a. Tehran apnda (s.140) Hac sz yazlmayb. 734 S-129. v.122a; S-297, v.96b. Tehran apnda shvn Yusifqulu yazlmdr. 735 Hzarcrib - rann Mazandaran vilaytinin inzibati mrkzi olan Sari hri yaxnlnda yaay mntqsidir v hal-hazrda Sari hristannn 14 nahiysindn birini tkil edir. 736 sfizar - indiki fqanstanda, Heratdan cnubda, Xarutrud ay knarnda yerln indand hrinin khn ad.

256

Digr birisi Xosrov sultan Korolu Xorasanda idi. far tayfasndan digr mirlr d var idi. Lakin [yuxarda adlar kiln] bu bir ne nfri qeyd etmkl kifaytlnirik. Qacar tayfas: ahverdi sultan Ziyadolunun vlad Yusif xlif brahim sultann vzin Qaraba bylrbyisi v Sultan li mirznin llsi tyin olunmudu. Amma o, hl ulu drgahda qalmaqda idi. [Qacar mirlrindn] digr birisi Mirz li sultan ulu drgahn mtbr mirlrindn idi v divanbyi737 vzifsini dayrd. Digr birisi li xlif Acalu738 Daman vo Bistam hakimi idi. Hminin Yusif xlifnin qarda Sleyman by Ziyadolu v elc d Sleyman sultan ikmolu mirlik mrtbsin nail olmudular. Tkl [tayfas]: Sola Hseyn byk mir idi v Gilanda l ky malik idi. Hminin rdodu xlif d o tayfann byk bir miri idi v Gilanda lky malik idi. Mhmmd xann qohumu Vli sultan rfddinolu Xorasanda balaca bir lky malik idi v bu tayfa lamnin ya xmas sbbindn etibardan dmd. Lakin smayl mirz [z hakimiyyti zamannda] tkllr qay gstrdi v onlar yenidn etibar qazandlar. Tal tayfas: Bayandur xan bu tayfann byk miri idi v Astarada olurdu. [Tal mirlrindn] digr birisi Hmz sultan ulu drgahn mtbr mirlrindn idi739. Bayat tayfas:740 Hac veys sultan mtbr mir idi. Bayburdlu tayfas:741 Qaraxan uxursddki regel v lkrd742 blglrinin hakimi idi. Alpavut tayfas:743 brahim xlif uxursdd lky malik idi. Xnslu744 tayfas: Hseynxan sultan mtbr mir idi.

Divanba v ya divanbyi - dvltin mhkm sistemin mumi rhbrliyi v nzarti hyata keirn yksk rtbli mmur (Mirz Smia. Tzkirtl-mluk, s. 12-13; V.F.Minorsky. Tadhkirat almuluk, p. 119-120). 738 Bak nsxlrind (S-129, v.122a; S-297, 96b) Acaqoyunlu yazlmdr v bu variant daha dorudur. nki Tehran apnn (s.203) baqa bir yerind li xlifnin soyad Acaqoyunlu olaraq gstrilmidir. Acaqoyunlular qacar tayfasnn bir qolu idilr. 739 Sfvi ordusundak tal tayfasnn trk mnli olmas haqqnda ehtimal vard r (V.F.Minorsky. Tadhkirat al-muluk, p.14, n.4). Bu tallar o zamanlar gilk adlanan irandilli tallardan frqli idilr. 740 S-129, v.122b; S-297, v.96b. 741 S-297, v.96b. 742 lkrd - rqi Anadoluda, Kazmandan cnubda yerln ovalq. 743 S-129,v,122b. 744 Tehran apnda (s.141) v S-129 nsxsind (v.122b) xtslu, S-297 nsxsind (v.96b) xnulu yazlb.
737

257

Krd tayfalar: Bitlis mirzadlrindn olan rf xan Rudki cnntmkan ahn xidmtind trbiy tapb mtbr olmudu v Gilann Tonakabon [mahalna] hakim tyin edilmidi. [Krd mirlrindn] digr birisi Xlil sultan Siyahmnsur Nihas v Surluq hakimi idi. Digr birisi Olan Budaq kni Xorasann Xbuan 745 [mntqsinin] hakimi idi. Zngn is746 Fars [yaltinin] mirlrindn idi. Digr birisi Qlc xlif Pazuki747 uxursd mirlrindn idi. Digr birisi Teymur xan rdlan Hsnabad v Plngan748 hakimi idi. Bunlardan savay, ah Rstm Abbasi v qarda Mhmmdi hr ikisi Luri-kuek hakimi idilr. Cnntmkan ah o lkni hmin iki qarda arasnda blmd: Xav v Eysr ah Rstm, Xrrmabad v s. yerlr is Mhmmdiy aid edilmidi. Mhmmdidn mxalif ml xsa da, amma ah Rstm bndlik yolunda davaml idi v sdaqtlilrdn idi. epni tayfas:749 Mahmud xlif v Mhmmd sultan Clalolu hr ikisi Qarabada Ziyadolularn qulluunda idilr. Qazaqlar tayfas:750 Dnmz sultan Qarabada idi. Caatay tayfas: Grayl [oymann] miri Mirz li xlif Xorasanda idi. Mir Hseyn sultan Firuzcngin olu bnihseyn mqdds Mhdin Binadgan [mntqsind] idi v axrda Srxs hakimi tyin olunmudu. Xorasanda Kutval lqbi il mhur olan Hac Mhmmd sultan Sav v ona tabe razilrin hakimi idi v byk seyidlrdn idi. eyxavnd tayfas: Msum by Sfvinin olu Sdrddin ulu drgahn mirlrindn olub, adl-sanl ahzad Sultan Hseyn mirznin xidmtind idi. Onun qarda Seyid by byk mirlr silkin daxil idi, Astarabadn hakimi idi v cnntmkan ahn lm rfsind hakimlikdn xarlmd. Seyid by Kmun [ad] il mhur olan Seyid Sleyman Ncfi -rfin seyidlrindn v nqiblrindn751 idi. O, Sleyman anl xaqann zamannda dvltsevrlik gstrdiyi n yksldilrk mirlr silkin daxil edilmi,
Xbuan - randa, Xorasan vilaytind, Mhddn imal-qrbd, trk aynn yuxar axarlarnda v Kopetda silsilsinin tklrind yerln indiki Kuan hrinin khn ad. 746 S-129,v.122b. 747 S-129, v.l22b. Tehran apnda (s.141) shvn Baruki yazlb. 748 S-129, v.l22b. Tehran apnda (s.141) shvn Plkan yazlb. 749 S-129, v.l22b. Tehran apnda (s.141) shvn kni tayfas yazlb. 750 S-129, v.122b. Qazaqlar - XVI srd Qarabadak n mhm trk qzlba tayfalarndan biri idi (F.Smer. Safevi devletinin kuruluu, s.200). 751 Nqib - mna etibaril hanssa bir icmann rhbri v ya vkili demkdir. Sfvi zamannda hr idariliyind nqib vzifsi vard. Nqiblr hr snaflarnn mnvi v inzibati bas idilr v klntrlrin kmkilri v mavinlri hesab olunurdular. Onlar hrin adl -sanl xslri arasndan tyin edilirdilr. Nqiblrin bas nqibl-nqba (nqiblr nqibi) adlanrd (daha trafl bax: . . . - , . 36, 65, 72,82-83,113; V.F.Minorsky. Tadhkirat al-muluk, p. 148-149).
745

258

Badadn Hill [mntqsinin] hakimi tyin olunmu v aldran vurumasnda hid olmu Seyid Mhmmd Kmunnin vladlarndan idi. Cnntmkan ah hzrtlri onu z etibar nzrlri altna alaraq, drgahn mtbr mirlrindn birin evirmi v mbark mhrn daycs vzifsin layiq grmd. Bunlardan lav, mmlktlrd hr tayfadan v hr tbqdn olan baqa mirlr v hakimlr d var idi ki, onlarn haqqnda burada bhs etmk fayda ksb etmz. Byk yzbalar, mhtrm qorular, eikaaslar v yasavullar. Cnntmkan ah hzrtlrinin lm zaman byk yzbalarn, mnsb sahiblrinin, qorularn v drgahn digr mlazimlrinin mumi say alt min nfr idi. Bunlardan drd min be yz nfri qoru v min be yz nfri qoriyani-da, yasavul, bukavul752 v b. xslrdn ibart olan digr camaat idi. Yasavullardan, mtbr qorulardan, eikaaslardan, qur v divan yasavulbalarndan, mirikarlardan753 v topubalardan ibart olan bu camaatn arasnda hr tbqdn v hr tayfadan bir oxlar vard ki, onlar mirlik sviyysin atmdlar. Onlar mirlik rtbsin layiq grlmslr d, nfuz baxmndan mirlrdn he d skik deyildilr. Onlarn hr biri z tutduqlar mvqey gr lli nfrdn be nfr qdr i yarayan nkrlr malik idilr. Padah xasssinin mlazimlri olan hmin alt min nfrin shih sayla gstrilmi xidmtkarlarnn v nkrlrinin say txminn iyirmi min nfr idi, blk, daha ox idi. Qorular dyknlikd v catd el bir ad xarmdlar ki, gr bir dyd yz nfr ah qorusu olsayd, onlar min nfr digr qoun tbqsin brabr olardlar. BYK SEYDLR, EHTRAMLI LMALAR, VZRLR, QLM SAHBLR V BLATL ARLR HAQQINDA sr mllifinin nqsanl xatirin atd ki, cnntmkan ah hzrtlrinin xobxtlikl lamtdar olan [hakimiyyti] zamannda ali taxtn tklrind v mmlktin yaltlrind olmu yksk drcli seyidlr, brkt mnbyi olan sdrlr, kramtli lmalar, mmam sahiblri, vzirlr, mustovfilr, istedad
Tarixi dbiyyatda bukavul bard mvcud olan mlahizlr onun nlik tkilats, sfry v xryin dadna baxan, saqi v s. olduunu gstrir. Lakin XIII-XIV sr mnblrinin mlumatlarndan grndy kimi, hmin zaman bukavullar ordu hisslrind yksk mvqe tutmular. Onlar ordunun quruluu v effektli faliyyti n dqiq tdbirlr grmli, ba divandan ordu n ayrlm txsisat almal, qnimtlri ordu hisslri arasnda daltl blmli. orduda nizam -intizamn mhkmlnmsin almal idilr (V.Z,.Piriyev. Azrbaycan XIII-XIV srlrd, s.323-324). Sfvilrin dvlt quruluunu ks etdirn Tzkirtl-mlukda bukavul terminin rast glmirik. Ehtimal ki, sgndr Mni burada bukavul terminini birinci mnada, yni saray trifat mmuru, eikaasnn sinonimi kimi iltmidir. 753 Mirikar - ahn ov iini tkil edn mmurlar. Mirikarlara mumi rhbrlik mirikarba v ya ovuba adlanan vzifli xs trfindn hyata keirilirdi (... XVI . .265.
752

259

sahiblri v blat arl airlr tbqsi haqqnda bir fsil trtib etsin v fziltli xslrin xeyirli hvalatlarndan bzilri v onlarn hr birinin kamilliklri hadislri yazan qlml qeyd edilsin. Seyidlrin, eyxlrin v lmalarn haqqnda. Bu yksk sviyyli tbqnin zizliyi v ehtiramna gr onlarn adlarnn ali hrtli ahzadlrin adlarndan drhal sonra qeyd edilmsi mnasib olsa da, hadislrin ksrind mirlrin v igidlik sahiblrinin adlar daha ox kildiyi v onlarn hvalatlar tarixin axarnn izlnilmsi baxmndan zruri olduu n [ahzadlrin ardnca mirlrin adlar] csart qlmi il yazld. SVYYS, DRCS V ANI UCA OLAN SEYDLRN ADLARININ ALLAHIN KMY L QLM ALINMASI Tamamil gzl v pak nsildn olan byk seyidlr ziz v istkli saylrd, onlara artq drcd hrmt v ehtiram gstrilirdi. Bu mvzunun sbutu hddn ziyad sayya v hrmt malik olan Tbrizin skuy 754 seyidlridirlr. Onlar bir mddt cnntmkan ahn hdudsuz ehtiram il hat olunmudular. Onlarn hvalatnn icmaln burada yazmaq mnasib grld. Haqqnda bhs etdiyimiz bu seyidlr drd qarda olmular: Mir Sdrddin Mhmmd, mir Nizamddin hmd, mir Qmrddin v mir blhamid. Onlarn babas olan Mir blqasim yksk hrtli seyidlrdn idi, maddi v mnvi kamilliklri znd cmldirmidi v sultanlarn hzurunda hrmt v izzt sahibi idi. Amma onlar cnntmkan ahn hzurunda yksk sviyyy trqqi edib, el bir mehribanlq, izzt v etibar mrtbsin atdlar ki, o vaxtadk he bir zamanda he bir ks sultanlarn hzurunda o yaxnln, o ixtiyarn v o iqtidarn he onda birin d nail olmamd. Onlann mmkn v qeyri-mmkn olan hr bir arzusu hl dil gtirilmdn, him-cim v iar il txir salnmadan hyata keirilmi olard. Htta dvlt ilrind qnat etmk lazm gldikd bel, onlarn hftlik namlar v ehsanlar gnbgn, yubadlmadan dnilrdi. Onlar o drcd arsz idilr ki, srkari-xassdki hanssa libasa, thflr v hdiyylr onlarn gz dsydi, hmin saat hkmdarn frman il onlara tslim edilrdi. ksr vaxtlar [dilklrini] rz etmy mhtac olmamlar 755. O hzrt (ah Thmasib) dflrl onlarn skuy razisind olan mnzilin qdm qoyub, hrdn oraya trif aparmdr v onlarn xatirin sevinc v frh gtirmidir. Lakin haqqnda bhs etdiyimiz hmin seyidlr hkmdarn onlara layiq grdy bu mrtbnin v bu drcnin qdrini bilmyib, z sadtlrini qoruyub saxlama bacarmadlar. Onlar zlrin aid msllri alszcasna dil gtirmy
skuy (sk) Tbrizdn cnub-qrb trfd yerln bir knddir. S-129, v.l23b. Tehran (s.143) apnda olmular yazlb ki, bu da cmlnin mzmununa uyun glmir. Burada shbt ondan gedir ki, skuy seyidlri z arzular bard ksr vaxtlar he xahi etmzdn nc ah onlarn arzularn yerin yetirrmi.
754 755

260

baladlar. nki onlar divan ilrin vaqif deyildilr v ali sul v qaydadan he n bilmirdilr. Bellikl, gerklikdn uzaq olan istklr ddlr. Onlarn get ged ba qaldran mxalif dilklri rfin knlnn onlardan incimsin sbb oldu. Bel ki, onlar sltnt karxanasnn ilrind vzlm v dyiikliklr etmk istdilr. Msln, vkil, vzir, sdr v s. kimi vziflr kimlris tyin etmk arzusuna ddlr. Bel olduqda, onlarn hiylgrliklrinin balancnda onlarn himayisi olan, lakin sonradan onlarn pis xsusiyytlrini grb mvqeyini dyin vzir Qaz Cahan alabatan dlillr sasnda tdricn onlar o hzrtin (ah Thmasibin) gznd etibardan sald v hkm olundu ki, onlar z evlrind oturub, bundan sonra arlmaynca ulu drgaha glmsinlr. Lakin onlara verilmi soyurallar756 onlardan geri alnmad. Bu hekayti sylmkd mqsd o hzrtin bu yksk hrmtli [seyidlr] tbqsina bsldiyi gzl etiqadn n drcd olduunu gstrmkdir. Bu vilayt nianli [Sfvi] slalsind [qayda] bu cr idi ki seyidlri v ruhanilri757 himay etmk, onlarn ilrin cavabdeh olmaq, vqflrin idar olunmas v ritin yaylmas n vsaitlrin xrclnmsi kimi hdliklr dayan sdart (sdr) vzifsi yksk drcli v phrizkar seyidlrdn savay, digr bir kimsy taprlmazd. an uca olan bu [seyidlr] tbqsinin zmrsindn iki nfr cnntmkan ah hzrtlri zamannda ali sdart mnsbin tyinat almd. [ah Thmasibin] hakimiyytinin vvlind mir Qivamddin Hseyn758 sfahani sdrlikd Mir Cmalddin Astarabadiy rik edilmi, bu sonuncunun lmndn sonra mir Qivamddin Hseynl birlikd Hill ruhanilrindn olan Mir Nemtulla Hilli rikli sdrlik rtbsin layiq grlmdr. mir Qivamddin Hseynin lmndn sonra Mir Nemtulla Hilli il yana, llamtl-lmayi (Alimlrin ustad) lqbini dayan mir Qiyasddin Mnsur irazi sdart vzifsin rik edildi. Daha sonra Mir Nemtulla Xatml-mcthidin (Mcthidlrin mhr) lqbini dayan
Soyural (monqol-tatar dilind ehsan, bxi, hdiyy, gzt demkdir) - monqollar dvrnd meydana xm v irsn trln feodal torpaq mlkiyytidir. Meydana gldiyi ilk dvrlrd hrbi yanlara iri razilr klind soyural verilirdis, Sfvilr zamannda aparlan mrkzldirm siyasti nticsind hrbi yanlara irsi mlkiyyt olan soyural vzin mvqqti mlkiyyt olan tiyullarn verilmsin baland. Sfvilrin hakimiyyti dvrnd soyurallarn hcmi xeyli kiilmidi. Artq btv vilaytlr deyil, kiik razilr, ayr-ayr kndlr soyural kimi verilirdi, hm d soyurallar artq hrbilr deyil, sasn din xadimlrin, alimlr v inzibati iilr balanrd (daha trafl bax: ... , .145-183; ... // . , 1979). 757 S-129, v.124a-da ruhanilr v din xadimlri mnalarn bildirn rbabi -maim (hrfi trcmsi: mmam sahiblri) ifadsi yer almdr. Lakin Tehran apnda (s.144) rbabi -naim (qnimt sahiblri) szlri ksini tapmdr ki, bu da akar yanllqdr. 758 S-129, v.124a; S-297, v.97b. Tehran apnda (s.144) Hseyn vzin Hsn yazlmdr. Halbuki digr mnblr sasn bu xsin Hseyn olduu tsdiqlnir (A Chronicle of the Early Safawis, 1. 1, s.224).
756

261

eyx li bdlali il dmnilik v rqabt etmsi v Xatml -mcthidin mxalif olan eyx brahim Qtifi il dost olmas sbbindn sdartdn uzaqladrlaraq Hilly getdi v llamtl -lmayi tkbana sdr oldu. Lakin onunla Xatml-mcthidin arasnda da pis mnasibt yarand. Mir (llamtl-lmayi) onu (Xatml-mcthidini) cahillikd gnahlandrd v o da z nvbsind Miri [dini msllr] laqeydlikd ittiham etdi. Bir gn rfin hzurunda onlar arasnda sz dyn gtirib xaran elmi mbahis ba verdi. Get-ged onlarn bu mbahissi byk bir qbaht halna glib atd. ah [Thmasib] hzrtlri Xatml-mcthidinin trfini saxlayb, Miri (llamtl lmayini) sdart vzifsindn xard. Bu sonuncu xs hmin hadisdn sonra bir ne gn rzind icazsiz olaraq iraza yolland. Zman mcthidinin istyin uyun olaraq, sdart mnsbi elmi v mli kamilliklri znd cmldirmi Mir Mizzddin Mhmmd sfahaniy taprld v o, skkiz il mddtind tkbana v tam ixtiyarla sdrlik etdi. Axrda o, Hkim Kazeruninin 759 frlda nticsind idn xarld. Ondan sonra Mir sdulla Mri tri ali sdart mnsbin layiq grld v o, hyatda olduu qalan mddt rzind sdr oldu. Onun lmndn sonra ah Tqiddin Mhmmd sfahani bu vzify tyin edildi. Lakin rfin mbark xasiyytin xo glmyn mllr trtdiyin gr o da tutduu vzifdn azad olundu v sdart mnsbini bilikli ruhanilr zmrsindn olan Mir Mhmmd Yusif Astarabadi il Mir sdullann olu Mir Seyid li arasnda bldrld. Mir Qiyasddin Mhmmd - Mirmiran [ad] il mhur olub, ah Tqiddin Mhmmdin qarda idi. O, hmin vaxtlar sfahann Hsniyy seyidlrinin byklrindn idi v nqibl -nqba (nqiblr nqibi) idi. rsi mnsb talib olub, axrda ali sdart rtbsi il rflndirildi. Cnntmkan ah hzrtlrinin vfat zaman sdart xalas zrind ylmidi. ox gztox v phrizkar bir adam idi. Darssltn sfahanda klli miqdarda mlaka v mlkiyyt sahib olduundan z xsi qazanc il dolanard. ki olu vard. Onlardan biri Mirz Mhmmd Mxdum zmannin fziltlilrindn v ziyallarndan idi, digr olu Mhmmd min d yetrinc mlisaleh, dindar v phrizkar idi. Mmlktlrin seyidlri tbqsindn olan digr bir xs Mirmiran Yzdidir. O, bu [Sfvi] slalsi il qohum olmaq rfin layiq grlm ah Nemtullann oludur. ah Nemtulla Vli ad il mhur olan rhmtlik ah Nemtullann slalsinin mridlri onu z pirlri (mridlri) hesab edir, onun sadt nurundan bhrlnirdilr. O, ahn qaykeliyi v fqti il hat olunmudu v oxsayl soyurallara malik idi. Bu nslin ixtiyarnda olan mlakn v onlara balanm mlkiyytin gliri be min tmn yaxn idi. O, ahnahn rbti v iltifat saysind darlibad Yzdd zmt v xobxlik taxtna ylib,
759

Kazerun rann Fars vilaytind, irazdan qrbd yerln hr.

262

mrn adlq v bxtvrlikl keirirdi. Onun oullar olan ah Nemtulla v ah Xlilullann hr ikisi bu [Sfvi] slalsi il qohum olmaq rfin nail olmudular. Lakin cnab Mir(miran Yzdi) bu [Sfvi] slalsinin qaykeliyinin qdrini bilmdiyindn v Nvvabi-Cahanbani Sultan Hmz mirz zamannda v Allahn klgsi olan lahzrt ahn hakimiyytinin balancnda bzi nalayiq hrktlr etmk, xsusn d syandan v tyandan dm vuran Bkta xan fara yardm etmk v sdaqt yoluna zidd olan digr mllr trtmk sbbindn, bu bdi [Sfvi] dvlti qarsnda etdiyi gnahlara gr czalandrld. Ona gr d bu sdaqtprvrin (sgndr by Mninin) xatiri rxst vermir ki, cnab Mirznin (Mirmiran Yzdinin) hvaln, yksk ann, byklyn v ululuunu olduu kimi qlm alsn. ah Qasm Nurbx miskinlrin ndri olan Seyid Mhmmd Nurbxin kramtli trmlrindndir. Bu sonuncu adn kdiyimiz xs Reyin Trt qsbsind sakin idi, nciblik, byklk v uca anllq kimi lamtlr ona aid xsusiyytlrdn idi v onun pak yaay insanlarn dillrind zbr idi. Onun nslindn olan [ah Qasmn] z ah [Thmasibin] rbtinin v iltifatnn nzrlri altnda idi v Nurbxiyy nslinin mridlrinin mrcesi (dini rhbri) idi. Rey v hriyar vilaytlrind v oralarn hdudlarnda yax torpaq sahlrin v tarlalara malik idi v rf trfindn veriln soyural paylarnn miqdarna gr [Sfvi] dvlti razisind olan ksr seyidlrdn stn idi. Mir Seyid Hseyn l-Hseyni Cblamili - Xatml-mcthidin eyx li bdbalinin qznn oludur. Cnntmkan ah hzrtlrinin zamannda Cblamildn760 glrk, bir mddt darlirad rdbild tdrisl, eyxlislamlqla v rit msllrinin hlli il mul oldu. Daha sonra ulu drgaha glib, mcthid olmaq iddiasna dd v cnntmkan ahn qays il hat olundu. Yksk ruha v fitrt, kamil xasiyyt v drin hafizy malik idi. Bzn ulu ordunun rit msllrini hll etmkl mul olard. Bir oxlar gn rzind onun ali mhkmsin mracit edrdilr v o cnabn gstriin uyun olaraq mhkmnin katiblri v zvlri rit sndlrind onun imzas yerind seyyidl-mhqqiqin (ruhani alimlrin rhbri), sndl-mdqqiqin (din tdqiqatlarnn istinadgah), varis-i lum-i nbiya vl-mrslin (peymbrlrin elmlrinin varisi) v xatml -mcthidin (mcthidlrin mhr) yazardlar. lmalarn bu vziyyt dair daxiln etirazlar olduuna v z-zlklrind bununla razlamadqlarna baxmayaraq, nfuzlu din alimlrindn he biri bu bard danmaa crt etmirdi. [Mir Seyid Hseyn l -Hseyni Cblamilinin] ox fsahtli nitq qabiliyyti vard v irindil adam idi. Cnntmkan ah hzrtlrinin hzurunda dvlt rkannn, htta yksk drcli ahzadlrdn he birinin izah ed bilmdiyi mkl msllrin rh edilmsi cnab Mir [Seyid Hseyn l-Hseyni Cblamilidn] xahi olunard.
760

Cblamil Livanda halisi ilrdn ibart olan tarixi blg.

263

Onun xahilri Hzrt [ah Thmasibin] hzurunda kerli idi. Onun camaata, xsusn d dvrann hadislri ucbatndan tin vziyyt dnlr ox kmyi dymidir. Fiqh haqqnda, isna-riyy (on iki imam) mzhbinin hqiqiliyi v bidti mzhblrin rdd edilmsi bard srlri vardr. Mir Fxrddin Simaki - darlmminin Astarabadn Simak mntqsinin byklrindn, zmansinin fziltlilrindn, alimlrindn v ziyallarndan olub, seyidlrin v alimlrin fxri olan Qiyasddin Mnsur irazinin tlblrindn idi. Ulu drgahda yaayb, cnntmkan ah hzrtlrinin mrhmtinin nzrlri altnda olmudur. Hr gn qli v nqli elm tlblrinin bir oxlar o cnabn drslrind itirak edrk, onun elmindn yararlanardlar v onun yksk sviyyli izahatlarndan fayda gtrb bhrlnrdilr. lahiyyat elminin tcri d mvzusuna dair rhlr yazmdr 761. Onun szlri elm tlblri arasnda etibarldr. Mir Rhmtulla Pinamaz - Ncfi-rfin seyidlrindn v srinin fziltlilrindn idi. Ulu drgahda pinamazlq mnsbin malik idi. ahan fqtl hat olunmu v hkmdarn izzt v ehtiramna tu glmidi. Yetrinc dindar v phrizkar adam idi. rbc ox yax eirlr deyrdi. Fiqh, tfsir v hdis elmlrind ali mrtby malik idi. Gnahlar balanm mcthid eyx Zeynddinin - Allah ona rhmt elsin - birbaa agirdi olmudur. rfli hyatnn ksr vaxtlarn drs demy v elmi bhslrd itirak etmy srf edrdi v fikrini ifad etmkdn xali olmazd. Mir lannbi madlmlk Mri762 - darssltn Qzvinin Mr seyidlrindndir. Bzi vaxtlarda ulu drgahda qazi -yi mskr-i zfr-sr (mzffr qounlarn qazs) vzifsind olmudur. Gilann fthindn sonra tay tularndan stn tutularaq, o vilaytin sdart mnsbin yksldilmidi. Maddi v mnvi kamilliklri znd cmldirn bir xs olub, sul v rical 763 elmlrind dvrnn ndgedni idi v eyni zamanda, yax bir hdis bilicisi idi. Yetrinc xoshbt, hazrcavab v xogln tbit malik bir insan idi v hmi behit zintli mclisd hkmdarla digrlrindn daha ox danmaq v shbtlmk rfin nail olurdu. Mminlik v phrizkarlqda kamil idi. Zahiri camal da yaraql idi. Srbstcsin v xotbitlilikl etdiyi shbtlr nticsind idrak sahiblrinin v hmshbtlrinin xatirinin sevincini artrard. Mir Mhmmd Mmin Astarabadi - Astarabadn byk seyidlrindndir v Fxrddin Simakinin bacs oludur. ox fziltli, dindar v gzl xlaql idi v yax tbit sahib idi. Bzn eir yazmaa meyil gstrrdi. Rbt douran qsidlri, qzllri v rbailri vardr. Mminlikd v dindarlqda ali drcy malik idi. O, hzrt xaqann frmanna uyun olaraq, gnahlar balanm
lahiyyat elmind tcrid anlay dnyadan l kib Allaha ynlmk mnasnda ildilir. S-129, v.125b; S-297, v.98b. 763 sul elmi (suliddin) - dini etiqadn tml prinsiplrini ehtiva edir. Rical elmi - sas etibaril dini nnnin tanm xsiyytlrinin trcmeyi-hallar haqqndadr.
761 762

264

ahzady (Sultan Heydr mirzy) tlim vermkl mul idi v smayl mirznin hakimiyyti l keirmsi zaman randa qalmayb, Hindistann Dkn vilaytin getdi. Byk Dkn vilaytind ulu Qtbahlar slalsinin iliyi qbul etmsi sbbindn Mhmmdqulu Qtbahn yannda xidmt daxil olub, o vilaytd olduqca mtbr bir xs evrildi, vkillik (vkalt) v rislik (pivayi) mrtblrin layiq grld. ndi bu shifnin yazld v hicri tqviminin 1025 -ci (1616) il atd bir mqamda o, hl d hyatdadr v haqqnda bhs etdiyimiz cnab mirznin vasitsil mxtlif diyarlarn ehtiyac sahiblri z xahilrini o ulu slaly bildirirlr. Seyidlrin v lmalarn fxri olan raq txllsl 764 Mir Mhmmd Bar Damad - mrhum Seyid Mhmmd Damad Astarabadinin doma xlfi v mrhum v rhmtlik mcthid eyx li bdlalinin qznn oludur. Onun atas bu sbbdn (bdlalinin krkni olmas zndn) Damad [ad] il tannmd. [Mir Mhmmd Bar] ox fhmli v gzl xasiyytli bir xs kimi trif olunur. O, kiik yalarnda mqdds v ulu Mhdd yaam, feyz bx edn mdrrislrdn v fazillrdn elmlri yrnmi v qsa mddt rzind byk bir trqqi etmidi. sgndr anl nvvab zamannda anl orduya glrk, ulu drgahn alimlri v fazillri il shbtlmk rfin nail olmudu. O, bir mddt Mir Fxrddin Simaki Astarabadi il v baqa ziyallarla mbahislr edrk, qli v nqli elmlrd z zmansinin ndgednin evrilmidi. Onun fziltinin v kamalnn nurlar indi d elmi tbqnin amal sahsini iqlandrr, onun gn misall tbitinin ulduzunun parlts v iarts dnya sakinlrinin zrin iq sar. O, cnntmkan ah hzrtlrinin vfat tarixindn ta hicri tqviminin 1025 ci (1616) ilin mvafiq olan indiki zamana qdr he bir vaxt mtalidn v elmi mbahisdn xali olmamdr, rfli vaxtnn bir ann da bekarlqla keirmmidir v hqiqtn d, maddi v mnvi kamilliklri znd cmldirmidir. O, ruhani v dnyvi kamilliklrin kfedicisi idi. ksr hikmt elmlrind, qrib riyazi fnlrd, fiqh, tfsir v hdis biliklrind yksk drcy atb, ali rtby v ictihada765 yiylnmidi. srin fqihlri rit fitvalarn o cnabn tsbihlri sasnda mtbr sayrdlar. ksr elmlr bard srlri vardr v oxsayl srlrindn bu kiik zrry (sgndr by Mniy) mlum olanlar bunlardr: Kitab-i siratl-mstqim v fql-mbin (Doru yol v aydn fq haqqnda kitab) sri dyrli hikmtlr v klam elminin dqiqliklri il doludur; Kitab-i rvaeh-i smaviyy sri imamlarn hdislrinin rhindn bhs edir; Kitab-i kat v rh-i Kuleyni (Kifaytedici kitab v Kuleyninin rhi) sri 766;
764 765

S-129, v.126a; S-297, v.99b. ctihad (hrfn rbc ox almaq mnasn verir) - din alimlrinin atdqlar n yksk sviyy olan mcthidlik mqamn bildirir, hminin mcthidlrin Quran v hdislrin tdqiqi sasnda verdiklri rit hkmlrin d ictihad deyilir. 766 Mhmmd ibn Yaqub Kuleyni (l. h. 329 / m. 941) - i ilahiyyatsdr. O, Kafi v ya sul-i kafi adl drdcildlik hdis toplusunun trtibisidir.

265

Sidrtl-mntha767 adlanan Quran tfsiri; imal [elminin] xsusiyytlrin768 hsr olunmu Tazat (Akarlamaq v ya Peyda etmk) adlanan risal; Kitab-i xlse-yi mbkutiyy (Ruhani almin kfi kitab) sri; yunul msail (Msllr emsi) sri; mazat (Parlaqlq) sri; Zvabitr rizae sri; Sbe-yi ddad sri; Haiye-yi rh-i mxtsr-i sul v qiyasat-i hqql-yqin fi hdi-sl-alm (Dinin saslarnn mxtsr rhin dair haiy v alm hdislri sasnda inkaredilmz hqiqtin mqayisli thlili) sri; bn Kmunnin bhsini aradan qaldrmaq n yazd Kitab -i tqdisat (Mqddslik kitab) sri. Bunlardan lav ne-ne digr risallr v kitablar da cnab Mir [Mhmmd Bar Damadn] mllifliyi il araya -rsy glmidir. mid odur ki, hans srini hl yazb bitirmyibdir, onu da tamama yetirmy mvffq olaraq, rfli xatirinin gizlinlrini zhur cilvgahna gtirsin. Cnab Mirin hafizsi o qdr gcldr ki, mrnn vvlind v boya-baa atmasnn balancnda tbit xzinsindn onun hafizsin mant qoyulmu yarl nad pulun hamsn znd el saxlamdr ki, tbit xzinsindn onda olan bir sikk d dvran flsfsinin sobasnda mhv olmamdr. Allaha itatd, mminlikd v ibadtd ali drcy v yetrinc yksk mrtby malikdir. Xlas, vaxtn mtaliy, elmi mbahisy v Allaha ibadt srf etmidir v etmkddir. Bzn eir yazmaa da meyil gstrir. Dorudur, bu, onun ali mrtbsinin aa pillsi olsa da, bu msl bard ariflrin sekini olan adl-sanl sz ustad eyx Nizamidn - Allah ona rhmt elsin - mhur olan bu beyti: Ulu Tanr insanlardan crglr qurdu, Peymbrlrin ardnca airlr durdu nzr alaraq, doru deyn dili il eirlr sylyir. Txlls raqdr. Qzllr, qsidlr v msnvilr, xsusil d eyx Nizaminin Mxznl -srar (Sirlr xzinsi) srin nzir olaraq, znd mnalar dnizini ks etdirn msnvi rsy gtirib, sz ustadl il mul olmudur. Cnab Mirin poeziyasndan Hzrt Xatml-nbiyann (Mhmmd peymbrin) - ona v nslin Allahn salam olsun - trifi bard blat sapna dzlm bir rbai bu shifd uur v brktl qlm alnr: Rbai
Sidrtl-mntha - dini rvayt gr, gyn yeddinci qatnda olan fsanvi aac. mal elmi - rit hququnda (fiqhd) ifadlr v istilahlara mna vermyi, onlar aydnladrma nzrd tutan bir elmidir (F.Develliolu. Osmanlca - Trke Ansiklopedik Luat, 24. bask, Ankara, 2007, s.432).
767 768

266

ki dnya zintindir, ey sonuncu peymbr, Snin ayan altnda flklr olmu minbr. Snin xsinin klgsi dmmi yer, nki Sn nursan, gn z snin klgndir, ey srvr! [Mir Mhmmd Bar Damad] hal-hazrda darssltn sfahandadr. mid odur ki, onun rfli mvcudluu illrl hyat glninin zintini artrsn v elm tlblri onun gn misall zkasnn parlaqlndan feyz alsnlar. Mir [caddin] Mahmud sfahani - Xlif Sultan ad il tannan v sfahann byk drcli seyidlrindn olan mrhum Mir Seyid linin oludur. Onlarn nsli hmin hrd Xlif seyidlri kimi mhur olub, bu adla tannrlar. Onlarn cdadlar v ulular Mazandaran vilaytindn olub, o diyarn valisi olmu Mir Bzrgn kramtli nslindndirlr v zmannin hadislri ucbatndan sfahana yollanb, orada mskunlamlar. Bu Xlif Sultan ox xo tbitli, n shbtli v zarafatcl adam idi v cnntmkan ahn fqtinin v iltifatnn nzrlri il hat olunmudu. Yuxarda ad kilmi cnab Mir caddin Mahmud fziltli v ziyal bir seyid olub, ali fitrt sahibi idi. O, nnvi elmlrd, xsusil d qli v hikmt elmlrind zmannin ndgedni idi. Onun rfli mclisi elm tlblrindn, drslrdn v elmi bhslrdn xali olmazd. Hr zaman fqralar, drvilr, elm tlblri v qohum-qrbalar onun mlkiyytinin xalis mhsulundan yardm alardlar. ah Tqiddin Mhmmd - darlmlk irazn Nsab seyidlri nslindndir. ox fziltli v bilikli olub, llam ah Fthulla iraz inin tlblrindn idi. llamtl-lmayi rtbsin malik Mvlana Mirzcan irazi il mbahis edib, qli v flsfi elmlrd aq-akar trqqiy nail olmu v fazillr torpa olan irazn elm yrtmk v tdris etmk taxtna ylmidi. Fazillrdn v elm tlblrindn bir oxlar onun drslrind itirak edib, onun savadndan bhrlnirdilr. O, hmin dvrn ziyallar zmrsindndir. Mir Mahmud ulistani - ulistann byk seyidlrindndir. Fziltli, dindar, gzl xlaql, yax bilikli bir seyid olub, eyx Zeynddinin - Allah ona rhmt elsin - sevimli agirdlrindn idi v lmalarn sultan olan mir Qiyasddin Mnsur Dtgi irazinin yannda qli elmlri yrnmidi. mir blvli ncu v onun qarda769 Mir blmhmmd - Mir ahmahmud ncvi irazinin vladlardrlar. Mir blvli fziltli bir seyid v ilik tssbkei olan bir fqih idi. O, fziltd v kamalda qardandan irlid idi. Onun fiqhi msllr bard fikirlri fqihlr arasnda digrlrinin fikirlrindn stn tutulurdu. O, ilk vaxtlarda mam Rzann yksk mqaml mbark astanasnda touliyyt770 mmur edilib, bir mddt mbark mqbry xidmt
769 770

S-129, v.127b. Touliyyt vqfin idar olunmas. Touliyyt iini icra edn xs mtvlli adlanrd.

267

gstrmkl mul olmudu. Lakin hmin vzifd ilyrkn, onunla mqdds Mhdin hakimi ahvli sultan Zlqdr arasnda ba vern mnaqi zndn, feyz bx edn mqbrnin touliyytindn azad edilrk, ulu orduya gldi v qarda il rikli Qazan [xan] vqflrinin mtvllisi oldu. Cnntmkan ahn [hakimiyyti] yyamnn axrlarnda mqdds Sfviyy mqbrsinin touliyyti Mir blvliy taprld, onun qarda is tkbana Qazan [xan] vqfinin mtvllisi oldu. sgndr anl nvvabn [hakimiyyti] zamannda mzffr qounlarn qazs (qazi-yi mskr-i zfr-sr) mnsbi cnab Mirzy hval olundu v o, Allahn klgsi olan lahzrt ahn clusu zamannda ali sdart mnsbin yksldilrk, hmin nmli vzifnin icras il mul oldu. Onun mnal hyatnn qalan hisssi z yeri glnd qeyd olunacaqdr. Onlarn digr bir qarda ah Mzffrddin lidir. O, darlmlk irazn fazillrindn idi v orada eyxlislamlq mnsbin v ah ailsin mxsus mlkiyytin halallq ilri zr vkili (vkalt -i hlaliyyat-i srkar-i xasse-yi rif) vzifsin ucalmd. sgndr anl nvvabn [hakimiyyt kemsi] zamannda o hzrtin sadtli miyytinin trkibind irazdan xb bdi sltntin mrkzin glrk, mzffr qounlarn qazs (qazi -yi mskr-i zfrsr) mnsbi il rflndirildi. sgndr anl nvvabn ona xsusi rbti v fqti vard. Mirz Mxdum rifi - Mir rif irazinin olu v vzir Qaz Cahan Seyfi Hseyni Qzvininin qz nvsi idi. Ulu drgahda yaayrd. Fzilt v kamal sahibi idi. Yksk fhm v fitrt malik idi. Yax tfsiri v hdisi idi v ox xoshbt idi. Yax moiz deyrdi v brktli mrnn ksr vaxtlarnda z evinin yaxnlndak Qzvinin Heydriyy mscidind moiz oxumaqla mul olard. Onun moiz oxuduu minbrin altnda oxlu camaat toplaard. Lakin snniliy alud olmaqda bhli bilindiyi n cnntmkan ah hzrtlrindn ox da rbt v iltifat grmmidi. Amma bzi vaxtlarda dnya sakinlrinin ahzadsi olan Prixan xanmn rbt v iltifatnn iarts yaxnlq v qonuluq sbbindn onun hyat zrind parlamd. O, smayl mirz zamannda tam etibar qazanm v sdart [vzifsinin] yars ona taprlmd. Lakin snnilik mzhbind ifratlq etmsi, dncsiz v diqqtsizcsin z mllri zrindn prdni qaldrmas sbbindn idn xarld. Bu bard z yeri glnd qeyd olunacaqdr. ah naytulla sfahani - darssltn sfahann bada gln seyidlrindn idi. O, ulu drgahda qazi-yi skr-i zfr-sr mnsbin malik idi v z vzifsini lazmi qaydada yerin yetirirdi. Olduqca ritprvr v phrizkar idi. smayl mirz zamannda ali sdart [vzifsinin] yars ona hval olunsa da, sgndr anl nvvabn hakimiyyti dvrnd tutduu vzifdn xarlaraq, doma vtnin yolland. Mir Seyid li tri - Mir sdulla Sdrin anl oludur. Onun atas ne il cnntmkan ahn xidmtind tkbana ali sdart rtbsi il ziz v istkli 268

olmudu v hyatnn axr gnlrind yann oxluu v qocal sbbindn z vzifsindn l kib, yerin yuxarda ad kilmi sadiq olu Mir Seyid lini qoydurdu. O, bir mddt yksk drcli atasnn naibliyi, bir mddt is Mir Mhmmd Yusif Astarabadinin rikliyi il hmin xidmtin icras il mul oldu. Bzi vaxtlarda is mam Rza mqbrsinin feyz bx edn vqflrinin mtvllisi olaraq, mqdds v ulu Mhdd yaad. O, z zmansinin byk seyidi, pakiz adam idi v byniln fziltlrl v xoa gln xasiyytlrl vsflnmidi. Vzifd olduu yyamda z alqanlnn v phrizkarlnn tklrini tamahkarlq irkabna buladrmamd. Onlarn ata -babalar tr vilaytind olduqca ulu v mhtrm saylrdlar v orann camaat n nmun idilr. Onun qarda Mir bdlvhhab dvltsevrliyinin oxluunun v gstrdiyi gzl xidmtlrin mqabilind Dizful miri tyin olunmaq rfin nail olmudu v o mlkn rit qaydalar (ri) v ictimai nnlr (rfi) sasnda idar olunmas onun ryin v dncsin hval olunmudu. Mir Kmalddin Mhmmd Astarabadi v Mir blqasim sfah ani mam Rza mqbrsinin feyz bx edn srkarnn (vqflrinin) mtvllilri idilr. Onlarn hr ikisi cnntmkan ahn hyatnn sonunadk o feyz bx edn vqflrinin vacibi v snnti touliyyti il mul oldular. Mir Kmalddin Astarabadn byk seyidlrindn idi. Mir blqasim is sfahann Xlif seyidlri nslindn idi. Onun soyu Mazandaran seyidlri [ad] il mhur idi. O, Cmid mqaml ah (Thmasib) hzrtlrinin [hakimiyyti] zamannn axrlarnda [mam Rzann] feyz bx edn mqbrsind xidmt gstrmy mnsub edilmidi. Mir Kmalddin snnti touliyyti, Mir blqasim is vacibi touliyyti hyata keirirdi. Burada snnti ibarsinin mnas odur ki, srkar -i xasse-yi rifdn vqf kimi dvlt qulluqularnn, mdrrislrin, vzif sahiblrinin, seyidlrin, alimlrin, fazillrin v lyaqt sahiblrinin ixtiyarna verilmi mlkiyytin glirlri cnnt msknli xaqan hzrtlrinin snnt (Mhmmd peymbrin nnsi) sasnda qbul etdiyi gstrilr sasnda xrclnrdi. Buna snnti deyrlr. Vacibi is ona deyrlr ki, vqflrin gliri v nzirlri vqfedicinin myyn etmi olduu kild istifad olunmaldr. Hmdan qazzadsi kimi mhur olan 771 Mirz brahim Hmdani Tbtbayi l-Hseyni seyidlrindndir. Atas Hmdanda qazlq v rit msllrinin tsddisi mnsbini tuturdu. [Mirz brahim] bir mddt Mirz Mxdum sfahaninin yannda tlblik etmi, sonra is darssltn Qzvind llamtl-lma-yi Mir Fxrddin Simakinin xidmtind mhurlamd. qli elmlrin tdqiqi il mul olub, flsf (hikmiyyat) sahsind byk bir trqqi etmidi. Cnntmkan ahn lmndn sonra Hmdanda irsi qazlq mnsbini tuturdu. Amma znn qazlq ilri il mul olmaa az hvsi vard. Ona gr d onun naiblri mhkm ilrinin hlli il mul olurdular, onun z
771

S-129, v.128b; S-297, v.102a.

269

is rfli vaxtnn sas hisssini mtaliy v elmi mbahisy srf edirdi. Elm tlblrinin bir oxlar onun drsind itirak etmkdn zvq alardlar. qli v flsf elmlrd kitablar v dqiq rhlri vardr. Msln, Risale -yi isbat-i vacibi qdim v cdid, rh-i fa-yi eyx bu-li (eyx bu-li ibn Sinann fa kitabna rh), Haiye-yi rh-i iarat (artlrin rhin dair qeydlr) v s. Allahn klgsi olan lahzrt ahn hakimiyyti zamannda yenidn ulu orduya glib, hkmdarn nvazili nzrlri il hatlndi, rbt douran soyurallarla v bxilrl zizlndirildi v bolluca namlarla mkafatlandrld. Bel ki, bir df onun borcunu dmk n dvlt xzinsindn yeddi yz raq tmni ayrlmd v onun hdsind olan borclar bununla yngllmidi. Xlas, onun szlrini dvrn zkal alimlri, fazillri v ziyallar doru sayardlar. 1026 c (1617) il uyun gln ilan ilind Grcstan sfrindn rxst alb Hmdana yolland zaman yolda ikn mrn baa vurdu. Mir Cfr Mhtsibl-mmalik772 - Tbtbayi l-Hseyni seyidlrindn olan Mir Rastinin oludur. Onun byk bdlvhhabiyy seyidlri il yaxn qohumluq laqsi vard. Cnntmkan ahn xidmtind mhts ibl-mmalik rtbsin layiq grlrk, hyatda olduu mddtc o mnsbl zizlndi v rflndi. Allahn klgsi olan lahzrt ahn hakimiyytinin vvlind Fani dnya il vidalad. O, ox yax xlaql, drvi xasiyytli, gzl tbitli, xo rftarl bir kii idi. Mirz bdlhseyn Cahanahi773 - Mir Fsihin oludur. O da Hseyni seyidlrindn idi v mir Cfrl miolu idilr. Onun anas Cahanahn slalsin mnsub mhtrm qadnlardan biri olduu n ona Mirz bdlhseyn Cahanahi deyrdilr. O, darssltn Tbrizd yksk Cahanahiyy mqbrsinin civarnda yaayrd v Mzffriyy ad il mhur olan hmin mqbrnin touliyyti anas trfindn ona mxsus idi. sgndr anl nvvabn [hakimiyyti] zamannda v mir xan Trkmann hakimliyi yyamnda darssltn Tbrizin klntrliyi [vzifsi] ona mxsus idi. ox uca anl v mtbr [xs] idi. Rumilrin istilas vaxt ra ah bdlli Yzdi - darlibad Yzdin yksk drcli, byk hrtli seyidlrindn idi. Onun ata-babalar Kirmann Bm774 vilaytind yaamdlar v darlibad Yzd sonradan kmdlr. Szgedn xs orada rit mhkmsind msllri hll etmkl mul idi. Olduqca phrizkar v tamahsz bir adam idi. Onun yksk Nurbxiyy nsli il qohumluu vard. zrind onun mhr v sicili olan rit sndlri o diyarn xalq arasnda ox etibarl idi.
Mhtsibl-mmalik - hr bazarlarna nzart edn, mallarn qiymtini tsdiqlyn mrkzi dvlt aparat mmuru. Hr bir hrd mhtsiblr olurdu v onlar ba mhtsib, yni mhtsibl -mmalik tabe idilr (bax: (... XVI . .267-268; ... , . 19 -20). 773 S-129, v.129a. 774 Bm Kirmandan cnub-rqd, Kuhbndan silsilsinin cnub yamaclarnda yerln hr.
772

270

Mir Klan Astarabadi - darlmminin Astarabadn byk seyidlrindn v llamtl-lmayi Mir Fxrddin Simakinin qohumlarndan idi. Fiqh elmind ox mhartli idi. Olduqca nshbt, xotbit, dindar, mmin v phrizkar bir adam idi. Cnntmkan ahn mrnn axrnda o hzrtin (ah Thmasibin) doma bacs, mrhum, balanm ahzad Sultannn on drd msum hzrtlrinin - onlara salam olsun - xatirsin vqilr balayaraq, touliyyti o hzrtin (ah Thmasibin) rfli zatna v ondan sonra onun ahlq taxtna ylck v padahlq krssn clus edck hr bir vladna verdi, [Mir Klan is] vkil tyin etdi. O, yksk drcd dindarl v dzgnly il ad xarmd. Mir Seyid li Xtib - o da Astarabad seyidlrindn idi. Ulu drgahda xtib mnsbin malik idi v bzi vaxtlarda mhtsibl -mmalik olmudur. mrimruf v nhyi-mnkr msllrind ox ifrata varmd. Bel ki, o, riyadan v dnyvi qrzlrdn bhlnirdi. Xasiyytinin tndly v nfsin qalib glmyi sbbindn alimlr v fazillr tbqsinin babilnlri ona baxb, yaay trzlrin dzlilr edirdilr, lakin yen d onun lindn v dilindn xilas ola bilmirdilr. Mir Tahir Kai - Kaan seyidlrindn idi v ulu drgahda Mir Seyid li Xtibin kmkisi idi. Mir Zeynalabidin Mhtsib Kai775 - o da Kaan seyidlrindndir. Mir Kll ad il mhurlamd. Mir Yhya lvi Qzvininin krkni idi. O, Mir Seyid linin v Mir Tahirin yannda nc [xtib] idi v cmi ilrd onlarn ardcl idi. smayl mirz zamannda onlar qzb tu gldikd, frmana sasn Mir Zeynalabidin mhtsib vzifsin yksldildi. Mir bu-Talib sfahani776 - sfahan seyidlrindn olub, imami tbqsindn idi v sfahanda yerln, scd ednlrin imam v ariflrin qiblsi mam Zeynalabidin - ona salam olsun - mnsub olan rfli zaviynin mtvllisi idi. qli v flsfi elmlrd z dncsin gr zn tay -tularndan stn sayard. Mir Mhmmd rf Astarabadi777 - Astarabadn Derazgisu seyidlrindndir. Dindarlna, mlisalehliyin v phrizkarlna gr ahn etimadna layiq grlmd. Hmi cnntmkan ahn rit naibi kimi cinlrin v insanlarn imam olan hzrtin (mam Rzann) mqbrsini ziyart v tvaf etmy gedib, ziyart rtlrin lazmnca ml edirdi. O, hkmdarn hsn rbtin v qaykeliyin tu glmidi. O hzrtin (ah Thmasibin) zamannda mmaliki -mhrusd bir ox digr seyidlr d vardlar ki, onlar o hzrtin vfat vaxtndan nc lm paltar geyinmidilr v artq hyatda deyildilr. Msln, behit bzkli mclisin
775 776 777

S-129, v.129b; S-297, v.100b. S-129, v.129b; S-297, v.100b. S-129, v.129b; S-297, v.101b.

271

itiraklarndan olan llam-tl-lma fi zman (zman alimlrinin ustad) Dstqeyb irazi, zn Mir rif llam Crcaninin nvlrindn sayan Mir Seyid rif rifi irazi. Fars [vilaytinin] halallq ilri zr vkili (vkili -hlaliyyat) v eyxlislam olan ah bu-Turab ncu, Xorasan seyidlrindn Mirz buTalib Rizvi, onun olu Mirz blqasim, Mir bdlkrim Xadim, Muxtar Sbzvari nslindn olan Mir msddin li Sultan, Niapur seyidlri, Kirmann Bm seyidlri, Hsn padah Trkmann olu Yusif mirznin qznn nslindn olan Tbrizin bdlvhhabiyy seyidlri, sfahann Glstan v Mmuriyy seyidlri v s. ndi bu tbqlrin hr birindn o hzrtin vfat zaman hyatda olan xslr qeyd olunacaqdr. Mqdds Mhd [hrininl seyidlri - byk Rizvi v Musvi seyidlrinin bir hisssi mqdds v ulu Mhd [hrind] mam Rzann mbark mqbrsind xadimlik edirdilr v izzt, etibar krssn ylmidilr. Bu ali sviyyli tbqnin bir zmrsini tkil edn Mirz bu-Talib Rizvi v onun rfli vlad Mirz blqasim olduqca alicnab, yksk hrtli, mallarnn, mlkiyytlrinin, srvtlrinin v istehsalatlarnn oxluuna gr nadir v imtiyazl xslr idilr. Xorasann, xsusil d mqdds v ulu Mhd [hrinin] seyidlrinin n byklri o cnabn v onun rfli xlfinin ali drcsini v byklyn qbul edirdilr. Onlar bu baxmdan digr Rizviyy seyidlrindn v qohum-qrbalarndan seilirdilr v xsusi qay il hat olunmudular. [Mirz bu-Talib] cnab Mir msddin li Sultanla qohumluq varatm v bu sonuncunun mhtrm qz Mirz blqasmn arvad olmudu. Lakin ruzigarn qzav-qdri v trflrin nasazlndan dolay, onlar bu qohumluqdan ziyyt v drddn savay bir fayda grmdilr. Ata v oulun vfatndan sonra Mirz blqasmdan Mirz bu-Talib v Mirz brahim adl vladlar qalmd. Onlarn hr ikisi Allahn klgsi olan lahzrt ahn xobx t [hakimiyyti] zamannda boya-baa atmlar v hicrinin 1025-ci (1616) ilin tsadf edn hal-hazrk vaxtda onlar ahn mehribanlnn v mrhmtinin klgsi altnda ziz v mhtrmdirlr v bu sbbdn tay-tular onlara hsd aparr. Onlarn mlkiyytind qalm irsi soyurallarn v digr mlak v srvtin saysind yksk sviyyli mr srmkddirlr. Mir Mseyib Nqib. Mir Mhmmd Cfr ibn Mir Mhmmd Sid v Mirz Ulu da hminin Rizviyy seyidlrindndirlr. Mr Mseyib nqabt (nqiblik) mnsbin malik idi v tay-tular arasnda mtbr v ziz bir xs idi. Mir Mhmmd Cfr fzilt v kamal qazanmaqla mul idi v axrda fqihlik sahsind v qli elmlrd byk trqqi edib, ictihad mrtbsin glib atm, amma ox ehtiyatcl olmas v etiqadnn dzgnly sbbindn mcthidlik iddiasna dmmidi. Olduqca mmin, dindar v phrizkar idi. bhli yemk imkdn kinrdi. Mirz Ulua gldikd is, o, Mirz bu-Talibin misi oludur. Yetrinc drvi-sayaq, hlim v salam nfsli bir xs idi. O, Allahn klgsi olan lahzrt ahn zamannda ucald v hkmdarn qaysna tu gldi. 272

Bellikl, Mhdin ziz seyidlrinin v ulu Musviyy nslinin hamsnn burada sadalanmasnn szn uzanmasna sbb olaca n bu mxtsr [qeydlrl] kifaytlnirik. Sbzvarn byk seyidlri: Mir msddin li Sultann olu Mirz Mahmud yksk sviyyli Bni-Muxtar seyidlrindndir. Onun ulu babas Mir msddin li Mazi778 byk Krkaniyy slalsindn olan caatay sultanlar zamannda z adamlar, miyyti, svari dstlri v xidmtilri il rb diyarndan Xorasana glib, Sbzvarda mskunlam v mlakn v srvtini xeyli artraraq, z adamlarn kiniliy v tikintiy rbtlndirmi, klli miqdarda qazanc ld etmidi. Hbibs-siyr srind qeyd olunur ki, he bir zaman Hicaz v raqi-rb trfdn Mir msddin li [Mazi] sviyysind yksk hrtli, stn tbitli, oxlu mlazimlr v var-dvlt malik olan bir seyid cm vilaytin glmmidi. Bu baxmdan, Allahn mlk olan gy v yer Bni-Muxtar nslin adil bir ahiddir. Zman sultanlarnn rbt v iltifatnn nurlarndan gln fqlr o yksk hrtli seyidin hval zrin dd v o, hsn-rbt tu glib, hrmt v ehtirama layiq grld. mumn ran mmlktlrinin, xsusn d Xorasan vilaytinin nqibl -nqbas (nqiblr nqibi) kimi byk drcli bir mnsb o cnaba taprlmd. Yksk sviyyli Sfviyy padahlarnn xobxt yyamnda v Qzlba dvltinin meydana xmas zamannda onun rfli vladlar vvlkindn daha artq drcd ahan ltfkarlqlarla zizlndilr. Mirz Mahmudun atas Mir msddin [li Sultan] zbklrin qdrtli alarnda beyd xan zbk Xorasana basqnlar edn zaman dvltsevrlik nmayi etdirmi v bunun vzind cnntmkan ah hzrtlri trfindn yksk mirlik rtbsi v anl xan titulu il mkafatlandrlm, hminin sabiq mnsbindn lav, hkmdarn rfli zatnn naibin, btn Xorasan vilaytinin seyidlrinin v klntrlrinin ndrin v srvrin, orann rbablarnn v halisinin asaqqalna evrilmidi. Aadak mhur beyt, haqqnda sz admz hmin ali mqaml seyidin barsind sylnmidir. Grn, air n deyibdir: Xorasandan xb gldi Mir msddin-i li, Xorasandan gn dod - deyn iraql dz deyir. Bundan baqa, o uca nslin ixtiyarnda olan mlkiyytin lli tmn raq ahisindn artq mbl tkil edn btn vergilri soyural kimi Cnab Mir v onun byk vladna bx olundu. ndi Mirz Mahmud o nslin iind ali drcy malikdir. O, szgedn xsin (z atas Mir msddin li Sultann) vfatndan sonra hmin mlkn izzt, etibar, ndrlik v klntrlik taxtnda ylmidir.

Tehran apnn bu yeri anlalmazdr v oraya li Hddad adl bir xsin ad da lav olunmudur. srin bu paras Bak nsxlri sasnda tshih edilmidir (S-129, v.130b; S-297, v.102b).
778

273

Mir Mhmmd Gskn d Sbzvar blgsindndir v o vilaytd oxlu mlaka v srvt sahib idi. O, zahiri izzt v nfuzuna gr z tay-tularndan stn idi. Ali fhm v fitrt malik olmas il hrt tapmd. airlr, ndimlr 779 v idrak sahibi olan adamlarla mehribancasna rftar edrdi. eir sahsind yksk zkaya v mrtby malik idi. Bzn eir nzm etmy mul olurdu. Bu beyt ondan mhurdur: Ba iindki gecgl axam qaranlnda xlvt ar zn, Gl zl gzllr d abr-hyan ondan yrnslr bsdir. Darlmminin Astarabadn seyidlri: Astarabadn ali drcli seyidlrindn ibart bir sra ziz xslr ulu drgahda idilr. Onlarn adlar yuxarda qeyd olunmudur. Onlardan savay, Mir Hbibulla Brmki, Mir Qiyasddin mki v Padah Mir Hseyn [ad] il mhur olan Mir Hseyn kimi bir ne nfr digrlri rfin xidmtind idilr v drgahn qorular v mlazimlri silkind qrar tutmudular. Bzilri is mam Rzann mqdds mqbrsinin xidmtilri silkin daxil idilr. Qalanlar z doma vtnlrind (Astarabadda) yaayrdlar. O cmldn, rhmtlik sdr Mir Cmalddinin nvsi Mir Tqiddin Mhmmd ibn minddin Hseyn darlmminin Astarabadda yaayrd v o blgd byk nfuza malik idi. Vaxt ikn Mir Cmalddin gstrdiyi xidmtlrin vzind cnntmkan ahn ahan qaykeliyin tu glmidi. [Sfvi] slalsinin qrx tmn qdr mal, mlkiyyti v mlak onlarn soyuralna v ixtiyarna verilmidir. Cnntmkan ahn vfatndan sonra bir mddt o vilayt qdrtli v nfuzlu bir hakimdn xali olduqda cnab seyid (Mir Tqiddin Mhmmd) vvlkindn daha artq nfuz v iqtidar ld etdi. Amma siyahpularn zbanal yyamnda v qzlbalarn vziyytinin tinliyi zamannda onun vladlar [Sfvi] slalsinin onlara gstrdiyi qaykelik v xeyirxahlq mqabilind onlara vacib olan sdaqt v dvltsevrlik nmayi etdirmdilr. Mir Ziyaddin Fendereski - o da Astarabadn yksk drcli seyidlrindn idi. Fenderesk blynd yaayrd v orann camaatnn asaqqal saylrd. Byk v mtbr bir seyid idi. oxlu mlak v srvti vard. Qalmaqal v syan yyamnda ayaqlarn db tklri daxilin ydraraq, siyahpu srdarlarna qoulmad v Fendereskd z haln hifz etmy mul olaraq, axnama v itia mkan olan Astarabada az-az getdi. Allahn klgsi olan lahzrt ah z hakimiyyti dvrnd Xorasana sfr edrkn o, Bistamda zn gn ehtiaml orduya yetirib, rfin hzuruna glmk rfin nail oldu. Onun lmndn sonra olu Mirz by dvltsevrlik nmayi etdirdi, ksr vaxtlarda rfin yannda mlazim oldu v ahan iltifata layiq grlrk, behit bzkli mclisin itiraks
Ndim kemid yksk rtbli xslri maraql shbtlr, glmli szlr v ltiflr ylndirn adam.
779

274

olmaq sadtin nail oldu. O, ahn balad soyurallarn v namlarn miqdarna gr tay-tularndan ox stn idi v lahzrtin szgedn seyid mnasibtd xsusi fqti vard. Tbrizin bdlvhhabiyy seyidlri: bdlvhhabiyy nslinin byklrinin ksri darssltn Tbrizd yaayrdlar. Bhs olunan dvrd (ah Thmasibin lm vaxt) onlardan bzilri Yzdd, Kaanda v sfahanda da yaayrdlar. Onlarn ulu cdad olan bdlvhhab byk sviyyli v yksk hrtli bir seyid idi v zman sultanlarnn qays il hat olunmudu. O, Hsn padahn olu Yusif mirz il qohum olmaq rfin nail olmu v onun vladlarndan biri olan Seyid Hsn by hmin Yusif mirznin mhtrm qzndan doulmudu. Buna gr d cnntmkan ah hzrtlrinin zamannda Hsn padahn Tbrizin Sahibabad [razisind] yerln v Nsriyy [ad] il mhur olan ulu mqbrsinin touliyyti ksr vaxtlar bu nsl mnsub idi v indi d onun vladlarna mxsusdur. Haqqnda danlan [bdlvhhabiyy] seyidlrinin digr bir nmayndsi d Mir Nemtulladr. O, yksk drcli, dindar v phrizkar bir seyid idi. Onun Cahanah slalsinin qzlarna qohumluu v qrbal atrd. O, rumilrin istilas vaxt raqa glib, Kaanda rit msllrinin mtsddisi, axrda is sfahan qazs olmudu. Vzifd olduu mddtd zn tamahkarla alud etmmidi. Ya doxsan adlamd. Onun qarda Mir bl-qasim darssltn Tbrizin qazs vzifsind idi. sfahan v Hmdan vilaytlrind d byk seyidlr yaayrdlar. Bunlarn arasnda mir Siracddin Qasm vard ki, ox alicnab v mtbr [bir adam] idi. Onun Luristan valisi mir Cahangir Abbasinin slalsin qohumluu atrd. Cnntmkan ah zamannda mir Cahangir syan qaldrd, lakin mlubiyyt urad. Onun oullar Mhmmdi v ah Rstm Badadda qrar tutmudular. mir Siracddin Qasmn xahii il onlarn tqsiri baland v z irsi mlklri onlara qaytarld. Hmin zaman (ah Thmasibin lm vaxt) onun (mir Siracddin Qasmn) olu Mirz Abdulla olduqca dindar v mmin [bir xs] idi. O, z ustadndan dini tbliat v ibadt rhbrlik etmk rxsti almd v onun znn d ixtiyar vard ki, layiq bildiyi hr ks bu ilr barsind izin v rxst versin. Luristann v o trafn halisinin hmin bu Mirz Abdullaya byk etiqad vard. Onlar onu mrid, zlrini is onn mridlri hesab edirdilr. [mir Siracddin Qasmn v onun olu Mirz Abdullann] klli miqdarda mlak v mlkiyyti vard ki, indi onlarn mmamli xlflri arasnda bldrlmdr. Onlarn nsli ah (Abbas) hzrtlri trfindn layiqli soyurallar v bxilrl mkafatlandrlmaqdadr780. Bellikl, ali drcli seyidlrin v brkt mnbyi olan nqiblrin sadt minvall trcmeyi-hallarndan bir qismi imkan daxilind qlm alnd. ndi is
780

S-129, v.132a.

275

cnntmkan ah hzrtlrinin vfat zaman hyatda olan bir sra kbar eyxlrin, lmalarn v fazillr tbqsinin xobxt trcmeyi -hallar gzl yazan qlmin vasitsil shiflr zrin yazlacaqdr. Bu prian xs (sgndr by Mni) mtlbin uzanmasna gr oxuculardan zr istyir. MHTRM EYXLR, BLKL LMALAR, HKMT V EHTRAM SAHB OLAN FAZLLR HAQQINDA O ali tbqdn olan stn fzilt v bilik sahiblrinin banda mrhmtli zman mcthidi eyx li781 bdlalinin sadiq olu, srin v dvrn nadir xsiyyti olan Mcthids-Sani eyx bdlal glir. O, qli v nqli elmlr sahsind zmannin ndgedni idi. ox xoshbt, yax grnl v xlaq sahibi olan bir adam idi. Tam ixtiyar v istedadla ali mcthidlik krssn ylmidi v dvrn ksr lmalar o cnabm ictihadna ml edirdilr. ksr vaxtlarda xoaglimli Kaan hrind yaayb, drs demk v ibadt etmkl mul olurdu. O, rit msllrinin hlli v camaatn islah olunmas kimi ilrl mul olmaq n bir sra xslr tyin etmidi. Bzn xsn z d parlaq ritin ehkamlar sasnda tin msllri hll etmy meyil gstrrdi. N vaxt ki, ulu drgaha trif gtirsydi, cnntmkan ah hzrtlri o cnabn hrmtini v ehtiramn hddn artq saxlayard. Sarayda v Kaanda olmasndan asl olmayaraq, onun qaps hmi lmalarn v ziyallarn mracit yeri idi. ksr lmalar suliddin v fruiddin782 msllrind onun szlrin ml edrdilr. O cnabn ictihadlar lmalarn ksriyytinin tsdiqin mruz qalard v hqiqtn d, onun mlksift zat o zamanlar ran mlkn v dnya insanlarn zintlndirirdi. eyx li Menar - fziltli v fqih bir rb idi. O, rhmtlik mcthid eyx bdlalinin savadl agirdi olmudur. Onun rit msllri bard fitvalar mtbr v etibarl idi. rit v ictimai msllrin yoluna qoyulmasnda dzgn fikirli olub, tay-tularnn ndri idi. Cnntmkan ah hzrtlrinin hsn rbtinin v iltifatnn nurlar onun hval zrind parlam v dnyada mhur olan darssltn sfahan kimi byk bir vilaytin v hrin eyxlislamlq mnsbi ona taprlmd. O, hmin vzifd tam ixtiyar sahibi olaraq, szgedn vilaytin dini v dnyvi msllrinin tnzimlnmsi v zlmkarln hkm srmsinin qarsnn alnmas sahsind bacarqla almdr.

781 782

S-129, v.132b; S-297, v.103a. suliddin v fruiddin - i qidsin gr, mslmana vacib olan ehkamlar hat edirlr. Bel ki, suliddin (dinin saslar, kklri) islam dininin etiqadla, inancla laqdar msllrini hat edir v 5 madddn ibartdir. Fruiddin (dinin budaqlar) is islam dininin vacib mllri il bal msllri hat edir v 10 madddn ibartdir. Bir szl, suliddin mslmana ny inanmaq lazm olduunu, luruiddin is hans mllri yerin yetirmyin vacib olduunu yrdir.

276

Mvlana Abdulla tri - rfli tvlldnn ba verdiyi yer darlmlk trdir. vvlc bir mddt faydal ab -havaya malik iraz hrind qli elmlri yrnmkl vaxtn keirmidi. qli elmlr zr thsil almaa hvsli olduuna gr rbistana sfr edrk, o diyarn bir ox ruhanilri v ziyallar, xsusn d Cblamil fqihlri il shbt etmy nail olmudu. O, orada rit v irad sullarnn ustas kimi pxtlrk, bu sahd kamal drcsin atd v oradan ulu orduya glib, cnntmkan ahn bsatn (ahn aya altndak xalan) pmk sadtin qovuduqdan sonra mqdds v ulu Mhd [hrind] mskunlamaa v mam Rzann mbark mqbrsind mcavirlik 783 etmy rxst ald. O, ilahi nurlarn parlaqlnn v gnahszlq feyzlrinin mvcud olduu o rfli mkanda bir mddt qalaraq, camaata elm, hidayt v irad vermkl, mzhbi yaymaqla mul oldu v hali qfltdn v sapna mslklrdn xilas olub, hidayt v agahlq yoluna dd. Xlas, onun davranlar bykl-kiikli ham trfindn bynilirdi. Allahn klgsi olan lahzrt ahn sadtli clusu vaxt ksr vaxtlarda mqdds Mhdd o hzrtl nsihtamiz shbtlr etmkl mul olmu v hmi ahn mrhmt nzri il hat olunmudu. Axrda i el gtirdi ki, bu sadt dftrinin ikinci hisssind z yeri glinc yazlaca kimi, 997-ci hicri ilind (20.11.1588 09.11.1589) mbark mqbr zbklrin lin kedikd, onlar cnab Mvlanan tutub Mavrannhr apardlar. Orada onunla hmin vilaytin lmalar arasnda mbahis v fikir mbadilsi ba verdi. O, hli-beytin mqbul sayd qaydada tqiyy784 edib, zn afei [mzhbinin ardcl] kimi tqdim ets d, Mavrannhr cnablar v Hzrt Hnfi [mzhbinin] 785 tssbkelri onu qtl yetirmk drcsin qdr ifrata vardlar. Onlar o sadt inancl xeyirxah alimi yekdh v qlmyonan baqla yksk hidlik drcsin atdrdlar v bununla kifaytlnmyrk onun rfli csdini Buxara meydannda daltsizlik ati il yandrdlar. Allah rhmt elsin! Mvlana Mirzcan irazi - drin savadl bir ruhani idi. O, bilikli alimlrdn v fziltli ziyallardan biri olub, darlmlk iraz [hrind] byk imtiyaza malik idi. O, llamtl-lmayi Mvlana Clalddin Mhmmd Dvvaninin birbaa agirdlrindn olan Xoca Kmalddin Mahmud irazinin mdrssind elmlr yiylnrk, byk bir trqqi etmidi. qli elmlr sahsind nadir bir xs idi. Cnntmkan ah hzrtlri zamannda rfli iraz blgsind tdris krssn yldi. Elm yrnmk n o xoaglimli blgy glmi tlblrin bir oxlar onun drsind itirak edib, qli elmlr yiylnirdilr. Onun tlblrinin ksriyyti elmi bilik sviyysin atm v tdris rtbsin
Mcavir - mqbr xidmtisi. Tqiyy - hanssa bir xsin myyn thlklrdn qurtulmaq n z sl dini qidsini v mzhbini gizltmsi. 785 slamn snni cryannn 4 sas mzhbi vardr v bu mzhblr z banilrinin adlar il adlanrlar: hnfi, afei, maliki v hnbli.
783 784

277

ykslmidilr. Hikmiyyat (flsf) il bal ali bir sri v zndn vvlki alimlrin kitablarna dair dqiq rhlri vardr. smayl mirz zamannda ulu drgaha gldi. Ulu drgahn lmalar onun snni olduunu gman etdilr. O da smayl mirznin fqtindn faydalanmaq n bu gman ninki inkar etmdi, ksin, z dili il bunu tsdiq edn szlr dand. Buna gr d o, smayl mirznin lmndn sonra randa qala bilmyrk, Mavrannhr v Hindistan trfin getdi v o vilaytd hyatla vidalad, axirt mnzilin krk, torpaq altnda mqam tutdu. Xoca fzlddin Trk - sl ad Mhmmddir. Darssltn sfahann Trk qazlar nslindn idi. vvlc qli v nqli elmlrin yrnilmsin ba qoub, bu sahd aq-aydn trqqi etdi. Daha sonra sfahandan sadt nianli orduya getdi. Orada o, cnntmkan ahn fqtli nzrlri il hat olunaraq, bir mddt Mir lalmlk Mrl rikli surtd qazi -yi skr-i zfr-sr (zfr nianl qounun qazs) mnsbini tutdu v ulu orduda tdris ilrini hyata keirdi. Onun mdrssind bir sra tlblr onun drslrindn v mhazirlrindn zvq alrdlar. smayl mirz zamannda digr lmalardan frqli olaraq, ziz v mhtrm tutulurdu v ksr vaxtlarda [hkmdarn] mclisinin itiraklar zmrsind olurdu. smayl mirznin lmndn sonra sfahana gedrk, orada hmi Trk nslin mnsub olmu qazhq ilri il mul oldu. Lakin hakimlrin v trklrin onunla yola getmmsi zndn vzifdn l kib, tdris ilrin ba vurdu. Daha sonra o, mam Rzann mqdds mqbrsinin xadimliyi mnsbin tyin olunaraq, mqdds v ulu Mhd [hrind] o xoagln vzifnin icras il mul oldu. 991 -ci (1583) il uyun gln quy ilind sgndr anl nvvab v dnya sakinlrinin ahzadsi Sultan Hmz mirz Xorasan yrndn qaydarkn o, hkmdarn miyytind mqdds Mhddn raqa glrk, Rey vilaytind gzlrini hyat shifsinin mtalisin yumub, bdiyyt almin qovudu. Mvlana madddin li - Astarabad hlindn idi. Qirat v tcvid elmind786 tam mhart sahibi idi. O, bu elm dair mfssl v mxtsr risallr yazmdr. O, cnntmkan ah zamannda lmalar zmrsindn idi v o hzrtin xidmtind byk drcy v sviyyy malik idi. Elm hlinin v tinliyi olan fqrann ehtiyaclarn dil gtirr v onlarn hllin alard. Camaat arasnda ziz v mhtrm idi. Quran oxuyanlar onun elmindn faydalanrddar 787. srin yegansi v dvrann vahidi eyx Bhaddin Mhmmd rhmtlik bdssmdin doma xlfidir. [bdssmd] Cblamilin byk eyxlrindn idi v btn elm sahlrind, xsusil d fiqh, tfsir, hdis elmlrind v rb filologiyasnda (rbiyyt) bilikli v ziyal bir xs idi. O, gnclik yyamnn v cavanlq dvrnn sas hisssini hidi -sani (ikinci hid) v
786 787

Qirat v tcvid elmlri Qurani-Krimi dzgn tlffzl oxumaq qaydalarn ehtiva edirlr. S-129,v.l33b.

278

bdiyytin seilmii eyx Zeynalabidinin - Allah rhmt elsin - shbtind keirmidi. Onlar hdislrin rhind, rical elmind, ictihad msllrinin thsilind v mumi bilik sviyysind bir-birlrin tn glirdilr. Cnab eyx [Zeynalabidin] i olduu n rumilrin lind hidlik drcsin atdqdan sonra szgedn xs (bds-smd) doma vtnindn ayrlb, cm trf gldi. O, ahn behit bzkli mclisinin itiraks olmaq izzti il zizlnib, crbcr mrhmtlr layiq grld. Zman lmalarnn izni v razl il o, ali fqihlik v ictihad mrtbsin yksldi. Millt lmalar arasnda cm namaznn trtibinin rtlri bard ixtilaflarn mvcud olduu v uzun mddtdn bri bu mbahisnin hllinin trk edilib bo buraxld bir halda, o, bu mslni gzl bir kild hazrlayb tqdim etdi v oxsayl mminlr ktlsi ona ml eldi Axrda mumn Xorasan vilaytinin v xsusn darssltn [Heratn] eyxlislamlq mnsbi v orada rit hkmlrinin icrasna nzart etmk ona taprld. Uzun mddt hmin knl oxayan blgd parlaq rit rvac verdi v o xeyirbrktli torpaqlar zrind qayda-qanunun tmin olunmasn hyata keirib, dini elmlrin tdris olunmasna, risallrin v kitablarn yazlmasna, mkl msllrin hllin v [elmi] anlalmazlqlarn v tinliklrin aradan qaldrlmas il mul oldu. Nhayt, Beytl-hram hcc etmk v insanlarn n yaxs olan hzrtin (Mhmmd peyembrin) v ali mqaml imamlarn - hamsna Allahn salam olsun - mqdds mzarlarn ziyart elmk sadtini drk etmk vqn brnrk, o trflr yolland. O, orada qalb, hmin yerin alimlri il vaxtn keirdi. Axrda cli glib atd v hyat evi kitabnn bsatn bir trf buraxb, gznn nuru il axirt alminin dftrini mtali etmy balad (vfat etdi). Szgedn xsin doma xlfi (eyx Bhaddin Mhmmd) el bir xs idi ki, cahan saraynn glni onun rfli vcudundan zintlnib, dyr qazanmd. O, kiik yalarnda mhtrm anas il birlikd cm vilaytin glib, z ata-babasnn v cdadlarnn yolu il gedrk, byk ciddi-chdl elmlri yrnmy v biliklr yiylnmkl mul oldu. O, tfsir, hdis, rb filologiyas, fiqh v s. bu kimi elmlrd yksk mqaml atasndan irsn ona kemi qabiliyyt saysind kamal mrtbsin atd. Klam elminin v bzi qli elmlrin hikmtlrin Mvlana Abdulla Mdrris Yzdinin shbtinin zvq saysind yiylnmi, riyazi fnlri Molla li Mzhhbin, [mam Rzann] feyz bx edn mqbrsind mdrris ilyn Mvlana fzl Qaininin v o fnnin bilicisi olan bzi digrlrinin yannda yrnmi, tbabt elmini v tibbi qanunlar is haqqnda tbiblrin sadalanmas vaxt mlumat verilck olan zman Bqrat788 adlanan Hkim madddin Mahmud vasitsil mnimsyib, ondan kamal bhrsi qazanmd. Xlas, o cnab qsa vaxt rzind qli v nqli elmlrd byk trqqi tapm, hr bir fnn sahsind zman fazillrinin ndgednin evrilmi v mxtlif elm fnlri zr onun bilik dnizinin damclarndan szln
Bqrat - qdim Yunanstann mhur hkimi Hippokratn (e. . 460 -377) mslman mnblrind ad.
788

279

mtbr srlri nfuzlu alimlrin nzr -diqqtini clb etmidi. Onun srlrin misal olaraq bunlar sadalamaq olar: Quran -i mcid srinin tfsirin dair rvtl-vsqa (Qrlmaz Palhq) sri; znd shih hdislrin toplusunu v hr bir hdisin faydas, sbutu v rhi msllrini ks etdirn Kitab -i cbllmtin (Mtantli da kitab); Kitab-i mriq-mseyn (ki gnin domas kitab) v Tfsir-i ayat-i ehkam v hadis-i shih (Ehkam aytlrinin v shih hdislrin tfsiri) srlri - Haiye-yi tfsir-i Qazi (Qaznn tfsirin haiy) sri; Qvaid-i hidi (hidlik qaydalar) srin haiy; Shife-yi ka-mil (Kamil shif) srinin rhi bard Kitab -i hdayiqs-salehin (Salehlr baas kitab) sri; Kitab-i eynl-hyat fi tfsir-i ayat (Aylrin tfsirin dair dirilik bula kitab) sri; Kitab-i ehel hdis (Qrx hdis kitab); astronomiya (heyt) barsind rh -rh-i mini (mininin rhin dair rh) sri 789; Haiye-yi rh-i mxtsr-i sl ((Dinin) saslarna dair mxtsr rh haiy) sri; Haiye -yi mtvvl (Geni haiy) sri; yen astranomiya (heyt) bard Risale -yi trihlflak (Flklrin rhin dair risal) sri; Risale -yi xlastl-hesab (Qsa hesab risalsi) sri; strlab haqqnda Risale -yi shif (Shif risalsi) sri; sna-riyyat (On iki imam (qidsi)) sri; rbe -yi thart (Paklq drdly) sri; Sovm (Oruc) sri; Slvat (Namazlar) sri; Hcc sri; Kitab-i zbdtl-sul ((Dinin) saslarnn xlassi kitab) sri; xstliklrin snnt (Mhmmd peymbrin qoyduu nn) vasitsil malicsi bard Miftahl-flah (Sadtin aar) sri. Bunlardan baqa, ne-ne digr srlri d vardr ki, hal-hazrda bu shifnin yazlmas vaxt olan hicrinin 1025-ci ilind (1616) onlarn bzilri artq tamamlanm, bzisi is, o cmldn d cm xalqnn sad hisssinin faydalanmas n hkmdarn gstriin sasn dini elmlr bard yazlmaqda olan Came-yi Abbasi (Abbasa hsr olunmu mcmu) sri v s. hl tamamlanmamdr. mid odur ki, bu srlr d Allahn kmyinin sadti, o xeyirxahlq ndrinin v azadlr seilmiinin syinin brkti saysind tamama atsn. Szn qsas, eyx li Menarn lmndn sonra o cnab darssltn sfahann eyxlislaml, vkalti-hlaliyyti v rit mtsddiliyi mnsblrin tyin olundu. O, bir mddt tam ixtiyarla o vziflrin icrasn hyata keirdi. Axrda vq glib, Beytl-hram hcc etmy getmk istdi. Bu sfrin zvq onu tutduu vziflrin icras il mul olmaqdan yayndrd v o, xeyirli sfr
Mahmud ibn Mhmmd mr mini - XIV srd yaam astronom, tbib v riyaziyyatdr. Xarzm vilaytinin min mntqsindndir. Onun n mhur sri astronomiya barsind rbc yazd Kitab l-mlxxs fil-heyt (Astronomiya haqqnda mxtsr kitab) risalsidir. Onun bu srin oxsayl rhlr yazlmdr. mininin h. 745 / m. 1344 -c ild vfat etdiyi gman olunur (blqasim Qurbani. Zendeginame-ye riyazidanan-e doure-ye islami z sde-ye sevvom ta sde-ye yazdhom-e hicri. Tehran, 1375, s.219).
789

280

yolland. Hmin byk sadt qovuduqdan sonra onun rfli xasiyyti fqirlik v drvilik hyat trzin brnd. O, drvi qiyafsind tkbana sfr xma qrara alb, bir mddt raqi-rbd, amda, Misird v Beytl -mqddsd (Qdsd) gzib-dolad v syaht yyamnda Allahdan agah olan bir ox alimlrl, ziyallarla, tsvvf balar il, sufilrl, Allah hli il v guniin zahidlrl grb, onlarn zvq vern shbtlrindn fayda gtrrk, maddi v mnvi kamilliklr yiylndi. ndi o, zahiri v batini elmlrd zmannin ndgednidir v btn alimlrin v fazillrin etiqadna gr, ali rtby malikdir. lahzrt ah [Abbasn] bu xobxt zamannda o zman yegansinin rfli vcudu hmi hkmdarn xidmtinddir v istr sfrd, istrs d sarayda olarkn, ksr vaxtlarda [hkmdarn] hzuruna trif gtirib, onun feyz bx edn shbtindn sevinc tapr. eir v airliyin o cnabn stn sviyysi qarsnda aa pill olmasna baxmayaraq, onun sz ustal zvq ox ykskdir v sz ustadl sahsind z tay-tularndan irli kemidir. O cnabn rbc v farsca yazd mlahtli, mnal, inc, knl oxayan v irin eirlr camaatn dilind zbrdir. Xsusn d Mollayi Rumun msnvisi 790 slubunda Qrr v drr (Parltlar v incilr) adl sri nzm kmidir. Bu iki beyt hmin srdndir: Beyt Din yolunda tin olmaz vziyyt, Bdn yorunluq gls, cana ziyyt. Mtlbin byks drdin asandr, Sr tozu qurd gzn drmandr. Onun rngarng szlrindn, blatli ibarlrindn, axc v hzin eirlrindn, hr fnn zr elmi dnclrindn v hr bard zrif hekaylrindn ibart olan yeddicildlik bir mcmu trtib ediblr v ona Kkl ad qoyublar. Xlas, o, el bir lplnn dnizdir ki, dalalar traflara v ucqarlara gedib atr. mdi o zman yegansinin rfli vcudu caharn bana zint bx edir v ran torpana travt sar. Elm tlblrindn v dvr fazillrindn bir oxlar onun mclisind itirak etmyin faydasndan yararlanrlar. mid odur ki, mr uzun olsun, xalq onun fziltindn v klamlarndan hzz alsn v bhrlnsin. eyx Ltfulla Tbsi - mqdds mahaldan olub, eyx brahim Tbsinin nvsidir. Drin bilikli fazillrdn v zmannin fqihlrindn biri idi. rfli mvludu Cblamilin Tbs mntqsind ba verib. Gnclik illrinin vvlind skkizinci imam - ona salam v dua olsun - ziyart n ehram balayb, mlklrin snacaq tapdqlar o astanada uzun mddt elm yrnmy vaxtn
Mhur sufi air Mvlana Clalddin Ruminin (1207 -1273) Msnvi-yi mnvi sri nzrd tutulur.
790

281

srf edrk, Mvlana Abdulla trinin v mqdds Mhdin digr lmalarnn shbtlrinin brkti saysind fiqh elmind yksk sviyyy atd v [mam Rzann] feyz bx edn mqbrsinin mdrrislri zmrsin daxil edildi. Allahn klgsi olan lahzrt ahn zamannda tdris ilrindn lav, hm d yksk xadimlik mnsbin layiq grlrk, o mbark mqbrnin vzifli xslrindn biri oldu. zbk istilas zaman o tayfann msibtindn xilas olub, ulu drgaha gldi. Bir mddt Qzvind drs demk v mhazirlr oxumaqla mul olduqdan sonra ali mr mvafiq olaraq oradan darssltn sfahana kb, mbark Nqi-cahan saraynn brabrind Allahn klgsi olan ahn byk sylri nticsind yaradlm mscidin yannda mskunlad. ndi orada xalqa imamlq etmkl v fiqhdn, hdisdn, Allaha itatdn v ibadtdn drs demkl muldur. O hzrt hm d srkar -i xasse-yi rifnin vqflrindn sorumludur v bir oxlar vacibi namazlar qlarkn ona iqtida 791 edirlr. eyx Mhmmd Davud Astarabadinin olu792 eyx Hsn Davud Xadim Astarabadi - mam Rzann mqdds v nurlu mqbrsinin yksk mqaml xadimlri silkin daxildir. Onun rfli atas cnntmkan ah zamannda olduqca ziz v mhtrm bir adam hesab olunurdu v behit bzkli mclisd doru danan dili il digrlrindn daha ox hqiqt saslanan moizvi klamlar sylyrdi. O, dini msllrd tlbkarl ifrat hddin atdrrd. O, dnyvi qrzlrdn xali olduu n cmidmqam v cnntmkan ah hzrtlri onun nsihtlrini dinlyr v qbul edrdi. Bellikl, haqqnda bhs edcyimiz xsin atas olduqca dindar v phrizkar bir adam idi. Onun zn gldikd is, o, zbk istilas vaxt salamatlqla raqa glib, bir ne il hkmdarn hsn-rbtinin klgsi altnda yaam, ksr sfrlr zaman hkmdarn miyytind olmudu. zbklrin qovulmasndan v Xorasann yenidn fth olunmasndan sonra o, ahn ltfkarlna tu glib, [mam Rza mqbrsin] keikilrin bas (srkeik) tyin olunmaqla, ziyartgahn digr xadimlrindn stn tutuldu. Daha sonra hkmdarn rfli zatnn yardm il mbark mqbrnin xadimbal v kiliddarl mnsblri d ona hval olundu v o, gec-gndz ahn himaydarl saysind orada xidmt gstrdi. ndi bu shifnin yazlmas zaman o, hmin mqdds astanada rahatlqla yaamaqdadr. eyx Fzlulla rb - mqdds v ulu Mhdin salehlri v ruhanilri cmlsindn olan bir fqihdir v [mam Rzann] feyz bx edn mqbrsinin msul iilrindndir. ox dindar v phrizkar bir xs idi. zn daltli xslr
qtida (rbc yamslamaq, tqlid etmk mnasn verir) camaat namaz zaman mslmanlar hanssa bir din xadiminin v ya mmin bir adamn arxasnda duraraq, ona iqtida edirlr. Bel ki, ibadt balq edn xs (pinamaz) namazn hrktlrini etdikc camaat da onun ardnca hmin hrktlri yerin yetirir, yni bir nv onu tqlid edir. 792 S-129, v.135b. Digr nxsy gr: eyx Mhmmd Astarabadinin olu eyx Hsn (S-297, v.106a).
791

282

srasna aid edrk, mqdds Mhdin came mscidind imamlq v pinamazlqla mul olurdu. Bir oxlar ona iqtida edrdilr. Hqiqtn d, o, buna layiq idi. O, zbk istilas zaman bzi digr salehlr v ruhanilr kimi hidlik drcsi tapd. Cnnt msknli rhmtlik ah hzrtlrinin vfat zaman mqdds v ulu Mhdd pinamaz olmu bir sra digr salehlr v ruhanilr, fzilt v kamal sahiblri d vard. Lakin gr salnaminin qlmi o tbqdn olan mhur xslrin adlarn yazmaa balayarsa, bu, uzunulua aparb axarar. Buna gr d burada bu bir ne nfr ziz xsin sadalanmas il bu mvzu ixtisar edildi. Mvlana Mhmmd li Tbrizi - Mvlana naytullann oludur. Salam nfsli, fziltli, phrizkar, olduqca lyaqtli v zmannin pakizsi olan bir xs idi. Onun atas Molla naytulla cnntmkan ah hzrtlrinin zamannda bir mddt darssltn Tbrizd eyxlislam v vkil -i hlaliyyat-i srkar-i xasse-yi rif vziflrini tutmudu. rfli atasnn lmndn sonra [Mvlana Mhmmd li Tbrizi] yksk drcy malik idi. O, Tbrizin [Osmanllar trfindn] istilas zaman raqa glib, Rey vilaytind mskunlad v o diyarda axirt sfrin yollanaraq, bdiyyt almin qovudu. Ona v cmi mminlr 793 Allah rhmt elsin! VZRLR, MUSTOVFLR, QLM HL, CAMAAT ARASINDA TACKYY [ADI] L TANINAN BU TBQNN MHURLARIV S. BU KM XSLR HAQQINDA Cnntmkan ah hzrtlrinin vfat zaman qlm sahiblrindn he kim ali divann vziri vzifsini damrd. Bu dyrsiz zrry (sgndr by Mniy) mlum olduu qdrinc, cnntmkan ah zamannda sabiq byk vzirlrin say on iki nfr olmudur. Onun hakimiyytinin vvllrind ali divann vziri krssnd Xoca Clalddin Mhmmd Kei 794 ylmidi. O, Mirz ahhseynin qtlindn sonra Sleyman anl xaqan, bdiyyt sahibi ah smayln - Allah qbrini nurla doldursun - zamannda vzir tyin olunmudu. O, Mirz ahhseynl dost idi. Deyirlr ki, o, vzir tyin olunduu gn cnab Mirz [ahhseynin] lm bard bu rbaini demidi: Ey cahann gznn nuru, de, nec dzm, Sn getdin, gec kimi qara oldu gndzm.
793 794

S-129, v.135b. S-129, v.l36a-da Xandmiri yazlmdr. S-297 nsxsind (v.l06b) is Xoca Clalddin Mhmmd Tbrizi yazlmdr. slind Kei v Tbrizi nisblri bir-birini tamamlayr. Keilr Tbrizin mhur nsillrindn idilr v ah smayln ilk vziri, Azrbaycann aar lqbini dayan mir Zkriyy Kei Tbrizi d bu nsildn idi (bax: O... , c.146).

283

Sanki biz bir-birin bal iki am idik, yyam sni ldrd, mn d yanram zm. Yetrinc hay-ky salan xs oyundan qalxdqdan sonra o hay-ky yatd beytinin mzmunu, haqqnda bhs etdiyimiz Xocann vziyytinin tsdiqin evrildi. Sleyman anl xaqann vfatndan v cnntmkan xobxt ahn hakimiyyt glmsindn sonra o, mr sasn, o hzrtin vzirliyi rtbsi il rflndirildi. Lakin hl onun vzirlik dvran he bir il olmamd ki, o zamanlar vkil vzifsini dayan v iqtidar sahibi olan Div sultan Rumlu onun barsind bdgman oldu v onlar arasnda narazlq ba qaldrd. Bunun nticsind [Div sultan] onu hbs etdirrk, yandrlmasn mr etdi. Onu hsir bryb yandrdqlar vaxt z halna mnasib olan bu beyti oxudu: Bla mhllsind ev tutdum, at brd mni, Kim ki bla mhllsind ev tutsa, bel olacaq. Qaz Cahan Seyfi Hsni n-Nsb - vvllr Mirz ahhseynin vziri idi. Sonradan o, ahn ali divannn vziri olmu, lakin tkllrl ustaclular arasnda ba vermi qardurma snasnda bu fitndn knara qab, Gilana snmd. Onun Gilana getmsindn sonra uxa sultann vziri Mir Cfr Savci, uxa sultann iqtidarda olmas sbbindn divan vziri tyin olundu, lakin onun vzirlik yyam o qdr d uzun srmdi. O da mirlrin dmniliyi zndn qtl yetirildi. Ondan sonra sfahann Nurkamaliyy nslinin byklrindn olan hmd by Nurkamal795 ali divann vziri tyin olunmaq rfin nail olub, alt il tam ixtiyarla vzir oldu. Ondan sonra bu [Sfvi] dvltinin yolunda Biye -ps hakimi Mzffr sultana qar mbarizd myyn zhmtlr kmi v onun lindn xilas olaraq rfin hzuruna glmi Qaz Cahan yenidn z qabiliyytinin v istedadnn oxluu v o hzrtin ona gstrdiyi xsusi fqt sbbindn, Ncmi -Saninin qohumu olan Mir naytulla Xuzani sfahani 796 il rikli olaraq [vzir tyin edildi]. Lakin bu sonuncusunun bzi nalayiq mllri rfin xouna glmdi. Xsusn d o, ali mclisin pixidmtlri zmrsindn olan v ahn himaysi altnda olan Basliq by adl bir olana mnasibtd eqi v aiqliyi ucbatndan ittiham olunaraq, hkmdarn qzbin dar oldu. O, dvlt qar mxalift etmsi v ya olmas Gilan hadislri yazlarkn qeyd olunmu Mzffr sultanla
S-297 nsxsind (106b) Nurkamal vzin Trkman, Nurkamaliyy vzin Trkmaniyy yazlmdr. Lakin bu yanldr. nki o dvrn digr mnblrind d bu xsin ad hmd by Nurkamal sfahani kimi qeyd olunur (ah Thmasibin tzkirsi, s.25; Budaq Mni Qzvini. Cvahirl xbar. Mqddim, tshih v tliqat: M.Bhramnejad. Tehran, 1378, s.160,162). 796 S-129,v.136b;S-297,v.106b.
795

284

birlikd dmir qfs salnaraq, Tbrizin Sahibabad [razisind] yerln Hsn padah mscidinin iki minarsi arasndan salladlb yandrld. Zrif s zl airlrdn biri bu hadisnin [bcd] tarixi bard bu qitni797 demidir: Xoca naytulla ki, hmi Dm vururdu mdriklikdn, aldan, Pis ml trdib, mnsbdn dd. Dedim: Ey qm, mhnt yolda olan! Eq qmindn yaranan b hadisnin tarixi ndir? Dedi: Basliq [adl] olann eqindn798. Onun lmndn sonra Qaz Cahan riksiz vzir olub, on be il rzind tam zmt v iqtidarla tkbana vzirlik etdi. ah hzrtlri ilrin dqiqliklri haqqnda daim vaxt-vaxtnda mlumat almaq istdiyindn [Qaz Cahan] hmi divani msllr bard ona mlumat verir v bu iin hdsindn mvffqiyytl glirdi. Lakin o, vzifd olduu son zamanlarda vaxtnda hesabat ver bilmirdi v bu id fasillr meydana glirdi. Buna gr d cnab Qaz iin hdsindn artq lazmnca gl bilmdiyini anlayaraq, yann oxluunu v ahlln sas gtirib, tutduu vzifdn istefa etdi. O, xahi edrk, ah hzrtlrini bu [istefan] qbul etmy raz sald v ah onu vzirlikdn azad etdi. [Qaz Cahan] 960 -c (1553) ild Tanrnn rhmtin qovudu. Onun lm tarixi bard deyilmidir: gr on xarsan Qaz Cahandan, lm tarixindn taparsan nian799. O cnabn bynilmi vsflri dillrd v azlarda zbr idi. Dorudan da, bu byk dvltd onun kimi znd qabiliyyt, istedad, fzilt v kamal mfhumlarn cmldirmi bir vzir grnmmidi. Onun annn v ululuunun ykskliyini szl tsvir etmk mmkn deyildir. O boyda an -hrt, zmt v cah-calala malik olmasna baxmayaraq, camaatla mnasibtlrini tvazkarlq v sadlik sasnda qurard. He vaxt gzl davrandan v tvazkar dbdn l kmzdi. Hr bir elm sahsindn olan alimlrin arasnda ba vern mbahislr xo niyytli mdaxillr edrdi. Onun szn nfuzlu alimlr mtbr hesab edrdilr. na yazmaqda v slis danmaqda mahir idi. Onun yazd ibarlr hm

797

Qit - ruz vznind yazlan lirik eir formas.

Ze eq-e pesr Basliq (Basliq adl olann eqindn) ifadsi bcd hesab il bu hadisnin tarixini bildirir v h. 942-ci (02.07.1535-19.06.1536) il mvafiqdir. 799 Qaz Cahan szlrinin bcd hesab il cmi 970 - brabrdir. Bu cmdn 10 xdqda 960 alnr ki, bu da hicri-qmri tqvimi il hadisnin ba verdiyi ili gstrir.
798

285

ina shiflri yazanlar, hm d siyaq v hesabla mul olanlar n tutarl bir rnk idi. Gzl xtl yazmaq baxmndan kamal drcsin malik idi. Ondan sonra qlm sahiblrindn drd nfr vzirlik mnsbin layiq grlmd: Qiyas Khr [ad] il mhurlam v rif Tbrizi [ad] il triflnmi Xoca Qiyasddin li yax bir mhasib idi v bzi vaxtlarda mustovfi l mmalik800 d olmudu. Aa Mhmmd Frhani - Frhan801 vilaytinin yanlarndan idi. Xoca mir by Kei Tbrizi802 - Mir Zkriyya Keinin qohumlarndan olub, mir by Mhrdar [ad] il mhur idi. O, qabiliyyti, istedad v fzilti zn ar etmi bir kii idi. vvlc mhrdar Qaz xan Tklnn vziri olmu, sonra bir mddt Xorasanda da vzir olmudu. Cfr, cdad (ddlr) v nirncat803 elmlrind byk mhart malik idi. O, gnin qaban tutmaqda ittiham olunub, bir mddt lmut qalasnda mhbus edilmidi. smayl mirz zamannda hbsdn nicat tapsa da, z hyat vdsini lm mlyin taprd (ld). Mirz by bhri - bhrin khn nsillrindn idi. vvlc qoruba Sevindik by farn804 vziri olmu, sonra bir aralar divan vziri vzifsini tutmudu. Vzirlik msllri bir mddt bu ziz xs trfindn hyata keirilmidi. Btn bunlardan sonra divan miri Msum by Sfvi yksk vzirlik mnsbin layiq grld. O, mlki v hrbi ilri znd cmldirmidi v ne il dvltin intizamn hyata keirrk, hkmdarn qays il hat olunmudu. Cnntmkan ah hzrtlri o cnaba miolu805, yni mizad dey xitab edrdi. Cmid mqaml ah hzrtlri il Rum mmlktinin hkmdar Sultan Slim ibn Sultan Sleyman arasnda slh qaydalar bir daha tsdiq olunduqdan sonra cm diyarndan Beytl-hrama haclarn gedi-glii brpa olunduqda szgedn xs doru dlillr sasnda o ali ziyarti hyata keirmk arzusuna drk, hr iki padahdan icaz v rxst alb, zman fazillri zmrsindn olan olu Xanmirz il birlikd yola xd. Lakin rumilr ona qar xyantkarlq etdilr. Bel ki, o, artq ehram balam bir vziyytd ikn bdvi rblrin libasn geyib, bir gec onun zrin tkldlr v onu olu v bir ne nfr dostu il birlikd hcc karvannn ortasnda hidlik drcsin atdrb, bu yaramaz hrkti rb quldurlarnn trtdiyini bildirdilr.

Mustovfi l-mmalik - dvltin maliyy idarsinin bas. Frhan - Hmdan evrsind yerlirdi (bax: bdrrid l-Bakuvi. Kitab tlxis l-asar, s.101). 802 S-129. v.137a; S-297, v.100b.. 803 Cfr - hrflrl fala baxmaq sulu. Nirncat - sehrbazlq, cadugrlik. 804 Sevindik by Qoruba - far tayfasnn mirlrindn olub, 945 (1538-39) - 969-cu (1561-62) illrd Azrbaycan Sfvilr dvltind qoruba vzifsini tutmudu O... Ae XVI ee, c.255). 805 miolu sz orijinal mtnd d trkc verilmidir.
800 801

286

Szgedn xs sfrd olduu yyamda onun vziri mir Siracddin li Qumi bu vzifni icra etmkl mul idi. Msum byin ldrlmsindn sonra bir ne il rzind he kim vzirlik krssn tyin olunmad. Yalnz [ah Thmasibin] hyatnn axrlarnda Mir Seyid Hseyn Frhani v Xoca Cmalddin li Tbrizi806 bu ali mnsb layiq grlrk, bir il rzind o xidmti yerin yetirdilr. Lakin onlarn davran rfin xouna glmdi v o, onlarn hr ikisini o ali mnsbdn azad edib, bir daha he kimsni bu vzify tyin etmdi. BYK MUSTOVFLR V DFTRXANA LR Cnntmkan ah zamannda ali divann mlum v mhur olan byk mustovfilri on nfr olmular. [Bunlardan] yeddi nfri mustovfi l -mmalik, nfri is mustovfiyani-bqaya807 idilr. [Mustovfi l-mmaliklrdn] vvlincisi Mir Msud Crbadqanidir. Digrlri bunlardr: Xoca Hseyn Namsaruni, Qiyas Khr irazi [ad] il mhur olan Xoca Qiyasddin li, Xoca Qasm Ntnzi, Xoca Mlik sfahani, Mir Qiyasddin Mahmud hristani v mhur Mirz krulla sfahani. Bu yeddi nfr mustovfi l-mmalik olmular. Bu tbq (mustovfi l-mmaliklr) irisind annn ucalna, byklyn, iqtidarna v xidmt zamannn srkliliyin gr hmkarlarndan stn olan v camaat arasnda nfsi dyanti, tmizliyi, dzgnly, xalqn xeyrini gdmyi v haqq trfdarlar olmas il mhurlaan xs Xoca Qasm Ntnzi idi. O, hmin [Ntnz] vilaytinin oyanlarndan v halisindn idi. O, hesab biliciliyi v siyaq elmi qanunlar sahsind mahir idi v digrlrindn daha artq drcd padahn qaykelik v fqt nzrlri il hat olunmudu. Hmi behit bzkli mclisd xalqn ehtiyaclarnn tmin olunmasna, mslmanlarn vziyytinin yaxladrlmasna v hkmdarn nin dualar sylnmsin sbb olacaq xeyirli klmlri aq-akar, kinmdn dil gtirrdi. Dnyvi qrzlrdn uzaq olduuna v xeyirxah niyytlr gddyn gr onun fikirlri qbul edilrdi v onun xidmtlri hmi rfin mbark xatirin xo glrdi. Hqiqtn d, ncib v xeyirxah insan idi. O, bqal xeyratn (xeyriyy mrkzlrinin) banisi idi. Ona olan hrmtin oxluu zndn onun lmndn sonra onun mhtrm vladlar da atalarnn gstrdiyi xidmtin mqabilind [ahn] qaykeliyin v fqtin layiq grlrk, uca mnsblr yksldildilr. Onun [lmndn] sonra yuxarda ad kilmi Mir Qiyasddin Mahmud mustovfi l-mmalik oldu. Lakin o, qsa mddtdn sonra idn xarld. Bir
806 807

S-297, v.l07a. Mustovfiyani-bqaya - borc qalqlar zr mustovfilr mnasn verir. Bel ki, halinin bir qisminin vaxtnda ver bilmdiyi vergilr bqaya (qalqlar) adlanrd v borc kimi onlarn adna yazlrd. Onlar bu vergini sonrak illrd hiss-hiss dyirdilr v bu vergi borclarnn haqq -hesabn aparmaq mustovfiyi-bqayann ii idi.

287

mddt mustovfi mnsbini hkmdarn dftrxana avaracanevislri 808 arasnda bldrld v hr bir mustovfi z hdsin dn ilri yerin yetirmy balad. Bir mddt is [mustovfi l-mmalik] slahiyytlrini icra etmk n bir-iki nfr naib tyin olundu. Nhayt, yenidn yuxarda ad kilmi Mir Qiyasddin Mahmud mustovfi l-mmalik vzifsin gtirildi. O, he d drvisayaq xasiyytdn, nfsi tmizlikdn v phrizkarlqdan xali olan bir adam deyildi. Bu df onun xidmt mddti davaml oldu. Cnntmkan ahn vfatndan il nc o, idn xarld v yuxarda ad kilmi Mir krulla bu rtb il baucal tapd. O, Xoca Hbibulla sfahaninin oludur. Atas salam nfsli, tmkinli, vqarl, ncib, yax xtt malik, gzl davranl bir kii olub, ne -ne illr ali divanda xidmt gstrmy mmur edilmidi v bir ne il ulu drgahda he bir divan mnsbin tyin olunmamasna baxmayaraq, behit bzkli mclis yol tapb, mclis itiraklar zmrsin v divannevislr 809 firqsin daxil edilmidi. Bellikl, qeyd olunduu kimi, Mir Qiyasddin Mahmud hristani idn xarlaraq, Mirz krulla il vz edildi v cnntmkan ahn vfat zamannadk tkbana hmin xidmtin hyata keirilmsi il mul oldu. rlid iar edilcyi kimi, o, smayl mirz zamannda vzir v etimadddvl oldu, sgndr anl nvvabn zamannda is Xorasann vziri v mmyyizi 810 tyin edildi, hm d [mam Rzann] feyz bx edn mqbrsinin mlkiyytinin touliyyti ona taprld. Amma malik olduu vqardan irli gln v simasndan mahid olunan tkbbr v lovalq ucbatndan v zman xudpsndlrinin he d xoaglimlilrindn olmad sbbindn onunla Xorasann bylrbyisi arasnda narazlq yarand v onun ilri lazm olduu kimi getmdi. O, Damana glib, orada fani dnyadan bdiyyt almin kd. Mustovfivani-bqavava gldikd is, onlarn vvlincisi sfahann Mmuri seyidlrindn olan Mir Hidaytulla Mmuridir. O, mustovfiyi -bqaya tyin olundu v qsa bir mddt mustovfi olduqdan sonra vfat etdi. Qarda Mir Mhmmd Mmuri onun yerin tyin edildi. O, haqq-hesab msllrini drindn biln bir adam olub, on il hmin vzifni hyata keirmkl mul oldu. Amma axrda onun xidmti rfin xouna glmdi v onu idn azad etdi. Ondan sonra Mir ahqazi sfahani mustovfiyi-bqaya tyin olundu. O, sfahan seyidlrindn idi v onlarn nsli laqbnd seyidlri [ad] il mhurdur. O, haqq-hesabdan ba xan, ii bacaran bir adam idi. Cnntmkan ah zamannda bir ne il mmyyizlik v s. divan xidmtlri il mul olmudu v iin hdsindn layiqinc glirdi. O, hzrtin vfatna qdr szgedn xidmti
Avaraca (avarecat) - el bir kitaba v ya snd deyilirdi ki, onun sasnda frdi vergi dyicilri trfindn vergilr dnilirdi. Avaraca ilrin avaracanevis adl mmur rhbrlik edirdi v o, mustovfi l-mmalik tabe idi. Avaraca idarsi yalnz dvlt torpaqlar il bal olan vergilrl mul olurdu O... Ae XVI ee, c.269). 809 Divannevis - saray divannda yaz ilri il mul olan mmur. 810 Mmyyiz vilayt mfttii mnasndadr.
808

288

hyata keirmkl mul oldu. smayl mirz zamannda Mirz krulla vzir v etimadddvl olduqda onu da mustovfi l-mmalik tyin etdilr. sgndr anl nvvab zamannda o, mr sasn, hmin mnsb tsdiq olundu v o id tam ixtiyar sahibin evrildi. Lakin vzir Mirz Salman szgedn xsin leyhin dnclr qapld v onun thriki il szgedn xs mnsbdn azad olunaraq, [hmin mnsb] vvllr Heratda sgndr anl nvvaba xidmt gstrmi Xoca Mhmmd Bar Herviy aid edildi. Mir ahqazi doma vtnin sar z tutub, oradan da Bey-tllahl-hram hcc etmy getdi v o xeyirli sfr zaman fani cahanla vidalab, bdiyyt almin yolland. Naziri-byutat811 vzifsini tutan sxslr: Bu hqir zrrnin (sgndr by Mninin) xbrdar olduu qdrinc, Qaz mad sfahani 812 tam slahiyytli nazir idi. Onunla Mehtr Camal sfahani arasnda mnasibtlr soyuqladqda bu sonuncu xs onu id nqsanlara yol vermkd v divan maln mnimsmkd ittiham etdi. Buna gr d o, idn xarld v ondan klli miqdarda vsaitin msadir edilmsi mr olundu. Amma Mehtr Camal szgedn xsin idn xarlmasndan sonra z onun msadir vsaitin zamin duraraq, onu izzt v ehtiramla sfahana yola sald. [Qaz mad] xeyirxah dncli bir kii idi. Ondan sonra Xorasann tam slahiyytli vziri Aa Kmalddin Zeynalibad Kirmaninin olu Aa Cmalddin nazirlik mnsbin layiq grld. Mtmadi bir mddtdn sonra o da dmnlrinin v ona zidd olan adamlarn onu yanl mllr trtmkd ittiham etmsi zndn [hkmdarn] qzbin tu gldi v cnntmkan ahn lmndk lmut qalasnda mhbus oldu. O, smayl mirz zamannda [hbsdn] xilas oldu v sgndr anl nvvab zamannda yenidn bir qdr etibar qazand. Axrda yann oxluu, ahll v hbs mddtind ld etdiyi ziflik ona qalib gldi v onun hyat mddti sona atd. Cnntmkan ahn lm zaman nfr nazir idi: 1) Aa Cmalddinin idn xarlmasndan sonra Mirz Salman ksr byutatlarn naziri oldu. O, Aa Mirz li Cabiri sfahaninin oludur. Atas bir ne il Fars [vilaytinin] hakimi brahim xan Zlqdrin vziri olmudu. Szgedn xs (Mirz Salman) gzl iraz torpanda fzilt v kamal qazandqdan v byk qabiliyyt, inkiafa v bacara yiylndikdn sonra ulu orduya glrk, Azrbaycann vziri Mirz taullann dstyi il bir ne il o vilaytin hrz (mhafiz) xidmti il mul olmudu. Daha sonra o, hmin xs trfindn saraya gndrilib, qabiliyyt v bacara malik olduu n ah n qaykeliyi il hat olundu. O, artq qeyd olunduu kimi, Aa Cmalddin Kirmaninin idn xarlb hbs edilmsindn sonra xasseyi-rifnin ksr byutatlarnn naziri olmaq mnsbin yksldilrk, hkmdar mclisinin yaxn adamlar silkin daxil oldu v ta o hzrtin vfatnadk tam slahiyytl hmin xidmti icra etdi. smayl mirz zamannda hkmdarn ona olan qays v
811 812

Naziri-byutat - byutat adlanan saray tsrrfatlarnn mumi bas. S-129, v.139a.

289

dstyi o qdr hddn ziyad artd ki, onun byk mirlrdn hr hans birin tzim etmk n vzirlik krssndn qaxmamas mr olundu. smayl mirznin lmndn v sgndr anl nvvabn hakimiyyt glmsindn sonra o, vzir v etimadddvl tyin olunaraq, vvlkindn daha artq slahiyyt v hmin ali mnsbd yksk drcy nail oldu. Onun hyatnn tfrrat sgnd r anl nvvabn [hakimiyyt] zamannn hadislri irisind qlm alnacaqdr. Xoca blqasim - Frhan vilaytinin yanlarndan olub, ali divann mhrdarnn vziri idi. Dzgn qlmli, doru szl, drst danql, gzl davranl v sad rftarl bir kii idi. Onun hrktlri rfin xouna glmi v xasseyi-rif srkarnn ixtiyarndak byutatlardan bzilrinin naziri tyin edilmkl trqqi tapmd. O, cnntmkan ah hzrtlrinin vfat zamannadk hmin xidmtl mul idi. smayl mirz zamannda da bir mddt o xidmt cavabdeh olmudu. Byk etibara malik idi. Axrda tyini o vzifdn kib, doma vtnin z tutdu. 3) Mir blftuh - xasseyi-rif srkarnn imart naziri olub, Mir Fzlulla hristani sfahaninin qarda idi. Onlar Sleyman anl xaqann zamannda mustovfi l-mmalik vzifsini dam Mir Seyid rif hristaninin vladlarndandrlar. Onlarn nsli hmi bu dvltd ali mnsblr layiq grlmd. Yuxarda ad kilmi Mir Fzlulla bir mddt sfahann vziri v orann divan msllrinin icras olmudur. Vzifd olduu vaxt rzind mlak v mlkiyyti xeyli artm v o, onlar vqf kimi sndldirmidi. Mir blftuha gldikd is, o, bir mddt tamam dindarlq v dzgnlkl imart naziri (nzarti-imart) vzifsi il mul oldu. Onun Mirz Mhmmd adl fazil, fqih v [dini] fitva shibi olan bir olu vard ki, dnyann mnsblrin v muliyytlrin ba qomamd v onun fitvalar zmannin fqihlri arasnda mtbr idi. hmdi by Lkrnevis813 sabiq lkrnevis Mhmmdi byin qardadr. Cnntmkan ahn [hakimiyyti] zamannn vvllrind lkrnevis [vzifsini tutan] Xoca by irazi olduqca ziz v mtbr bir xs olub, mirlr v sgrlr arasnda etibara v iqtidara sahib idi. Bel ki, ham onu vzir sviyysind bilib, onu vzirliy mntzir hesab edirdi. Onun lmndn sonra yuxarda ad kilmi hmdi byin qarda olan Azrbaycann avaraca-nevisi Mhmmdi by bu yksk rfli mnsb tyin olundu. O, all, qabiliyytli, istedadl, dncsi v huu yerind olan bir kii idi. O da ziz, mtbr bir xs idi, dvlt mmurlarna rnk saylard v ahn fqti v himaysi il hat olunmudu. Bel ki, Cmid mqaml ah hzrtlri ona kiik vzir dey xitab edrdi. Onun lmndn s onra yuxarda ad kilmi qarda hmdi by lkrnevis oldu v cnntmkan ahn vfat v sgndr anl nvvabn hakimiyyt glmsi yyamna qdr bu xidmti yerin yetirdi. Onlarn nslinin sli-kk irazdandr v onlar orada Xakiyy
813

Lkrnevis - qounla bal qeydiyyat ilrini aparan katib.

290

tbqsi [ad] il mhurdurlar. Amma bir mddtdir ki, irazdan xmlar. Xakiyy nslindn bir ne nfr raqda, Azrbaycanda v ulu orduda yksk mnsblr v divan xidmtlri il zizlnmi v rflnmilr. Haqqnda bhs etdiyimiz xs qabiliyyt, yax xtt, fzilt v kamala malik olan bir adam idi v qlm sahiblrinin istedadllarndan idi. O, Allahn klgsi olan lahzrt ahn sadtli clusunun vvllrind lmd. Byk qorularn vziri (vzir-i qoriyan-i zm) liqulu by adl xs rbgirl oymandan idi. Atas Hseynli by aqil adam idi v tliq 814 xtti il yax yazrd. Xttatl [mam Rzann] feyz bx edn mqbrsinin mnisi Mvlana Bhaddin Hseyndn yaxca yrnmidi. Bu bdi [Sfvi] dvltinin yaranmasndan etibarn vzart-i qoruyan-i zm mnsbi onlarn nslin mnsub idi. O da (liqulu by d) z nslinin gstrmi olduu xidmtlrin mqabilind bu mnsb layiq grlm v hyatda qald mddtc bu rtb il zizlnmidi. O, Allahm klgsi olan lahzrt ahn hakimiyytinin vvllrind ld. Mirz Fthulla adl xs byk qorularn mustovfisi (mustovfi -yi qoruyan-i zm) idi. O, vvllr qoru mustovfisi v axrda mustovfi l -mmalik olmu Xoca Mlikin qohumlarndandr. Hmin bu Mirz Fthulla cavanlnn balancnda bu xidmt layiq grlrk, [ahn] nvaziin v qaykeliyin tu glmidi. Hmi ali mclisin itiraklarndan olub, qoru vzirindn daha artq drcd qorularla bal msllr dxli vard. Ali dftrxanann iilri: Mir bu-Turab Ntnzi mustovfiyi-mal vzifsini tuturdu. Bu vzify indi zabitnevis v mfridnevis d deyirlr 815. O, Ntnz [blgsinin] l-Viyyt seyidlrindndir v mustovfi Xoca Qasmn krkni idi. Dvlt dftrxanasnda qlm sahiblri onu haqq -hesab elmind mhasiblrin ustad sayrdlar.

Tliq - rb lifbas il yazlan sas bdii xtt nvlrindn biri, XIV srd ran xttat Salman sfahani trfindn tqi v rq xtlrinin laqlndirilmsi nticsind yaradlmdr. Kursiv xtti olan tliq srtl yazlma xsusiyytin malikdir (ASE, c. IX, s.248). Nsx v tliq xtlrinin laqlndirilmsi il nstliq xtti yaradlmd. Nsx - rb lifbas il yazlan bdii xtt nv. Bu xttin ixtiras bn Ml saylr, n gzl xttat is azrbaycanl Mirz hmd Neyrizi olmudur. Nsx xttinin yaranmasnn kklri X sr gedib xsa da, onun formalamasnn n sas v hlledici mrhlsi XIII sr tsadf edir (M.M.Adilov. Azrbaycan paleoqrafiyas v tarixi orfoqrafiya msllri. Bak, 2002, s.111). 815 Mustovfiyi-mal (yaxud zabitnevis, mfridnevis) - mustovfi l-mmalikin rhbrliyi altnda ilyirdi. Onun tabeliyind katiblr vard v onlar avaraca idarsindn knarda qalan divan vergilrinin qeydiyyat il mul olurdular. Buraya yol rsumlar, tln ticarti vergisi, obanbyi v s. bu kimi vergilr aid idi. gr avaracanevis dvlt torpaqlarnn vergilri il mul olurdusa, mustovfiyi-mal ah ailsin mxsus (xass) torpaqlardan gln vergilr v hminin dvlt torpaqlarndan gln, lakin avaraca idarsi trfindn qeydiyyat aparlmayan tsadfi glirlrl mul olurdu O... Ae XVI ee, c.268 -169).
814

291

Hidayt by irazi ali divanda sahibi -tvcih816 idi. O, sabiq sahibi-tvcih Xoca Hbibullann qohumlarndandr. Onlarn nslindn bir oxlar bu vilayt nianl [Sfvi] slalsi qarsnda mxtlif xidmtlr gstrmilr v ahan etimada layiq grlmdlr. Szgedn xs dncli, dzgn qlmli, mlumatl, salam nfsli v phrizkar bir kii idi. Avaracanevislr arasnda Xoca Mhmmd mir Azrbaycan v irvann avaracanevisliyi il mul idi. O, Xan lqbi il mhur olub, mustovfi Qasmn olu idi v haqq-hesab msllrindn yax ba xarrd. Xoca Rid by iraz sillidir v Hidayt byin qohumlarndandr. O, raq avaracanevisliyi il rflndirilmidi. Sufi xasiyytli, drvi grkmli, pak etiqadl v Allah tanyan bir kii idi. Xorasann v Kirmann avaracanevisi Aa sd Ntnzi idi. Suxt (yanm) ad il mhur olan irazl sdin olu Mir Nemtulla is atasnn yerin Fars [vilaytinin] avaracanevisi tyin olunmudu. Aa Seyflmluk Tehrani mustovfi-yi rbab-i thavil817 vzifsind idi. O, byk istedada malik olmasa da, shbti xo, sz irin olan parlaq bir insan idi. Bu chtdn o, behit bzkli mclis yol taparaq, mclis itiraklar zmrsin daxil olmu v ahn hsn-rbti il hatlnmidi. Mmaliki-mhrusnin bvk vzirlri arasnda iki nfr xsusil zmtli, yksk hrtli v iqtidar sahibi idi. Onlardan biri vvlc vziri -mhr olmu, sonra is btn Azrbaycann v irvann vziri v mmyyizi tyin olunmaq rfin layiq grlm Mirz taulla sfahanidir. Digri is yuxarda iar edildiyi kimi, Xorasann vziri v mmyyizi olan Aa Kmalddin Zeynalibad Kirmanidir. Lakin cnntmkan ahn vfat zaman Aa Kmalddin artq lmd. Yalanm v qocalm Mirz taulla is artq o mnsbdn azad edilmidi. Onlarn hr ikisi all, salam nfsli v riyytprvr vzir olmular. Onlarn xeyirxahl v yax ad-san bard shbtlr Xorasanda v Azrbaycanda xalqn dilind zbrdir v onlarn mllri hmin vilaytlrd rnk v qanun kimi bir eydir. Cnntmkan ahn vfat zaman dvltin yaltlrind vzirlikl mul olanlardan biri sabiq vziri-trxan818 Xoca ahhseyn Saruninin olu Mirz
Sahibi-tvcih - mustovfi l-mmalik tabe olan v dnilr zr qbzlrin verilmsin nzart edn maliyy mmuru idi. 817 Mustovfi-yi rbab-i thavil - byutat tsrrfatlarna thvil veriln mlkiyyt, xammal v mhsullarn msul nzartisi idi. 818 Vziri-trxan - Sfvilrin dvlt quruluuna dair n mhm mnb saylan Mirz Smiann Tzkirtl-mluk srind v V.F.Minorskinin Sfvilr idarilik sistemin hsr olunmu tdqiqatnda bu v ya buna bnzr adda dvlt vzifsin rast glinmir. Lakin istilahn lti mnasna sasn bzi mlahizlr irli srmk mmkndr: 1) Trxan sz trkc mir demkdir. Trxani adl tarixi bir termin vardr ki, bu, hm tqad bildirir, hm d Elxanilr dvrnd v ondan sonra dvlt trfindn mirlr v s. dvlt qulluqularna maliyy v ya razi formasnda balanan irsi tiyullar, bxilri ifad edirdi (Mhmmd Min. Frhng-e farsi, c.I, Tehran, 1342, s.1045). gr vziri-trxan ifadsinin slini vziri-trxani kimi qbul etsk, onda bel xr ki, bu
816

292

Hidaytulladr. O, Gilann Biye-pi [vilaytinin] vziri vzifsin mnsub edilib, hmin vzifnin yerin yetirilmsi il mul idi. Amma buna baxmayaraq, o, Gilana getmmidi v ulu drgahda yaayrd. O, sgndr anl nvvab zamannda mustovfi l-mmalik oldu. z yeri glnd qlm alnaca kimi, Mirz Salman Heratda qtl yetirildikdn sonra o, ali divann vziri v etimadd-dvl tyin olundu. Amma msllr ox da mdaxil ed bilmirdi v ali vzirlik vzifsinin tam slahiyyt sahibin evrilmdi. vvllr Hseyn by Yzba Ustaclunun vziri olmu Xoca Qasm li Azrbaycann vziri vzifsin yksldilrk, bir ne il o xidmtl mul oldu. Amma o da cnntmkan ahn vfatnadk ulu drgahda qalb, Azrbaycana getmdi. Xeyirxah dncli bir kii idi v salam nfsli olma il mhur idi. Onun sli tbrizli idi, sfahan hlin d qohumluu atrd. Onun qarda Xoca naytulla Trk z qardann yerin Hseyn byin olu Hsn byin vziri olmudu. O, zmansinin mtbr vzirlrindn olub, lyaqtli, insanprvr v gzl rftarl bir kii idi. Xoca Mahmud rif Tehrani darlibad Yzdin vzirliyindn azad olunub, darssltn sfahann vziri tyin edilmidi. Onun mhur Aa Tlayi Dvatdar Qzviniy qohumluq laqsi vard819. O da xorftar v salam nfsli bir adam idi. Yuxarda ad kilmi Aa Tlayinin olu Mirz Bdizzaman darlmminin Kaann vziri idi. O v qardalar salam nfsli olduqlarna v riyytl gzl rftar etdiklrin gr ahn fqt nzrlrin tu glmidilr. Onun bir qarda Aa Mhmmd Zaman darssltn Tbrizd bzi xidmtlrin hyata keirilmsin mmur edilmidi, digr qarda hmd by is Xorasann bzi mahallarnn vziri idi. Mir Fzlulla hristaninin Zad Mxdum [ad] il mhur olan olu Mirz bdlbaqi darssltn Qzvinin vziri Mir Seyid li Rizvi Quminin lmndn sonra hmin mlkn vziri tyin olunaraq, o xidmtin hyata keirilmsi il mul olmudu. Yuxarda qeyd olundu ki, Fzlulla klli miqdarda mlak v mlkiyyt sahibi idi v znn btn mlakn vqf edrk, touliyytini byk oluna vermidi. Lakin hmin bu Mir[z] bdlbaqi z alszl v bxtinin zayl zndn onlarn hamsn yox edib, z d cnntmkan ah hzrtlrinin vfatndan sonra smrsiz arzular, yersiz iddialar

mmur dvltin tqad msllrini v ya dvlt qarsnda mhm xidmtlr gstrmi xslr v onlarn nslin irsn bxi v tqadlrin verilmsi iini nizama salmaq funksiyas damdr. 2) Fars dilind trxan sz vardr ki, bu, trsan sznn sinonimi kimi ildilir. gr bu variant nzr alsaq v vziri-trxan szn vziri-trxan kimi oxusaq, onda bel nticy glmk olar ki, bu mmur dvltin gmiilik ilrini tnzimlmkl mul olmudur. 819 Dvatdar - ahn xsi mrkkbqabsn v qlmini saxlayan, mni l-mmalikl birlikd frmanlarn v hkmlrin trtibind itirak edn saray mmuru. Dvatdari-rqam v dvatdariehkam adlanan iki nv dvatdarn olduunu bilirik (Mirza Smia. Tzkirtl -mluk, s.26-27,57-58; V.F.Minorsky. Tadhkirat al-muluk, p.133).

293

v qaba istk v tlblri ucbatndan crbcr blalar kib, hal prian oldu v hyat tvilr girdabna dd. Mirz hmd - Mirz Nurulla Kfrani sfahaninin oludur. O, Fars [vilaytind] ah ailsin mxsus mlkiyytin vziri (vzir -i srkar-i xasse-yi rif) idi. Cnntmkan ah hzrtlrinin onun atas Mirz Nurullaya xsusi hrmti vard v szgedn xs d atas kimi ahn qays il hat olunmudu. O, sgndr anl nvvab zamannda o hzrt hl irazda olarkn gstrdiyi gzl xidmt sbbindn nzarti-kll (naziri-byutat) mnsbin layiq grlrk, tkbana mtlq ixtiyar sahibi olan bir nazir evrildi. Mir Seyid Hseyn Xtib Qaini darssltn Heratn xasseyi-rifsinin bzi yerlrinin vziri olub, o mlkd olduqca mtbr v mhur idi. vvllr qoruba hmd by farn vziri olmu Mirz Mhmmd Kirmani darlirad rdbilin vziri idi. ndi ki, dvltin yaltlrinin vzirlri irisind mhurlardan olan bu bir ne nfrin adlar byan qlmi il qeyd olundu, digr vilayt vzirlrinin tfsilat bard geni mlumat verilmsinin faydas yoxdur. Buna gr d onlarn tsviri bununla yekunladrld. Taciklrdn820 v vzirlrdn ibart digr bir qrup da vard ki, onlardan bzilri rfin xidmtind rf v izzt sahibi olan mirlrin yannda alb idn xarlmdlar, bzilri is hl d ilmkd idilr. Onlarda n biri Xoca Hidaytulladr. O, mir Qeyb sultann vziri idi. Taciklr arasnda mhz ona bl821 hdiyy edilmidi. O, hmin bli bana taxrd v bu hdiyy il tay tularndan seilrk, iftixarl ban uca rxi -fly doru yksldirdi. Digr birisi Xoca Ziyaddin Salmani sfahanidir. O, Abdulla xan Ustaclunun vziri idi. Bu sonuncunun lmndn sonra o, ulu orduya glib, mclis itiraklar zmrsindn oldu. Digr birisi Axsaq Mrif [ad] il mhur olan Xoca Hsn Naxvanidir. Onun he bir mnsbi olmasa da, mclis itiraklar zmrsindn idi. Xoca ahmnsur Frahani is Heydr sultan Trxan Trkmann vziri idi. O da hkmdarn mclisin daxil olmaq icazsin malik idi. Msum byin vziri olan Mir Siracddin li Qumi onun yuxarda qlm alnm hidlik hadissindn sonra divan mnsblrindn birin layiq grld. Amma vvlki kimi [ahn] xidmtind olmaq imkanna malik idi.

Tacik - Sfvi mnblrind farslar bu cr adlandrlrlar. Lakin bu ad bzi hallarda etnik mnsubiyyt bildirmyib, mumilikd oturaq haliy amil olunurdu. 821 bl - hkmdarlar v mirlr n nzrd tutulan, baa v ya papaa taxlan bzk.
820

294

Byutat msriflrindn822 bir ne nfri izzt v etibar sahibi idilr: Dvlt xzinsinin mrl Mirz Babayi irazi rfin xidmtind ziz v mtbr idi v ahn etimadna layiq grlmd. Mirz Qasm irazi tvil mrifi idi. ksr vaxtlarda at tvlsind v at meydannda xidmt gstrmk sadtin nail olmudu. Mirz Babayinin qohumu Mirz Mhmmd Pek ziz v mtbr bir peknevis idi. Mirz Hsn sfahani rikabxana v qayaxana823 mrifi idi. Mir ahmirin qarda Mir Seyid Seyfi vvllr xzin mrifi olmu, daha sonra trxan824 vzifsini icra etmk rfin nail olmudu. Bunlardan savay, digr mriflr olsa da, bu bir ne nfrin sadalanmas il bu mvzu ixtisar edildi. Ulu drgahda tacikiyy tbqsinin byklrindn v yanlarndan ibart digr bir qrup da vard ki, onlardan bzilrin [hkmdarn] hzurunda olmaq ixtiyar verilmidi. Bu xslr konkret olaraq hr hans bir vzif tutmasalar da, behit bzkli mclisd itirak etmk v oraya daxil olmaq hququna malik idilr. Bunlarn arasnda darlmminin Qumun Musvi seyidlrindn olan Mir Ham Qumi xsusi yer tuturdu. O, irin szl, zarafatcl bir kii olub, mlak, mlkiyyt, srvt, var-dvlt sahibi idi v rfin hzurunda sz demk, mtlb rz etmk, ehtiyac sahiblrinin dilklrini atdrmaq baxmndan digrlrindn stn idi. Bzn burnuna ali divann vziri tyin olunacann xo qoxusu dys d hmin rtby nail ola bilmdi. Cnntmkan ah hmi onunla zarafat edir v mzlnir, ona qar zarafatyana hsn-rbt gstrir v ksr vaxtlarda onunla mnasibtd izzt v hrmtl davrand snada onu gzlnilmdn czaya v msadiry giriftar edirdi. O, cnntmkan ahn vfatnadk ziz v mhtrm bir xs olaraq qald. Amma qaba istk v tlblrdn d xali deyildi. Bu tbqnin hali v yanlarndan digr birisi Xoca bdrridin olu Xoca bdlqadir Kirmani idi. O, z vilaytinin silzadlrindn, byklrindn v yanlarndan olub, mlaknn v srvtinin, glirinin v mnftinin oxluuna gr sekin v stn bir xs idi. Hkmdarn frmanna uyun olaraq, darlaman Kirmandan ali taxtn tklrin glrk, behit bzkli mclisin itiraklar zmrsin daxil oldu. Bzn ona ali divan vzirliyi vd olunsa da, o da Mir Ham kimi izzt v etibara malik olmasna baxmayaraq, vzif sahiblrinin ona qar olan srt mnasibtindn asudlik tapmad. Axrda z razl v istyi il on iki min tmn pek alaraq Kirmana qaytmaq v o vilaytd kinilik v quruculuq ilri il mul olmaq icazsi ists d, onun bu arzusu qbul edilmdi. O, cnntmkan
Mrif - saray tsrrfatlarnn (byutatn) mfttilri mrif adlanrdlar. Onlar byutata rhbrlik edn sahib-cmlrl birlikd byutatn idar olunmasnda mhm rol ovnayrdlar (bax: V.F.Minorsky. Tadhkirat al-muluk, p.134). 823 Rikabxana - qarderob anlamndadr v burada ah ailsinin qarderobu mnasnda ildilmidir. Qayaxana - sarayn drzi sexi. Bunlarn hr ikisi byutata daxil idi. 824 trxan - ahn dvlrinin saxlanmasna balq v nzart edirdi.
822

295

ahn vfatnadk ulu orduda qald v sgndr anl nvvab zamannda getm k rxsti alb, doma vtnin yolland. Amma hmin vilaytd zbanalq bayraqlarn qaldran v z xeyri n vergilr yan Bkta xan farn xoaglmz davranlar ucbatndan orada qalmaa macal tapmayb, imamlarn mqbrlri trf yola dd v bir mddt darsslam Badadda v onun hdudlarnda yaayb, xifft v etibarszlqla zlcyinin qorxusu sbbindn vtn [qaytmaq] arzusuna dmdi. El hmin vilaytd d onun hyatnn yyam sona atd. Bunlardan savay, hrmtli adamlardan, rbablardan v halidn bir oxlar da vard ki, onlar da ulu drgahda v behit nianli mclisdki shbtlrd itirak etmk hququna malik olub, xidmt mmur edilmidilr. Lakin onlarn hamsnn burada sadalanmas uzunulua sbb ola bilrdi. Mnsilr arasnda Mhmmdi by Tbrizi Kei vard ki, o, Mir Zkriyyann qohumlarndan olub, mni l -mmalik825 idi v uzun srn bir xidmtkarlq yolu kemidi. Onun lmndn sonra mni l -mmalik vzifsi tkc bir nfr taprlmad. Bel ki hmin bu Mhmmdi byl qohumluq laqsin malik olan Mirz Mhmmd ibn Xoca liby Sorx-i Kirmani, onunla yana, Qaz Abdulla Xoyi826 v Xoca laddin Mnsur Krhrudi [lkd] mni l-mmalik vzifsinin hyata keirilmsi il mul olaraq, mclis itiraklar zmrsin daxil oldular. Mirz Mhmmd, smayl mirz zamannda mni l-mmalik olub, yetrinc ziz v mhtrm bir xs evrildi, sgndr anl nvvab zamannda Mirz Salman qtl yetirildikdn sonra is mustovfi l mmalik oldu v nhayt, bu-Talb mirz zamannda vzirlik mnsbin yksldi. Onun hvalatnn tfrrat Allahn klgsi olan lahzrt ahn sadtl dolu zamannn tsviri vaxt byan qlmi il yazlacaqdr. Onlarn hr qabiliyyt v istedad sahibi olub, xonevislr (xttatlar) zmrsindn idilr. Amma Qaz Abdulla ina fnnind tay-tularndan stn mrtby malik idi. MSH827 NFSL HKMLR HAQQINDA ran mmlktlrind bu fzilt nianli tbqdn bir oxlar vard. Burada onlardan rf qulluq gstrmk rfin nail olmu bir ne nfrdn v bu tbqdn olan mhurlardan bhs etmy tbbs olunmudur.

Mni l-mmalik - dvltin ba mnisi, saray mnilrinin bas. Tehran apnda (s.167) Xoyi vzin shvn Cveyni yazlmdr. XVI srin mhur Azrbaycan alimi, xttat v airi Qaz Abdulla Xoyi haqqnda bax: .K.Mmmdova. Xlast t-tvarix Azrbaycan tarixinin mnbyi kimi, s.105; M.Trbiyt. Danimndani-Azrbaycan /Azrbaycann grkmli elm, snt adamlar/. Trcm ednlr: .ms, Q.Kndli. Bak, 1987, s.18. 827 Msih - sa peymbrin lqblrindn biridir. Dini rvaytlr gr, sa Peymbr nfsi il llri dirildrmi. Burada sgndr by Mni hkimlrin istedadn gstrmk n Msih nfsli ifadsindn istifad etmidir.
825 826

296

Hkim Qiyasddin li Kai - dzgn szl, doru danan v sadlvh bir kii idi v tdavld olan elmlrin mnimsnilmsin lazmnca sy gstrib, tibb elmind kamal drcsin atmd. Onun lmndn sonra qarda Hkim Nurddin rf qulluq gstrmk rfin layiq grlb, [saray] hkimlri silkin daxil oldu. O, xstliklrin malicsind mczlr gstrirdi, onun sz hkimlr arasnda bir rnk v qanun idi v ox sdaqtli v drst bir insan olduu n cnntmkan ahn hzurunda hmkarlarndan daha artq etimada malik idi. Hkim Kmalddin Hseyn irazi - fziltli, bilikli v gzl xlaql bir hkim idi. vvlc ah Nemtulla Yzdinin ba hkimi olub, ona xidmt gstrmi, onun lmndn sonra is ulu drgahn hkimlri silkin daxil edilmidi. Drraksinin ixtiyar il mczlr gstrir v tbitinin kmyi il Msih kimi rahatlq bx edirdi. Xtaya yol vern [hkimlr] silkindn uzaq gzn xroniki xstlik mbtlalar v mxtlif mrzlrin dayclar ksr vaxtlarda onun malicsi saysind shht taprdlar. ki imyi il mhur olub, bzi riyakarlar kimi zn dindar gstrmy almrd. O, tbiblrin bdnin salaml n mumn caiz hesab etdiklri kp rabndan qbul etmsi ehtimal zndn cnntmkan ahdan bir o qdr d rbt grmdi v sgndr anl nvvab zamannda Xan hmd Gilaninin hzurunda ilmk n o vilayt (Gilana) getdi. Bir mddt onun hzurunda ziz v ox mtbr bir xs olaraq yaad v szgedn vali onunla tibbi msllrl bal mbahislr edrdi. Hyatnn mddti el orada sona atmdr. Sdrri Giluninin olu828 Hkim bu-Nsr Gilani - gzl xasiyytli, xoshbt v xosima bir adam idi v olduqca yax malic (hkim) idi. Ulu drgahda ksr maliclri xstliy mvafiq glrdi v o sahd byk hrt tapmd. Cnntmkan ahn xstliyi zamannda gec-gndz onun xidmtind durmudu. Lakin ona gstriln xsusi rbt v iltifata gr digr hkimlrin cahilcsin ona tzim etmlrini umurdu. Axrda bu msl ona sbb oldu ki, cnntmkan ahn lmnd onu malicd xyant yol vermkd ittiham etdilr v o, hkmdar saraynda qorularn li il qtl yetirildi. Mirz Mhmmd irazi - Hkim Kmalddin Hseynin qohumudur. Fziltli, bilikli, gzl xlaql bir hkim idi v xstliklrin malicsind ydi byza829 kimi i grrdi. Zmannin ksr hkimlri onun szn mtbr, malic sullarn is yksk etimada layiq sayrdlar v bunlar zlri n nmun hesab edirdilr. Yksk drcsi olmayan tbiblrdn bir oxlar onun agirdi olmaqla fxr edrdilr. Hqiqtn d, o, zmannin Bqrat (Hippokrat) v dvrann flatunu (Platonu) idi. Onun da taleyi Hkim

828 829

S-129,v.143a;S-297,v.109b. Ydi-byza (a l) - dini mtnlrd v klassik dbiyyatda bu ad altnda Musa peymbrin mcz gstrn li nzrd tutulur.

297

Kmalddin Hseyninki kimi olmudu. Bel ki, o da rab imyi il mhurlam v padahn rbtindn mhrum qalmd. Bzi vaxtlar ulu orduda, bzi vaxtlar is darlibad Yzdd yaamdr. Hkim madddin Mahmudun hmin bu iki bilikli hkim qrbal v qohumluu atrd. Elm v hikmtd ham arasnda babiln, bilik v tcrb zr almd mhur idi. Onun tibb elmi, mcunlarn trtibi, xroniki xstliklrin v hrart artmnn malicsi, xsusil d kiik (adi) qoturluq v camaat arasnda atk (qanqrena) ad il mhur olan byk qoturluq barsind yazd byniln risallr v qeyri-adi srlr tbiblr arasnda etimadldr. O, vvllr irvan hakimi Abdulla xan Ustaclunun yannda xidmt etmidir. Lakin bir msl stnd Abdulla xan ona olan mnasibtini mnfi ynd dyir k, ona qar qzb atini alovlandrd v onu axtal bir havada dlicsin czalandraraq, qarn irisind basdrd. Sbh oluncaya qdr onu qarn altndan xarmadlar. Hmin hikmtli cnab ifrat hdd tiryk atmaqla z arsin baxb, o bladan sa xma bacarsa da, onu titrtm tutdu v hyatda olduu mddtc bu titrtm onu trk etmdi. Artq z tiryki olduu n tiryk ox ball vard. Cnntmkan ah cinlrin v insanlarn imam olan [mam Rzann] mqdds astanasn inkiaf etdirmy v oran rvnqlndirmy hddn artq meyil gstrrk, hr sah zr n yaxlardan olan mtxssislri hmin mqbry xidmt gstrmy tyin etdiyindn szgedn xsi d hmin feyz bx edn ziyartgahn tbibliyin mmur etdi. O, bir mddt mqdds v ulu Mhdd xstlrin malicsi il mul oldu. Hqiqtn d, o, znd sekin xslr v fzilt sahiblrin xas olan xsusiyytlri, kamal v stnlklri cmldirmi bir adam idi. Hkim blfth Tbrizi - Tbriz hrinin mhur830 tbiblrindndir. Cssc kiik adam olduundan camaat arasnda ona hkimi -kuek (kiik hkim) deyrdilr. O, hrdki digr tbiblrdn sviyyc ox stn idi. Xstliyin diaqnozunun qoyulmas v naxoluun vziyytinin myynldirilmsi baxmndan onun misli -brabri yox idi. gr xstnin al banda olmasayd, onda o, he bir sual vermy ehtiyac hiss etmdn onun nbzini lmk bu ur pozunluunun sbbini anlayb, nasazln hanssa yemk imkdn, zay xrkdn v zay rbtdn olduunu bildirrdi. gr bir xstli k olsayd, onun sbbini izhar edrdi v ksr vaxtlarda onun diaqnozlar dz xard. O, bu ii mcz hddindk aldrmd. Bu hikmtli cnab, smayl mirznin hakimiyyti zamannda onun xidmtind byk hrmt v drc ld etmi, izztli sarayn mqrrblri v mhrmlri srasna daxil olmudu. Hkmdarn yanndak hrmti v drcsin gr digr hmkarlarndan v tay tularndan stn idi. sgndr anl nvvab zamannda mir xan Mosullu Trkman Tbriz hakimi v Azrbaycan mirlmras olarkn bu hikmtli cnab, xann mlazimlri silkin daxil olaraq, onun xidmtind byk hrmt qazand.
830

S-297, v.110a.

298

mir xann [qiyam] hadissindn sonra onun trfdar olmas sbbindn Nvvabi Cahanbani onun halna iltifat gstrmdi. Amma Allahn klgsi olan lahzrt ah zamannda byk trqqi edrk, yenidn mbark sarayn mhrmlrindn birin evrildi. Axrda bir nqt artrmaqla mhrm (yaxn adam) mcrim (gnahkar) oldu831 misrasndak mnaya uyun olaraq, giriftar olub, cana nu olmayan lm rbti il doldurulmu hyat peymansini son damlasnadk bana kib, lm yata zrin uzand. Hkim Yarli Tehrani - Hkim Xeyri [ad] il mhurdur. Savadl, mlumatl bir xs olub, fzilt v kamal sahiblrindn idi v ox xoshbt, n tbitli v zarafatsevr idi. Cnntmkan ahn szgedn xs byk rbti v iltifat vard. Qriblrin v ac-yalavaclarn malicsi xidmtinin hyata keirilmsi, xeyriyy rbtxanasnn (rbtxaneyi-xeyri) ilrinin idar olunmas o cnaba taprlmd. Buna gr d o, Hkim Xeyri [ad] il mhur olmudu. Onun iki nfr qabiliyytli olu vard: Hkim Nurddin li v Hkim rf. [Onlarn] hr ikisi atalarnn trbiysi il hat olunmudular v hmin id ona kmk edirdilr. Sxavtli v qonaqprvr bir kii idi. Hyatnn axrlarnda o v iki olu z kinilik tsrrfatlarnn, imartlrinin v halal mhsullarnn hesabna yol stnd drvilr sfrsi ab, zizlr v glib -gednlr xidmt gstrmkl mul idilr. Mir Ruhlla Qaz-Cahani - Qzvinin yksk drcli Seyfi-Hseyni seyidlrindndir. Onun atasnn v babasnn bynilmi vsflrinin hrti o qdr oxdur ki, onlarn byan edilmsin ehtiyac yoxdur. Onun hval zrind clal v zmt nianlri zahir olub grnrd, yetrinc ixlasl v gzl rftarl olmas sbbindn byklr v yanlar arasnda triflnirdi v fzilt v bilik zinti, qabiliyyt v istedad bolluu il bznib-dznmidi. Tdavld olan elmlri mnimsdikdn sonra tibb elmindn zvq alaraq, bu rfli fnd tamam mhart sahibin evrilmidi. Xstliklrin malicsi az mul olmasna baxmayaraq, mliyyatlardak v xstliklrin malicsindki nailiyytlri grkmli tbiblrin xouna glmidi. ksr tbibzadlr onun hzurunda tibb elmin dair mbahislr edib, onun agirdi olmaqla iftixar edrdilr. ikst-nstliq832 xtti il ox gzl yazrd. sgndr anl nvvab zamannda Qzvind naxolua dar oldu, qzav qdr tbibi lini onun malicsindn kdi v o, z cavanlq dvrnd bdiyyt alminin sakinin evrildi.
rb lifbasnda hey hrfin bir nqt artrldqda cim hrfi alnr. Bu yolla gr mhrm szndki hey hrfi bir nqt artrlmaqla cim olarsa, onda hmin sz mcrim (yni gnahkar) kimi oxunacaqdr. 832 Nstliq - rb lifbas il yazlan bdii xtt nv. XIV srin II yarsnda Azrbaycan xttat Mir li Tbrizi trfindn nsx v tliq xtlrinin laqlndirilmsi nticsind yaradlmdr. ikst - rb lifbasnda srtl yazmaq n lverili olan v mtnd az yer tutan stenoqrafik bdii xtt nv. ikst xtti XVII srin II yarsnda nstliq xtti sasnda yaradlmdr. Bu yaz xttat fi trfindn hazrlanm v taliqanl bdlmcid adl bir drvi trfindn tkmilldirilmidir (M.M.Adilov. Azrbaycan paleoqrafiyas, s.112,114)
831

299

Dvltin yaltlrind digr bacarql hkimlr d vard. Msln: Hkim Nurddin li Yzdi, Mir blqasim irazi, Hkim la Tbrizi v tibba sfahani. Lakin burada mqsd cnntmkan ahn xidmtind olan v ulu orduda ziz tutulan xslrin sadalanmasndan ibart olduu n qlmin dili onlarn hamsnn vsf olunmasndan kilir v digr istedadllarn haqqnda mlumat vermy balanlr. O DVRD ZMANNN MSLSZLR OLAN XONEVSLR (XTTATLAR) HAQQINDA O dvrd digr ustadlarn xtlri zrin lv qlmi kmi xonevislr zmrsindn olan bir sra nstliq yazanlar vard ki, onlar artq hmin zaman (ah Thmasibin vfat vaxt) bu fani dnya il vidalamdlar. Bu sraya aid olan Mvlana bdi Niapuri, Mvlana ahmahmud Zrrinqlm, Mvlana Dost H erati, Ustad Behzadn833 bacs olu Mvlana Rstmli, Mnsur Hafiz Babaxan834 Trbti v Mvlana Malik Deylmi Qzvini dvrann ndgednlrindn v zmannin xonevislrindn idilr. Ona gr d burada [ah Thmasibin lm vaxt] hl hyatda olanlardan bhs olunacaqdr. Herat hlinin v mumiyytl, Xorasan v raq camaatnn inamna gr, [xttatlarn] birincisi Mvlana Mahmud shaq Siyavuani, ikincisi is Mir Seyid hmd mriz-i835 Mhdidir. Onlarn hr ikisi Mvlana Mirlinin 836 birbaa agirdlridirlr. O dvrd he kim nstliq xttini hmin bu Mvlana Mahmud qdr inclik v mtnasiblikl yaza bilmirdi. Herat hli onun xttini Mir Seyid hmdin xttindn yax hesab edirdi. Onlarn bu inam ona saslanr ki, cnab Mvlana (Mirli) ona icaz vermidi ki, z yazlarn Mvlanann adndan yazsn. Lakin mhdlilr bu dlili qbul etmirlr v Mvlana Mirlinin eirindn olan bu bir ne beyti z iddialarnn [doruluunun] sbutu kimi gstrirlr 837:
Kmalddin Behzad (tqr. 1450-1535/36) - mhur miniatr rssam. Heratda doulmu, Herat miniatrs Mirk Nqqan v azrbaycanl rssam Pir Seyid hmd Tbrizinin agirdi olmu, uzun mddt Teymuri hkmdar Sultan Hseyn Bayqarann saraynda alm, daha sonra Tbriz krk, Sfvi saraynda xidmt etmidir. 1522-ci ild ah smayln frman il saray kitabxanasnn mdiri tyin olunmudur. Tbrizd vfat etmidir. 834 Digr versiyaya gr, Babacan (-. . ... , 1947, .153) 835 S-129,v.144b. 836 Mvlana Mirli - grkmli ran xttatdr. sln Heratdandr v Hseyni seyidlrindndir. Nstliq xttinin ustad olmu, bir mddt Teymuri hkmdar Sultan Hseyn Bayqarann saray kitabxanasnda alm v katibs-sultani (sultann katibi) lqbi il tannmd. 935/1529-cu ildn etibarn Buxarada yaam v 951/1543-44-c ild orada vfat etmidir. Xttatlq haqqnda Midadl-xtut (Xtlrin qlmi) adl srin mllifidir (... // , 39, , 1963, .26). 837 S-129, v.144b; S-297, v.110b.
833

300

eir Xoca Mahmud gri az mddt Oldu agirdi b fqir-i hqirin. Onun barsind bir tqsir yol verilmdi, Gri o da he bir tqsir etmdi. Onun z yax v pis hr n yazrsa, Hamsn bu fqirin adna elyir. Deyirlr, Xoca Mahmud bu qitni eidib syldi: - Mvlana burada yax v pis demkl shv yol verib. [nki] mn yalnz pis838 yazdqlarm onun adna edirm. gr bu, hqiqtn, ba veribs, mz v zarafat surtin malik olmasna baxmayaraq, hr halda, son drc dbsizcsindir. Mhd hli is Mir Seyid hmdi stn tutur. Hqiqtn d, cnab Mir (Seyid hmd) xonevislr arasnda taysz-brabrsiz v qitnevislr839 arasnda misilsiz idi. O, tkc Xorasanda v raqda deyil, btn fqlrd byk hrt malik idi v xttatlar onun xttinin yksk sviyyli olmasn etiraf edirdilr. Hqiqtn d, o, bu id seilirdi v tay-tularndan stn idi. Onun xtti ox hrtlidir v onun xtti il yazlm qitlri almin trflrin v smtlrin, xsusil d Hindistana, Mavrannhr v Ruma 840 aparrlar. Bir oxlar ona agirdlik edrk, ondan feyzyab olmular. Amma axrda trzini dyiib yeniliklr etmi, bu is srit sahiblrinin xouna glmmidi. Nstliq yazanlardan digr birisi Mvlana Mhmmd Hseyn Tbrizidir. O, Mvlana naytullann oludur v haqqnda lma zmrsi daxilind byan qlmi il yazlm Mvlana Mhmmd linin qardadr. Baxmayaraq ki, raq v Azrbaycan hlindn olan nstliq yazanlarn trfindn qlm alnm nstliq xtti Xorasan xonevislrinin nzrind bir o qdr d nfuza malik deyildir v bu slub Xorasan hlin mnsubdur, amma szgedn xs nstliqin mqind byk trqqi edib ox mzmunlu qlm malik olmudu v onun qlmindn mq shifsi zrin tklm hr ey eyibsiz idi v dzli edilmk zrurtinin bulana bulamamd. Bundan lav, el byk bir trqqi etmidi ki, gr imkan tapsayd, kemi ustadlarn xtti zrin lv etmk qlmini krdi. Lakin cavanlq almind ikn onun hyat qlmi qzav-qdrin blas ucbatndan qrld v onun mr shifsi zvq stirlri il doldurulmam qald. ndi gr onun bir

838 839

S-297, v.110b. Qitnevis - xttatlqda v nqqalqda bir ayrca vrqin zrin yazlm nmunlr qit, bu cr snt rnklri yaradanlar is qitnevis adlanrdlar. 840 S-129, v.144b; S-297, v.111a.

301

mq shifsi kimd olarsa, onu lbl gzdirrlr v tlblr onu bir -birlrinin lindn qaparlar. Mir Mizzi Kai - o zamanlar xonevislik iddias edirdi v yax yazrd. Kitab krmkl deyil, ayr-ayr qitlr yazmaqla mul idi. Lakin Kaan v raq hlinin ona gstrdiklri byk etimad slind gerklikdn uzaq idi. O, yuxarda adlar qeyd olunmu Xorasan xonevislrin tay ola bilmzdi. Mvlana Babaah sfahani - raqn nstliq yazanlarndan idi. Kitab krmk zr fqlrd mhur idi. Hqiqtn, raqda onun kimi bir katib (kitab krn) yetimmidi v o zaman he Xorasanda da belsi yox idi. O, vaxtn kitab krmy srf edr v bununla da zn pul qazanard. Byklr v yanlar onun xttini sevirdilr v ona qay gstrirdilr. Onun krdy kitablar raq camaat arasnda geni yaylmd. Amma hal -hazrda az-az l dr. ksriyytini traf v knar lklr aparb, orada baha qiymt satmlar. Mir Sdrddin Mhmmd - Mirz rf ibn Qaz Cahann841 oludur. Nstliql yazard. Zmannin xonevislrindn idi. Qzvinin Seyfi Hseyni seyidlrindndir. O v qarda Mir Ruhulla hr ikisi byk seyidlrdn v dvrn istedadllarndan idilr. Onlarn babasnn v atasnn hrti o qdr ox, qabiliyytlri istedadlar, fziltlri, maddi v mnvi kamilliklri o qdr boldur ki. onlar vsf etmy ehtiyac yoxdur. Mirz rfin xsusi bir trzd blat sapna dzdy v mlahtinin oxluuna gr o dvrn sz ustadlar arasnda ks-sda yaratm aiqan qzllri bu iddiaya daltli bir ahiddirlr. Onun rfli vladlar, azad oul atasnn yolu il gedr [klamna] uyun olaraq, tdavld olan elmlrin mnimsnilmsind tay-tular zrind stnlk qazanm, hr ikisi gzl xlaq bolluu il parlam v fzilt v bilik zinti il bznmidilr. Mnasib bu olard ki, Mirin v qardann rfli ad byk seyidlrin v ehtiraml byklrin zmrsi daxilind yazlayd. Lakin onlarn hr ikisi z zmanlrind istedadl v hacarql xslr olduqlarndan cnab Mirin ad xttatlar srasnda, onun qardann ad is842 tbiblr silki daxilind byan qlmi il yazld. Bir szl, cnab Mir yax bir nstliq ustas v raqn zn tsdiq etmi xonevislrindn olan Mvlana Malik Deylmi Qzvininin agirdi idi v xtt tlimini ondan yrnmidi. Yaz zaman Cnab Mir pki rtilmi qlml ilyrdi. Cavanlq yyamnda o, ox inclikl v zvql yazard. Amma axrda gzlrinin ziflmsi zndn mqi trk edib, vvllr yazdqlar il kifaytlnmli oldu. O, nstliq slubunda Mvlana Sultanlinin843 xttini tqlid etmk v onu dqiqlikl qlm almaq baxmndan [digrlrindn] stn idi. O,
S-129, v.l45a; S-297, v.111a. Tehran apnda (s.171) rf vzin rf yazlb. S-129, v. 145a-b; S-297, v. 111 b. Mvlana Sultanli (tam ad: Mvlana Nizamddin Sultanli ibn Mhmmd) - sln rann Mhd hrindn olan grkmli xttatdr. 1435/36 - 1520-c illrd yaamdr. 1460/61 -ci ildn etibarn Teymurilrin squtuna kimi Herat saraynda alm v xttatlqdak mhartin gr qibltl kttab (katiblrin qiblsi) lqbini almd (... , .28).
841 842 843

302

Mvlana Sultanlinin xttini Mvlana Mirlinin xttindn daha stn tuturdu v onun tqlidind digrlrindn irli getmidi. Bu mqamda zmannin hmin iki nadir xsiyytinin xtlrinin gzlliyi bard bir rhi qlm almaq yerin dr. Deyirlr ki Mvlana Mirli bu fnd byk trqqi edib, ox mhurlamd. O, Mvlana Sultanlinin ondan stn olmadn dflrl iddia ets d, srit sahiblri Mvlana Sultanlinin trfini tutmular. Bir gn cnab Mir[li] Mvlana [Sultanlinin] yanna glmzdn nc onun nadir v xoaglimli qitsini gtrm v hr nn zn krb, onlar bir-birinin arasna qoyaraq, Mvlana [Sultanlinin] yanna glmidi. Bel olan halda, Sultanli z xttini myynldirmkd tinlik kmi v ox dndkdn sonra Mir[linin] onun sviyysind olduunu qbul etmidi. Szn qsas, cnab Mir (Sdrddin Mhmmd) eidli qabiliyyt v istedadlarla zintlnmidi. O, illrl tarix kitablarn mtali etmi, khn v yeni airlrin eirlrini oxuyub yrnmi v el bir tzkir 844 yazmd ki, sabiq zamanlarda belsi az-az trtib olunmudu. Dnyann [insanla] mskunlam drdd bir hisssind kimdn bir ahngdar misra meydana glmidis, Cnab Mir onun hvalatn yrnib, z tzkirsin daxil etmidi. airlrin ksriyyti haqqnda orada yazmd845. Lakin o, hyatnn vaxtlarn bu i srf ets d, onu istdiyi kimi tamamlaya bilmdi. Musiqi v dvar (musiqi kompozisiyas) elmind byk sy gstrib, [bu sahd] dvrann ndgednin evrilmidi. Qvl (sita) v ml (nm) tsnif etmkd mahir idi. Onun zrif tranlri xotbitlilrin mclislrini bzyirlr v zman nmkarlarnn dillrindn dmrlr. O, sgndr anl nvvab zamannda xobxt ahzad Sultan Hmz mirznin mclis itiraklarndan v yaxn adamlarndan idi. Allahn klgsi olan lahzrt ahn sadt nianli zamannda o, vvlkindn daha artq drcd iltifatl nzr tu glib, hmi [ahn] mqdds zngisinin hndvrind oldu v Xorasan yrlrinin birind axirt sfrinin ahngini sazlayaraq, bdiyyt almin yolland. Mirz ahhseyn sfahaninin ola846 Mirz brahim sfahani o da qabiliyytli, istedadl, yax xtt malik olan bir vzirzad idi. Cnab Mirz d cnab Mir (Sdrddin Mhmmd) kimi pki rtilmi qlml yazrd. Amma onun xtti Mir [Sdrddin Mhmmdin] xtti sviyysind deyildi. Sxavtli tbit malik, alqan, qlndr slublu v drvi xasiyytli bir adam idi. lin dn hr n vardsa, onu smimiyyt sfrsi zrin qoyurdu v onun daim hay Tzkirlr orta srlrdn etibarn slam rqind geni yaylm bio-biblioqrafik mnblrdir. Elm, mdniyyt v snt sahlrind mhur olmu xslri (msln, vliyalar, musiqiilri, xttatlar, airlri v s.) hat edn v ya hanssa bir tannm xsiyytin trcmeyi -haln ehtiva edn tzkirlr mvcuddur. Tzkirlrin n mhur nv airlrdn bhs edn ra tzkirlridir. Bu srlrd airlrin hyat yolunun sas chtlri v onlarn yaradclqlarndan nmunlr ksini taprd (daha trafl bax: V.A.Musal. XV-XVII sr trk tzkiriliyi. Bak, 2007). 845 S-129, v. 145b; S-297, v. 111 b. 846 S-129, v.l45b; S-297, v.111b.
844

303

kyl olan evi he vaxt ziyallarn v airlrin gedi-gliindn, camaatn izdihamndan xali olmazd. Bzn byk adamlar kimi nemt bolluu irisind yaayar, bzn is hftnin gnlrini arpa ryi yemkl kifaytlnr v tvkkl qaps aznda oturub, mnsb hlindn v yanlardan bir qdr qaykelik ld edrdi. Amma ox ux tbli v nsiyytcil bir kii idi. Cnab Mirznin hzurunda hm aa mnli, hm d yksk mnli xslr barsind zarafat olunar, onlarn xbisliyi v qeybtcilliyi laa qoyulard. Bundan lav, o, eirlrin fhm edilmsind v fars szlrinin dqiq mnasnn drk olunmasnda z misilisizliyini iddia edirdi. Onun fars lti bard risalsi indi raqda yaylmdr847. Hr bir tbqdn olan adamlar arasnda digr nstliq yazanlar da vard. Msln, atr Mhmmdin olu, atir linin is nvsi olan sa by rngl yazmaqda848 misilsiz v vzsiz idi. Pirbudaq by Qaplan olu amlu nstliqd trqqi etmidi v trklr arasnda [bu sah zr] stn xs idi. Benl Vli rbgirlnn oullar da nstliq yazan idilr. gr nbr tri saaraq yazan qlm bu camaatn mislindn olan hr bir adam vsf etmy balayarsa, onda uzunuluq olar. Tliq yazanlar zmrsi arasnda o dvrd tay -brabri olmayan xonevis Xoca laddin Mnsur Mnidir. O, hkmdarn mclisinin mnilrindn idi v onun ad artq mnilr silki daxilind qeyd olunmudur. Xonevislr srasna aid olduu n onun haqqnda tkrar bhs etmkdn kinilmyrk, burada yenidn qeyd olundu. O, Krhrud 849 lksinin klntrzadlrindndir. O, Mvlana Drviin850 xttini yax tqlid edirdi v o dvrd zn tsdiq etmi bir ustad idi. Hminin bu [tliq] xttinin yax yazanlarndan olduqlarn iddia edn digr xslr d onun xttinin kamillik mrtbsind olduunu etiraf edirlr. Amma ox kobud yazr v dairlri ox byk kir. slind kitab, frman v nian yazarkn bu sul daha xoaglimlidir. nki Sultan Yaqub Trkmann mnisi olan v tliq xtti il yazmaqda misli olmayan Mvlana bdlby851 d [mtndki hrflri]

Mirz brahim sfahaninin h. 980-c (m. 1572/73) ild trtib etdiyi Nsxe-yi Mirz v ya Risaleyi Mirz adl fars dilinin izahl lti nzrd tutulur (... , .30). 848 S-129, v.146a. 849 Krhrud- rann Qum v rak hrlri arasnda yerln yaay mntqsi. 850 Mvlana Drvi Abdulla - sln Blxdn olan xttat v mnidir. XV srin mhur xttat Mvlana bdlbyin tlbsi olmu, Teymuri hkmdarlarndan Sultan bu-Sidin v Sultan Hseyn Bayqarann hakimiyyti zamannda Herat saraynda yaayb -yaratmdr (... , .30). 851 Mvlana bdlby - XV srd yaam mni v xttatdr. O, vvlc Teymuri hkmdar Sultan bu-Sidin Heratdak saraynda alm, sonralar is Azrbaycana glrk, Aqoyunlu Sultan Yaqubun mnisi olmudur. H. 907-ci (m. 1501-1502) ild Tbrizd vafat etmidir (... , .30).
847

304

qeyri-brabr ld yazard v dairlri iri v byk kild ks etdirrdi 852. Xoca (laddin Mnsur) ikst-nstliq [xtti] il d yax yazrd. Mirz taullann olu Mirz hmd d tliq xtti il yax yazanlardandr. O, vvllr Xoca laddin Mninin agirdi olaraq dairvi 853 yazsa da, axrda byk trqqi etmi v Mvlana Drviin kt qlml yazd ikst slubunu ox yax mnimsmidi. Onun xttinin dairlri, Xoca laddin Mnsurun xttinin ksin olaraq, dairvi deyildir, hminin ox da sulu deyildir. O, cnntmkan [ahn] zamannn mtbr vzirzadlrindn idi. Onun atas Azrbaycann v irvann vziri olub, cnntmkan ahn qays il hat edildiyi v [ah trfindn] ona gstriln hsn-rbt sbbindn taciklrin hsd hdfin evrildiyi zaman o, (yni Mirz hmd) ulu orduda mclis itiraks idi v xidmt hlindn idi. Cnntmkan ahn mrkkbqabsnn v qlm dvatnn saxlanmas, qlminin yonulmas kimi ilr onun hdsind idi. Axrda rqiblri [ona qar] qeybt v qarayaxma [kampaniyasna] balayb, onu [hkmdarn] feyz bx edn nzrindn saldlar. O, bir mddt prian bir halda db qald. Amma haan ki Ruma mktub yazardlar, onu da hazr edrdilr v o da mktubun inasnda itirak edrdi. Cnntmkan ahn xstlnmsindn sonra o, trin v Xuzistann vziri oldu. sgndr anl nvvab zamannda o, Mrdqulu xann vziri tyin olunaraq, Xorasana getdi. ox zndnraz, lova v dikba adam olduundan Xorasandak qarqlqlarn tkanvericisin evrildi v Trbt qalasnda z qarda olu trfindn ldrld. Mirz Mhmmd Hseyn - Mirz krullann oludur. Atas cnntmkan ahn mustovfi l-mmaliki idi v onun ad vzirlrin adlar crgsind yazlmdr. vzsiz tliq yazan v misilsiz v taysz-brabrsiz bir xonevis idi. Mirz hmddn sonra o, trqqi edib, tliq xttini kamillik hddin atdrd. O da Mvlana Drviin slubunu mnimsmidi. Amma bu srin mllifinin (sgndr by Mninin) etiqadnca, onlarn hr ikisi z xtlrinin dirklrini Mvlana Drviin qlminin tmli zrind ucaltsalar da, onlarn hr ikisi znmxsus trz sahibdirlr v onlarn hr birinin he d Mvlana Drviin xttindn sviyyc aa olmayan lahidd xtt trzi vardr. Mirz Mhmmd Hseyn irazinin xtt trzi Mirz hmdin xttindn daha suludur. O, lahzrt (ah Abbas) zamannda Hind trf gedib, Hindistan hkmdarnn xidmtkarlar v mnilri silkin daxil oldu v el orada tnd qara rngli lm xttini z yaay shifsi zrin yazd. Mirz Hseyn Mni - Hsn byin vziri olmu Xoca nnaytullann oludur854. Tliql yax yazrd v Xoca laddin Mnsurun agirdi idi. O,
S-129, v.146a; S-297, v.112a. rb lifbasnda myyn hrflr var ki, onlarn aa hisssi dairvaridir v hmin dairlr mtnin aa hisssin dr. Cim, hey, xey, sin, in, sad, lam v s. bu cr hrflrdndir. 853 S-297, v.112a. 854 S-129, v.146b; S-297, v.112b.
852

305

hkmdarn darlinasnn mhrrirlri silkin daxil idi. Ustadnn slubuna uyun olaraq, dairvi yazrd. Kitab krmkd ox srtli idi v ikst -nstliql d ox gzl yazrd. Mvlana Mhmmd min Mni Qzvini v s. kimi digr xonevislr d vard. Sls855 xtti il yazanlar tbqsindn is [z] dvrnn ustad v [z] zmansinin yegansi Mvlana laby Tbvizi idi. Onun xttinin gvhri [digr] xtlrin incilr xzinsi arasnda yaqut kimi parlayr. [Baxmayaraq ki] o, Abdulla Seyrafi856 slubunda yazrd, lakin o, onun yazlarnn v digr yax ustadlarn yazlarnn stndn lv xtti kmidi. Bu, tkc Tbriz bilicilri n deyil, [btn] sritli kiilr n aydn olan bir hqiqtdir. Onun agirdlrindn Mvlana li Rza Tbrizi, Mahmud by Salimin olu Hsn by v kitab yazan (kitabnevis) Mvlana bdlbaqi trqqi etmilr. Mvlana li Rza Allahn klgsi olan lahzrt ahn zamannda nstliq xttin meyil salaraq, qsa mddt rzind ox trqqi etdi v hmin sntd byk bir mhurluq qazand. Hqiqtn, o, [z] zmansinin vahidi idi. Mvlana Yusif Kitabdar da xonevis idi. Tbrizd, irazda, Xorasanda v raqda bzi digr [xttatlar] da vard ki 857, gr ikst yazan qlm onlarn hamsnn haqqnda yazmaa balayarsa, bu qiss uzun kckdir. Buna gr d bu tbqnin yalnz mhurlarnn v onlardan padahn qulluunda duranlarn adlar burada qeyd olundu v qlmin byan dili digrlrinin tsvirindn uzaq tutuldu. DVRANIN MHARTLLR OLAN, GZL RSMLR KN V O VAXTLAR ZMANNN VRQLRN Z MVCUDLUQLARI L BZYN V ZNTLNDRN NQQALAR HAQQINDA eir Hans nqqada ki, Behzad li var, Szlrdn naxlar dzldib yazar.

Sls - X srd rb xttat bu li Mhmmd ibn Ml trfindn yaradlm bdii xtt nv (ASE, c. IX, s.101). Bu xttin inkiafnda azrbaycanl xttatlar Mbarkah Tbrizinin v Abdulla Seyrafinin vzsiz xidmtlri olmudur. Seyrafinin Qvaid -i xtt-i sls (Sls xttinin qaydalar) adl sri dvrmzdk glib atmdr (M.M.Adilov. Azrbaycan paleoqrafiyas, s.115). 856 Abdulla Seyrafi - XIV sr Azrbaycan xttatdr. O, Xoca Mahmud Srrafn oludur. sln Tbrizdndir. Seyid Heydr Qondnevisin agirdi v Hlaku hkmdar Elxan bu -Sidin (1316-1335) masiri olmudur. Mhur xttat kimi hrt qazanm, msnna adl bdii xtt nvn yaratm, Tbrizin bir sra mhur abidlri onun xtti il bzdilmidir. 1341 -ci ild vfat etmidir (M.Trbiyt. Danimndani-Azrbaycan, s.301-303). 857 S-129, v.147a; S-297, v.112b.
855

306

Cmid mqaml cnntmkan ah hzrtlrinin z xsn nadir ilri olan bir nqqa v mczli rsmlr kn inc qlmli bir msvvir 858 idi. O hzrtin rfli ismini o dvrn sntkarlar arasnda kmk bir nv arszlq olsa da, onun xeyir mfhumlu hvalatnn bu gzl nql daha da bzncyini nzr alaraq, onun haqqnda burada yazmaa crt etdik. O hzrt mhur msvvir Ustad Sultan Mhmmdin859 agirdi olmu, qlminin rsmxttini v incliyini kamillik mrtbsin atdrmdr. Cavanlnn balancnda onun bu i ox zvq v vq vard. Bu rfli sntin ta [zirvsi] olan v qlmlrinin incliyi fqlrd hrt tapm Ustad Behzad v Ustad Sultan Mhmmd kimi bu fnnin misilsiz sntkarlar saray kitabxanasnda ilyirdilr. sfahann byk seyidlrindn olan nqqa Aa Mirk sfahani tkbana [ahla] xsusi hmdm olmaq v onun mclisind isinimk hququ almd. O hzrtin (ah Thmasibin) bu tbqy byk lfti vard. O, lk idariliyi muliyytlrindn v mmlkt msllrinin hllindn rahatlq tapdqca nqqalq zr mq etmy girirdi. Axrda el oldu ki, iinin oxluu ucbatndan bu pe il [mul olmaq] frsti tapmad, hminin yuxarda adlar kiln ustadlar da hyat lvhsindn z varlqlarnn surtini knarladrdlar (vfat etdilr). Ona gr d o hzrt bu il az mul olmaa balad. Hl hyatda qalmaqda olan bzi kitabxana iilrini is xidmtdn azad etdi ki, gedib zlri n ilsinlr. [ah Thmasib] mrnn axrlarnda xass qulam olan, sls xtti il yax yazan v o hzrtdn qaykelik grn Mvlana Yusifi kitabdar tyin edib, xasseyi -rifnin mlkiyytind olan kitablar ona hval etdi. Cnntmkan ahn vfatndan sonra hyat shifsini zintlndirmkd davam edn bu sntin ustadlar srasndan vvlincisi - dvrn nadiri v zmannin vahidi olan Mvlana Mzffr lidir ki, znn ox mhartli qlmi il insaf hlini hrsini nlndirmidir. O, Ustad Behzadla qohumluq laqsin malikdir v onun yannda snt yrnib, kamillik mrtbsin trqqi etmidir. Nadir ilri olan ustadlardan v gzl rsmlr kn grkmli sntkarlardan bir oxlar onu bu fnd misilsiz hesab etmilr. Yax msvvir v vzsiz nqqa idi. Hkmdar saraynn v ehelstun eyvannn zrindki tsvirlr szgedn xsin l ilridirlr v zrli qlml ilnmi tsvirlrin ksri ona mxsusdur. Cnntmkan ahn qss gtirn [vfat] hadissindn sonra o da z mvcudluq shifsinin zrin lm nax sald. Mir Zeynalabidin - cnntmkan ahn ustad olmudur. Olduqca salam nfsli, gzl xlaql bir kii idi v dvrann pakizsi idi. zn ar aparrd v
Msvvir - rssam. Sultan Mhmmd - Azrbaycann mhur miniatr rssam v XVI sr Tbriz miniatr mktbinin n grkmli nmayndsi. Txminn XV srin 70 -ci illrinin sonlarnda Tbrizd anadan olmudur. ah smayln v ah Thmasibin dvrnd sarayda alm, Thmasib rssamlq sntini yrtmidir. 1555-ci ild Tbrizd vfat etmidir (daha lrafl bax: .. . , 1970).
858 859

307

db-rkan zn ar etmidi. Hm sad xalqn, hm d silzadlrin yannda ziz idi v yax kompozisiya quran bir nqqa, misilsiz bir msvvir olub, insan hrsi kmkd pakiz bir sntkar idi. Onun agirdlri bir nqqalq karxanas ab, i grrdlr. Amma z hmi ahzadlr, mirlr v yanlar n i grb, onlar trfindn mkafatlandrlard v byklrin eidli rbt v mrhmtlri onun hvalnn shiflri zrind parlayard. smayl mirz zamannda kitabxana yenidn i salnarkn szgedn xs d kitabxana iilrindn oldu. Sadiqi by far - o, far tayfasnn trklrindn idi 860. znmxsus tbit malik olan rngarng bir xs idi. Sadiqi txllsndn istifad edirdi v cavanlnn balancndan nqqalq zr mq etmyin zvqn tapb, zmannin nadiri olan Ustad Mzffr linin yannda gec -gndz alma qrara ald. [Hmin xs] onun hval zrind qabiliyyt v trqqi nianlrini mahid edib, ona [nqqal] yrtmy sy gstrdi. [Sadiqi by] onun agirdi olaraq, kamillik mrtbsin yksldi. Bir mddt nfsinin qruru v tbitinin dikbal zndn, nqqalq iind uurlu glcyin olmadn v zmannin z arzularna uyun trzd dvr etmdiyini dnrk, o peni trk etdi v zahirprstlik libasn soyunub, qlndrlr zmrsi il birlikd syaht etdi v gzib-dolad. O vaxtlar Hmdan hakimi olan mir xan Mosullu onun halndan xbr tutub, onu qlndrlik libasndan xararaq, z mlazimi etdi v onunla insaniyytilikl davrand. O, z trklynn tbitindn v z qzlbalnn nnsindn irli gln igidlik v cat iddias edib, o zamann catlilrini utandrard. sgndr anl nvvab zamannda sgndr xan farn v onun qarda Bdr xann861 mlazimtind olmu v Astarabaddak yaka 862 trkmnlrin qar dyd dlilik hddin atan igidliklr gstrmidi. Amma he vaxt nqqalq pesindn l kmmidi. Axrda byk bir trqqi edrk, vzsiz bir rssam, inc qlmli bir nqqa v misilsiz bir trrah863 olmudu. O, mhartli qlmi il minlrl bdii rsm yaratm, qabiliyyt v istedad zinti il bznmi, airlik v sz ustadl yara il sslnmidi. Rbt douran qsidlri, qzllri v msnvilri vardr. Dy bard bu msnvi beytini yax demidir:

S-129, v.147b; S-297, v.113b. Sadiqi txllsn malik Sadq by far mhur Azrbaycan rssam, airi v alimidir. 1533-c ild Tbrizd anadan olmudur. Rssamlq faliyyti il yana, dvrnn grkmli airlrindn bhs edn trkc Mcml-xvas tzkirsini, rssamlq haqqnda farsca Qanuns-svr mnzum risalsini, Risale-yi hzziyyat srini, 1 ah Abbasn qlblri haqqnda Fthname-yi Abbas-i namdar poemasn, mxtlif hekaylr, trkc v farsca lirik eirlr v s. yazmdr. 1609-10-cu ild vfat etmidir (daha trafl bax; M.Q.Muradova. Sadq by Sadiqinin hyat v yaradcl. Bak, 1999). 861 S-129, v.148a; S-297, v.113b. Tehran apnda (s. 175) beldir; Bdr xann v sgndr xan farn.... 862 S-129, v.l48a. 863 Trrah - yaxs eskiz, layih, rsm kn xs.
860

308

eir Peykan (ox) yirtklrinin uumandan, Hyat tarlasna spildi bla. Hmin gn hr bir zrb ald, Kimisi qlncla, kimisi yumruqla. Lakin o, bu fnnin (nqqaln) sntkarlar zmrsindn olduu n onun ad airlr silki daxilind qeyd olunmayacaq v onun haqqnda yalnz burada mlumat verilmkl kifaytlnilckdir. O, smayl mirz zamannda kitabxana iilrindn idi. Amma Allahn klgsi olan lahzrt ah 864 zamannda o, yksk drcli kitabdarlq mnsbin tyin olunub, fqt v mehribanlqla hat olun du. Amma olduqca bdxasiyyt, lova v kmhvsl idi. Qlqszl, kobudluu v bdxasiyytliliyi ucbatndan he vaxt nfsani qrzlrdn rahatlq tapmazd. Hmi dostlarna v [digr] insan oullarna mnasibtd tbitin uyun davranaraq, pis rftarda hddini aard v onlar lyaqt bazarnda rva grlmyn bu cr kasad mal ondan satn alrdlar (onlar onun kobud rftarna dzmli olurdular). O, ayan dairdn v insafdan knara qoyaraq, hamya mnasibtd qaba xasiyyt nmayi etdirmk baxmndan ifrata varrd. Mhz buna gr o, [aha] yaxnlqdan v yksk mvqedn uzaqladrld v yuxarda qeyd olunmu xidmtdn mhrum edildi. Amma hyatnn axr gnlrindk onun mnsbi lindn alnmad v o, ali divandan kitabdarlq [vzifsinin] mvacibini almaqda davam etdi. Mvlana Hac li Mninin olu865 Mvlana bdlcabbar Astarabadi tliq [xtti il] yazandr. vvlc nqqalq fnlrini yrnmi, o sahd ali rtby malik olmudur. Xttatlq zr d mq etmi v yax kitab z krn [xttat] kimi formalamd. ox parlaq, xoshbt, zarafatcl v irindil bir kii idi. Byklr v yanlar onunla shbtlmy rbt gstrib, ona ilmk frsti vermirdilr. Bir mddt Gilana gedib, Gilan valisi Xan hmdin mclisinin mlazimlri v ndimlri srasna daxil olmudu. Hmin mlkd qarqlq ddkdn v Xan hmd hbs olunduqdan sonra o, darssltn Qzvin glib, orada yaamaa balad. Bir nqqalq karxanas asa da, mrnn ksr vaxtlarn mirlrin v yanlarn mclisind itirak etmy srf edrdi. zn i az hsr edirdi. Onun olu Xoca Nsir d atas kimi, blk d, atasndan [irsn] miras ald n [nqqalqda] istedad sahibi olmudu v agirdlrl ilyirdi. [Mvlana bdlcabbar] digrlrindn daha ox Sultan Heydr trfdarlarnn srkrdsi olan Hseyn by Yzba il laq v mnasibt saxlayrd. Buna gr d smayl mirz zamannda o, kitabxana xidmtindn mhrum edildi v onun olu kitabxana iilri silkin daxil olundu. sgndr anl nvvab zamannda Xan hmd tzdn Gilan
864 865

S-129, v.l48a; S-297, v.114a. Tehran apnda (s.175) shvn cntmkan ah yazlmdr. S-129, v.148b; S-297, v.114a.

309

hakimi tyin olunduqda o, yenidn onun yannda almaq qrarna glib, Gilana getdi v hmin vilaytd axirt almin yolland. Syavu by Grc - cnntmkan ahn qulam idi866. O hzrt (ah Thmasib) onun hrktlrindn qabiliyytli olduunu mahid edib, ona nqqal mslht grd. O, Ustad li Msvvirin agirdi oldu. El ki o, bu sntd mhart drcsini ld etdi, onun qlminin zrifliyi rfin xouna gldi v z xsn z nfis vcudu il ona tlim kemy meyil gstrdi. O, hzrtin (ah Thmasibin) agirdi olduu n insan surtinin grn bard az tsvir krk, z qdrt qlmini yalarn tsviri sahsind iltdi v byk trqqi etdi. ox inc qlmli idi. Dqiq ilyn v misli olmayan bir msvvir idi. Onun [bu sntd] qalxd zirvni fth etmk he bir ustadn ii deyildi. Onun qurduu kompozisiyalar eyibsiz idi. smayl mirz zamannda kitabxana iilrindn oldu. sgndr anl nvvab zamannda is o v qarda Frrux by cavanbxt v sadtli ahzad Sultan Hmz mirznin etibarl adamlar silkin daxil oldular. Onlar lahzrt ah zamannda bir mddt rfin qulluunda oldular v o hzrtin mqdds zngisinin hndvrind onlarn mrlrinin cizgisi yox oldu. Mvlana eyx Mhmmd Sbzvari - zarafatcl, irin szl, grkmli v xoshbt bir kii idi. O, boyakarlq v insan surti kmk sahsind misilsizlikdn dm vururdu. Hqiqtn, onun bu iddias doru idi v nq kn ustadlarn hams bu bard onunla raz idilr. Nstliql ox yax yazrd v ustadlarn yaz paralarnn zn el krrd ki, onlarn hansnn sl, hansnn krm olduunu myynldirmk htta sritli xttatlar n d xeyli tin olurdu. cmd firng (avropal) surtini ilk df o kmi v yaymd. Amma he ks ondan daha yax rng dzld v insan hrsini tsvir ed bilmirdi. Sbzvarda Sultan brahim mirznin yannda xidmt daxil olmaq qrarna glmi, sonradan onunla birlikd raqa glmidi. smayl mirz zamannda o, kitabxana iilrindn oldu. Ondan sonra Allahn klgsi olan lahzrt ahn uur nianli zamannn [irlid olduunu] anlayaraq, Xorasana getdi v daha sonra o hzrtin xidmtind mbark dvltxanann yeni imartind alb, hmin astanann bndsi olaraq can verdi. Mvlana li sr Kai - misilsiz ustad idi. Gzl killr kirdi. Cilalamaq v boyakarlq sahsind tk olub, da v aac killri kmkd tay tularndan irlid idi. O da Sultan brahim mirznin xidmtind olurdu. smayl mirz zamannda kitabxana iilrindn oldu. Onun olu Aa Rza tsvir v portret kmkd byk trqqi edib, zmannin nadir xsiyytin evrilmidi v hal hazrda da rnk saylr. O, ruhi dnyas baxmndan inc bir qlm malik olsa da, hmi glm idman il mul olub, bu hrktindn zvq alard. stedad sahiblrinin shbtlrindn knarda durub, idmanlar tbqsin lft bslyrdi. Hal-hazrda bu mldn l kmidir. Amma ilmy az hvs gstrrdi. O da
866

S-129, v.148b; S-297, v.114a.

310

Sadiqi by kimi bdmzac, kmhvsl v soyuq nsiyytlidir. Lakin, hqiqtn d, tbitind gztoxluluq vardr. O, Allahn klgsi olan lahzrt ah zamannda hsnrbt hdfin evrildi v xeyli mkafat ald. Amma dym -dr hrktlri ucbatndan etibar sahibi ola bilmdi. Hmi mflisdir v hal priandr. Bu beyt onun ddy vziyyt mnasib glir: Beyt Mnim taliblrimin hams cahan ahlar olsalar da, Mnim sfahanda mit qaylarndan ciyrim qan olubdur. Mirz Mhmmd sfahani - nazik qlmli msvvir idi. Xoca bdlziz Kakann agirdi olmudur. Pardaxlamaqda v kompozisiya yaratmaqda misilsiz idi. Xrda naxlar kmkd bu tbqdn he ks onunla brabrlik sviyysind deyildi. O, smayl mirz zamannda kitabxana iilri srasna daxil oldu 867. Mvlana Hsn Badadi - qzl su il nax vurmaq sahsind zmannin vahidi v dvrann yegansi idi. Bir szl, o, qzl nax kmk fnnini mcz hddindk inkiaf etdirmidi. Cmi ustadlar onun bu slubunu hmin id rnk alrdlar. Htta bu sahd yksk zirvy qalxa bilmi Mrhhib Mvlana Yarinin srlrinin d onun inc ilmlri v dqiq trtibatlar brabrind bir parlaql yoxdur. Cnntmkan ah z yyamnn axrlarnda onu tutdurub, daim lini ksdirmkl thdid edirdi. Amma axrda o, Hzrt bu-Abdulla l-Hseynin (mam Hseynin) mbark gnbzind i grb, hmin mqdds mqbry bzk v zint vurduu n onun czalandrlmasndan imtina olundu. O da tvb etdi ki, bir daha [pis] mllr ba qomayacaqdr. smayl mirz zamannda o, kitabxana iilri srasna daxil oldu. Onun olu da atasnn sntkarlndan bhr tapb, qzl su il nax vurmaq v tsvir kmk kimi mhartlri znd cmldirmidi. Mvlana Abdulla irazi - o da qzl su il yax nax vururdu. Amma Mvlana Hsn sviyysind deyildi. Xoshbt, zarafatcl v irindil bir kii id i. Sultan brahim mirznin xidmtind olub, [ona] yaxnlna v drcsin gr digr tay-tularndan irlid idi. [brahim] mirznin [lm] hadissindn sonra smayl mirznin kitabxana iilri srasna daxil oldu. Hmin vaxt Mhmmdi Hervi, Qsri by Kosa v s. kimi digr nqqalar v msvvirlr d vard. Amma biz uzunulua varmayaraq, bu [nqqalar] tbqsinin mhurlarndan v bu fnnin istedadllarndan bir ne nfri qeyd etmkl kifaytlndik.

867

S-129, v.149b; S-297 v.115a.

311

CNNTMKAN AHIN VFATI ZAMANI SZ USTADLII SAHSND ALIAN ARLR TBQS V NZM SAHBLR HAQQINDA Ulu Tanr insanlardan crglr qurdu, Peymbrlrin ardnca airlr durdu. Szlr bzk vurub, onlar nzm kn v gzl mna silsillri trtib edn ali airlr tbqsindn o zamanlar ulu orduda v mmaliki-mhrusd eir qomaq mhartin malik olan airlr v blatli sz ustadlar saysz -hesabsz idi. Cnntmkan ah hzrtlri z hakimiyytinin vvllrind bu tbqnin halna byk hsn-rbt gstrirdi. Htta bir mddt [airlrdn] Mirz rf Cahan v Mvlana Hidayt hkmdarn yncann hmshbtlrindn v mqdds mclisin itiraklarndan olmular. Lakin [ah Thmasib] hyat yyamnn axrlarnda mri-mruf v nhyi-mnkr msllrin byk diqqt yetirdiyindn v bu ali tbqni (airlri) iki dkn sayaraq, onlar salehlr v dindarlar cmlsindn hesab etmdiyindn onlarn halna ox da hsn -rbt gstrmir v onlar qit v qsid yazmaa hvslndirmirdi. Mvlana Mhtm Kai o hzrtin mdhin bir qsid v zmannin hrmtli xanm olan ahzad Prixan xanmn mdhin digr bir qsid nzm krk, Kaandan [saraya] gndrmidi Bu qsid ad kiln ahzad (Prixan xanm) vasitsil [aha] rz edilmidi. Bunun mqabilind cnntmkan ah buyurmudu: - Mn raz deyilm ki, airlr mni mdh etmy v triflmkl mul olsunlar. Qoy onlar qsidlri vilaytin pnah olan ah hzrtlrinin (Hzrt linin) v msum imamlar hzrtlrinin - onlara salam olsun - mdhin desinlr v bel olan tqdird d mkafat vvlc o hzrtlrin mqdds ruhlarndan, sonra is bizdn tvqqe etsinlr. nki zrif fikirlrl, yksk mnalarla v gerklikdn uzaq mcazlarla szlri blat sapna dzb, hkmdarlara aid edirlr. Bunlarn (airlrin) yalanlar onlarn (hkmdarlarn) bunun mqabilind syldiklri hsnlrdn qaynaqlanr. Buna gr d airlrin onlarn nin dediklri szlrin ksri yerli-yerind olmur. Amma gr [airlr z eirlrini] mqdds hzrtlr hsr etslr v onlarn ulu nianli ann triflslr, bundan daha yax v mnasib olar. N is, cnab Mvlana eirin mqabilind rfdn mkafat ala bilmdi. El ki bu xbr Mvlanaya atd, o, mrhum Mvlana Hsn Kainin hidayt taxtnn sultan olan ahi-vilayt hzrtlrinin (Hzrt linin) nin nzm sapna dzdy hftbnd sanki ilahi bir ilhamla cavab deyib, onu [ahn] hzuruna gndrdi v [bunun vzind] layiqli mkafat ald. Bunu grn dvltin paytaxtnn airlri hftbndlr demy baladlar. Onlardan lli-altm nfr qdrinin parlaq hftbndlri tdricn [ahn] rzin atdrldlar v hams bxi v mkafatlar almaqla iftixara v baucalna nail oldular. Xlas, indi bu tbqdn olan, 312

bzilri ulu orduda, bzi digrlri is dvltin yaltlrind yaayan, z hmkarlarndan seilmi v irli getmi mhurlar haqqnda bhs olunacaqdr. vvlincisi Mvlana Zmiri sfahanidir. Zmannin grkmli v sekin sz ustadlarndan idi v dvrann yegansi idi. Rml 868 elmini yax bilirdi. Ona gr d, zn Zmiri869 txlls gtrmd. Onun daxili almi mnalar mnbyindn, fikrinin zinti sbhani fsahtdn ibart idi. Bu tbqnin hams onu sz ustadlarnn bas hesab edirdi. Onun gzl intizaml szlri saysz hesabszdr. ox iti fikirli idi. Hr gn onun tbinin mtlsindn 870 n az on qzl dourdu. Khn airlrin bir ox deyimlrin cavab sylmidir v ali tkbeytlr parlaq incilr kimi onun [airlik] tbinin lplnn dnizindn zhur sahillrin glib xmdr. O cmldn, onun Samiri 871 sehrin bnzyn v bir divana brabr olan bu beyti Baba Faninin872 Divannn balancndak qzl cavabdr: Beyt Cza gn vdsi deyildir yalan, Bdn glck trpni v can. Bu beyti d [Allahn] ali mdhi barsind deyib: Beyt O gn ki, Onun ulu qsrinin eyvan yksldi, Yaradann qdrtiyl quru torpaq dirldi. Burada onun aiqan beytlrindn bir nesi vermkl kifaytlnirik: Beyt Sn dodamdan pdn v mn zvqdn yxlb zmdn getdim,
Rml elmi qum zrind fala baxmaq suludur. Zmir - rbc hr eyin i z, batini, daxili mnas anlamna glir. 870 Mtl - hm gnin v ya baqa bir ulduzun doduu yer mnasnda ildilir, hm d qzlin ilk beytini bildirir. 871 Samiri - dini rvaytlr gr, Musa peymbr zamannda srail tayfasndan olan bir dinsiz v hiylgr xsdir. O, xalq crbcr yalanlarla aldatmaq v frldaqlq etmk sahsind pekar imi. 872 Baba Fani irazi - rann mhur airlrindn biridir. O, Sultan Yaqub Aqoyunlu zamannda poeziyada ox trqqi etmi, ah smayln hakimiyyti dvrnd Xorasana krk, vvlc bivrdd, sonra is Mhdd mskunlam v 925 / 1519 -cu ild Mhdd vfat etmidir. Onun 6 min beytdn artq eirlr divan vardr eyx Mfid Davr. Tzkire -ye miratl-fsha. iraz, 1371, s. 478-479; Seyid zim irvani. Tzkir. srlri, III cild. Bak, 1974, s.466 -467).
868 869

313

Ona gr d bilmdim ki, o pn keyfiyyti sn nec tsir etdi. Bu beyt d Mvlanadan mhurdur v ox yksk sviyylidir. Bzilri bunu onun olu Daeyiy aid edirlr: Beyt Yaradan surtini yaradbdr gr n taraz, Bundan artq yaraq gzllik qabna smaz. Mqdds Krblaya gedn yolda o cnabn ayan axta aparm, o da bu bard bir qit demidir. Bu beyt[lr] hmin qitdndir: Beyt Ey rk, bala getmk lazmdr Krblaya ki, Nail olasan din v dnya padahn tvaf etmy. Qlt eldim ki, bala deyil, ayaqla getdim, Ona gr d axta ayam mndn qopard. Gnah mndn oldu, axtann tqsiri yoxdur. Lakin imamdan zr dilyirm ki, Onun ziyarti arzusundan mst olub, El vziyyt ddm ki, bala aya ayrd ed bilmdim. Onun yksk beytlri v knl oxayan rngarng mnalar oxdur v eir qoan sz ustadlar arasnda mhurdur. Mir Tqi Kai z tzkirsind ona xsusi yer vermidir873. Mvlana Mhtm - Kaan hrindndir. airlik baxmndan almd hrt tapmdr v onun eirlri tmtraqla doludur. O sntkarlq v mharti ki, hmin bu Mvlana eir ttbiq edibdir, nzm sahiblrinin dncsinin li ona atmaz. O cmldn, smayl mirznin mdhin bir qsid demidi ki, onun bir misras [hmin hkmdarn] hakimiyyt glmsinin [bcd] tarixini ks etdirir. Gzl qsidlri oxdur, qzllri, trkibbndlri v trcibbndlri874 saysz-

Mir Tqi Kai (Tqiddin Mhmmd ibn rfddin li l-Hseyni l-Kai) - Xlastl-ar v zbdtl fkar (eirlrin xlassi v fikirlrin seilmii) adl oxcildli v mfssl ra tzkirsinin mllifidir. O, tzkirnin yazlmasna byk zaman srf etmi v bu sri h. 975 -1016 / m. 1567-1607ci illr rzind yazb tamamlamdr (.G.Mani. Tarix-e tzkireha-ye farsi, c. I. Tehran, 1348, s.524556). 874 Trkibbnd v trcibnd - klassik rq dbiyyatnda lirik eir formalar.
873

314

hesabszdr. hidlrin aas v Ali-bann875 beincisi olan [mam Hseyn] haqqnda bir mrsiy876 nzm kmi, orada yksk sviyyli beytlr v dqiq mnalar qeyd edilmidi. [Bu mrsiy] o zamanlar qulaqlarda sra idi v halhazrk gnlrd d ondan yadigar qalmdr. O, bununla indiydk airlrin ata bilmdiklri rhmtlik eyx Azrinin877 mrtbsini vurub kemidir. Bu iki beyt o [mrsiydndir]: Beyt O yksk mqaml imamn ba nizy taxlan gn, Sanki gn baaa gydn yer dd. Qorxuram onun qatilinin czas el yazlsn ki, Rhmt dftrinin zrindn birdflik xtt kilsin. Yuxarda iar edildi ki, cnab Mvlana ifftli ahzad Prixan xanmn mdhin bir qsid demidi. Bu iki- beyt hmin qsiddndir:

Beyt He bir namhrm o rtkl aya v gn, He z yuxusunda da nzr sala bilmz. nki hmin an hissiyyat karxanasnn memar, Onun gzndn yuxunu drhal knarladrar. O xanm gr z z surtinin ksin nzr salsa, Qorxuram ki, ismti onun zn d mzmmt edr. El buna gr d onun ksinin grnn, Qzav-qdr hm aynadan, hm d sudan knar etsin. Mvlanann dncsindn domu rngarng aiqan qzllr oxdur. Onun bu mtlsi olduqca gzl v ltifdir: Beyt

Ali-ba - islamn be mqdds xsiyyti (Mhmmd peymbr, onun qz Fatim xanm, peymbrin krkni v misi olu Hzrt li, Fatim il linin oullar mam Hsn v mam Hseyn) nzrd tutulur. 876 Mrsiy - lml, yasla laqdar qmgin, kdrli eir nv. 877 eyx Azri - XV srin mhur ran airidir. sln xorasanldr. Cvahirl-srar, Bhmnnam, Tura-yi hmayun v s. srlri vardr (Pnahi Makulu. dbi mlumat cdvli, s.23).
875

315

Uca qdd-qamtlilrin boynu snin kmndinddir, Sn bir rnasan, boy-buxunun nec d gzl yaradlb. Bu mxtsr [srin] tutumu blat nianli airlrin eirlrinin yazlmas mkanna evril bilck qdr geni olmadndan burada bu mlumatlar qsa verilir. airlrin mlahtlisi (mlh-ra) Mvlana Vli: Cnab Mvlana Xorasann Qain vilaytin daxil olan Dti-Byaz blgsindndir. irindil air, rngarng, xoshbt v yax natiqlik qabiliyytin malik bir insan idi. Mlahtli qzllrinin hr bir beyti tmizlikd kamala atm bir drdan, parlaq qsidlri is olduqca fsahtli v blatli idi. Cnntmkan ah zamannda znn xsi istyi il doma vilaytinin ziz seyidlrindn olan Xocazad il birlikd orduya glrk, bir mddt darssltn Qzvind yaayb, Mvlana Zmiri v dvltin paytaxtnn digr airlri il hmdm v hmshbt oldu v sgndr anl nvvab zamannda Xorasana getdi. Xorasann [zbklr trfindn] istilas vaxt Ye tim sultan zbk onu z qarsnda oynadaraq alaltm, axrda is onu qtl yetirmi v bunu saslandrmaq n demidi: - airlr acdil olurlar. Mvlana mndn incidiyin gr mn dndm ki, mbada, o, mn hcv yazar v bu, ruzigarm shifsind bdi qalar. Xorasan hlindn bir xs onun cavabnda dedi: - Ax hans hcv bundan betr ola bilr ki, cnab sultan zmannin vahidi olan bel bir xsin qtlin frman verib bu mli trtdi v z ruzigarnn shifsin bdnamlq damas vurdu?! Yetim sultan bu sz tsdiq etdi. Lakin hmin szlri deyn adam da bu csartinin mqabilind qtl yetirildi. Bu mqamda lazm gldi ki, [Mvlana Vlinin] Hzrt li ibn bu-Talibin - ona salam olsun - mdhi v trifi bard nzm sapna dzdy qsidlrindn bir ne beyt qeyd olunsun: Beyt Ey fanilik vrqlri zrindki lm szn z taleyindn uzaqladran! gr snin kimi bir dalt banisi Cahan zrin abadlq xltini geyindirrs, Ondan sonra bayqu z rahatl n viranliy hsrt qalar. Bulud qtrlr samaa balasa, qtrlr ylb bir mman olar. Mvlanann rngarng qzllri v aiqan eirlri oxdur. Bu bir ne beyti tqdim etmkl kifaytlnirik: Beyt 316

O, mni kor hesab edir, halbuki grm qabiliyytim var. Mn onun mhnt gtirn ayann izini grb tanya bilirm. *** ryim sn qovumaq yolunda hrartl dynmlidir, vq gzm bu msly gr nigaran qalmaldr. vq imkan vermdi ki, yaral ryimin zrin bir l qoyum, Bu i gizlin olmasa da, hllik sn blli olmamaldr. Snin hsrtinl hr iki cahan trk etdi Vli, Grk sn d z mehribanlnla ona layiq olasan. Mvlana Vhi Yzdi - szn ustas olan airlrdn v fzilt yayan sz ustadlarndan idi. Hmi darlibad Yzdd yaamdr. Qzl v msnvi sahsind dvrann yegansidir. Onun tbinin nticsind nzm sapna dzlm olan Frhad v irin kitab camaat arasnda mhurdur v orada o, ox irin beytlr, blatl bznmi rngarng mnalar yazmdr. Hmin kitabda yksk airan beytlr oxdur. Burada hmin srdn olan bu mhur qitni [yazmaqla] kifaytlnirik: Qit Prvizin yolu stnd casuslar durmudu, Ki, onun at olan bdizin hr addmndan xbrdar olsunlar. Ona gr d, gr o atn nal bir daa dysydi, V o tmas nticsind dadan qlcm xsayd, Hl hmin qlcmda istiliyin tsirlri snmmi, Bu bard irinin mclisind xbr tutardlar. Onun qzllr divanndak oxlu aiqan beytlr domalarn v yadlarn dillrind dolamaqdadr. Bu baxmdan yadda qalan bir ne mhur beytl kifaytlnirik: Beyt Ruzigardan bir az can sal v bir qdr d aman istyirm ki, z canm o canana qurban ed bilim. gr yara qovumasalar, uaq xasiyytli xstlrdirlr aiqlr, Onlarn drdlrinin lac iki gn yar il bir yerd olmaqdr. Beyt 317

Dilyimdir toz qonmasn tyin nciblrin, Dadarsa gr flk, kkndn bu viranni. Eqin camndan mey imk deyildir hr ksin ii, Dodanda tutsun grk ki, Vhi b peymanni. Xoca Hseyn Snayi Xorasani - mqdds v ulu Mhddndir. O zamanlar Sultan brahim mirznin xidmtind idi v o cnabdan mkafatlar alard. Qsid deyn bir airdir. Yksk mnalar vardr. Amma eirlrind el drin mnalara yer vermidir ki, dvrann ksr sz srraflar onlar anlamaa tinlik kirlr v bu bir ne beyt d o cmldndir: Beyt Su gzgs z znd gstribdir sman, Suya bax ki, baaa edibdir asiman. *** Gecnin prdsi o trfdn qhr vers d, Bu trfdn sbhn am smklr istilik lsi gtirir. *** O kpk ki, su st yaranm sn tk dilbrdn, Qiymtlidir su iind sdf il gvhrdn. *** Adam aynaya baxarsa, olar n? Onun ksi ks olunar ksin. *** Gn tk parlar, fqt ziya samaz qlnc tiysi, Qzl qandan yara saar o qlncn yiysi. Mir Heydr Mimmayi Kaani878 - Hseyni seyidlrinin Tbtbayi nslindndir. Orada (Kaanda) soyural sahibidir. Mmma slubunda misilsiz, maddeyi-tarix879 demkd vzsizdir. Ya doxsan adlayb v hl he vaxt aiqlik zmrsini trk etmyibdir. Cnntmkan ah zamannda Kaanda orann vziri olan, maddi hsn-camalla v mnvi xlaqla zintlnmi Mirz Cfr Bdizzaman olu il hmdm v hmshbt olmudu. Sonradan Mirz Cfr Hindistana gedrk, orada Asf mqamna (vzirlik mnsbin) nail olmudu.
878 879

S-129, v.l52a; S-297, v.117a. Mmma - klassik rq poeziyasnda mnzum tapmaca. Mmmalarda sas fikir mxtlif sullar la gizli ifad edilir. Mmma yaratmaq airlrdn drin bilik tlb edirdi. Maddeyi -tarix - klassik rq eirind myyn hadislrin, srlrin tarixini, grkmli xslrin tvlld v lm illrini gstrmk n istifad olunan ifad trzi. Maddeyi-tarixlr bzn rqmlrin aq-akar sadalanmas il, bzn is bcd hesab il verilirdi (.M.Mirhmdov. dbiyyatnaslq: ensiklopedik lt. Bak, 1998, s.121).

318

Cnab Mir (Heydr) Allahn klgsi olan la-hzrt ahn sadtli clusu zamannda Mirz (Cfr) il grmk arzusunun vqn qaplaraq, Hindistana getdi. Onun vasitsil [Mir Heydr] yksk mqaml bir hkmdar olan Clalddin Mhmmd kbr padahn hzuruna glib, o hzrtin mclisinin itiraklar srasna daxil oldu. Asf xan (yni Mir Cfr) tbitind qnatcillik olmasna baxmayaraq, min tmn raq ahisin brabr olan otuz min rupi kbri mblind vsaiti cnab [Mir Heydr] mkafat verdi. O, padahdan da mkafat alb, bir mddt o vilaytd yaadqdan sonra Beytullahul -hram hcc etmk arzusuna db, hmin sadt qovumaq rfin nail oldu v iki il Mkkeyi mzzimd qald. Daha sonra [Mhmmd peymbrin] vtn sevgisi imandandr klamna uyun olaraq, vqnn iradsi onun yaxasndan tutub, onu Kaan blgsin kib apard v o, hkmdardan namlar v soyurallar hdiyy ald. Mir [Heydrin] eirlri arasnda saysz -hesabsz qitlr, qsidlr, qzllr v maddeyi-tarixlr vardr. Bu shifd onun mnacatla (Allaha mracitl) laqdar bir rbaisini qeyd etmkl kifaytlnirik: Rbai Zahid gnah etmir ona gr ki, qhharsan (czalandransan) sn, Biz gnaha qrq olmuuq ona gr ki, qffarsan (balayansan) sn. O snin qhharlndan danr, biz is qffarlndan deyirik, Ya Rbb! Grn, hans adn daha ox xolayrsan sn? Mvlana Mlik Tyfur ncidani v qarda Mvlana Daeyi - hr iki qarda hal sahibi olub, fzilt v kamal hlindndirlr. Mlik Tyfur cnntmk an ah zamannda Qzvinin mdrs v minbrlrind olard. Srgrdan, syyar v aiqan bir adam idi. Son drc mmin v dindar olub, xozl v xosimal cavanlardan idi. znd bol xtt (saqqal) saxlayard. Cazibdar tbiti vard. lahzrt ah (Abbas) zamannda z amalnn yklrini Qzvindn Kaan smtin kib apard. Fqirliyin v linin aa olmasna baxmayaraq, tbitindki qnatcillik saysind arpa ryin d qnat etmi, zn he vaxt tamah hlinin srasna daxil etmmidir. Onun eirlrindn olan bu bir beyt bir divana brabrdir: Beyt Sitm qlncna malik olan xs qantkndir, Qorxuram ki, ayan axrda qatilin evinin qapsna gedib xar. 319

Bu beyt d ondandr: Beyt Sn bir frldaa bax ki, Saqi eyni tuluqdan mnim piyalmin iin qan, Camaatn badsinin iin is mey tkr. Bzn el olurdu ki, onun qarda Mvlana Daeyi Kaana glib, Kaan airlri v camaat il shbt edirdi. O da qnatcil, drvi xilqtli bir kii idi. Onun oxlu mlahtli eirlri vardr. Rbt douran qsidlri v qzllri vardr. Burada onun eirlrindn bir rbaini [yazmaqla] kifaytlnirik: Rbai Qara zlfn canm drd sald, Mni ilan kimi qlbimdn ald. Bu naar aiqin qmli ryi, Ruzigardan gr nec zrb ald. Mir Valehi Qumi - mminlr hri (mdintl-mminin) Qumun seyidlrindndir. irin klaml bir airdir. Shbti rngarng, szlri bamz v duzludur. Musiqi elmind mahirdir, qvl (sita) v ml (nm) baxmndan bstkardr, tsniflri ahngdardr, aiqan eirlri is oxlu ustadan mnalara malikdir. Burada onun bu bir ne mhur beyti il kifaytlnildi:

Beyt Blbln yuvasna meh ayaq qoydu v dedi ki, sirlrin xaniman xarab olmaldr. Beyt Biz tifil kimiyik, cahan mktbdir, snin eqin dibdir, Snin vsaln v hicrin bizim nb v adinmizdir880.

Adin - cm gn. O zamanlar cm gnlri qeyri -drs v istiraht gnlri idi. Mktbin qeyri-drs gnlrini znn hicran gnlrin bnzdn air demk istyir ki, agird hmin gnlrd z mktbindn v mllimindn ayr ddy kimi, o da z sevgilisindn ayr dmdr.
880

320

Mvlana Mlik Qumi - xo eirlr malik olan bir airdir. airliyinin balancnda onun eirlrind digrlrinin eirlrind olmayan bir lzzt var idi. Cavanlnn vvlind eird trqqi edrk, klam yetrinc irinlik qazand v pxtldi. Daha sonra randan Hindistann Dkn [vilaytin] getdi v orada Adilahn xidmtind qalb yaad. O, Mvlana Zhuri il birlikd Adilahn adna doqquz min beytdn ibart olan Kitab-i nvrs (Gnc kitab) srini yazm, onlarn hrsi bu sr n drd min be yz beyt demidi ki, bunlar da st -st glnd doqquz min edir. Burada onun bir ne beyti qeyd olunur: Beyt Biz zaman lalsinin nzrind gl blblyk, Bizim qfsimiz heyrt glnn kolundan sallanbdr *** Aiqlrinin yalvarlar sni nazl etmkddir, Sn badan-ayaa vfal idin, sni mn bivfa etdim. *** Ciyrimdn gln hr nal zaman ryimdn at xarram mn. Yumurtada olarkn yand ndamm, Qoymad ki, qol-qanad xarm mn. Qoy snin ryinin lindn tutmaqla, Bu xtr dolu vadidn xm mn. *** ryindn keirdi ki, bir mddt mniml birg olsun, Lakin naz-qmzsi dil gldi v onu peman eldi. Mvlana Fhmi - mdrik bir air v sz ustaddr. Mvlana Mhtmdn sonra o, Kaanda misilsizlikdn dm vururdu. O, digrlrindn ziz v imtiyazl, sz is hamnn yannda kerli, brktli v qbulediln idi. sfahann vziri n dediyi bu qsid ox xo daldr:

Beyt Gnin zngulsinin papa sbhn bandadr, O, Xoca Bkratn hdi il sevinc gtirmidir. Onun aiqan qzllrindn bu bir ne beyt mhurdur: Beyt 321

Snin cilvlrin mnim kimi birisi n heyifdir, Qoy mn snin hsrtin il lm. *** Sn he ksdn l kmzsn, canna rxn salmadan, Sni grdm, ab-qaldm, Bilmirm ki, mnidmi yaraladn, yoxsa yox. Beyt Mndn savay, btn alm sninl adimandr, gr mniml olsan, sn minntdar olaram. Mvlana Hatm Kai - irin szl bir air idi. O, ox qarabuday v qara rngli bir adam olduu n Kaan airlri onu hindli dey l salardlar v onun hzurunda bil-bil Hindistandan sz aardlar. Onun bu zarafatdan can sxlrd. Bir gn o, qara rngli alvar geyinmidi. Hazrcavablardan biri ona demidi ki, molla, mgr alvarnn tyini rmalamsan? Cnab Mvlana hmi bu zarafatn qurban olurdu. O, qzl slubunda vzsiz idi. Bu bir ne beyt onundur: Beyt Gec vaxt mey kuzsi mnim mstlikdn alamama O qdr gld ki, axrda qarnn yer qoydu. Beyt Almd hr ksin gzndn dmm, nki hl d bdnzr mnim arxamca baxr. Beyt Mnim ciyrimin parsi olmadan ahm getmsin rxi -fly, Bu cr ll parlri il asimann taba doludur. Beyt Mhrd sndn sorusalar ki, Hatmi niy ldrdn? Bana dnm, onda n cavab vercksns, ndi onu mn de ki, mn d orada eyni cavab verim. 322

Beyt Naz-qmzlr hamnn hyatn mhv etdi, ndi gzlr Xzrn881 v Msihin glib onlara hyat vermsini gzlyirlr. Beyt Mn namazdayam, lakin ryim o bt (gzl) scd edir, Lnt olsun o ks ki, mnim namazma glr. Mir Hzuri Qumi - mlisaleh bir seyid v dvrann pakizsi idi. llr uzunu imamlarn [raqdak] mqdds mqbrlrind (tbati -aliyat) xidmt v ibadt etmkl vaxtn keirmidi. Cnntmkan ahn vfat v smayl mirznin hakimiyyt glii yyamnda Mir Hzuri d bu ali [airlr] tbqsinin toplan mkanna evrilmi darssltn Qzvin trif gtirdi. O zamanlar Mir (Hzuri) artq qocalmd v bu [airlr] tbqsi yann oxluu, seyid mnli olmas v ruhaniliyi sbbindn onunla izzt v ehtiramla rftar edirdilr. eiri az olsa da, qzl sahsind istedadl v irin szldr. Bu beyti yax deyibdir: Beyt Snin vdlrinin intizarn kmyin zvq mn bsdir, He bir ey-irt snin intizarn kmy brabr ola bilmz. Mir Sbri Ruzbehan sfahani - sfahan hrind yaamdr. Onun ata babas Ordustan seyidlrindn idi. Qzl deyn bir airdir v bu beytlr ondandr: Beyt O kimdir ki, utancaqlq v hya sbbindn prd arxasnda oturub, V sarsaq xasiyytlr grmkdn aln qrb. *** Allahdan arzum budur ki, ryim zab vern xs rhm olunmasn. Rbai

Dini rvaytlr v xalq inanclarna gr, Xzr peymbr abi -hyat (dirilik suyunu) tapb imi v bdi hyata nail olmudu. Onun dara dnlrin kmyin yetimsi haqqnda rvaytlr folklorumuzda mvcuddur.
881

323

Ey bivfa, snin mehriban olduunu ryimdn keirmirm, nd mehribanln olduunu he gman etmirm. z qmini v sbrini, hr n tapsan, gtir, ey rk, gr bacarsan, sn d de ki, mn bu xasiyyt malik deyilm. Mirz Hesabi Ntnzi - Ntnz qsbsindndir882 v Mhmmd Qasm Mustovfinin qohumudur. stedadl v qabiliyytli bir cavan idi. Yax eir deyrdi. Musiqi elmind mahir idi. Onun dstldiyi bamz tsniflr v kdiyi bdii nqlr raq camaat arasnda mhurdur. Qzvin hrind vaxtn glzl [gzllrin] ey-irtin v yaxlarn shbtlrinin idrakna srf etmidir. Kitab yazarkn onun bu iki beyti xatirimd mhur idi: Beyt Hesabi snin didarnn hsrtini ks d, Mddi yen d ona hsd aparr. Beyt Hkim mclisd mhm bir msl barsind bir sz dedi, Ham o szn fikrin getdi, mn is canann dodaqlarnn fikrin getdim. *** Ey Hesabi, yar glir dbdb il gr, Mn is zm itirmim, alm gedib bamdan. Qaz Nur sfahani - sfahan vilaytind yerln ndnan883 mntqsindndir. Elm tlblri zmrsindn idi v Qzvind Xoca fzl Trk il hmshbt v hmdm olub, ondan fziltlr ksb edrdi. Bzi vaxtlarda is Mir Fxrddin Simakinin mclisind tlblik edirdi v o vaxtlar hl eirl v airlikl hrt tapmamd. ox az eiri vardr. Amma olduqca xo tbitli v irin szldr. Onun [airlik] tbinin dnizindn hr nyi ki, lplr zhur sahilin xarblar, misilsiz v bnzrsizdirlr. Deyiln gr, eyx Feyzi Hindi 884 bu beyti onun nin deyib: Beyt
882 883

S-129, v.153a; S-297, v.118b. Digr varianta gr: ndman (S-129, v.154a; S-297, v.118b). 884 eyx Feyzi Hindi - XVI sr Hindistan airidir. eirlri fars v hind dillrinddir. Mrkz -i dvar, Sleyman v Bilqeys, Hft kivr v s. srlri vardr (Pnahi Makulu. dbi mlumat cdvli, s.383).

324

Mnim szlrimd xlt yoxdur, he tccblnm, nki mn bu [sz] badsini rk prdsinin szgcindn keirib saf etmim. Bu sbbdn onun eirlrinin hams sekindir. Bu bir ne beyt onun qsid v qzllrindn gtrlmdr: Beyt Hrdn ki, snin gzn ox tki kaman glir, Bu oxun zrblri gr ne min can glir. Kaman kmi idin xstdilin qsdi il, Atn yersiz olsa da, oxun nian glir. Drnamla bdnimdn smklri xarm, nki oxun onlar etmy viran glir. Eqinin xstlri cl zhrin yl ir, Bunu grdkd mnim itahm dhan glir. Sevginin bazarnda eqimi elan edirm, Bu bazarda zbann stn hr zban glir. Amam can dkannn qapsn, mntzirm, Bilirm, canan ora qart, talan glir. Qasm by Halti - o, sln trkdr v trkman oymana mnsubdur. Rey vilaytind anadan olmu v Tehran hrind yaamdr. Bir mddt Qzvind fazillrin v alimlrin yannda elmlri yrnmidi. Sz ustadl sahsind zn tay-tularndan stn sayard. Qsidlr v qzllr yazmdr. Mirz Salman v Mseyib xan mdh edrdi. Bu beytlri qocalb ldn ddy vaxt qlm almdr: sal qocayam, qalmam naar, ldn-il mrm olur ahu-zar. Baxm dumanl, llrim titrk, Gzm zif, ayamda arlar885. Mvlana Hzni - elm tlbsi olub, fziltli v ux tbitli bir kii idi. ox yax eir deyrdi v yax fhmi vard. Mkl beytlrin v dqiq dnclrin mnasnn amnda airlri doladran hr n tinlik ki vard, o, onlar asanlqla izah edrdi. Yetrinc n tbit malik idi. styirdi ki, lma v fazillr
885

S-129, v. 154b; S-297, v. 119b.

325

zmrsindn olsun. Lakin airlr lazm olan eir fhmi, srgrdanlq, bekarlq v zvq sahibi olmaq kimi xsusiyytlrd tay-tularndan irli getdiyi n airlikd hrt tapd v onun bu beyti almd mhurdur: Beyt Zleyxa mnd idi v hsrtl yada salrd, Zindana atlm mclislr yaran886. Bu beyt[lr] d ondandr: Beyt Ciyrimin istisindn dnn nmli gzm yand, Gzmn ra snin yolunda shrcn yand. Gzmn torunda ya qalmad v grdm ki, ryimin parsi v ciyrimin prkalsi yand. *** Qan gzmdn axr, ey gl, sn bu mclisd dayanma! Yolunda can qoyuram mn, x get, bu manqalda yanma! Mvlanann bu mqtsi887 d byk hrt malikdir v hqiqtn, aiqan bir beytdir:

Beyt Hl bu eqin vvlidir, ey Hzni az alaginn, nki alayan zaman qlbin drdi tzlnir. Mvlana Hlaki Hmdani - drvi xilqtli bir kii idi. Savad yox idi v qtiyyn he n oxumamd. N ki eir deyrdi, kd v bazarda kimi grsydi xahi edirdi ki, onun n qlm alsnlar. Bir mddt bu msl camaatdan gizli qalmd. Qsid v qzllri vardr. Onun bu beyti ox mhurdur: Beyt Sn mnim btn mllrimi bilsn d, zn bilmmzliy vurursan.
886 887

Bu beytd rq dbiyyatnda xeyli mhur olan Yusif v Zleyxa dastanna iar edilib. Mqt - qzlin v ya qsidnin son beyti. Kmir - Hindistann imalnda tarixi vilayt.

326

Snin bu rftarna hlak olsun Hlaki Hmdani. smayl mirzni [hakimiyyt glmsi mnasibtil] tbrik etmk n bir qsid demi, onu bir ne gn rzind sltntin mrkzin atdrb tqdim etmi v bunun mqabilind on iki min tmn nam almd. Bunu grn airlr hvs drk, [smayl mirz haqqnda] blat sapna parlaq qsidlr dzslr d, iltifat grmdilr. Mzhri Kmiri - xosimal, yaraql v gzirin hsn-camala malik bir cavan idi. O, z hsn-xtti il lv qlmini yax [eir] deynlrin shifsi zrin kmi v onun szlri cahann sz ustadlar arasnda ks-sda salmd. Yetkinliyinin balancnda syaht etmk v airlrin shbtini idrak etmk n rk oxayan Kmir888 vilaytindn rana gldi v bir mddt bu diyarda g zibdoladqdan sonra yola db, birbaa z vtnin qaytd. Onun eirlrindn burada bu bir ne beyt qeyd olunur: Beyt N hactdir bilmirm ki, o gzlin eyibsiz camaln grmkl Mnd onun arzusu il bir tmnna ati alovland. O gldi, mni hycanlandrd v o qdr oturdu ki, Onunla ainalqdan z ryim tslli ver bildim. Mcnunun gz baqa he kimi grmdi, O, zn yalnz Leylini aina bildi. gr axirtd czalanma istmirsns, z iindki r-xatam cfa qlnc il ldr. Onu el mhv et ki, snin xatirind Ondan he bir sr-lamt qalmasn. Darssltn Qzvinin airlri: o zamanlar [Qzvind] airlikl mul olan ne-ne tb sahiblri vard. Burada onlardan bir ne nfr mhurun haqqnda yazmaqla mxtsr olunacaqdr. O mlkn camaat liaa v yoxsul olmalarna baxmayaraq, tamah sahibi olan airlr v ndimlr arasnda yaylm olan mkafat almaq mqsdi il dvlt adamlarna qit v qsid hsr etmk kimi mhrriran faliyyt onlardan az mahid olunmudur. Ona gr d [Qzvin airlrindn] aada adlar yazlan bu bir ne zizin hrsi bir idn zlri n yaay vsaiti qazanmlar. O cmldn: Mvlana Frui ttar - sz srraf, hal sahibi olan bir kii idi. ttarlq 889 snti il mul idi. Onun dkannn qaps nzm sahiblrinin toplan yeri idi. O, al-veri snasnda airlrl eir shbtlri edrdi. Onun qzllrindn olan bu iki 888 889

Kmir Hindistann imalnda tarixi vilayt. ttar - drman maddlri, dviyyat, triyyat v mxtlif bitki yalar hazrlayan v satan adam.

327

 beyt ox yaylm v ttarlarn taba kimi, tatar mknn qoxusunu dvrann sz ustadlarnn burnuna atdrmlar: Beyt Ona gr rahatlqla l bilmirm ki, hicrini kn zaman, El bir zlm qalmad ki, sn mn etmysn. *** Snin zlmnn qarsnda acizm mn, Hsdimi knlr snin beynini doldururlar. Hrnd aina ldrnsn v biganprvrsn, Lakin mn yen d tslli tapram v ad oluram. nki hr kim ki, sn namehribana knl verir, Onu torpaqla qana el qrq edirsn ki, can verir. Mvlana Tbxi Qzvini - qsaboylu, drvi xilqtli v irin qiyafli bir kii idi. Drd v qm haqqnda ox isti shbtlr edrdi. ksr vaxtlarda at890 v am yemklri zaman mflis airlr v muradna atmayan binvalar ehtiyac zndn onun tbbax dkanna891 ylrdlar. Bu iki- beyt ondan mhurdur: Beyt O gn onun iti mnim smym sndrd, O vaxtdan bri hl d smymdn nalli sda glir. *** Ey Tbxi, snin vcudundur bu yolda snin hicabn, ryindn bir ah xarb yandr bu hicab. O, Mir Hmayunun892 Divanna cavab demidi. Mirin Divanndak qzllrindn bu beyt xatirimd idi: Beyt Bama tarladan qm saman qonur, Bir arpayla xrman olmaz deyiblr. Sultan Fqrayi - vvllr srraflq893 v drzilikl mul olmudu. Fqirlik hlindn olub, drvi grkmli idi. eird Xoca Hafiz irazinin bdii
at - shr v gnorta yemklri arasnda olan vaxtdr. at yemyi shr v gnorta yemklri arasnda qhvalt yemyini bildirir v mna baxmndan ingilis dilindki lunch anlayna uyundur. 891 Tbbax - yemk biirn, tbbax dkan is yemkxana demkdir. 892 XVI sr Hindistan airlrindndir.
890

328

tnzimlrin riayt edrdi. Xocann Divanna cavab demidi v znn ona tay olduunu iddia edirdi. Bir mddt Hindistan vilaytind gzib -doladqdan sonra yenidn rana glrk, lahzrt ah [Abbasn] bsatna yol tapd v onun qaykelik nzrin tu gldi. O, mqdds v ulu Mhdd mskunlamaq arzusuna drk, [mam Rzann] feyz bx edn mqbrsind bir vzify tyin olundu. Lakin cl onun mr shifsinin sonuna imza qoydu v o, znn bu arzusuna atmadan ld. Onun Hafizin qzllrin cavablarndan bu iki beyt xatirimd idi: Beyt Mnim fnayi-mtlqim894 bdiyyt kimyasnn iksiridir, Xo olsun o ks ki, bel bir kimyagrliyi bilir. Beyt Bu evin qaps he kimin zn balanmasa da, Mlaiklr meyxanann qapsna glmzlr. Kaka-yi Qzvini - qarabuday v irin qiyafli bir kii idi. Syyar meyv sat v baqqallqla mul olaraq, zn rkpulu qazanrd. Burada yazlan bu iki- beyt onun bir mhur qzlindndir: Beyt Qtl vdmi sabaha o pripeykr verdi, Lakin qorxuram ki, sabah baqa bir vd versin. n edirm taqtsizlik, mn trf az nzr sal, Hr kim ki, bdmstlik edr, saqi onun meyini az verr. Vaxtn zvql keirn adam tez badan xarar eq sevdas, ihnnin895 tutduu yaramazn thmti tez ba verr. Mvlana rmi - bir drzi olan idi. Bazarda drzilikl mul idi. ox utancaq v yaraql idi. airlrd az tsadf ediln utancaqlq v hyasnn oxluu sbbindn txlls rmi (Utancaq) idi. Ramndi dilind, Hafiz

893 894 895

Srraf - pulun dyrindn yax ba xaran, pul mbadilsi il mul olan adam. Fnayi-mtlq sufilikd mnvi tkamln yeddinci mrtbsidir. ihn - bugnk deyiml polis risi anlayna uyun glir.

329

Sabuni trzind duzlu eirlri vardr v axrda qzl slubunda trqqi etmidi896. Bu ali v travtli beyt ondandr: Beyt Mn z drnamla [kz qoparb] yaram tzlycym, [V qanm el xacaq ki,] Sanki bamn gllrin travt vermim897. XOA VAZLILARIN898 MTRBLRN V NM HLNN ADLARI Cnntmkan ah dinin qadaan etdiyi ilrdn kindiyi n rit nqteyi-nzrindn ylnc hlinin hmiyyti v etibar qalmam v bu tbqdn rfin xidmtind olanlar idn xarlmdlar. Ona gr d Ustad Hseyn Blyani v [hkmdarn] sadtli naaraxanasnn zurnas olan Ustad Hsndn savay, bu tbqdn he ks [ahn] xidmtind deyildi. [ah Thmasib] z hyat yyamnn axrlarnda hekay danmaqda yksk drcy malik olan, avaz v mlahtli ssi fqlrd hrt tapm Hafiz hmdi, Hafiz Ll Tbrizini v s. kimi bu tbqdn hl d orduda qalmaqda olan mhurlar da, ahzadlrin onlarn shbtlrin rbt gstrcklri, ll v dd899 [mnsblrin malik] olan bzi mirlrin onlarn ucbatndan tbitlrini illt vercklrini v orduda gnahlara meyil v rbtin ba qaldracan ehtimal edrk, idn xard. Zurna Ustad Hsni [onun-bunun] mclislrin getdiyi n onu tutub mhbus etdilr v axrda ona and idirdilr ki, [hkmdarn] sadtli naaraxanasndan savay, he bir [digr] yerd zurna almayacaqdr. Amma hmin tbqdn o snada (ah Thmasibin lm vaxt) sa olan adamlar smayl mirz zamannda yenidn orduya toplandlar.

Ramndi dili - qdim ran lhclrindn biridir. Hafiz Sabuni XVI srin ran airlrindndir. sln qzvinli olan bu xs mxtlif dillrd v lhclrd eirlr yazma bacarrd (Sadiq by far. Mcml-xvas. Mqayisli mtnin trtibi, trcm, transfoneliterasiya, n sz, izahlar v adlar gstricisi .Barovundur. Bak, 2008, s.214; Seyid Mahmud Xeyri. Frhng-e sxnvran v srayndeqan-e Qzvin /be kue-e Nqi fari/. Qzvin, 1370, s.56). 897 Mnbnin Bak nsxlrinin airlrdn bhs edn fslind Mvlana Zmiri, Mvlana Vli, Qaz Nur v rmi kimi airlrin Tehran apna dmyn bzi digr beytlri d yer almdr. 898 S-129, v.156a; S-297, v.120b. 899 Sfviyy triqtind xlif, dd, pir kimi mnsblr vard v bunlar triqt ideologiyasnn yaylmasna, qzlbalar arasnda triqt db-rkanna riayt olunmasna xidmt edirdilr. Sfvi ahzadlrindn hr birinin llsi (yni qyyumu) il yana, ddsi d olurdu. Ll ahzadnin dnyvi baxmdan trbiyisi v himayisi, dd is onun triqt msllri zr mllimi hesab olunurd. Lllr v ddlr qzlba tayfalarna mnsub xslrdn tyin edilirdi.
896

330

Hekayt dananlar arasnda bir Hafiz hmd Qzvini900 vard ki, hekayt danmaq sahsind v avaznn qdrtin gr hmkarlarndan v tay-tularndan stn idi. Hafiz Clacil Baxrzt901 - xanndlik v hekayt danmaq kimi sahlri znd birldirmidi. Hr iki sahd kamillik mrtbsin malik idi v hqiqtn d, o vaxtlar bu tbqnin digr [nmayndlrindn] stn idi. O, smayl mirz zamannda alba oldu. Bu beyt onun haln ks etdirir: eir Faydasz shrann olar gzl zvq-sfas, gr orada ucalsa Clacilin sdas. O lahzrtin (ah Abbasn) zamannda byk ehtiram v drc ld etdi. Axrda darssltn Qzvind axirt sfrinin ahngini sazna kkldi. Hafiz Mzffr Qumi - beyinlrd bel bir fikir var ki, xanndlik Xorasan hlin, hekayt danmaq is raq hlin mxsusdur. Hafiz Mzffr raq hlindn olsa da, Xorasan slubunda xanndlik edrdi v hqiqtn d, o, bu shd raqda zirv idi. Hafiz Ham Qzvin902 - o vaxtlar digrlri il bir brabrd olmayb, bir o qdr d hrt malik olmasa da, sonralar trqqi etdi v onun avaznn lsi asimana gedib atd. Mrhum ahzad Sultan Hmz mirznin xidmtind byk ehtiram v drcy nail olub, hmkarlarndan v tay-tularndan irli getdi. Sazndlr zmrsindn Mirz Mhmmd Kamana - vzsiz saznd idi. [Kamanadan savay], hm d ud alard. smayl mirz zamannda xidmt daxil olub, hmtaylarndan v hmkarlarndan stn oldu. Udalan Ustad Qulu by Hseynin olu903 Mhmmd Mmin - taybrabri olmayan bir udalan v vzsiz bir saznd idi. Onun saznda el bir mizrab tezliyi, l lzzti v mlahtlilik vard ki, digrlrinin li ona atmazd v hqiqtn d, o, bu fnd yek v tk idi. Axrda Xan hmd Gilaninin xidmtin daxil olma qrara alb, Gilana getdi v hl cavanlnn balancnda ikn mr orada sona atd. ahsuvar - tnburi-ahartar904 [altind] alard. Ustadlqda misilsizlikdn dm vururdu. Amma onun musiqi ifas ox da duzlu v mlahtli deyildi.
900 901 902 903 904

S-129, v.156b; S-297, v.120b. S-129, v.156b; S-297, v.120b.

S-129, v. 156b; S-297, v. 120b.

S-129, v.156b; S-297, v.121a.

Tnburi-ahartar tnburun bir nv olub, mizrabla sslndiriln simli musiqi altlrimizdndir. zrind drd sim olduu n ahartar (farsca drd simli) adlandrlmdr (A..Ncfzad. Azrbaycan al altlrinin izahl lti, s.56 -57,181).

331

msi trguhi - tay-brabri olmayan bir ustad olub, mkafat sahibi idi v irin tsniflri vard. O, mrhum ahzad Sultan Hmz mirz zaman nda xidmt daxil oldu v o hzrtin xidmtind ziz v mhtrm olub, fqt v qaykelikl hat edildi. O, lahzrt ah (Abbas) zamannda da byk ehtirama v drcy malik idi. Ustad Msum Kamana - tay-brabri yox idi. Vramin blgsind qardalarndan bir nesi il birlikd feyzyab olub, sazndlik drcsin atmd. Nm almaq shsind orada qardalarndan daha stn sviyyd idi. Ustad Sultan Mahmud Tnbur - bu sahd (tnbur almaqda) misilsiz v bnzrsiz idi. O, mqdds v ulu Mhdd Sultan brahim mirznin xidmtind olmu v oradan baqa bir yer getmmidi. Mirz Hseyn Tnbur - o, bu fnd byk trqqi etmidi v tnbur almaqda raqda misilsiz v taysz -brbrsiz idi. Amma cavanlq almind ikn bdiyyt dnyasna kd. Ustad Sultan Mhmmd ngi - ng905 almaqda ustad idi v bu snti kamillik mrtbsin atdrmd. trafda digr sazndlr ox olsalar da, biz bu bir ne nfrin adn kmkl mvzunu ixtisar etdik. Qissxanlardan, ahnam oxuyanlardan v s. bu kimi adamlardan ibart bir tbq d vard. Biz burada onlardan iki - nfrin adn yazmaqla bu mvzunu bitiririk: Mvlana Heydr Qissxan - [z sahsind] zmannin vz-olunmaz idi. O dvrd onun bnzri v tay yox idi. Mvlana Mhmmd Xurid sfahani - o da yax qissxan idi. Amma srit sahiblri Mvlana Heydri ondan stn tuturdular. Onun qarda Mvlana Fthi misilsiz bir ahnam oxuyan idi. iirtmdn v qrzilik etmdn demk olar ki, onun avaznn lsi bir frsx yaylard. Uzun szn qsas, o, bu ivni kamillik hddin atdrmd. MRHUM AHZAD SULTAN HEYDR MRZNN HD OLMASI, SMAYIL MRZNN SLTNT V PADAHLIQDA QRAR TUTMASI V ONUN HVALATI HAQQINDA Daha nc bhs olunduu kimi, cnntmkan ahn kdrli [vfat] hadissi z verdikd sltnt v padahla iddia olan Sultan Heydr mirz iki sbbdn birin gr - ya yksk hrmtli atasnn iarsin uyun olaraq, yaxud da ki, z anasnn ryi v tdbiri il dvltxanada qalmd. O, oran mqsdin atmaq baxmndan daha lverili yer hesab ets d, axrda iqbalnn yoxluu v bxtinin qara olmas ucbatndan z mtlbindn uzaq v hyatn nemtindn knar dd.
ng - qdim simli al alti. Masir arfann cdad hesab edilir (A..Ncfzad, gst. sr, s.60 61).
905

332

Bunun bir sbbi v lamti ondan ibartdir ki, ahzad naqis all v az dncli qadnlarn szn ml edib, yardmlarn v trfdarlarn bayrda qoyaraq, z sarayn iind qald. Bunun digr bir sbbi odur ki, tsadf zndn [hmin gec] hkmdar saraynn keikilri smayl mirznin trfdarlar il mttfiq olan camaatdan idilr. ahzad ona zidd olan adamlarn hmin gec keiki olmalarndan v dvltxanann qaplarn balayb onun yaxln istynlrdn he kimi iri buraxmamalar ehtimalnn mvcudluundan xbrsiz olmu, bunlar txmin etmyrk orada qalb, zn hmin camaatn mhbusuna evirmidi. Daha bir sbb is bundan ibartdir ki, onun leyhdar v smayl mirznin trfdar olan zmannin aqil qadn Prixan xanm hmin gec Sultan Heydr mirznin lind dustaq olmasna baxmayaraq, [Sultan Heydr mirzni] bzi yaltaq v yal szlrl aldatmaa nail oldu. Hadisnin tfsilat beldir ki, bu vziyyt yaranan gec saray hrmxanasnda olan Prixan xanm znn ahzadnin lind sir v dustaq vziyytd olduunu grd, mlayimlik v mtilikdn savay bir car tapmayb, acizlik v lacszlq zndn ona rz etdi: - Qadnlar ynglbeyin olurlar. gr almn nqsanl v dncmin az olmas sbbindn mndn bir tqsir ba veribs, midvaram ki, shv addmlarm fv edib, canm balayacaqsnz. Mn bu gndn etibarn tabeilik v xidmtkarlq yolunun yolusu olacaam v bundan sonra mn biardn hc vaxt rfin razlna xilaf olan bir hrkt ba vermyckdir. O, bunlar syldikdn sonra drhal qardann ayan pb, [Sultan Heydr] mirznin anasna dedi: - ahid ol ki, padahn ayan pmkd v rfin hakimiyyt gliini tbrik etmkd he ks mndn qabaa dmdi. ahzad ox sadlvh olduundan bu yaltaqla aldanb, bacsna ltfkarlq v mehribanlq gstrrk dedi: - Hrgah sn mniml dost olub, qardan Sultan Sleyman v dayn amxal sultan mniml mehriban etsn, onda mnim yanmda atamzn zamanndakndan daha da ziz olacaqsan. lyahzrt [Prixan] xanm bu szlri tsdiq etmk n ona and imyi tklif etdi v o, (yni Sultan Heydr mirz) boynundan asd Quran xarb and idi. Bel olduqda [Prixan] xanm rxst istdi ki, z mnzilin gedib, qardan v daysn onun xidmtin gtirsin. ahzad onun vdin etimad edib, rxst verdi. [Prixan xanm] hrm baasndan at meydanna gedn yolla xb getdi v z days amxal sultan [Sultan Heydr mirznin hruna] gtirib, drgahn aarlarnn ona taprlmasna nail oldu Bellikl, [amxal sultan] hams ahzadnin dmnlrindn ibart olan yz nfr rkzl birlikd hrmxanada ixtiyar sahibin evrildi. Bunun nticsind, aada qeyd olunaca kimi, [Sultan Heydr mirznin] leyhdarlar mhz onlarn [mvqe tutduu] istiqamtdn hrm baasna daxil olub, ahzadni qtl yetirdilr. Lakin lyahzrt xanm z saddil qardana qar bu cr xyant ets d, axrda bu bdxahlnn vzind blaya 333

dar oldu mrdn v dvltdn bir fayda tapmad. Bu mslnin rhi z yeri glnd qeyd olunacaqdr. Szn qsas, [Sultan Heydr] mirz ertsi gn shr tezdn ahlq tacn bana qoydu, cnntmkan ahn qlncn belindn asd v o hzrtin mbark mhrnn vurulduu bir vsiyytnam z xarb iddia etdi ki, bu vsiyytnam badan-ayaa o hzrtin rfli xtti il yazlmdr. [Hmin vsiyytnamd] onun (Sultan Heydr mirznin) vlihd tyin olunduu bildirilir v xandann btn ahzadlrinin, mirlrinin, sufilrinin v trfdarlarnn ona itat etmsi mr olunurdu. [Sultan Heydr mirz] hmin yazn almasnn bir kncn qoyub, ehelstun eyvanna gldi. ahzadnin leyhdarlar deyirdilr ki, o vsiyytnam he d xaqann mbark xtti il deyil, xtti rfin xttin oxayan hrmxanann mhtrm qadnlarndan biri trfindn o hzrtin lmndn sonra yazlmdr v zy o hzrtin lindn xarb, oraya mhr vurmular. Dorusun u Allah bilir. Xlas, ahzad cnablar yzbalara, qorulara, eikaaslara, hmin vaxt dvltxanada olan keik v xidmt hlin oxlu mlayimlik gstrib, onlara namlar v yax vdlr verrk, bir ne df mr etdi ki, dvltxana drgahnn qapsn ab, znn bayrda toplam mlazimlrini iri buraxsnlar. Lakin hmin camaat shrdn gnortayadk onunla rti olaraq dbl rftar edib, dvltxanann qaplarn amamaq n mnasib sbblr gtirrk zrxahlq etdilr, mxtlif bhanlrl vaxt keirdilr v ona bu bhanlrl tslli verdilr. Kirman hakimi Qulu by farn qohumu olan hrm yzbas Vli bydn bel bir inandrc rvayt nql edirlr: - Mirz hzrtlri mni ard v mn Kirman hakimi v qoruba tyin edilcyim bard vd verib gndrdi ki, drgah mhafiz edn qorularn yanna gedib, onlara qaplar aaraq mirznin xsi mlazimlrini iri buraxmaq bard gstri verim. Mn qapnn qarsna qdr gedib geri qaytdm v dedim ki, qorular hyaszlq edib bel deyirlr: Padah vfat etmi, qzlba tayfalar iki firqy blnm v hr bir dst bunlardan hansnasa qoulmudur. Lakin biz bu iki firqdn he birin daxil olmayaraq, mbark dvltxanan qoruma, hrmxanan v padahn namusunu mhafiz etmyi qarya mqsd qoymuuq. Hr iki firqy daxil olan mirlr v dvlt rkanlar hmrylik nmayi etdirmyinc hr iki trfdn olan dvltsevrlrin v asaqqallarn asayi yaratmas saysind ilr yoluna dmyinc v vlinemtin hququnun mdafisindn savay fikrindn digr bir i kemyn biz sdaqtlilrin knl fsadlarn v tcavzkarlqlarn ba vermycyi bard arxayn olmaynca, he kimsnin dvltxanaya girib-xmasna macal vermycyik. Bel olduqda ahzad bildi ki, hmin camaat bu szlri ona hiyl v mkrl deyirlr. O, lini qlncna atd v dedi: - Mn z qtlimi yqinldirmim. Lakin onun anas prdnin arxasndan bu hal mahid edib, fryad qopararaq, [onun intihar etmsin] mane oldu. ahzad ona etirazn bildirib, 334

hrmxanaya getdi v gnn axrna qdr iztirabl bir vziyytd gah eiy xb, gah iri girib, z n myynldirdi ki, hmin camaatn hbsi altnda qalb v onun yardmlarnn v trfdarlarnn iri daxil olmaa macal yoxdur. O ki qald mirlr v dvlt rkanna, onlar sbh yaxm [ah Thmasibin lm bard] kdrli hadisdn xbr tutdular. miraslan xan far z il birlikd Sultan hmd mirzni d gtrb, Hseynqulu Xlfann mnzilin getdi. Araz xan Rumlunun906 oullarnn mnzilind olan Sultan Mhmmd mirz d oraya gldi v smayl mirz trfdarlarnn hams oraya cmldilr. eyxavnd camaat, ustaclu tayfas, grclr v Sultan Heydrin digr trfdarlar is Hseyn by Yzbann evin topladlar. Onlarn balar Msum by Sfvinin olu Sdrddin xan907, Hmz sultan Tal, Seyid by Kmun, lixan by Grc v Allahqulu xan Ayckolu idilr. Onlar hmin mnzild olan Sultan Mustafa mirznin hzurunda cmldilr. Bhram mirznin olu brahim mirz d oraya gldi. Xlas, burada byk bir dst yld. zd olan mirlrdn Heydr sultan abuq Trkman, Kirman908 hakimi Qulu by far, mhrdar Mhmmdqulu Zlqdr, Mirz li sultan Qacar v bzi digrlri is gnn axrna kimi z mnzillrind qalb, he bir dsty qoulmadlar. Uzun szn qsas, hr iki dst z mqsdlrn atmaq n sy gstrirdilr. Sultan Heydr trfdarlar z qvvt v iqtidarlarna o qdr arxayn idilr ki, o biri dstni hesaba almrdlar. Onlarn niyyti bu idi ki, ktlvi surtd dvltxanann qapsna gedrk, saraya daxil olsunlar, [Sultan Heydr] mirzni l keirib, onu taxtda yldirsinlr v buna qar xan hr bir ksi df etmkl mul olsunlar. Onlar Qhqh qalasnda mhbus olan smayl mirzdn xatircm idilr. nki qala risi (haris) 909 Xlif nsar Qaradalu onlarn mttfiqi idi v o, Sultan Heydr mirz hakimiyyt gldikdn sonra [smayl mirznin] barsind hr n hkm olunacaqdsa, ona ml edckdi. Amma onlarn arasnda olan bzi aqil adamlar deyirdilr ki, keikd duran qorular dvltxanann qaplarn balayaraq ahzady xilaf xdqlar bir halda, dvltxanann qapsna getdiyimiz zaman biziml onlarn arasnda dyn ba vermsi v o camaatn zrurt zndn ahzady qsd etmsi ehtimal vardr. Buna gr d onlar hr saat z rylrini dyidirib, baqa bir fikr drdlr. n nhayt, bel qrara gldilr ki, gnn sonunda keik nvbsinin dyicyi vaxta qdr sbir etsinlr v gnn axrnda bu gec keik nvbsi ustaclu tayfasna mxsusdur v biz qaydaya uyun olaraq, z xidmtimizi yerin yetirmy gedirik dey, bu bhan il dvltxanaya

Tehran apnda (s.193) Drs xan Rumlu yazlb. S-129, v.158b; S-297, v.122b. 908 S-129, v.158b; S-297, v.122b.
906 907

Haris - lti mnas mhafizi, gzti demkdir. sgndr by Mni bir ox hallarda hanssa mntqdki, xsusn d qalalardak qarnizonlarn komandirlrini haris adlandrr v onu kutval termininin sinonimi kimi ildir.
909

335

getsinlr. Lakin bu zaman o camaatn arasnda olan Allahqulu sultan Ayckolu dedi: - Yaraq quranaraq padahn dvltxanas zrin getmk sufilikdn v sdaqtdn uzaqdr. Hm d bununla yana, o idn bir mtlb hasil olmayacaqdr. N qdr ki, Xlfann evin bir o qdr d ox adam toplamayb, glin vvlc onun zrin gedib, onun iini ryimiz istyn kild hll edk, o dstni prn prn salaq. El ki o dstnin darmadan olunmas hamnn qulaqlarna atd, dvltxana hli he bir tinlik olmadan qapn ab, z xidmtkarlqlarn nmayi etdirckdir. Dorudan da, alla grlmli olan i mhz bu idi. Lakin bxtsizlik bu tbqnin halna tu gldiyindn hr birisi bir alm iddia olan o camaatn biliyinin v uzaqgrnliyinin zrin qrur v qflt prdsi kildi. All, dnyagrm, dncli v tdbirli bir kii olan Hseynqulu Xlfaya gldikd is, o, Sultan Heydr trfdarlarnn onun zrin glcklrindn byk narahatlq keirirdi v bunu txir salmaq n tdbirlr grrd. Bu mqsdl o, vvlc tcrbli v asaqqal kiilrdn olan Budaq Rumlunu v ahqulu sultan Tbtolu Zlqdri910 Sultan Mahmud mirz trfindn Sultan Mustafa mirznin, Hseyn byin v onlarn ardcllarnn yanna gndrdi ki, mslht meydanna ayaq qoyub, fitn v fsadn ortadan qalxmasna sy gstrsinlr. Onun onlara gndrdiyi ismarn xlassi bel idi: Glin, ikitirlikdn l kk, hammz bir-birimizl ittifaq edib, vvlc qm libasn geyinrk, cnntmkan ahn tziysinin vacibatn v onun mbark csdinin yuyulub kfn tutulmasn yerin yetirk. Ondan sonra is asaqqallarn hams birlikd oturub slh v fsad msllrini v hr iki tbqnin arzu v istklrini z aramzda mzakir edrk, dinin v dvltin mnfti baxmndan n mslht olarsa, dinin v dvltin mhafizsini bu iki ahzaddn hans daha yax yerin yetir bilrs v [ahla] daha layiq olarsa, onu padah serik. [Hseynqulu Xlfa] bu tklifin faydasz olacan bils d, vaxt udmaq n onlar gndrdi. Onlar glib ismar atdrdlar. Bu biri trfdn onlara kobud cavablar verildi v bir mddt vaxt bu qil -qalla kedi. Bundan sonra [Hseynqulu Xlfa] digr bir tdbir grb, bir nfri Qzvinin bir frsxliyin gndrrk ona taprd ki, zn tlsknlikl hr yetirib, [yalandan] smayl mirznin glii bard mjd versin. vvlcdn qrara alnd kimi, svari z at il birlikd tr qrq olmu bir halda zn hr atdrb elan et di ki, budur, smayl mirz glib atmaqdadr. Drhal hrd xbr yayld ki, cnntmkan ah on iki gn911 bundan nc bir nfri ahzadni armaq n gizlinc gndrmidir, onu tcili surtd gtirib glirlr v artq indi o, srtl v
Tehran apnda gah Tbtolu, gah Beytolu yazlmdr. slind birinci variant dzdr (bax: F.Smer. Safevi devletinin kuruluu, s.131). Ona gr d biz hr yerd Tbtolu formasna stnlk verdik. 911 Bak nsxlrind on-on iki gn yazlmdr (S-129, v.159b; S-297, v.123b).
910

336

tlsknlikl glib atmaqdadr. Tbitc onu istyn camaat v sad adamlar ss sda v hay-ky salb, Xlfann evin trf z qoydular v orada byk bir qlblik yarand. Sultan Heydr trfdarlar bu xbrdn xeyli kdrlndilr v prian oldular. Bu, gnn axrna kimi onlarn hrkt balamasnn txir dmsin bais oldu. Nhayt, gnn axrnda aydn oldu ki, bu xbr yalandr v mhz Xlfann mlidir. Amma, hqiqtn, bu tdbirin tsiri byk oldu. Gnn axrnda camaatn ksri Sultan Heydr trfdarlarnn vziyytini kdrl mahid edib, onlarn hakimiyyt yiylncklrindn midsiz oldu. O vaxta qdr z mnzillrind oturmu Mhmmdqulu xlif Mhrdar, Heydr sultan abuq Trkman v s. kimi bzi mirlr Xlfann evin getdilr. Hseyn by v onun ardcllar gnn axrnda dvltxanann keiyini thvil almaq n getmy qrar verib, Sultan Mustafa mirznin itirak il atlanaraq, dvltxanaya sar z qoydular. Hrbilrin atlanmas, qlbliyi v izdiham vaxtnda Sultan brahim mirz bunlardan ayrlaraq, o hndvrd yerln evin getdi. Hminin Allahqulu sultan Ayckolu z mnzilin gedib, onlarla birlikd hrkt etmdi. Hseyn by vvlc xiyabandan ken nnvi yolla irlildi. El ki onlar [Mhmmdqulu] xlif Mhrdarn v Qulu by farn evinin yanna atdlar, onlarn adamlar kni balayb, damdan oxlu ox v tfng ataraq, o camaata yol vermdilr. Hseyn by dymyi mslht bilmyrk. o yoldan dnb, dvlt xzinsinin (xzaneyi -amir) arxa trfindn ken yolla irlildi. Xzinnin mhafizilri onlarn xzinnin stn gldiklrini gman edrk, onlara mane olmaa balayb, vvlc oxlu ox v tfng atdlar. Bunu grn Hseyn by fryad edib dedi: - Bizim he kiml savamz yoxdur. Keik kmy gedirik. Ax sizin biziml n iiniz var? Bu szlrdn sonra o camaat dydn l kdi. Hseyn by v dostlar dvltxanaya atb, qapnn qfll olduunu grdlr. Hrnd qapn dyslr d, qap almad. Onlara xbr atd ki, Xlfa v onun ardcllar xiyaban yolu il glrk, hrm baasna bitiik olan at meydanna daxil olublar. Sultan Heydr trfdarlar hycanlandlar ki, mbada, o camaat onlardan nc hmin yolla hrm baasna girr v ahzady qsd edr. Buna gr d onlar dvltxanann qapsn ncq912 zrblri il sndrdlar v dvltxanann zrin tkldlr. Hmin vaxt [Sultan Heydr] mirz hrmxanada idi. [Sarayn] qaplar bal olduundan onun trfdarlar hans trf getdilrs, yol tapa bilmdilr, nhayt, sfrxana trfdn [saraya] daxil oldular. Onlar hans qapya atrdlarsa, onu sndrb iri daxil olurdular v ah Heydr dey qqraraq evlr girirdilr. Amma digr trfdn Xlfa v ardcllar at meydanna glmi, amxal sultan is hrm baasnn qapsn ab, ksri svari olan o camaatla birlikd hrm baasna daxil olmudu. Onlar da ahzadni axtarmaqla mul oldular.
Ncq v ya nacaq - baltaya bnzr bir silahdr (H.H.Zrinzad. Fars dilind Azrbaycan szlri, s.390).
912

337

Sultan Heydr ona mxalif olanlarn hcum etdiklrini grdkd hrmxanadan xmaq ists d, qaplar bal v dr-divar zn mxalif grb, bayra yol tapmayaraq, yenidn [hrmxanann] irisin getdi v anasnn yannda oturdu. O, mid edirdi ki, qzlbalar ah hrminin hrmtini saxlayaraq iri girmzlr v z adamlar glib atanadk o, bir qdr zn orada hifz ed bilr. Amma o bilmirdi ki, sdaqt sahiblrinin hyatnn bxtvrlik qaysi olan hrm baasna girmi svarilr dstsi db-rkana riayt etmyckdir. O camaat z ayaqlarn db dairsindn knara xarb, hrmxanaya v qadnlarn arasna gldilr v onu (Sultan Heydr mirzni) tlb etdilr. Baqa bir lac olmayan ahzad qadn libas geyinrk, z anas, knizlr v qadnlarla brabr evdn bayra xb, digr bir ev getmy balad. Deyiln gr, hrm eikaaslar zmrsindn olan li by amlu onu tanyb iar etdi ki, sizin axtardnz [xs] budur. Sultan Sleyman mirznin qulam Cmid by rkz v yzba Vlixan by Rumlu [Sultan Heydr mirznin] zrin atlaraq, onu tutub gtirdilr. Xlfa v amxal sultan drhal onun qtlin gstri verdilr. Tanrdan bixbr olan hmin iki nfr (Cmid by rkz v Vlixan by Rumlu) ona ncq, qlnc v xncr vuraraq, sadt glnind boy atb inkiaf etmi v yanndan sba klyinin bel smy macal olmam o sltnt baasnn srvini yer srdilr. El hmin andaca o nun rxi-flyin nbrind yilmmi mbark ban bdnindn ayrdlar v ahzad [Sultan Heydr mirznin] days lixan by Grc, Zal by Grc v ahzadnin digr fdailri qaplar sndrb, ah Heydr dey -dey v nr kk hrmxana qapsnn yaxnlna atdqda hmin ba eyvann damndan hmin dstnin zrin tullayb bardlar: Budur sizin padahnzn ba. Bu vziyyti grdkd o adamlarn (Sultan Heydr mirz trfdarlarnn) hcum etmk v hakimiyyt yiylnmk atlri myusluq suyunun tsiri il snd. Onlarn llri idn v ilri ldn xm oldu. O tayfadan tale z dndrdiyindn, llrind kama atm cavanbxt ahzad Sultan Mustafa mirz kimi hakimiyyt ykslmk sadtin malik olan iyirmi yal bir gncin olmasna baxmayaraq, Sultan Heydr trfdarlar tbqsinin vz olaraq onu padahla ucaltmas mmkn olmad. Onlarn bsirt gz bu vziyyti grdkd tutqun v qaranlq oldu v onlar hrd qalb z hallarna digr bir ar qlmaa qdrt tapmayaraq, ktlvi surtd dvltxanadan xb, shraya z qoydular ki, orada at stnd bir mvrt edrk, sylycklri rylr sasnda bir qrar qbul edib, ona ml etsinlr. Flk xobxt hkmdarn (ah Abbasn) sltnt v padahlq yalarn qzav-qdr lvhsind qeyd olunan vchl trtib etdiyi n bu tbqnin he bir tdbiri ba tutmad v onlarn doru hesab etdiklri ilr xta il nticlndi. Xlas, dvltxanadan xdqdan sonra onlarn dylrinin v camaatlarnn yksk vzify, ad-sana v titullara malik olmayan d iki hisssi z evlrin getdilr. Sultan Mustafa mirznin v Hseyn byin yannda bir o qdr d ox adam qalmad. Onlar lacsz qalb, frar etdilr. El ki shr ald, [onlarn 338

yannda] qalanlarn hams bir-birindn qorxub kinmy baladlar. Ustaclu tayfasndan olan bzilri onlardan ayrlaraq Vramin gedib, Sultan Heydr trfdarlarndan olan Piri by Qouluya qouldular. Kzzaz 913 v Krhrudda, hminin onlarn trafnda mskn tutmu on min aildn ibart bayat tayfas Sultan Mustafa mirznin mlazimlri olduqlarndan hmin ahzad o camaatn yanna getmk istdi. Bel olduqda tfriqilik v prakndlik ba verdi. Bel ki, iki- mnzil yol boyunca ahzad il brabr irlilyn Hseyn by bayat tayfasnn xyant edcyindn ehtiyatlanb, bsbtn qarlql hrmt v dostluq mnasibtlrin malik olduu Luristani-fili [vilaytinin] yarsnn hakimi Mhmmdi Lurun914 yanna getmyi arzu etdi. O, z qardalarn ahzadnin yannda qoyub, z onlardan ayrld, st paltarlarn xarb, z yalarn bir obana verrk, z oban paltar geyindi v zn Luristana yetirmk n piyada yol getmy balad. Lakin o, yksk hyat sviyysin malik, pakiz xilqtli v stn mnsbli bir xs olduu n piyada yol getmyin v ox ac qalman cfasna dz bilmyrk, zn bir yaay msknin verdi. O shrada mskn salm l adamlar davranndan v simasndan onun yksk mnsbli bir xs olduunu mahid edib bildilr ki, o, dava-daladan qaanlardan biridir. Hac Veys by Bayatn adamlarndan olan Xoca Frrux adl birisi onu tanyaraq tutub saxlad v smayl mirz Qzvin daxil olan gn onu da Qzvin gtirdilr. Amma Mustafa mirznin hvalat bu cr oldu ki, o ahzad bayat tayfasnn yanna glib atan kimi Hac Veys onu l keirdi. O, ahzady ox da ehtiram gstrmdi. O, zahirn [Sultan Mustafa mirzy] mnasibtd db qaydalarna riayt ets d, batinn ahzady nzart etmk n bir dst tyin etdi v o saat Qzvin adam gndrib, Xlfaya v smayl mirznin [digr] trfdarlarna bildirdi ki, ahzadni tutub saxlamam v padahn sadtli miyyti Qhqh qalasndan sltntin paytaxtna glib atd vaxt mn d onu ali taxtn tklrin gtirib glcym. Onun, Hseyn byin v Sultan Heydr mirznin [digr] trfdarlar tbqsinin hvalatnn gerid qalan hisssi smayl mirznin hakimiyyti yyamnn tsviri zaman byan qlmi il yazlacaqdr. Uzun szn qsas, Xlfa v smayl mirznin [digr] trfdarlar Sultan Heydr mirznin qtlindn v dmnlrinin tfriq dmsindn sonra o gec dvltxanann keiyind bir dst [sgr] qoyub, z mnzillrin qaytdlar v o tbqdn byk bir dst el hmin gec atlanb, Qhqh qalasna sar z tutdular. Hminin o vurhavurdan sa xm ustaclu tayfasndan olan bzilri d smayl mirznin xidmtin yollandlar. Hmin gnn shrisi bir sra mirlr v ahzadlr hkmdar sarayna ydlar. brahim mirz atlanmaq zaman glnd o camaatdan (Sultan Heydr mirz trfdarlarndan) ayrlb dvltxanann zrin glmmsindn yararlanaraq, zn smayl mirz trfdar adlandrb,
913 914

Kzzaz - Hmdandan cnub-rqd, Krhrud yaxnlnda yaay mntqsi. S-129, v.161a. Tehran apnda (s.196) Lur vzin Trke yazlb.

339

dvltxanaya gldi. mirlr ona lazm olduu kimi tzim etdilr v ehtiram gstrdilr. Allahqulu sultan Ayckolu da atlanmaq vaxt onlardan ayrlb z evin getmsindn istifad edrk, Pir Mhmmd xann olu lixan byl v bir sra digr ustaclu mirlri il birlikd dvltxanaya glib, mirlr crgsind oturdu. Amma onun orada bir abr-hrmti qalmamd. Zal by Grc, Hmz sultan Tal v bir ox digr Sultan Heydr trfdarlar da vard ki, [Qzvind] qalmaqda idilr. Onlarn bzisi yaral idi, bzilri is Hseyn bydn ayrlb, onunla getmmidilr. Onlarn hamsn evlrindn tutub, dvltxanaya gtirdilr v intiqam qlncnn zrbsi il gedr-glmz gndrdilr. Sdrri Gilaninin olu Hkim bu-Nsr xasseyi-rifnin tbiblri silkin daxil idi v Sultan Heydr trfdarlar zmrsindn idi. O, cnntmkan ahn vfatndan sonra [Sultan Heydr] mirzy yolda olub, dvltxanada qalmd. Yuxarda qeyd olunmu hadislr cryan edn vaxt o, eiy xmaa yol tapmayb, dvltxanann mnzillrindn birindki buxarnn iind gizlnmidi. Bzi inadkarlarn thriki v qzdrmas il hovuzxanann qorular onu malic zaman [ah Thmasib] xyant etmkd v [Sultan Heydr] mirznin gstriin sasn, nrnin trkibin yaraya bais olan zabverici zhr qatmaqda ittiham edrk, onu [buxardan] xarb, tik-tik doradlar. [Sultan Heydr] mirznin llsi olan Sdrddin xan eyxavndi hbs aldlar ki, padah onun barsind hr n hkm edrs, yerin yetirsinlr. [Hmin zaman] hkm v frmann istinad nqtsi Prixan xanma mxsus idi. mirlr arasnda is bu cr byk bir ii hyata keirmi Hseynqulu Xlfann ba lovalq v qrurdan fly dyirdi v ahzadlrin mirlrinin he biri onun frmanndan boyun qarmrdlar. Xanm hzrtlrinin buyuruu il mirlr zmrsindn olan Heydr sultan abuq Trkman smayl mirzni gtirmk n Qhqh qalasna gndrdilr. lmalar v eyxlr toplab, cnntmkan ahla Sultan Heydr mirznin csdlrin qsl verdilr. Cnntmkan ahn csdini tabuta yerldirib, bdi mvcud olan [Tanrnn] rhmtin tapraraq, dvltxanadak irvani evin qoydular. Sultan Heydr mirznin csdini is mamzad Hseynin - ona v cdadna salam olsun - astanasna aparb, orada dfn etdilr. Xlas, bu hadisnin ba verdiyi senb gn, ayn 15 -dn (14 may 1576) nvbti hftnin cm gnn qdrki on gn rzind darssltn Qzvind fitn v axnama ati el bir sviyyd alovland ki, hm ainalar, hm d biganlri yandrd. Xalq arasnda byk [qiyamt] gnnn vahimsi yayld. Mhlllrin claf v alaq adamlar qarqlq v fsad saldlar. Hr ksin ki, kiminls davti vard, he trddd etmdn onu qtl yetirmy alrd. He bir ksin qdrti yox idi ki, qzlba itialarnn v claf adamlarn ziyankarlnn qorxusundan ban evdn bayra xara bilsin. Hr ks z vziyytin mnasib sayda yaraql adamlar toplayb, z mhafizsini tkil edirdi. 340

Nhayt, sfr aynn 24-n (23 may 1576) tsadf edn nvbti hftnin cm gn carlara mr verildi ki, Mirz li sultan 915 Qacarla birlikd mhlllrd car ksinlr ki, kbndlr (barrikadalar) almaldr, baqasna hcum edn xs czalandrlacaqdr v bazarlar z faliyytlrini brpa edrk, al-veril mul olmaldrlar. Hminin halini came mscidin clb etdilr. Btn ahzadlr v mirlr d came mscidind hazr oldular v orada sltnt v padahlq xtbsi smayl mirznin adna oxundu. Xtib vvlc cnnt km ahn tziysi n ahan bir mrsiy demy balad v el ki, o, hr mhnt v qml doludur, ey hriyar, haradasan? misrasn oxudu, zmindn v zamandan fryad v fan qalxd. smayl mirznin gliindk hr gn cmi mirlr Hseynqulu Xlfann evin yb, ona mlazimlik edirdilr v onunla brabr, Prixan xanmn evin glib, mlk v malla bal ilr baxmndan zruri olan msllri onun rzin atdrrdlar. He bir ksin hddi v ixtiyar yox idi ki, xanmn hkmndn v frmanndan xa bilsin. Gilann Simam, kur v Simgr mntqlrind olan Sola Hseyn v rdodu xlif bu snada darssltn Qzvin gldilr. Tkl tayfasndan olan fsadlar istdilr ki, sabiq zamanlardan ustaclularla tkllr arasnda olan davti tzlsinlr. Bel ki, cnnt msknli ahn zamannda, xsusn d Herat hakimi Mhmmd xan rfddinolunun vlad Qazaq xann 916 qiyamnn yatrlmas vaxt ustaclu tayfasndan tklllr qar pisliklr ba vermidi v bu sbbdn d tkllr [ahn] xidmtind durman sadtindn, ehtiram bsatndan v yksk rtblrdn uzaq dmdlr. ndi bu hngamd onlarn lin bel bir frst kemidi ki, [ustaclulardan] intiqam alsnlar. Buna gr d [tkllr] hmin tayfadan olan Allahqulu sultan Ayckolunu v Qzvindki ustaclu mirzadlrinin byk bir hisssini qtl yetirmk istdilr v bu bard Hseynqulu Xlfa il mslhtldilr. Bu sonuncu xs ustaclularn dvltxana zrin getdiklri gn Allahqulu sultann doru fikir budur ki, vvlc Hseynqulu Xlfann stn gedk dediyini eitmidi v bir df shbt snasnda ona kinay il demidi ki, gr Sultan Heydrin trfdarlar snin tklifin ml etsydilr, onlarn ii yax ba tutard. Mhz bu cht gr o, zn knara krk, [tkl] camaatna bir o qdr d mane olmaa almad v onlar onun rftarndan zlrin qar bir nglin olmadn mahid edib, ktlvi surtd atlanaraq, Allahqulu sultann evin sar z tutdular. [Allahqulu sultann adamlar] bundan xbr tutub, qaplar baladlar v mdafi mvqeyi tutdular. Lakin onun sdaqtsiz mlazimlrindn ksri kmk gstrmkdn l krk, z balarnn arsin baxdlar. Onlar irisind qtiyyt sahibi olan qrx nfr mtant gstrib, dymkl mul oldular. Txminn min be yz nfrdn
915

S-129, v,162a; S-297, v.126b. Tehran apnda (s.197) Sultan li mirz Qacar yazlb. S-129, v.162b; S-297, v.126b. Tehran apnda (s.197) Qara xan yazlmdr.

916

341

ibart olan tkllr qapdan v damdan iriy tklb, o camaat qlncdan keirdilr. Allahqulu sultan, onun ne -ne olunu v qohumunu, hminin Pir Mhmmd xann olu lixan byi, avululardan v digr ustaclu mirlrindn bir nesini, cmi iyirmi drd nfri qtl yetirdilr, onlarn evlrini qart v tarac eldilr v htta onlarn arvad-uaqlarn lpaq v ryan etdilr. Hminin claf, alaq adamlar v qara camaat da tkllrin bhansindn yararlanaraq, Sultan Heydr trfdarlarnn evlrini qart v talan etmy baladlar. He kims onlarn qarsn alb mane ola bilmdi. Hseyn byin, Sdrddin xann, Hmz sultann v s. Sultan Heydr trfdarlarnn evlrindn el zintli br -bzklr, mallar v yalar xd ki, onlar he xyal xzinsin d smazd. O tbqnin arvad uaqlarnn bana son drc xifft v rsvaylq gldi. Xvar v Reyd olan mir xan Mosullu Trkman, Hseynxan sultan Xnslu il ittifaqa girrk, Piri by Qoulunu v onunlu birlikd Vramind olan ustaclular qtl yetirmk arzusuna dd. Onlar onun evinin stn gedib, oran mhasiry aldlar. Onun qoununun ksriyyti qab dald. [Piri byin] yannda yalnz ad-sana v rtby malik olan otuz-qrx nfr adam qald v onlar oxa, kamana l ataraq, tirkelrind917 ox qalana qdr vurudular. Saylar on min nfrdk olan trkmanlar v xnslular oxlu sy gstrrk, Piri byi btn o adamlarla birlikd qtl yetirdilr. Onlarn mallar v yalar talan edildi. Btn bu axnama v qovalarn sbbi o idi ki, on-on be gn rzind Qhqh qalasndan he bir xbr glmmidi. mirlri narahatlq brmd ki, mbada, Sultan Heydr trfdarlar Xlif nsar Qaradalunun razl il smayl mirzy qar qsd etmyi dnm olsunlar. Ona gr d almi sahibsiz tsvvr edn adamlar intizamszlq etmy balamdlar. Nhayt, smayl mirzdn v onun qaladan xmas bard shih bir xbr glib atd. [Prixan] xanm hkm etdi ki, tkl mirlri padah qarlamaa gedib, hrd qalmasnlar. Onlar yola xdlar. Bununla da axnama v qova btnlkl sakitldi. Onlarn gediindn sonra eikaas mnsbin malik olan Sultan brahim mirz il nazir (naziri byutat) Mirz Salman birlikd sltnt v padahlq yalarn, padahn z rli918 tirini, naarasn v byutatn gtrb, onu qarlamaa getdilr v Zncan mnind onun hzuruna yetmk rfin nail oldular. SMAYIL MRZNN RAN TAXTINA YLMS V ONUN HAKMYYT ZAMANINDA BA VERM HADSLR HAQQINDA ncdn qeyd edildi ki, cnntmkan ahn yksk mqaml vlad v sgndr anl nvvabn doma qarda olan smayl mirz z cavanlndan irli

917 918

Tirke ox qab. S-129, v.163a; S-297, v.127a.

342

gln bzi yanl dostluq laqlrin malik idi 919. Msln, o, qzlbalardan olan bzi bapozuqlarla oturub-dururdu ki, bu da cnntmkan ahn rfli xatirin xo glmirdi. Buna gr d [ah] onu hkmdar ordugahnda saxlama mslht grmyrk, sgndr anl nvvab darssltn Heratdan geri ard v onun vzin [smayl mirzni] Xorasana hakimlik etmy gndrdi, Mhmmd xan rfddinolu Tkl is [smayl] mirznin llsi tyin edildi. Lakin [smayl mirznin] Xorasandak davran da hkmdar trfindn bynilmdi. Hm d ahda tkl tayfasna mnasibtd bir qdr etimadszlq yaranmd. Buna gr d frmana sasn, sgndr anl nvvab yenidn Herata gndrildi, o, (yni smayl mirz) is geri arld. Ona he ahla grmk rfin nail olmaq imkan da verilmdi. Qoruba Sevindik by ali mr uyun olaraq, onu Qzvin trafndan keirib, Qhqh qalasna apard. Qalaya hr ne ildn bir yeni hakim tyin olunurdu v onlar ahzadnin mhafizsind dururdular. O, bu minvalla on doqquz il, alt ay v iyirmi bir gn qalada yaad. Bu snada (ah Thmasibin vfat vaxt) qala hakimliyi Xlif nsar Qaradaluya mxsus idi. Hmin vaxt saylar skkiz nfrdn ox olmayan bir qorular dstsi cnntmkan ahn mri il ahzadni (smayl mirzni) qorumaqla mul idi. Cnntmkan ahn vfat v Sultan Heydr mirznin qtli xbri ona da glib atd. Tsadfn, hmin vaxt Xlif nsar ova getmidi v qalann yaxnlnda deyildi. smayl mirz Xlif nsara etimadszlq gstrir, onu Sultan Heydr trfdar hesab edir v Sultan Heydrin qtlin min olmayb, bunun yalan ola bilcyini ehtimal edirdi. Buna gr d o, qorularla mttfiq olub, Xlifnin qalada olan iyirmi nfr qdr mlazimini bir i bhansi il tk tk artdrb, onlar tutub saxlatdrd v dqiq xbr glib atana, yuxarda qeyd olunmu hadislrin doruluu aydn olana v ardcllar v trfdarlar [qala trafna] toplaanadk qalann qaplarn rtb, giri -x yollarn balad. Xlif nsar ikargahda920 olarkn bu bard qti xbr eidib bildi ki, Sultan Heydr mirznin bana i glib. O, qalann tyin gls d, qapnn bal olduunu grd. N qdr yalvarb -yaxararaq bndliyini izhar ets d, xeyri olmad. Xlas, gn rzind he bir canlya qalaya daxil olmaq imkan verilmdi. Axrda ordu hlindn v Azrbaycan halisindn ibart byk bir ktl qalann tyind hazr olduqda v Sultan Heydrin qtl hadissi tsdiqlndikd qap ald, ox-ox adamlar qalaya gedib, [smayl mirzy] scd etmk rfin nail oldular. Ustaclu tayfasndan da bir dst adam [qala trafna] glmidi. Onlarn arasnda Sultan Heydr mirznin hmshbtlrindn olan bir kii d znn bir ne nfr adam il birlikd vard v smayl mirz qiyabi olaraq onlar tanyrd. Onlar qalada qtl yetirdilr. Digr ustaclu yanlar qorxuya v vahimy drk,

Burada sgndr by Mni yanl dostluq laqlri deyrkn smayl Mirznin bzi qzlba rislri il svdlmy gedrk dvlt evrilii ed bilcyin iar edir. 920 ikargah od ediln yer, ov mkan.
919

343

zlrini darlirad rdbil atdrdlar v vliyalar sultan [eyx Sfiddinin] mqdds mqbrsin sndlar. Bir szl, smayl mirz Qzvindn onun ardnca glmi Heydr sultan abuqun glib atmasndan v znn sediyi saatda sgrlrin toplanmasndan sonra qaladan xb, Heydr sultann alanda mskunlad. Hr gn oxlu adamlar glib, ona scd etmk v ayan pmk rfin nail olurdular. Qaradalu camaat Xlif nsar qtl yetirmk istdi. O, zn rfin hzuruna atdrb rz etdi: - Badan-ayaa tqsirkaram v czaya layiqm. gr rf mnim qtl yetirilmyim razdrsa, onda gstri versin ki, astanann mlazimlri bu hkm icra etsinlr. Yox, gr bu bndnin fv olunmas bard srncam verilrs, onda mn mmkn qdr rbt v iltifat gstrilsin ki, mn bu xcaltdn v baaalqdan qurtulum. smayl mirz buyurdu: - Mn nzir demidim ki, gr dmnlrin tlsindn xilas olsam v tale mnim zm gls, he kimdn intiqam almayacaam. Sn xidmtkarlq v nkrlik borcunu yerin yetirib, z vlinemtin olan [ah Thmasibin] mrin riayt edrk, mni hbsd saxlamsan v mnim tlimatlarma mhl qoymamsan. Yax nkr bu cr olmaldr ki, ona taprlan ii yerin yetirrkn he kim, htta mnim kimi bir ah oluna etina etmmi olsun. [Bu szlri dedikdn] sonra [smayl mirz] hkm etdi ki, szgedn xs vvlki tki mirlr silkin aid edilsin. Bellikl, [Xlif nsarn] can narahatlqdan bir qdr xilas oldu v onun [ldrmsi] barsind istk qaradalularn xatirindn silindi. Szn qsas, smayl mirz gn sonra qalann tyindn k etdi. O, yolu asta-asta qt edrk, darlirad rdbil gldi, mqdds mqbrni ziyart etmk rfin yetdi v oradan xb, mnzilbmnzil irlildi. Zncan mnind Sultan brahim mirz, nazir Mirz Salman v cnntmkan ahn xidmt hlinin ksriyyti hrmxanadan, divanxanadan v padah byutatndan ibart mbark dvltxanann adrlarn qurmudular v padahn zrnigar tirini onun stn vurmudular. [smayl mirz] byk bir zmt v vktl ordugaha glib, dvltxanaya daxil oldu v brahim mirz onunla grmk rfin nail olub, xeyir-dua v tbrik scdsini yerin yetirdi. smayl mirz onu mehribanlqla auuna kib, hvaln sorudu, onunla nvazil rftar etdi, ona qarda dey mracit edrk, onu znn mclis hmdmin v daimi hmshbtin evirdi. Onlar hmin yerd olarkn Pir Mhmmd xan Ustaclu da Gilandan glib, z il mamqulu mirzni gtirdi. Bundan nc yazb byan etmidik ki, Murad xan Ustaclu, Sultan Heydr mirz trfdarlarnn md xslrindn idi v cnntmkan ah xstlikdn saaldqdan sonra onu Kcur qalasn fth etmy gndrmidi. O, hl qalann tyind ikn cnntmkan ahn vfat v Sultan Heydr mirznin hidliyi hadissi ba verdi. Murad xan Kcurdan Lahicana gedib, 344

Pir Mhmmd xana qouldu. Pir Mhmmd xan ustaclu mirlri arasnda smayl mirznin dostu olmaqda ittiham edilirdi. nki cnntmkan ah onu bzi mirlrl birlikd xzinnin gtirilmsi v smayl mirznin xzindn mnimsm hallarnn aradrlmas n qalaya gndrdiyi il onunla gednlrin hams cnntmkan aha xo glmk n ahzady qar oxlu hrmtsizliklr etmidilr. Amma Pir Mhmmd xan onunla dbl davranmd v camaat arasnda sz-shbt yaylmd ki, o, ahzad il hd-peyman ksib, z qzn ona nianlamdr. Cnntmkan ahn sufilri v sdaqtli xslri onu smayl mirz il dostluqda ittiham edirdilr. El ki onlarn Lahicana toplama calal sahibi olan [smayl mirznin] qulana atd, o, Pir Mhmmd xan z trfdarlarndan biri hesab etmsin v ondan xatircm olmasna baxmayaraq, narahat oldu ki, birdn Murad xan onu sdaqt yolundan dndrr, onlar mamqulu mirzdn istifad edrk, mhkm yer v mtin smacaq olan Gilanda qalarlar v ustaclu tayfas oraya yb, tyan bayran qaldrar. Buna gr d o, dftrxana daruas lixan by Trkman Pir Mhmmd xann yanna gndrib, ona [aadaklar] atdrd: Aramzdak hd v rt qalada baladmz kimidir. Ustaclu tayfas bard trfinizdn hr n xahi olunarsa, uurla yerin yetirilckdir. Amma Murad xan qzlbalar arasnda fitn v fsada bais olub, ikitirlik saldna gr onun gzlrini xararaq, qardam mamqulu mirzni d gtrb, sadtli miyytimizi qarlamaa glin. El ki lixan by Gilana atd, Pir Mhmmd xan drhal ali mr itat gstrdi v bam-gzm st klmsini dil gtirdi. lixan by ona taprlrn ii yerin yetirib, geri qaytd. Pir Mhmmd xan ad kiln ahzad il birlikd [smayl mirzni] qarlamaq n yola xd. Onlar Zncan mnind [smayl mirz il] grmk sadtindn feyzyab oldular v onlara gstriln ahan iltifatdan baucal tapdlar. smayl mirz mamqulu mirzni oul adlandrb, onu mehribanlqla auuna kdi. Daha sonra onlar oradan xb, mnzilbmnzil irlilyrk, byk tntn, zmt v adlqla, yava-yava msafni qt edib, pncnb gn, rbil-vvl aynn 16-da (13 iyun 1576) Qzvinin trafna glib atdlar. ahzadlr, Hseynqulu Xlfa v hrd olan byk mirlr [smayl mirz il] grmk sadtindn feyz aldlar. [smayl mirz astroloji chtdn] uurlu saat gzlmyi qrara alb, hr glmdi v hrdn imalda drg sald. O, hmin yerd olarkn ynind ke geyinn obanlarn paltar v banda ke papaq olan Hseyn byi [o vaxtadk] he ksin grmdiyi bir rsvaylqla gtirib gldilr. Camaat trafdan v qraq-bucaqdan ona tn v lnt edirdi v onu baqla, qlncla v xncrl hdlyirdilr. Mhafizilr is buna mane olurdular . O, smayl mirznin hzuruna gtirildikd scd etdi, ddy vziyytin zrurti zndn trafna v yan-yrsin baxaraq, mclisd itirak ednlri nzrdn keirib dedi: 345

- Sbhanallah! Demli, btn bu adamlarn irisindn birc mn gnahkar oldum. smayl mirz buyurdu: - Bir sra digrlri Sultan Heydr trfkelik etmk mslsind sndn stn olsalar da, hamnn kasas snin banda snmdr. Hseyn by dedi: - Ey padah! Alm Sultan Heydr trfdar olsa da, axrda snin bxtin yksldi v Allah-taala z istyini hyata keirdi. gr intiqam almaq istsn, onda grk bir alm adam qtl yetirsn. smayl mirz vvlc onun szlrini tsdiq etdi v bu hadis onun qtlinin txir dmsin sbb oldu. Onu mclis gndrdilr v ali divann qorularna921 taprdlar. Onun edam olunmasna trfdar olan mclis itiraklar, xsusn d Xlfa bu szlrdn sonra dillrini udub sakitldilr. Ertsi gn [smayl mirz] oradan cnntmkan ahn saldrd v rm bann bir niansi olan Sadtabad bana trif gtirib, oran seyr etdi. O, znn mlahizsi il saatn [astroloji chtdn] mnasib olmad qrarna glib, mbark dvltxanaya daxil olmad. Onun bir ne gn Hseynqulu Xlfann evind qalmas qrarladrld v o, badan xb, onun mnzilin getdi. O, orada olarkn Sultan Mustafa mirzni Hac Veys sultan Bayat z il gtirib glrk, rfin ayan pmk rfin nail oldu. smayl mirz ahzadnin (Sultan Mustafa mirznin) zndn pd v ona nvazi gstrib, qardalarnn yannda ylmsini mr etdi. ahzad ylmk istdikd qardalarnn he birisi ona tzim etmdi. O, zndn bir ya byk olan Sultan Sleyman mirzdn aa bada yer seib, zn digr qardalarna tqdim etdi. smayl mirz qardalarna nsiht vermy balayb, onlara dild mehribanlq gstrrk dedi: - gr siz mn mnasibtd mhbbt v smimiyyt mqamnda dursanz, inallah, mn siz el bir trzd davranacaam ki, he bir padah z qardalar il o cr davranmam olsun. Amma onun dili b szlri des d, ryi bu shbtdn xbrsiz idi v onun xyalnda olan gizli fikirlr onlarn yox edilmsi v edam olunmasndan baqa bir ey deyildi. O, axrda z xyalnda olanlar hyata keirdi v bu hadislr z yeri gldiyind qeyd olunacaqdr. Hseyn byin qardalar olan Fthulla byi, ahqulu byi, Nzrli byi v ahverdi byi d gtirib gldilr. Onlar ustaclu mirlri silkin aid olan Murad xan Kngrly taprdlar v o, z sdaqt v etibarn nmayi etdirmkdn tr Xlfann evind onlarn drdn d qtl yetirdi. O vaxt bu cr qrar verilmidi

S-129, v.165a-da ali divan qorular (qoriyan-i divan-i ali) vzin qoriyan-i evolu yazlmdr. Burada ev dedikd ah saray, evolu dedikd is saray xidmtisi nzrd tutulur. Bellikl, nsx frqin baxmayaraq, bu iki istilahn hr ikisi eyni mnan bildirir v hr iki ad altnda saray qorular nzrd tutulur.
921

346

ki, yad oymaa taprlanlar saxlanlrd, z oymana taprlanlar is drhal qtl yetirilirdilr. [smayl mirz] on drd gn Xlfann evind qald. ksr mirlr vvlki kimi Prixan xanmn evind toplardlar v bu msl padahn nfuzunun drcsinin v onun stnlynn inkar edilmsin bais olan bir vziyyt kimi baa dlrd. Sz-gedn xanmn vkillri padahan dbdb, qayda v tmtraqla onun evind cnntmkan ahn zamanndakndan daha yksk sviyyli bir trtibat yaratmdlar. Qaplar, haciblr v mlazimlr drgahn trtib v nizamn sultanlara xas olan sulla qurmudular. Xanm hzrtlri bel dnrd: bir halda ki smayl mirznin hakimiyyt glmsi onun sylri nticsind ba vermidir v o, hminin cnntmkan ah zamannda da hkmdarn kmkisi v yardms olmudur, demli, buna gr d onun cnntmkan ahn bacs Sultanmdan daha ox padahlq ilrin mdaxil etmy haqq vardr. Lakin i el gtirdi ki, bu, ks ntic verdi v mirlr arasnda xanmn evin toplamaq mslsi bard kinayli sz -shbtlr yayld. Onlardan birisi bu mslni izah edib dedi: - Mgr dostlar anlamayrlarm ki, qadnlarn mmlkt ilrin qarmas sltntin v padahln namusuna layiq deyildir v kiilrin hkmdar ailsin mnsub qadnlarla oturub-durmas slalnin lyaqtin qar qbahtdir. Bununla da mirlr iin hqiqi trfindn agah olub, trdddlrdn qurtuldular. Bu snada rfin knl Xlfadan naraz dd v onun vktini sndrmaq qrarna gldi. Bunun qli zrurtdn doan v tfkkr mizannda ar gln zahiri sbbi o idi ki, Xlfann tbitinin qdhi qflt v lovalq rab il aznacan dolmu, lazmi hddi vurub kemidi. O, smayl mirzni hakimiyyt mhz znn gtirdiyini hesab edib, onun stn byk bir minnt qoyurdu. Bel bir yk is adtn padahlarn xatirin ox ar glir v onlar bu ii grm adam rahat buraxmrlar. Bunun digr bir sbbi is ondan ibart idi ki, Sultan Heydr mirznin qtlindn bir ne gn tdkdn sonra [Qhqh] qalas trafndan he bir xbr glmdikd v insanlar narahatlq keirmy baladqda Xlfa demidi: - Camaatn hycanlanmana sbb ndir ki?! Sultan Mahmud mirz d cnntmkan ahn oludur v padahl layiq olan qabiliyytli bir cavandr. Hmin vaxt Prixan xanm da rz etmidi: - ox gman ki, cnntmkan ahn vfat xbrinin qalaya atd ilk gecd Sultan Heydr trfdarlar smayl mirzni aradan gtrmlr. gr bu msl akara xarsa, onda Sultan Mahmud mirzni padah edrik. Lakin el hmin snada rfin zatnn salam olmas xbri qaladan glib atmd. smayl mirznin Xlfann evind qald bir ne gn rzind [Xlfaya] mxalif olan xslr ona bu hvalat xlvtd rz edrk, padahda ona qar pis mnasibt yaratdlar. Ola bilsin ki, mn shv deyirm v bu [iki sbbdn] he biri 347

olmamdr. Blk d, hqiqi intiqam olan anl v ulu Allah hr kim zalmln yan ets, onun czasn Allah verr klamnn gerkliyini tsdiq etmk n smayln onun (Hseynqulu Xlfann) barsindki fikrini dyidirmi v flk mzlum ahzad Sultan Heydr mirznin nahaqdan tklm qannn qisas n o zalm xisltli [Hseynqulu Xlfann] iqtidarma bundan daha artq tab gtirmmidir. Tezlikl rhmtlik ahzadnin ldrlmsin sy gstrnlrin v onun qatillrinin hr biri bir blaya giriftar oldu. Uzun szn qisas, smayl mirzd Xlfaya qar etimadszlq yarand. O, ona ali divann vkili v hkmdarn naibi olmaq kimi yksk mnsblr tklif etdi. Bir rtl ki, xliftlxlfa vzifsi digr bir xs verilsin. smayl mirznin mtlbinin mnas bu idi: sufilr Xlfan mridi-kamilin xlifsi v naibi hesab edirdilr, onun hkmn mridin ikinci hkm sayrdlar v hmin vaxt hmin [sufi] tbqsindn on min nfr qdr adam Qzvind yaayrd. Onlar candildn Xlfann hkmn tabe idilr v Xlfa onlarn yardm il btn bu hegemonlua v iqtidara sahib olmudu. Buna gr d [smayl mirz] onu imtahana kmk mqsdi il dedi: - Snin sviyyn xlfalq mrtbsini tb kemidir. ndi grk sn ali divann vkili vzifsini tutasan. Szgedn xs bunun cavabnda dedi: - Mn xliflik mnsbini ldn vermrm. gr vkillik onun stn lav olunarsa, lap yax. ks tqdird, vkilliy raz deyilm. O, ona gr bel danrd ki, z vzifsini vkillikdn stn sayrd. Bu hadisdn sonra smayl mirz onun shbtindn incikliyini izhar edib, ondan narazln dil gtirdi v rumlu mirlrin xitabn dedi: - gr sufilr v taliblr mridi-kamilin szndn xsalar v onun gstriin tabe olmasalar, onda sufiliyin yoluna v Sfviyy eyxlrinin qaydalarna sasn onlara n mkafat dr? Onlar syldilr: - Mridi-kamilin buyuruundan boyun qaran v ona tabe olmayan hr ks xta sahibidir v rdd olunmu bir xsdir. Onda [smayl mirz] dedi: - Bs, onda Xlfa n n mnim szm ml etmmidir? Bu shbt Xlfaya atdqda, shr rfin hzuruna gldi ki, bzi szlri rz etsin. Lakin el ki o, evin qapsna atd, eikaaslar v haciblr gstri sasn, ona mane olub dedilr: - Bu ev sn mxsus olsa da, hal-hazrda padah bu evd mskunlamdr. Bura padahn qald yer olduuna gr, qzlba dvltxanas saylr. Sn is bizim mridimiz olan padahn yannda tqsir v xta sahibisn. Bir halda ki mridi-kamil sni balamayb, snin dvltxanaya daxil olman sufilik davran trzi v yolu baxmndan caiz deyildir. Mridi -kamil icaz vern qdr sn drgahn qapsnda ylmlisn. 348

Xlfa sla tsvvr etmdiyi v alndan keirmdiyi bu vziyyti mahid etdikd beynin heyrt tsts yol tapd v gnortayadk evin qaps aznda gnahkarlar kimi yldi. Rumlu camaatnn v baqalarnn byk ksriyyti gnn vvlind ona xo mnasibt gstrdi. smayl mirz bir nfri bayra gndrib bildirdi ki, Xlfa z mnzilin getsin; gr bizim ona hr n szmz olarsa, zmz onunla shbtlrik. Xlfa bu cavabdan mumn qlb rahatl ld etdi. Ham bel tsvvr edirdi ki, padah onun mnzilin gedib, onun knln arxayn edckdir. Lakin onun evd oturduu iki gn sakit kedi v [smayl mirz il onun arasnda] he bir gr ba vermdi. Hmin gnlrd rumlu mirlri adt zr ona yolda idilr. nc gn [smayl mirz] rumlu mirlrindn biri, drst v doru etiqadl bir trk kiisi olan Dli Buda arb sorudu ki, Xlfa n deyir? O, cavab verdi: - Xlfa padahn hkmndn boyun qard n heyifsilnir v pemandr. O, iar olunacaq hr bir xidmti, htta bu astanann itsaxlayan olma da canna minnt bilib, onu icra edckdir. smayl mirz dedi: - gr sn doru deyirsns v o, bizim mrimiz qarsnda mtidirs, biz onun gstrdiyi xidmtin mqabilind ona el bir vzif taprarq ki, bu, onun dnya v axirt drclrinin ykslmsin sbb olar. Onu ulu Mhdin qorularnn qorubas tyin edirik ki, orada cinlrin v insanlarn imam olan hzrtin (mam Rzann) mqdds mqbrsind xidmt gstrsin, hm X orasanda dnyvi etibar ld etsin, hm d axirt n savab qazanm olsun. Grkdir ki, sn onu drhal ata mindirib, yola salasan. Bel olduqda Dli Budaq, rumlu mirlri v Xlfann digr trfdarlar bildilr ki, smayl mirznin ona etimad yoxdur, onun orduda olmas mmkn deyildir v lovalq v qrur ba ali divann vkilliyin yilmyn bir xs Mhdin qorubas olmaq kimi [aa] bir vzifnin tklif edilmsi qzb v iltifatszlq lamtidir. nki o, bu vzifni he z mlazimlrin d rva bilmzdi. Btn rumlu tayfas ondan uzaq durdu, htta mlazimlri d onun evinin qapsna getmdilr v o, z vziyytin mat-mttl qald. Bu snada Dli Budaq glib, ona ahn ismarn atdrd v onun sz demsin imkan vermyrk, o saat onu ata mindirib, hrdn bir frsx knarladrd. Sonra z hr qaydb, drhal onun yaraqlarn v yalarn yk tutaraq gndrdi. Xlfa Damana atdqda Daman hakimi olan li xlif Acaqoyunlu ona bel bir hkm tqdim etdi ki, Xlfa Damanda qalmaldr v bundan sonra is [ah trfindn onun barsind] hr n hkm olunarsa, ona ml edilckdir. Bir ne gndn sonra Kor ahli Rumlu ali mr sasn, Damana gedrk, onun (Xlfann) ibrt grn gzlrini dnyann caib v qrib surtlrini mahid etmkdn mhrum v xali edib, onun grm qabiliyytini mhv etdi. Xlas, smayl mirz Xlfan hrdn xartdrdqdan sonra onun mnzilini trk edib, ah at (sbi-ahi) meydan il Prixan xanmn evinin 349

arasnda yerln ahqulu sultan Yegan Ustaclunun evin gldi. Orada Phxan xanm v sltntin mtbr qadnlar onunla grmk rfindn feyzyab oldular. [Prixan] xanm hzrtlri ondan zn mnasibtd byk mehribanlq umsa da, bu, ba vermdi. Daha sonra [smayl mirz] znn tyin etdiyi saatda mbark dvltxanaya gldi v sarayda oxlu dyiikliklr v yeniliklr etdirdi, bzi mnzillrd tmir balatdrd. Orada btn gn aq -akar i gedirdi. Bu sbbdn d [smayl mirz] gah Yegan ahqulunun mnzilind, gah Prixan xanmn evind, gah da ki, Sadtabad banda qalrd. Qzlba tayfalar mmlktlrin mxtlif trflrindn v smtlrindn drgaha z tutdular. Darssltn Qzvind camaatn oxluu v izdiham o drcy atd ki, klrd v bazarlarda get-gl tinldi. Darssltn Qzvind sultanlarn thf v hdiyylri, mirlrin, traf hkmdarlarn v mmlktlrin rbablarnn v halisinin peklri o qdr cmldi ki, onlarn say-hesab mlum deyildi. O, taxta xaca gn sediyindn, btn sltnt v padahlq ilrini txir salb, hmin gn gzlmkd idi. nsanlar gnlri sayrdlar v clus gnnn intizarn kirdilr. Qzlba tayfalar onun mr v buyuruqlarna o drcd mti olmudular ki, gr onun trfindn bir kimsy qar mnfi mnasibt hiss olunsayd, onda o xsin yaxnlar v qohumlar Sultan Heydr trfdar olduu bhansi il hmin adam qtl yetirrdilr. Bu sbbdn ustaclu tayfasndan bir oxlar gedr-glmz gndrildilr. Htta Sar Lan v Ruma eli getmi Mhmmdi xan Toxman qarda Allahqulu by hr gn rfin xidmtind durmalarna baxmayaraq, dvltxanadan xb z mnzillrin getdiklri vaxt onlarn z misi olu bu-Turab by Ayut mirz olu dar bir kd xyant pusqusunda durmu adamlarndan bir nesi il birlikd qlnclarn syrb, o iki mirzadni tik -tik doramdlar. Orduda bu cr mllr ba vers d, bunlara qar thmt tdbirlri grlmrd. Ona gr d insanlar bundan rklnirdilr v bu xoaglmz ilr yaltlr d sirayt edirdi. Hr ks hr yerd ustaclu yanlarndan birini qtl yetirmy znd qdrt tapr v txirsalnmaz bir kild bu ii hyata keirmy tbbs gstrirdi. Frah hakimi Hseyn sultan far v o srhdin darssltn Heratda olan digr mirlri d Allahn klgsi olan lahzrt ahn llsi vzifsini tutan Herat bylrbyisi ahqulu sultan Yegan ldrmk n birlmidilr. Cnntmkan ahn [vfat] hadissindn sonra ahqulu sultan Yegan Heratn yan -yrsindki mahallarn mirlrini srhdin qorunmas sbbindn armd. Bel olduqda hmin bu Hseyn sultan far z-zlynd ahqulu sultann qtlin qrar verib, mirlrl sz bir yer qoyaraq, Mlik darvazasnn bayrnda topladlar. Onlarn z aralarnda razlamalar ustaclu yanlarnn qulana atd. Onlar da [ahqulu] sultann evinin qarsnda yb, yaraq v slh quranaraq, savaa v dy hazrladlar. [Hseyn sultanla mttfiq olan] mirlr ona (ahqulu sultana) bel bir ismar gndrdilr: 350

- Ustaclu tayfas padahn qzbin tu glmi v etimadn itirmidir. Ona gr d biz Herat hrinin v qalasnn snin lind qalmasna yol vermycyik, ustaclularn (dvlt ilrin) mdaxilsin imkan yaratmayacaq, qalan v mmlkti zmz qoruyacaq v daha sonra bura padah trfindn kim tapralacaqsa, ona thvil vercyik. Tlbimiz ilk nvbd ondan ibartdir ki, [ahqulu] sultan hrdn xsn. Ondan sonra gr o, ulu drgaha getmk istyrs, yola dsn, gr istmzs, bir gud oturub, padahn mr v frmann gzlsin. Ustaclu camaat onlarla sz gldirmy balayb, cavab verdi: - Biz padahn gstriin uyun olaraq, bu mmlktin hakimi v mhafizisi olmuuq. Bir halda ki, padah trfindn bizim bu mvqedn uzaqladrlmamz haqqnda hkm glmmidir, hkumtdn v mmlktdn l kmycyik. Hr iki trfin cahillri v fsadlar cua glib, hay-ky saldlar. Hr iki trfdn qounlarn hrkti v qil-qal ba verdi. Heratda olan xeyirxah fikirli insanlar fitn alovunu sndrmk imkanna malik olsalar da, padah cnablarnn btn ustaclu tbqsin mnfi mnasibt bsldiyini nzr alb, zlrini knara kdilr v fitnni aradan qaldrmaq mvqeyind durmadlar. Ncib dncli, all bir trk kiisi olan ahqulu sultan bdnamlq qorxusu altnda ustaclu tayfasn yaraq quranmaq v qoun kmk fikrindn dandrd v camaatla grmk qaplarn balayb. bir knara kildi, lini mmlkt ilrindn gtrb, smayl mirz trfindn onun v Herat hkumtinin barsind n hkm glcyini gzlmy balad. Lakin o biri dstd olanlar bununla qane olmayb, qfltn onun evinin zrin hcum kdilr. Evd olanlarn hams mdafi olunmaa balasalar da, bir i gr bilmdilr. far tayfasndan olan adamlar ev soxularaq, onun slhsiz v yaraqsz bir vziyytd dayanb, z adamlarn dymkdn kindirdiyi bir halda, qlnclarn qaldraraq, onun stn tkldlr v onu qtl yetirdilr. Bu hadislr zaman onun evi tarac edildi. Bu hvalatn ba vermsindn sonra Heratdak ustaclu camaat prn-prn dd. Onlarn arasnda qart edilmilrin v prian vziyyt dmlrin bzilri ahqulu sultann Srxs hakimi olan olu brahim sultann yanna getdilr, bzilri is orduya yollandlar. Hmin vaxt alt yanda olan kama yetmi hkmdar, yni Allahn klgsi olan lahzrt ah Heratda llsiz v mhafizsiz qalmd. Heratda olan far tayfas v baqalar smayl mirznin ona hsn -rbtinin olmadn ehtimal edrk, ona ox da iltifat gstrmmidilr. ahqulu sultann qtl xbri orduya atdqda smayl mirz Sultan Hseyn by amlunun olu v Durmu xann nvsi olan liqulu byi tlimatlandraraq, onu xanlq rtbsin v bu [Sfvi] slalsi il qohum olmaq rfin yksldib, darssltn Heratn hkumtini v Xorasann mirlmraln ona taprd . ahqulu sultann ldrlmsi mslsin gldikd is, o, he bir tdbir grmdi v [gnahkarlar] thmtlndirmk mqamnda durmad. Orduda olan ustaclu 351

yanlarnn xatiri vvlkindn daha artq drcd prian oldu v onlar ddklri vziyyt mat-mttl qaldlar. Onlarn he birisi geclr z yataqlarna arxaynlqla uzana bilmirdilr v bir an bel narahatlqdan qurtula bilmirdilr. Bt snada mtbr ustaclu mirlrindn saylan, uxursdin bylrbyisi vzifsini tutan v [ah Thmasibin lmndn nc] eli kimi Ruma gndrilmi olan Mhmmdi xan Toxmaq qaydb, darssltn Qzvin gldi v smayl mirznin ayan pmk rfin nail oldu. Lakin o da tvqqe etdiyi qdr hsn -rbt v iltifat grmdi. Blk d, [smayl mirznin] fikrindn keirdi ki, uxursd lksini ondan alb, onun yerini onun misi olu bu -Turab sultana versin. Tiflisd olan ahqulu sultan Qarncaolu Ustaclu da [smayl mirznin hzuruna] glib, iltifat tapmad. Bellikl, ustaclu tayfas qzlbalar arasnda xcaltli v iztirabl bir vziyytd gecni gndz edirdi. Nhayt, onlar (ustaclular) bir -birlri il ittifaq edib, sufilik yolunun yolusu oldular v dedilr: - Biz mridi-kamilin yannda tqsir v xta sahiblri olduumuza gr n qdr ki, mridi-kamil fv frman verrk tqsir v xtamz balamaybdr, evimiz, arvadmz, uamz v asayiimiz biz haramdr. Bu tayfann btn mirlri v yzbalar mbark dvltxanann qapsna toplab, drgahn qaps aznda mskn saldlar, gec -gndz orada qalmaa baladlar. Pir Mhmmd xan v Mhmmdi xan Toxmaq da zlrini ustaclu gnahkarlar silkin aid edib, hmin camaatn arasnda oturdular. Bu msl rfin xatirin xo glmdi v o, tkrar-tkrar izhar etdi: - Bir halda ki, Pir Mhmmd xan he vaxt bu camaatn srasna daxil olmamdr, bs, indi n n zn oraya daxil edrk, gnahkarlara himay v fat gstrir? Amma ad kiln xs bu szlrdn sonra da onlarla yoldal trk etmdi v onlar txminn on gec v gndz dvltxanann qabanda ylib, fv mjdsini gzldilr. Bu vaxt rzind onlar orada saybanlar qurub, oraya oxlu miqdarda lvazimatlar v zint yalar gtirrk, hr gn ziyaft tkil edirdilr v gm qablar, ahan yalar nifrt v hsd sahiblrinin nzrlri qarsna xarrdlar. On gndn sonra smayl mirz Sultan Heydr mirznin qtli gecsi ustaclu camaat trfindn atlaraq ehelstun eyvannn yanndak aaclardan birin sanclm v hl d orada qalmaqda olan bir oxu ordan xard v onu mqrrblrdn birinin lin verib, ustaclu ktlsinin arasna gndrrk, onlara bu szlri atdrd: - Bir halda ki, siz ixlas v sufilik iddias edirsiniz, bs, bu n oxdur v o hans camaatdr ki, bu oxu mridi-kamilin dvltxanasna v cnntmkan ahn csdin sar atmdr? Onlar bunun cavabnda dedilr: - Biz bu slalnin dvltinin ortaya xmasnn lap balancndan sillikc-nsillikc bu astanann xidmtind durmuuq. Bizim bu drgahdan savay pnahmz v midimiz yoxdur. Tayfamzdan olan bir sra bdbxtlr digrlrinin 352

thrikin aldanaraq, doru yollarn azb, yanl ilr l atdlar v hr ks ki, bu mli etmidir z czasna atb v atacaqdr. Digrlrinin n gnah var ki?! Buna baxmayaraq, hammz gnahkarq v czaya layiqik v rfin trfindn biz hr n edilrs, sdaqtlilik nqteyi-nzrindn ltf v mhbbtl ona raz olarq. eir Gr qlnc yasa kuyin ol mahn, Oraya ba qoyarq, hkm Allahn. Bu snada onlarn stn bir dst gndrildi ki, saybanlar onlarn bana yxsnlar v qara camaat onlarn yalarn qart etsin. Saybanlar yxldqdan sonra hali oraya hcum kib, qart etmy balad. Bellikl, hmin [ustaclu] camaat grnmmi bir rsvaylqla praknd olub, zlrini z msknlrin atdrdlar. Sultan Mustafa mirznin v Sultan Sleyman mirznin ldrlmsi. O hadisdn sonra bir ne gn Pir Mhmmd xan gzdn dm bir vziyytd qald. Bir ne gndn sonra [smayl mirz] onu ard v ona bunlar bildirdi: - Sultan Mustafa Sultan Heydrl dost olmas sbbindn, Sultan Sleyman is bacs Prixan xanm trfindn etibarszlq ba verrkn ondan tvqqe olunan hrktlr zhura glmdiyi n mniml davt malikdirlr. Mn onlardan min deyilm. Pir Mhmmd xan rz etdi: - gr onlarn ucbatndan padahn mbark xatiri qm-qssy qrq olmudursa, onda onlar qalalardan birin gndrsin ki, mrlri qalada hbs olunmu vziyytd kesin. smayl mirz istehza il dedi: - Sultan Mustafa ustaclu tayfasnn yetirmsidir. Onu siz, Sleyman is z days amxal rkz tapracaam ki, istsniz qalada saxlayarsnz, istsniz bslyib padah edrsiniz. Ertsi gn hkm olundu ki, Hac Veys sultan Sultan Mustafa mirzni Pir Mhmmd xann mnzilin aparb, ona thvil versin v bu bard ondan qbz alsn. Hminin Sultan Sleyman mirzni d z daysnn mnzilin gndrdilr. Bir ne gn ustaclu tayfasnn arasnda bu bard mzakirlr ba verdi. Onlar llrini cnntmkan ahn vladnn qanna batrmaq istmslr d, bu tayfann aqillri bilirdilr ki, smayl mirz ahzadnin tlf edilmsindn v edam olunmasndan savay, baqa bir ey raz olmaz v onlarn bunu etmkdn zg laclar yoxdur. Axrda hamnn ryi bunda qrar tutdu ki, ona (Sutan Mustafa mirzy) qar saymazlqla davransnlar. ahzad znn malik olduu al v frastl bunun mnasn anlayb, Pir Mhmmd xann mnzilind olduu hmin 353

bir ne gn rzind hr gec qtl yetirilcyini gzldi v vaxtn ibadtl keirdi. Nhayt, bir gec hmin tayfaya mnsub olan bir nec nfr zazil adam ahzadnin yataq otana gedib, onu bodular. amxal sultan da Sultan Sleyman mirzy qar hmin mli trtdi. Onlarn hr ikisi eyni gecd hidlik rbtini idilr v onlarn csdlri mamzad Hseynin mqdds astanasna aparlb, orada dfn olundular. Bu hadislrdn sonra Pir Mhmmd xan [smayl mirznin] fqtini v himaydarln qazand. Onun qz il nianl olan smayl mirz hmin qzla nikah balad, ahan bir toy etdi v zifaf yatana girdi. Bundan lav, o, amxal sultan rkzin qzn v Hseyn xan Xnslunun922 qzn da zn istdi. O qzlarn hr ikisini eyni gecd hrmxanaya gtirdilr. [smayl mirz] ustaclularn krkni olduqdan sonra onlara mnasibtd fqt mvqeyi tutub, Yegan ahqulunun vladlar olan brahim sultana v Mrdqulu sultana qaykelik gstrdi. O, brahim sultan Qzvin hakimi, Mrdqulu sultan is Sistan hakimi tyin etdi. Bununla da ustaclu tbqsi z hrmtini geri qaytard v bir d he ks onlara qar tcavz ed bilmdi. Adl-sanl ahzadlrdn olan Sultan brahim mirz [ahn] xsusi mclisinin msahibi v hmdmi idi. [smayl mirz] ona dedi ki, sn cnntmkan ahn olu sviyysind idin, badan-ayaa onun xidmtind durmudun, indi d mnim qardam yerindsn v bizim eikaasbamz olmaq sn mnasib olan bir i deyil. O, onun vzifsini dyiib, mhrdar tyin eldi ki, btn vaxt rzind [smayl mirznin] nzrlri qarsnda ylib, onunla danmaq v shbtlmk rfin nail olsun. Eikaasba mnsbi is Hseynqulu sultan amluya taprld. Cnntmkan ahn mustovfi l -mmaliki olan Mirz krulla sfahani ali divann vziri tyin edildi. Mustovfiyi -bqaya Mir ahqazi is mustovfi lmmalik vzifsin gtirildi. Clus n tyin etdiyi gn hl ox vaxt qaldndan [smayl mirz] mmlkt msllrinin intizamna mdaxil etmdi v z dilklrini rz etmk n ali taxtn tklrin toplam olan trklrdn v taciklrdn, hrbilrdn v riyytdn ibart camaatn mtlblrinin hll edilmsini taxta xaca gn vd etdi. Bu arada o, dvltxanada el imartlr dzltdirirdi ki, bu i n orada hr gn mahir ustalar alrdlar v hr bir sntkarn stnd qzlbalarn mtbr xslrindn biri srkar dayanrd. Bir szl, o, sltntinin sasn v padahlnn tmtran el bir qayda il qurdururdu ki, sanki qeysrl xaqan znn aa sviyyli mlazimlrindn sayrd. Onun zmtinin v hkmranlnn an hrti, sltnt v iqtidarnn cah-calalnn avaz traf fqlrd el bir trzd ucalmd ki, ona qar xmaq fikri vktli padahlarn xyalna glmirdi v btn srhdlr mirlrdn, mhafizlrdn v sgrlrdn xali olduu halda, he bir dmnin qdrti atmrd ki, itatkarlq yolunu trk edrk, mmlkt
922

S-129, v.169b. Tehran apnda (s.198) Xbl yazlmdr.

354

torpana qdm qoya bilsin v ya Qzlba dvltinin srhd v hdudlarndan bir olaq apara bilsin. Hqiqtn d, o, nadir cah-calala v byk mtant malik idi. El ki clusun vd edildiyi gn yaxnlad, [smayl mirz] vvlc cnntmkan hkmdarn ruhunun yad edilmsi n a ehsan vermyi v onun dvltxanada olan pak csdini mamzad Hseynin mqdds mqbrsin apararaq, mvqqti olaraq orada saxlatma qrara ald ki, payz vaxt onu mqdds v ulu Mhd hrin gndrsin. Buna gr d [ah Thmasibin] yaraqlarn v yalarn mamzad mqbrsin apardlar. Sonra oxlu adrlar v alaqlar qurub, byk bir mclis tkil etdilr v on iki min qab mxtlif yemklr v halvalar hazrladlar. Hr min qab qidann hazrlanmasna v paylanmasna nzart etmk byk mirlrdn birinin hdsin verilmidi. Daha sonra [ah Thmasibin] pak csdini dvltxanadan xardlar. Gnahlar [Allah trfindn] balanm hmin cnazni smayl mirz iynind tutmudu v digr ahzadlr d ona yardm edirdilr. Dvltxanadan bayra xdqda smayl mirz atland, amma ahzadlr mamzad Hseynin mqdds mqbrsindk cnazni z iyinlrind aparb, oraya atdrdlar. Bu zaman bzi mirlr d onlara kmk edirdilr. Mqbry atdqda csdi mamzadnin qbrinin civarnda snduqy qoyub, snduqni yavaca mqbry yerldirdilr v hafizlr Tanr klamn oxuyub xtm etdilr. Oradan a mclisin gedib, on iki min qab xryi v halvan kdilr, hams mmin olan fqirlr v miskinlr, hrbilr v riyytlr o qidadan bhrlndilr. [smayl mirznin] knl bu ilrdn rahatlq tapdqdan sonra vd ediln gnd, yni cmadil-vvl aynn 27-d (22 avqust 1576), aharnb gnnd onun clusu ba verdi. ehelstn eyvannda byk bir ahan adyanalq v ali hkmdar mclisi trtib olundu. mirlr, ahzadlr v dvltin daya olan xslr oraya topladlar. smayl mirz byk bir cah -calal v zmtl eyvana glib, padahlq taxtnn zrin yldi v cnntmkan ahn mbark mkannda qrar tutdu. Lakin qddar v sbatsz zman bu bard syldi: Xo tutdular hriflr saqinin zlfnn ucunu, Flklri imkan verrmi ki, bir qrar tutsunlar?! Uzun szn qsas, vvlc ahzadlr, sonra seyidlr, lmalar v mcthidlr, onlardan sonra lmut qalasndan xarlb gtirilmi grc hkmdarlarndan Lvndin olu saxan xan v Luarsabn olu Simayun, daha sonra is ah Rstm Lur, yksk hrtli qzlba mirlri v yanlar, vzirlr v qlm sahiblri, dvltin yaltlrinin byklri v halisi, Nizamahn elilri, brahim xan, Mazandaran valisi Mirz xan, rbistan 923 valisi Seyid Shhar v
B urada rbistan ad altnda rb qbillri il mskunlaan v Sfvilr tabe olan Xuzistan vilayti nzrd tutulur. rbistan (Xuzistan) valilri yerli M slalsindn idilr (V.F.Minorsky. Tadhkirat al-muluk, p.173).
923

355

Firng elilri [yeni ahn] ayan pmk rfin nail oldular. [smayl mirznin] qaladan xmasnn balancndan clus vaxtnadk flkdn stn drgaha toplanm olan traf hkmdarlar trfindn gndrilmi peklri, thflri v hdiyylri [ahn] ali nzri qarsna gtirib, ona nmayi etdirdilr. Clusdan sonra, hminin mmlkt ilrinin qaydaya salnmas yubanrd, he bir i z hllini tapmamd v camaatn intizar hddini amd. halinin narazln aradan qaldrmaq n hkmdar brahim mirzy taprd ki, Mhmmdi xan Toxmaq, Mirz li Qacar v ali divann 924 vziri Mirz krulla il birlikd dalt eyvannda ylib, camaatn mkl msllrini v mmlktlrin xeyriyy ilrini qaydaya salsnlar, hkm v qrarlar hkmdar divannn mr turas il zintlndirib, bu hkmlr n lahidd olaraq dzlmi v zrin rfin divan mhrnn ibarlri nq edilmi mbark mhrl mhrlsinlr. [smayl mirz] Adili txlls il eir yazdndan onun hkmlrinin v qrarlarnn nvanlarnda [rbc] hu l -adil (o daltlidir) szlri yazlrd. [smayl mirz] mmlktin yarsnn sdart mnsbini seyid mnli Mirz Mxdum rifiy, digr yarsnn sdartini is cnntmkan xaqann zamannda qaz-sgr925 olan ah naytulla Nqib sfahaniy verib, onlara mr etdi ki, haliy rit ehkamlarn v msllrini tlqin etsinlr. Bir -iki ay rzind hr diyarn camaatnn rit v haqq -hesab msllrinin bir hisssi dalt divannda z hllini tapd, hkmlr v qrarlara hkmdarn divan mhr basld. Amma sltnt v padahlq karxanasnn ilrinin ox hisssi, mirlrin v hakimlrin tyin olunmas v s. bu kimi msllr hl d gecikdirilir v txir salnrd. ksr vaxtlarda [smayl mirz] vzir Mirz krullann bacarqszlq v qabiliyytsizliyindn ikaytlnib, onu haqsz yer danlayrd v he ks onun qaysna qalmrd. Bu arada Bhram mirznin cnntmkan ahn frmanna sasn Qndhar vilaytind hakimlik etmkd olan olu Sultan Hseyn mirznin tbii cl sbbindn mrl v fani hyatla vidalamas v bdiyyt almin qovuaraq vfat etmsi xbri gldi. Sultan brahim mirz cnablar qardann vfat xbrini eitdikd matm libas geyinib, qardann tziysi n lazm olan ilri hyata keirmy balad. smayl mirz onun ar il z ayaqlarna ziyyt verrk, onun mnzilin getdi v onu shbt tutaraq, knln l ald. O, [brahim] mirzy, onun mhtrm hrmi il hddi-bulua atmam pak qzna v Sultan Hseyn mirznin ulu drgahda olan olu Mhmmd Hseyn mirzy iftixarl xltlr vermkl nvazi gstrib, onlar matm libasndan xard. Amma bu hadisnin ba vermsindn bir ne gn sonra [smayl mirz] brahim mirzy olan mnasibtini dyidirdi. Daha fqt v iltifatn qoxusu bel [brahim mirznin] burnuna atmad v [smayl mirz] ona qar yersiz etirazlar sslndirmy balad. Get-ged onun brahim mirzy v digr ahzadlr qar
924 925

S-129, v.171a. Qaz-sgr orduda rit qanunlarna icra edn xs.

356

mnfi mnasibti o hdd atd ki, onlarn yox edilmsini v edam olunmasn qarya mqsd qoydu v bir ne gn rzind onlarn qtlini hyata keirdi. ADLI-SANLI AHZADLRN HDLY QOVUMASI V ONLARIN MR FDANLARININ QDDAR V FAN ZMANNN QHREDC SRSR KLYNDN MHV OLMASI HAQQINDA Btn mxluqlarn yaradcs olan qadir Allah insanlarn z aralarndak qohumluq tellrini qrmalarn rdd olunmu bir rzillik, bu tellri qoruyub saxlama is yax mllrdn hesab etmidir. smayl mirznin qlbi amanszlq xasiyytin malik idi v mtlq olaraq, bu sbbdn o, xeyirxahlq xsusiyytin sahib deyildi. Ondan z qardalarna, miolularna v qardaolularna mnasibtd he bir fqt v mehribanlq ba vermmidi v o onlar z hakimiyyt baasndak tikanlara bnzdirdi. Onun bzn Sultan brahim mirz cnablarna mnasibtd gstrdiyi rsmi xo rftara glinc, axrda mlum oldu ki, bunun sbbi onun Qndharda olan qarda Sultan Hseyn mirzy gr idi. nki [smayl mirz] Xorasanda ondan bir fitn-fsadn trncyindn qorxurdu. Buna gr d onun lmndn sonra bir ne gn rzind o, [brahim] mirzy olan mnasibtini dyirk, ona qar etirazlar sslndirdi. flatunun aln v qazanlm istedadlarn kamaln znd cmldirn brahim mirz cnablar iltifatszlq qoxusunun iyini hiss etdi. O, [smayl mirznin] onun hyatnn kkn qrmaqdan savay he n il tslli tapmayacan bils d, dvlti vzifsini v xidmtini trk edrk, tnhalq v guniinliy kilmyi qrara ald ki, blk, bu vasit il iki- gn z qssli xatirin tslli bx ed bilsin. O, z yannda olan aalara v mlazimlr mr etdi ki, hr z mnzilin getsin v ona xidmt etmkdn l ksinlr. Amma o, hr an qtl yetirilcyini gzlyirdi. Nhayt, [smayl mirz] iyrnc grnl gygz rkzlrdn on -iyirmi nfrini gndrdi ki, [brahim] mirznin evinin keiyini kib, oran mhafiz etsinlr. rkzlr mirznin evin gldikd o, evin hrmxana hisssind idi. rkzlr giri -x darvazalarn balayb, digr qaplar da qflladlar, zlri is hrmxanada mskn salb, keik kmy baladlar. Drd-be gn bu minvalla kedi. Qzvin daruas il sufilr arasnda qalmaqal v sufilrin qtl yetirilmsi. Gnlrin birind Sadtabad meydannda [sufi] camaat il Qzvin daruas olan bdlqni by Ustaclunun mlazimlri arasnda qoyun alq -satqs stnd qalmaqal dd. Sufilr hcum kib, bazar mdirini v daruann digr mlazimlrini dydlr. Xbr daruaya atdqda o, hmin adamlarn tutulmas n bir dst gndrdi. Sufilr tmkin gstrmyib, ifrat hdd zbanalq etdilr. Darua z adamlar il brabr xsn atlanb, meydana gldi. Sufilr vvlc daruan daa basdlar, sonra is get -ged baa v xncr l atb, o trfdn hcuma kedilr. Darua mlub oldu. Bu xbr gedib smayl mirzy atd. Onsuz da o, Xlfaya bsldiklri rbt v hmrylik sbbindn sufilr 357

tbqsindn xatircm deyildi. O, btn mirlr mr eldi ki, yaraq quranaraq, ah at (sbi-ahi) meydannda hazr olsunlar. mirlr ox-ox yaraq balayb gldilr. O, onlar sufilrin df olunmas v czalandrlmas n gndrdi v axrda o tbqnin qtliam edilmsin hkm verdi. Qounun bir ox hisssi, xsusn d Mseyib xan Tkl v Mrtzaqulu xan Pornak o camaatn Xlfann evi trafnda yerln mnzillrin sar z qoydular. Sufilr vziyytin bu cr olduunu grdkd slhlrini v yaraqlarn atb qadlar. Qzlba qazilri onlara atb qtl yetirdilr v sir aldlar. Bir gz qrpamnda o tbqdn be yz nfr qdr adam qtl yetirildi. II ah smayl adlanan smayl mirznin gstrii il ahzadlrdn alt nfrinin qtl yetirilmsi. smayl mirz [qoun] camaatn sufilrin stn gndrdib, onlar bu xidmtl mul etdiyi bir vaxtda ahzadlrin qtl yetirilmsi bard d hkm verrk, onlarn hr birinin mhafizlrin atdrd ki, onlara taprlm ii hyata keirsinlr. vvlc rkzlr Sultan brahim mirz hzrtlrinin hrmxanasna daxil olaraq, onu cnntmkan ahn pak qz olan mhtrm zvcsinin yanndan ayrb, boynuna ip saldlar v bodular. Hmin dqiq [brahim] mirznin evind fryad v fan qopdu. Hamya aydn oldu ki, onun qtlini icra ediblr. Hminin digr ahzadlr qar da bir -bir bu mli icra etdilr. ahzadlrin qtli xbri [smayl mirzy] atdqdan sonra o, arxayn olub, sufilrin trtdiyi zlalt bard fv frman imzalad. Bellikl, qlncdan qurtulan [sufilr] nicat tapm oldular. Blli oldu ki, bu dava -dala ahzadlrin qtl yetirilmsi n quradrlmd. nki qzlba tbqsi bu irkin ml qar xa v fitn trn bilrdi. Ona gr d [smayl mirz] onlarn ban hmin il qataraq, z fikrindki gizli niyyti hyata keirdi v o gn ahzadlrdn alt nfri onun gstrii il Qzvind hidlik rbti idilr. Szgedn Sultan brahim mirz eidli fzilt v kamilliklrl bznmi v incsnt fnlri il zintlnmi bir xs olub, zmannin istedad sahiblrindn idi. O, nstliq xtti il ox yax yazrd v inc qlmli bir msvvir idi. Musiqi v dvar elmind zmannin ncl idi. O, musiqi bstlmk sahsind Mvlana Qasm Qanuninin agirdi olmudur. Yax saz alard. Dlgrlik etmk, saz yonmaq v mozaika (xatmbndi) yaratmaq sntlrind byk mhart malik idi. Xorasanda olarkn ksr vaxtlarda airlrl, nzm v blat sahiblri il shbt edrdi v z d Cahi txlls il eir yazard 926. Ondan aiqan qzllr qalmdr. O cmldn bu iki mqt onun hvalatn qlm alarkn xatirimiz gldi: Qit
brahim mirz Sfvi (1543-1576) trkc v farsca 3 min beytdn artq eirlr yazmdr. O, dbiyyat, srf-nhv, flsf, tibb, ilahiyyat, hnds, hesab, nucum v mntiq elmlrini d bilirdi. Onun orta sr sz ustadlar haqqnda yazd Frhng-i brahim tzkirsi mlumdur (.K.Mmmdova. Xlast t-tvarix Azrbaycan tarixinin mnbyi kimi, s.103-104).
926

358

Getmk an yetnd yar glib xd, Cahi, Gzn a ki, gr grmy taqt varsa. Qit Min gecdn sonra ki, sn yarla grdn, Cahi, frstdir, gzn ondan ayrma. Onun yaratd byk kitabxana[dak kitablar] khn ustadlarn v gzl yazan xttatlarn xtlrindn v misli-brabri olmayan qzl qlmli msvvirlrin kdiklri tsvirlrdn ibart idi. Onun mlkiyytind oxlu digr thflr d vard. Onun inixanas in v Xta nigarxanalarn utandrrd. [brahim] mirznin [lm] hadissindn sonra onun mhtrm hrmi o srlrin smayl mirznin lin kemmsi n onlarn ksriyytini suya tkd, inilri sndrd, qalanlarna is od vurdu v mirznin matmi n hddn artq fryad v fan qopard. Axrda o, ah-zarnn oxluu zndn xstlnib, yoran-dy dd v el hmin ay fani dnyaya vida edib, bdiyyt almin qovudu. [brahim mirznin] qabiliyytli bir cavan olan on yeddi yal qarda olu Mhmmd Hseyn mirznin is vvlc gzlrin mil kdilr. Bu drdin iddtindn o, coxlu fryad v ah-zar edrk, sakitlmk bilmdi. Bu xbr smayl mirzy atdqda buyurdu ki, onu da mvcudluq igncsindn xilas etsinlr. Frman icralar mr ml etdilr. Sultan Mahmud mirznin bir yal olu Mhmmd Bar mirz il birlikd qtl yetirilmsi. Rumlu camaatnn arasnda yaayan Sultan Mahmud mirz can salam olan qvvtli bir cavan idi. O, he bir vaxt byk vzif v mvqe ld etmk fikrin dms d, z namehriban qardann gstrii il onu da digr qardalar kimi bodular. Lakin qsl verm v kfnlm vaxt o, hrkt edib, gzn ad. Mlum oldu ki, boma zaman kndir onun boynunun ah damarlarndan birini yax sxmaybdr. Bsirt gz qbahtli v biabr mllrdn tutulmu smayl mirz bu hadisdn agah olduqda onun iini bitirmyi mr etdi v onu bir yal krp olu Mhmmd Barla birlikd digr [ahzadlrin] yanna gndrdilr (ldrdlr). mamqulu mirznin qtli. mamqulu mirz il Sultan hmd mirznin hr ikisini dvltxanaya gtirirrk, at meydan yaxnlnda saxladlar. Onlar el oradaca ahidlik rbtini idilr. [smayl mirz], hminin Sistana adam gndrrk, Bhram mirznin vlad Bdizzaman mirzni Bhram adl azyal krp olu il birlikd ldrtd. Gncd olan Sultan li mirzni armaq n adam gndrdi. Bir ne gn sonra qacar camaat hmin ahzadni gtirib gldi. [smayl mirz] rhm edrk, onu qtl yetirms d, gzlrin mil kdirib, onu grmkdn mhrum etdi. 359

sgndr anl nvvab [smayl mirznin] doma qarda idi v grm qabiliyyti zif idi. [smayl mirz] onun adl -sanl oullarndan narahat olsa da, Bilqeys927 mkanl lyahzrt anas Sultanm z olu [Mhmmd Xudabndy] v onun vladlarna hddn artq mhbbt bsldiyi n [smayl mirz] ondan hya edib, onlar ldrmrd. Amma onlarn iini bitirmk fikri il gecni gndz edirdi. Axrda, nhayt ki, z batini xbisliyini onlara mnasibtd d z xard. vvlc sgndr anl nvvabn Tehranda olan byk olu Sultan Hsn mirzni qtl yetirtdi. Bu mvzunun aqlamas, o yax xisltli ahzadnin [lm] hvalatnn vvli v axrnn rhi beldir ki, hl cnntmkan ah onu darssltn Heratdan armd v o, ali taxtn tklrind iltifatl nzrlr altna idi. O, bir ne il yksk drcli babasnn trbiysinin klgsi altnda boya -baa atb, kamal mrtbsin ykslmidi. Mazandaran valisi Sultan Murad xann lmndn sonra cnntmkan ah Mazandaran vilaytinin yar hisssini haqqnda bhs ediln cnab ahzady taprd, o vilaytin qalan yarsn is Sultan Murad xann olu Mirz xana verdi. [ah Thmasib] hminin Mazandaran divlri 928 tbqsindn olan v z al v uzaqgrnliyi il seiln Mirk-divi ahzadnin vkili tyin etdi. Bellikl, [Sultan Hsn] mirz cnablar ahn qays il hat olunub, byk bir izzt v etibarla Mazandarana gedrk, o vilaytin yarsnn hakimliyi taxtna yldi. Onun vkili Mirk-div idarilik ilrini lin ald v szsz ki, onun bu davran [Sultan Hsn] mirz cnablarnn ryinc olmad. Mirk-div msllri z ryi v mslhti sasnda hll edirdi v ahzad cnablarnn khn mlazimlrinin mtlq surtd he bir i qarmasna imkan vermirdi. Bel bir rait ahzadnin xouna glmirdi v o, axrda Mirk -divin hegemonluuna v iqtidarna dzmllk gstrmyib, znn bir sra mlazimlrinin thriki il onu cnntmkan ahn mri v gstrii olmadan qtl yetirdi v Mazandaran divlrinin llrini o mlkn idarilik ilrindn uzaqladrmaq mvqeyini tutdu. Bunun n o tayfaya dair yoxla malar aparld. Lakin el ki vziyyt bard hqiqtlr rfin rzin atdrld, onun bu csart v zbanalqlar rfin xouna glmdi v knl ondan incik dd. rfin xatirin atd ki, [Sultan Hsn] mirz cnablar bu hrkti z doma days olan v orduda onunla hmshbt olan Mir Abdulla xan olu Mir ziz xann thriki v qzdrmas il etmidir. Ona gr d adam gndrib, drhal [Sultan Hsn] mirznin kazlarn v yalarn gtizdirdi. Kazlarn arasndan Mir ziz xann gndrdiyi mktub xd. Hmin mktubda o, [Sultan Hsn] mirzni yuxarda qeyd edilmi ii trtmy qzdrrd. Bu sbbdn [Mir ziz xan] tutub, stxr qalasna
Bilqeys - dini rvaytlr gr, e. . X srd Sba hrind hakimiyyt srm Himeri slalsinin hkmdar v sonralar Sleyman peymbrin arvad olmu qadn. rq dbiyyatnda all qadn kimi tsvir olunur (A.M.Babayev. Azarbaycan klassik dbiyyatnda ildiln adlarn v terminlrin rhi, s.38). 928 Mazandaran yanlar div adlandrlrd.
927

360

yolladlar. Daha sonra [ah Thmasib trfindn] Mazandaran divlrinin xatirin tslli vermk v onlarn knln almaq n [Sultan Hsn] mirznin khn mlazimlrinin oradan knarladrlmas bard hkm verildi. Bir nec nfr xidmtilrdn savay, ahzadnin xidmtind khnlrdn he kims qalmad v cnab mirz Mazandaranda bir qdr zif v etibarsz vziyyt dd. Bel olduqda ahzad cnablar [ah Thmasib] mracit edib, bunlar bildirdi: Mirk-div ayan itat dairsindn knara qoyub, syan v tyan mqamna glmidi. gr onun r ilrini df etmk istyimizi rf rz edib bildirsyd ik, o vaxta qdr mxtlif fsadlar ba verckdi. Buna gr d zbana olaraq, bel bir dbsizliyi trtmy crt etmli olduq. Onun zrxahl qbul olunduuna gr ii ynglls d, [ah Thmasib] onun vziyytinin dzldilmsi zrind ox da durmad v [Sultan Hsn] mirz naqis bir kild hkumt srmy davam etdi. Nhayt, o, Mazandaran halisinin bir oxunu mlayimlik v iltifatla zn ram edib, z vziyytini yaxladrmaq mqamnda ikn cnntmkan ahn vfat hadissi ba verdi v ran sltnti v padahl onun doma misi olan smayl mirznin lin kedi. Sultan Hsn mirz bu vziyytdn xbr tutduqda smayl mirznin anas, znn is nnsi olan mhtrm xanm Sultanmn z ziz nvsin (Sultan Hsn mirzy) hdsiz mhbbt bsldiyini nzr alaraq, yksk mqaml misinin hakimiyyti dvrnd ixtiyar v iqtidar sahibi olacan tsvvr etdi v misinin hl d olu olmadndan, Mazandaran vilaytind aa sviyyli naqis hakimliy raz olmayb fikirldi ki, yksk mqaml misinin v nnsinin hzurunda istkli oul sviyysind olacaq, rann ilrinin ixtiyar sahibin, blk d, vlihd v qaimmqama evrilckdir. Buna gr d o, smayl mirznin mri v iarsi olmadan Mazandarandan xmaq fikrin dd. Bu snada divlr tbqsi Mirk-divin qann almaq n hrkt kedi. Onlar mirznin evin hcum etdilr v fitn-fsadn sbbkarlar olan Seyid Mzffrin iki qardan v olunu mirznin evindn bayra xararaq, Mirk-divin qannn qisas namin onlar qtl yetirdilr. O tayfa mirzy qar hrmtsizlik gstrmy balad. Bu hadisnin ba vermsindn sonra Seyid Mzffr ayan mirzy itat yolundan knara qoydu v divlr tbqsi il slh balad. Onlar bir -birlri il mttfiq olub, mirznin leyhin xdlar. Cnab mirz onlarn itia v fitnsi ucbatndan hmin vilaytd qalmaa macal tapmayb, byk bir qm -qss iind, prian bir halda Mazandarandan xd v smayl mirznin xidmtin yetmk zmi il hrkt balad. Lakin z sad-lvhly zndn929 onun sla alna glmirdi ki, namehriban misi ona qar amanszlq ed bilr. El ki o, Tehrana atd, smayl mirz onun gliindn xbr tutdu. [smayl mirz] malik olduu bir ox mlahiz v ehtiyatllq zndn onun gliin raz olmasa da, aq-akar ona qar hrkt ed bilmdi. nki onun adl -sanl atas v qarda irazda zlqdr tayfasnn yannda idilr v hminin xalqn nzrind
929

S-129, v.174a; S-297, v.136b.

361

anasnn hrmtini saxlamaq lazm idi. Buna gr d onun yanna adam gndrib, ona bunlar atdrd: Snin nnn olan mhtrm anam hal-hazrda Qumda olduu n arzu olunur ki, onu oradan tam izztl, ehtiamla v ahan dbdb il gtizdirk. ndi anamn gliin hazrlarq. Sn Tehranda qal ki, anam glib yerbyer olandan sonra sni d dvt etmk n adam gndrilckdir, snin d gliin hazrlq grlckdir. O zaman byk mirlrdn birini snin ardnca gndrcyik. [Bunlar ona gr bel edirik] ki, snin gliinl anamn glii st st dmsin. Bunlar eitdikd ahzad dilxor oldu. O, mr mva fiq olaraq, Tehranda qald. smayl mirz onu v z anasn gtizdirmyi yubadrd v gah imartlrin tmirini, gah mnzillrin tyin olunmasn v mxtlif ilri bhan edrk, vaxt uzadrd. [Sultan Hsn mirz] Tehranda olarkn orduda mzhb ixtilaflar sz-shbti ortaya xd. Bzi azgyklr smayl mirzy xbr atdrdlar ki, ksr qzlbalar hkmdarn snni olduunu gman edrk, o cnabdan z eviriblr v Sultan Hsn mirzni gtirib padah etmk istyirlr. [smayl mirz] bu mslni bhan edrk, o gnahsz ahzadnin hyat bann qrlmas haqqnda frman verdi. vvlc Sultanm xanmn bacs olu, sgndr anl nvvabla smayl mirznin is xalas olu olan Mseyib xan rfddinolu Tkl bu xidmti icra etmy tyin olundu. O, bu gstri qar tam ikrah hissi il yola xd. Drd-be gndn sonra xbr gldi ki, o, asta-asta hrkt edir v hl Savucbuladan kemyibdir. [smayl mirz] taprlm idn onun bu cr boyun qarmasndan v etinaszlq gstrmsindn qzblnr k, trkman tayfasnn miri Kosa liqulunu hr oymaqdan iki nfr olmaqla, qrx -lli nfr qoru il birlikd gndrdi ki, onlarn 22 nfri kndirin bir ucunu, digr 22 nfri is kmndin o biri ucunu llrind tutub, ahzadni bosunlar. Mseyib xan bu msldn agah olub, geri qaytd. Sultan Hsn mirznin misi II ah smayln mrindn xbr tutmas. Hmin adamlar gzlnilmz bir bla kimi glib Tehrana atdlar. ahzad onsuz da Tehranda qalman uzun srdyn grb, zn qar etimadszlq gstr ildiyinin qoxusunu duymudu v onun z namehriban misindn umduu fqt gman zay olmudu. O, qa yolunun bal olduunu grb, qorularn glib atmas vaxt evin qapsn qfllayaraq, z tirkeini kaman il birlikd gtrd, dama xd v z-zlynd qrar verdi ki, qvvsi, gc v atmaa oxu qalana qdr savab, kii kimi ldrlsn. Qorular bu hal mahid etdikd Kosa liqulu dedi ki, mr mvafiq olaraq, ahzadni aparmaa glmiik v Quran kitabn lind tutub, z dili il bu bard yalandan and idi. ahzad onun andna inanb, onlarn yanna gldi. Tanrdan xbrsiz olan o adamlar eyni anda onun zrin atldlar v drhal onlara taprlm sulla ahzadnin nazik boazna kndir salb, izzt mnind boya-baa atm o sltnt arxnn srvini aradan gtrdlr. El hmin gn smayl mirz Qazi by adl bir zlqdr qorusunu iraza gndrdi ki, sgndr anl nvvab v onun oullarn hbs edib, camaatn [onlarn yanna] gli-gediin mane olsun, zlqdr tayfasndan v baqalarndan he 362

kimin onunla grmsin imkan vermsin v frman icra etmkl mul olsun. Bu arada xbr yayld ki, nhayt, [smayl mirz] kama atm ah [Mhmmd Xudabndnin], onun istkli oullarnn v hminin onun Heratda olan olunun aradan qaldrlmas qrarna glrk, onlarn qtlin hkm vermidir. Lakin hadislrin bu cr inkiaf ona uur gtirmdi v o, bu irkin ilr hyata keirilmzdn nc clin mtlq qzav-qdrin dar olub, hyata vda etdi. Bu hvalatn tfsilat z yeri glnd qeyd olunacaqdr. anl v ulu Allahn klgsi olan lahzrt ahn mqdds zatnda ne ne yax mllr mant qoyulduundan v onun sltnt v padahlq frman [ey mlkn sahibi olan Allahm], sn mlk dildiyin xs verrsn aysi 930 il mhrlnib tale lvhsind qeyd olunduundan [smayl mirznin] bu hkmnn icras ba tutmad. Bu i hyata kemzdn nc qddar zman z xtm frman il onun (smayl mirznin) hakimiyyt turasna son qoydu v o, sahib olduu mrdn v dvltdn bir fayda grmdi. SMAYIL MRZNN HAKMYYT GNLRND ONUN LMN QDR BA VERM BZ HADSLR V HVALATLAR HAQQINDA smayl mirz z qardalarnn v miolularnn iini hll edib, bu bard arxayn olduqdan sonra mmlkt msllri il mul olmaa balad. Vzir Mirz krullann davran [smayl mirznin] xouna glmirdi v hmi ondan gileylnirdi. Buna gr d onu ali divann vziri vzifsindn azad edib, hmin ali mnsbi nazir Mirz Salmana taprd v onun sviyysini son drc yksk mrtby qaldrb, ona gstri verdi ki, yksk hrtli mirlrdn he birisinin qarsnda yilmsin. Szgedn xs srbstcsin hmin vzifni icra etmy balad. Amma smayl mirz mmlkt msllrinin hll olunmas il az mul olur v srhdlrin ilrinin intizama salnmasna hddn artq laqeydlik nmayi etdirirdi. Bir ne gn rzind bir ii bir xs taprr, daha sonra onu baqas il vz edirdi. Amma bzi mirlri mahal hakimi tyin etmidi v onlar z lklrin yollanmdlar. Qalan mirlr orduda olarkn onun lm hadissi ba vermidi. smayl mirz z xalas olu olan Mseyib xan rfddin-olunu yalt hakimi etdi, onu xanlq rtbsin yksltdi v Rey lksini ona verdi. Sola Hseyn Tkln Krdstan smtin gndrib, lvsat v likr qlmrovunun931 bzi mahallarn ona verdi. liqulu xan amlunu v onun atas Sultan Hseyn xan da yalt hakimi vzifsin ucaldb, Herat hakimliyini liqulu xana tapraraq, cnntmkan ahn qz Zeynb byimi ona nianlad v mr etdi ki, nvbti il onu Herata yola salsnlar. Mrtzaqulu xan Pornaka anl v
Qurani-Krim, Ali-mran sursi, 26-c ay. Qlmrov bir hkumtin idarsi altnda olan yer, lk mnasndadr. likr qlmrovu Hmdan vilaytini hat edirdi.
930 931

363

mqdds Mhdin hakimliyini taprmaqla onu zizlyib bauca etdi. Cnntmkan ahn Yusif xlif Ziyadoluya verdiyi Gnc yaltini v Qaraba mirlmraln onun misi olu Peykr sultana hval etdi. Bu sonuncu ad kiln xsin alna gldi ki, Yusif xlif Sultan Heydr trfdarlar il dostluq etmkl thmtlndiyi n onun qtl yetirilmsi z vktinin v etimadnn artmasna sbb olacaqdr. Buna gr d frstdn istifad edrk, bir shr a o, hamamdan xb paltarn geyinrkn z mlazimlrindn bir ne nfrl birlikd qlnclarn syrb, hamamn stn gldi v onu qtl yetirdi. [Peykr sultan] bununla kifaytlnmyrk, onun anasn v qardalarn da ld rd. Lakin bu msl smayl mirznin xouna glmdi. Buna gr d onu vzifdn uzaqladrb, Gnc yaltini mamqulu xan Qacara verdi. Kirman hakimi Allahqulu by far932 qoruba vzifsin tyin etdi. Kirman hakimliyini Mahmud sultan fara taprd, iraz yaltini is Vli xan Qalxanoluya hval etdi. smayl mirznin olu ah cann doulmas. smayl mirznin cariylrindn biri hamil idi v bu snada onun douu ba verdi. Bu doudan bir olan dnyaya gldi. smayl mirz onun gliindn sevindi v hdsiz adlq nmayi etdirdi. O, mirlrdn hr birinin yanna bu tvlldn mjdsini atdrmaq n adamlar gndrdi. Bir ne gndn sonra onu ah caddin Mhmmd adlandrb, onun llliyini iraz hakimi Vli sultan Zlqdr taprd ki, Mzffrilr slalsinin mkannda trbiy olunub, boya -baa atsn v hmin vilaytd ah ca Mzffrinin933 dbdbsini tzlsin. Vli sultan z mnzilini ahan tmtraq v xosrovan br-bzkl trtib edib, ahzadnin beiyini dvltxanadan xararaq, at zrind z qarsnda tutdu v cmi mirlr v dvlt rkan mr uyun olaraq, piyada surtd ahzadnin beiyinin arxasnca addamlayb, onu Vli sultann mnzilin atdrdlar. Bunun nticsind Vli sultann rtbsinin sviyysi hamnn nzrlrind n yksk zirvy qaldrlm oldu. Onun [smayl mirz trfindn] yksldilmsinin sbbi bu idi ki, irazda onunla sgndr anl nvvab arasnda narazlq yaranm v zlqdr tayfas sufilik yoluna uyun olaraq, sgndr anl nvvabn trfini saxlayb, ona (Vli sultana) qar qaba rftar etmy balam, onu sxdrmdlar. Nticd, onun vzifsi nfuzdan dm v etibarsz bir vziyytd qalmd. Buna gr d o, irazdan xb, ali taxtn tklrin gldi. smayl mirz mhz z tbitind qardana qar mhkm yer tutmu oxlu inadkarlq zndn onu ykstdi v ona qar qaba rftar etmi zlqdr aalarn, xsusil d li byi v irazn sabiq hakimi Mhmmdcan aa adbylinin934 qardalarn v oullarn etibarsz edib, onlan tnqid hdfin evirdi.
Bu xs daha ox Qulu by kimi tannmd v Ahmarann ksr yerind bu adla adlandrlmdr. ah ca Mzffri - 1364-1384-c illrd Mzffrilr dvltinin hkmdar olmudur. O, Mzffrilr slalsinin banisi olan Mbarizddin Mhmmd ibn l-Mzffrin (1314-1358) olu idi. 934 S-129, v.l76a. Tehran apnn bu yerind (s.213) Mhmmdxan aa adbyli yazlmdr.
932 933

364

smayl mirznin i mzhbin etiqadnn zif olmas v onun snnilik mzhbin meyil etmsi bard. Bu snada xalq arasnda mzhb ixtilaf sz shbti ortaya dd. smayl mirznin davranlarna v onun i inanc bard gizlind dediyi szlr sasn, camaat onun iliy etiqadnn zif olduunu akar edib, snni olduunu gman etdi. Bu bhnin birinci sbbi o idi ki, o, Aiy tn vurulmasndan narahatlq keirrk, bu narahatln thqiq v aradrma yolu il aradan qaldrlmas n z xidmtind olan islam lmalarna, xsusil d Xoca fzl Trky bunlar bildirmidi: - Grsn, i camaat hans dlil sasn Tanr Rsulunun mhtrm hrmin tn edilmsini caiz hesab edir? Halbuki onun nin ismt v paklq aysi nazil olmudur. O, hzrt [peymbrl] bir yasta ba qoymaq rfin nail olmu, onunla ba-baa qalm v hmin srvrin mhbubsi olmudur. Ax nec ola bilr ki, o, axirtin alovuna v czasna layiq olsun? Bsrd Tlh v Zbeyrin qzdrmas v thriki il onunla Hzrt mirlmminin li ibn bu -Talib arasnda [mnaqi] ba vers d, Hzrt mir -lmminin onun qadnlara xas olan dnc zifliyini v alnn nqsann sas tutaraq, onu fv etdi 935. Bu fvin sbutu beldir ki, onu izzt v ehtiramla Mdiny gndrdi, Tanr Rsulunun hrmtini saxlayaraq, ona tn etmdi v bir ne mnzil Hzrt [li] z xsn Hzrt Hsn v Hzrt Hseynl birlikd onu mayit etdi. Buna gr d [Aiy] ediln tn o srvrdn (Hzrt lidn) qaynaqlanmr. i lmalar bu bard n sylyirlr? O, bu hekayti bir ne mclisd bzn strtl, bzn is aq -akar kild izhar etdi. lmalar etiraz etmk v qnatbx cavab vermk mvqeyini tutmadlar v hr df mnasib mqam ddkc bu bard z aralarnda gizlinc shbt edirdilr. Cnntmkan ah zamannda snnilikd ittiham olunmu Mirz Mxdum rifi smayl mirznin szn qvvt vern dlillr deyib, gn -gndn ykslmy balad. Artq [smayl mirz] mslni prd altndan z xararaq, snnilik mzhbini mhkmlndirmy v ilk xlifnin tn olunmasn aradan qaldrmaa alaraq, lmalarla mbahislr v mzakirlr aparrd. lmalar is ksr vaxtlarda buna gz yumub, onunla mbahis etmkdn yaynrdlar. Bir gn smayl mirz yksk xlfalq mnsbi il zizlnmi v baucal tapm Bolar xlify syldi: - Xlif! gr bir ks snin zvcnin adn camaat arasnda ks v onu sys, snin acna glr, ya yox? O, cavab verdi ki, bli! Onda [smayl mirz] dedi:

Tlh v Zbeyr Mhmmd peymbrin shablrindn v islam srkrdlrindn olmu, lakin Hzrt li xilaft rhbrliyin kedikd onlar peymbrin dul qadn Aini d zlrin mttfiq edrk, Hzrt liy qar qiyam qaldrmdlar. Nticd, 656 -c ilin dekabrnda Bsr hri yaxnlnda ba vermi Cml dynd Tlh v Zbeyr qtl yetirilmidi.
935

365

- Bs, n n adamlar Tanrnn Rsulunun mhtrm hrmini lntlyirlr? Bolar xlif onun cavabnda dedi: - Sy symk haramdr. Amma lnt Tanrnn rhmtindn uzaqlaanlara aid olunur v qar kimidir. Yni hr ks ki pis ml edibdir, onun iini Tanrya hval edirsn. Bu id bir qsur yoxdur. smayl mirz sorudu: - Sn sadlvh bir trk kiisisn. Bu mslni sn kim yrdib? O dedi: - Cnntmkan ahn zamannda lmalardan eitmim. Lakin azgyklr rfin rzin atdrdlar ki, o, yalan deyir; bundan bir ne gn nc ahlq eyvannda Sultan brahim mirznin hzurunda bu msl lmalarn arasnda danlm v orada Mir Seyid Hseyn Mcthid v Xoca fzl ona bu bard xatrlatmlar. Bu szlri eidn [smayl mirz] qzblndi v q orulara bildirdi ki, bir xlif ki, z mridi -kamilin yalan deyir, czaya layiqdir. Sufilr hcum etdilr v onu tpiklrinin altna salb el dydlr ki, o, hyatdan midini zd. Ham gman etdi ki, o lmdr. Onun csdini key bkb, mnzilin apardlar ki, dfn etsinlr. Tsadfn, bir qdr sonra onun huu zn qaytd v yalnz iki- aydan sonra hrkt etmy qvvt tapd. smayl mirznin mxaliflri lntlmk v onlara qar tbrra demk kimi ilri ilr qadaan etmsi. smayl mirz onun (Bolar xlifnin) mnsbini Dd Xlfa Ustacluya verdi, sonra is lmalara qar etiraz sslndirib dedi: - Hzrat! Bzi adamlar var ki, hr gn mclis tkil edib, pis -pis szlrl qzlbalarn mn olan inamn sarsdrlar v hiylgrlikl, frldaqla mn qar mkrli oyun qururlar. Mn onlarn qarsndan geri kilmycym. Bundan sonra o, lmalara, xsusn d Mir Seyid Hseyn v xalis i olan astarabadl [ruhanilr] qar nalayiq szlr dedi v onlarn ziddin gedrk, hkm etdi ki, tbrra mrasimi klrdn v mhlllrdn ydrlsn v bundan sonra tbrradeynlr bu mli trk etsinlr 936. Daha sonra lav etdi ki, lnti zlri n qazanc mnbyin evirmi tbrradeynlr tbqsin mnim he bir etimadm yoxdur. O, Mirz Mxdum rifi, Mvlana Mirzcan irazi v Mir Mxdum Lal kimi snnilikd bhli bilinn lmalar yksltdi v onlara nvazi gstrdi. Bzi vaxtlar moizlr oxuyan Mirz Mxdum rifi, smayl mirzy rz etdi ki, tbrradeynlr moiz mclisind tbrra edib, mn qar kinayli szlr
Tvlla v tbrra - i qidsin gr, vacib dini mllrdn bhs edn fruiddinin 10 prinsipi srasna daxildirlr. Tvlla Mhmmd peymbrin hli -beytinin dostlar il dost olma, tbrra is hli-beytin dmnlri il dmn olma nzrd tutur. Tbrradeynlr - Sfvi dvrnd snniliyin saslarn sarstmaq n ictimai yerlrd ilk xlifni, yni snnilrin prsti etdiklri bu -Bkri, mri, Osman ucadan lntlyn xsusi qrupdur (daha trafl ba x: Rosemary Stanfield-Johnson. The Tabarra'iyan and the Early Safavids // Iranian Studies; March 2004; Volume 37, No. 1, p.47 -71).
936

366

deyirlr. smayl mirz on iki nfr qorunu tyin etdi ki, onlar moiz mclisind hazr olub, tbrra demk n azn aan hr ksi tnbeh edib czalandrsnlar. Cm gnnn axamnda camaat n moiz mclisi tkil olundu. Mclisin sonunda Drvi Qnbr Tbrrayi bu beyti oxudu: Beyt liy v nslin can-knldn salavat, li dmnlrin hmi lnt olsun! Mirz Mxdum onun bu szlrindn bir qdr sbildi. Qorular ona oxlu ktk vurub, ban bir ne yerdn partlatdlar. Bu haln ba vermsi sbbindn ilrin gzlrindn hsrt yalar axmaa balad. Bu hadisnin ortaya xmas nticsind camaatn smayl mirz bard bhlri vvlkin nisbtn daha da artd. Bu sz-shbt xalq arasnda yayld v gizlind onun leyhin danmaa baladlar. Qzlbalarn ona olan inam btnlkl sarsld. Amma he ksin crti yox idi ki, bu mvzuya dair bir sz dey bilsin. smayl mirz lmalarn hamsna qar bdgman olub, ilikd v tbrrada hddn artq mhkm olan Mir Seyid Hseyn Mcthid, Mir Seyid li Xtib v astarabadl ruhanilr qar digrlrin olduundan daha artq iltifatszlq nmayi etdirdi v bzilrini ordudan xaric etdi. O, mr etdi ki, Mir Seyid Hseynin btn elmi kitablarn bir ev qoyub mhrlsinlr, onu sahib olduu mnzildn xarb, evini msadir etsinlr v hminin mr boyu reyi mbirni937 lntlmmi olan islam hlinin salehlrin nzir mbli versinlr. Mirz Mxdum rifi bu qismdn olan adamlarn siyahsn myynldirdi. Tamah hlindn bir oxlar pul almaq n snnilik thmtini z zrlrin gtrslr d, bu, sonralar onlara uur gtirmdi. Qzvinin maddi ehtiyac olan btn sakinlri mr boyu shablri, xsusil d reyi mbirni lntlmdiklrini bildirrk, z adlarn siyahya yazdrdlar. Qzvin hlinin ox hisssi kemi zamanlarda afei mzhbind olduuna v o tbqnin byk bir hisssinin yen d z qidsind qalmas ehtimalnn mvcudluuna gr Mirz Mxdum onlarn etirafn tsdiq etdi. ki yz tmn yaxn olan nzir mbli o camaata paylanld. Amma sgndr anl nvvabn zamannda o pulu onlardan geri aldlar v snnilik bdnamlndan savay, onlarn etibar kissind he bir nad pul qalmad.

reyi-mbir - rbc mjdlnmi onluq demkdir. Snni rvaytlrin gr, Mhmmd peymbr znn on nfr shabsini (bu-Bkr ibn bu-Kuhaf, mr ibn Xttab, Osman ibn ffan, Hzrt li ibn bu-Talib, Sd ibn bu-Vqqas, Zeyd ibn Sabit, Tlh ibn beydulla, Zbeyr ibn Avvam, bu-beyd ibn Crrah v bdrrhman ibn Avf) salqlarnda ikn cnntl mjdlmidir (F.Develliolu. Osmanlca - Trke ansiklopedik luat, s.46).
937

367

Uzun szn qsas, trkdn tutmu tacik qdr btn hali arasnda xbr yayld ki, smayl mirz snnilik mzhbin tam rbt gstrir. O, qorxulu v srt bir adam olduu n he kimin hddi v ixtiyar yox idi ki, bu msl bard azn ab sz dey bilsin. Cnntmkan ahn zamannda tbrrada hddini am v hmin qaydaya riayt etmi bzi lmalar hmiyytsiz v etibarsz bir vziyyt db, hkmdarn yannda xidmt etmkdn mhrum edilmidilr v arlmadan onun hzuruna gl bilmirdilr. Bzi digrlri is al v dzmllkl rftar edrk, Xoca fzl Trknin tkilatl il gizlinc yb danr, onun mclisin gedib -glirdilr. Amma bir gn z aralarnda mzhbilik shbti v dan snasnda [Xoca fzl] on iki imam - onlara salam olsun mzhbinin hqiqiliyi v snni qidsinin yanll bard xoaglimli szlr rz etdikd [itiraklarn] oxusu shablr bnt etmkdn v onlara qar xmaqdan kinib, bu bard he n demdilr. Bzilri bu ii etmyi qeyri -mmkn hesab edib, padahn mslhtlrin v insanlarn knllrinin l alnmasnn zruriliyin istinad etdilr. Qzlba mirlri v yanlar bu hadisnin ba vercyini mtlq surtd ehtimal etmirdilr. Nhayt, bir gn hkmdarn mclisind deyildi ki, mscidlrd eir oxumaq v yazmaq haram olsa da, Qzvin mscidlrinin dr -divarlar adamlar trfindn yazlm aiqan eirlrl doludur. smayl mirz fitri iliyin mvcudluu bard hmi zarafat edn Mir Zeynalabidin Mhtsib Kaiy buyurdu ki, mscidlr gedib, eirlri mscid tavanlarndan v divarlarndan silsin. O, mscidlr gedib, smayl mirzy xo glmk n mirlmmininin yksk adn v msum imamlar hzrtlrinin - onlarn hamsna Allahn salam olsun haqqndak mdh v triflri d tamamil aradan qaldrd. Bu hadis d insa nlara ar gldi. Bu sz-shbt sad camaatn arasnda dolaan ayi v deyimlr rivsindn knara xaraq, trklr arasnda yayld. Bzi mirlr v yanlar Sadtabad bann qaps yaxnlnda yb, z aralarnda dedilr; - Cnntmkan ahn doma olu, eyx Sfinin trmsi v li ibn bu Talibin - ona salavat v salam olsun - nslindn olan mridimizin v vlinemtimizin mzhbi bard caib v qrib szlr dolamaqdadr. Onu ahi Mrdann dmnlrin dost olmaqda ittiham edirlr. Allah elmsin ki, bu, doru olsun. Bilmirik ki, halinin bu bard sz-shbtlrinin sbbi ndir v n ba vermidir ki, halid bel bir bh yaranmdr. ndi ixlas v sufilik yolunda bizim zrimiz mkl bir i dmdr. Crtimiz yoxdur ki, mriddn z mklmzn hllini xahi edk. Bzi asaqqallar v aqillr dedilr: - Bu hadis qzlbalarn bu slaly mnasibtd gstrdiklri sdaqt v etiqad qaydasna kfrdr. Ax n n bu bhy ehtimal verilmlidir?! gr rfdn pis szl adamlarn tnsin sbb olan bir hrkt ba veribs d, bu, mslhtsiz deyildir. Biz ilk nvbd bu sz-shbtlri etmkdn kinmliyik. nki bizim kimi bndlrin bu mslni padahn hzurunda izhar etmsi 368

tamamil dbsizlikdir. Hm d kimin hddi v ixtiyar var ki, bu suah ona ver bilsin? smayl mirznin sufilrindn v trfdarlarndan olan v onun qays v himaysi il hatlnn rdodu xlif Tkl malik olduu irad zndn dedi: - Allah elmsin ki, bu msl doru olmu olsun. gr bu bard xatircm olmaq istyirsinizs, cmi qazilr v sufilr byk mirlrdn biri olan mir xan qabaa salb, hkmdarn hzuruna glsinlr. Onda mn o hzrt mracit edib, sizin mklnzn hllini xahi edrm. Hmin camaat arasnda olan v [smayl mirznin yannda] izztlrinin artmasn istyn bzi riyakarlar o saat zlrini smayl mirznin hzuruna yetirib, xlvtc ona bunlar syldilr: - Bir sra trkman v tkl mirlri mir xann v rdodu xlifnin srkrdliyi altnda bir-birlri il ittifaq edib deyirlr ki, bizim padahmz haqq mzhbini trk etmidir. Onlar ah hzrtlrini ortadan qaldraraq, sgndr anl nvvabn Tehranda olan olu Sultan Hsn mirzni gtirib padah etmk n birliblr. rdodu xlif qzlba camaat arasnda deyibdir ki, mir xan mn himayilik etsin, mn qabaqda gedib, padahla danaram. Bir oxlar bu shbtin [smayl mirzy] Xlif nsar trfindn rz olunduunu gman edirlr v onun kemid olanlar unutdurmaq n smayl mirzy bu mslni izhar etdiyini bildirirlr. Dorusunu Allah bilir. smayl mirz bu bihud hadisni eidn kimi prian oldu. Onun xatirind hmin camaatn barsind qzb lsi alovland. O, mir xan artdrb, ona srt szlrl mracit etdi v dedi: - Siz mni qzlbalar arasnda bdnam edib deyirsiniz ki, mn snnilik mzhbini qbul etmim v camaatn mn olan inamn sarsdrsnz. mir xan mrdan surtd cavab vermk mvqeyind durub dedi: - Allah elmsin ki, bizim etiqadmz bundan ibart olsun v ah hzrtlri bard shv gmana dm olaq. Biz deyirik ki, gr bzi hallarda rfli hkmdardan mzhb barsind laqeydlik ba vers d, bu, dvlt ilrinin zrurti il baldr v dmnlrin qlblrini rahatlatmaq ndr. Amma Mirz Mxdum rifi bu iin zrindn prdni gtrrk, rfli hkmdar bdnam edib, camaata aq-aydn deyir ki, ah hzrtlri snnilik mzhbin meyil edir v i lmalar il snnilik mzhbinin hqiqt olduu bard mnaqi edir. gr ah hzrtlri bu mslni yanl hesab edirs, onda onu tnbeh etsin. Ax bizim n gnahmz var? smayl mirz rdodu xlify xitab edib dedi: - Budur, mir xan snin arxanda dayanb sn himaydarlq edir. N szn varsa, de! O, inkar etdi. mir xan rz etdi:

369

- N cn ah hzrtlri bizim kimi dvltsevrlrin barsind qrzli adamlarn dediyi szlr inanaraq, hmin szlrin doru v yalan olmasn aydnladrmadan, bizim kimi fdakar trfdarlarn nifaq hli hesab e dir? smayl mirz dedi: - Siz mnim qzlbalara padahlq etmy lyaqtimin olmadn dnb, bir-birinizl razlaaraq, Sultan Hsni Tehrandan gtirib padah etmyi qrara almsnz. mir xan tlasz v etinasz bir surtd rz etdi: - Biz iyirmi ildir ki, sizin rfli zatnzn trfdarl v dostluu tbilini dyclyirik. ndi ki, mtlbimiz atmq, bunun brabrind Sultan Hsndn n fayda tapa bilrik?! Onun padahl he kimin xyalndan da kemmidir. Ax biz bundan zmz n fayda uma bilrik?! Xlas, shbt sona atd. rdodu xlifni tutub, zindana saldlar. Dftrxana daruas lixan byi d onunla tamam davti olan qarda Babur byin qzdrmas v thriki sasnda, rdodu xlify trfdarlq v dostluq etmkd ittiham edib, hbs aldlar. Daha sonra [smayl mirz] mir xana v Mseyib xan Tkly dedi: - gr doru deyirsinizs, onda mni Sultan Hsn bard xatircm edin. Onlar ar-naar onun szn razlq lamti olaraq balarn ydilr. mirlr zmrsindn olan Kosa liqulu Trkman qrx drd nfr qoru il birlikd bu yaramaz mlin icrasna tyin etdilr. Nec ki, bundan nc yuxarda yazlmdr, onlar Tehrana gedib, dvltin bzkli mninin izzt arxnn suyu il boy atm o xobxt fidann aradan qaldrdlar. Bu hadislrdn sonra [smayl mirz] trkman v tkl tayfalarndan bir qdr etimadsz olub, ustaclu tayfasna nvazilr gstrdi v Yegan Ustaclunun oullarn himay etdi. Yuxarda qeyd olunduu kimi, o, Mrdqulu sultan Sistan hakimi etdi, onun qarda brahim sultan is misi oullar il birg ziz v mhtrm oldular. Hminin Mhmmdi xan Toxmaa uxursd yaltinin idariliyi verildi. Mhmmdi xann yerin uxursd hakimi tyin etmk istdiyi bu-Turab sultan is irvan yaltin hakim tyin etdi. Ustaclu tayfas bununla rahatlq tapb, onlar brm xof v qorxudan azad oldular. El hmin gnlrd smayl mirz camaatn etiqadn pozduuna gr Mirz Mxdum rifini mzmmt v danlaa mruz qoydu. Bu hal mahid edn sad xalq v qara camaat bu sonuncu ad kilmi xs barsind thqirlr v sylr yadrmaa balad. Aa sviyydn olan adamlar ona qar son drc biabrlq v rsvaylq trtdilr. Bu hadis xalq trfindn bynildi. Bununla da camaatn bhlri yox olub getdi v hkmdar mclisind bir daha mzhb mvzusu bard bir sz deyilmdi. II ah smayln hakimiyyti dvrnd dirhm v dinar sikklrinin zrb olunmas. [smayl mirz] hl d z adna qzl zrb etdirmdiyindn v al -veri khn sulla aparldndan zrrablar yeni sikklrin zrb olunmasn v 370

zrbxanalarn mnafeyinin gzlnilmsini xahi edirdilr. [smayl] mirz sikknin bir trfind La ilah illllah, Mhmmdn rsulullah, liyyn vliyullah szlrinin nq olunub-olunmamas bard gtr-qoy etdi v dedi: - Dirhm v dinarlar938 ticart mbadilsi zaman yhudilrin, ermnilrin, mcuslarn 939, hindlilrin v s. kafirlrin llrin drlr v avam camaat yalnz pak olanlar toxuna bilrlr aysin940 zidd olaraq, natmiz halda Allahn ismin toxunurlar. Buna gr d o, trddd edirdi ki, hmin ifadlrin vzind hans ibarlri nq etdirsin ki, xalqn nzrind xoaglmz olmasn. Bir gn o, camaatn arasnda dedi: - Bir halda ki, dostlar mni bdnam etmilr, indi bu msl bard d deycklr ki, bu ifadlrin aradan qaldrlmasnda mqsd liyyn vliyullah sznn sikklr zrindn silinmsi olmudur. ox gtr-qoydan sonra axrda qrara alnd ki, sikknin bir znd bu beyt nq olunsun: N olsun ki, rqdn qrb imamdr?! li il nsli biz tamamdr. Sikknin digr znd is [smayl mirznin] adnn v zrb olunan yerin adnn nq edilmsi qrara alnd. Bellikl, dirhmlrin v dinarlarn trtibat bu yazlarla zintlndirildi. Bu hadisdn sonra Mhd hakimi tyin olunmu Mrtzaqulu xan Pornaka rxst verdilr ki, cnntmkan ahn mbark csdini gtrrk, yola dsn. Gnahlar [Allah trfindn] balanm o cnaznin yolboyu keiyini kmk v onu iyinlri stnd damaq vzifsi yz nfr qoruya taprld. Herat hakimi v bylrbyisi tyin olunmu liqulu xan amluya da rxst verib yola saldlar ki, mqdds Mhddk cnazni mayit etsin v oradan da Herata getsin. Camaat arasnda yaylm sz-shbt gr, [smayl mirz trfindn] bu ad kiln xs (liqulu xana) gstri verilmidi ki, Herata atdqda Allahn klgsi olan lahzrt ahn o vaxt yeddi yanda olan rfli vcudunu hyat lvhsindn silrk, o iqbal brcnn drrnn mvcudluu ucbatndan hkmdarn xatirind yaranm narahatl aradan qaldrsn. [smayl mirz] hminin iraza da adam gndrib taprmd ki, Qazi by Zlqdr sgndr anl nvvab Mhmmd mirzni v [ah Abbasn] qardalarn hbs edib nzart altnda saxlasn v iraz hakimi Vli sultan Qalxanolu glib atdqda onlar da aradan gtrsn. [smayl mirznin] alna gln qrar bundan ibart idi ki, sltnt ailsindn onun zndn v olu ah cadan savay he kim

938 939 940

Dinar - Sfvilr dvrnd mis pul. Dirhm - gm pul. Mcus - atprst, zrdti demkdir. Qurani-Krim, Vaqi sursi, 79-cu ay.

371

qalmamaldr. Lakin o bilmirdi ki, qdri Allah myynldirir [aysinin]941 zrurti il Ulu Yaradann tqdiri yaradlmlarn fikirldiklrinin ksin idi. ryindn hr n keir, olmayr, Nyi ki, Tanr istyir, o olur. Zuzbab kometinin zhur etmsi. Bu hadislr cryan edn vaxt asimandak Qvs brcnd Zuzbab adl bir komet grnd. Onun quyruu smann ortasndan mrib trf uzanrd. smayl mirz ncum elmin bld olduundan bu vziyyti mahid etdikd onun qlbind byk bir hycan ba qaldrd. O, gn rzind mnccimlri artdrd v onlardan Zuzbabnin ehkam v tsirlri bard sorudu. Mnccimlr hmin vaxta mnasib olan szlr dedilr. O, ncum elminin dlillrin sasn bel dnd ki, bu hadisnin ba vermsi padahlardan birinin zavala urayacann niansidir. Mnccimlr dedilr ki, onun quyruu mrib trf uzand n onun n byk tsiri Rum vilaytind v qrb torpanda ba verckdir. O, mnccimlrin szlrindn bir qdr tslli tapsa da, ryi yen d hycanl idi. Dorudan da, onun bu narahatl yers iz deyildi. nki ncum qaydalar ona dlalt edir ki, gr Zuzbab bir ksin taleyinin sahibi olan syyarnin trafnda grnrs, bhsiz, onu mhv edr. smayl mirz kizlr brcnd doulmudu v onun taleyinin sahibi tarid (Merkuri planeti) idi. Grnn Zuzbab mhz onun tale sahibinin trafnda meydana xmd. Mnccimlr is ona yanl mlumat verib, onu bunun mnasn akarlamaqdan uzaq salmdlar. Bu hadisdn bir ne gn sonra [smayl mirz] z mvcudluunun arabasn yoxluq atna balayb, axirt sfrin yolland. II ah smayln lm. Bu hvalatn tfsilat v bu mvzunun rhi bundan ibartdir ki, smayl mirz yeknb gnn tsadf edn mbark ramazan aynn 13-c (24 noyabr 1577) gecsind onunla byk bir mehribanlq v dostluq mnasibtlri saxlayan v gec -gndz ona hmdm v hmshbt olan Hsn by Halvaolu v z yaxn adamlarndan bir ne nfrl birlikd gzib dolamaq istyi il dvltxanadan xb, gecnin d iki hisssi rzind klrd v mhlllrd gzdi. Daha sonra o, dvltxana smtin glrk, szgedn Hsn byin dvltxanaya bitiik olan v qaplarndan biri ah at (sbi -ahi) meydanna alan evind yuxuya getdi. O, qddar dnyann sbatsz arzularn mahid etmkdn pozulmam gzlrini yumub, yoxluq dnyasna tlsdi. Hsn by qaplar iridn balayb, onun byrnd yatmd. at zamanna qdr qap bal qald. Mqrrblr v xidmt hli orada cmlib, qapnn almasnn intizarn kirdilr v he bir canlnn ixtiyar yox idi ki, onun yataq otana yaxn d bilsin. Lakin yatmaq v dinclmk zamannn srkliliyi hddn adqda vzir
941

Qurani-Krim, Mzmmil sursi, 20-ci ay.

372

Mirz Salman v qoruba gnortaya yaxn evin qapsna gldilr. Onlar yuxunun mddtinin uzanmasndan narahat olub, Kiik hkim lqbi il tannan v hkimlr zmrsi arasnda yksk ixtisas drcsin malik olan Hkim blfth Tbriziy tklif etdilr ki, yataq otann yanna qdr gedib, hans hadisnin ba vermsi sbbindn bu vaxtadk yuxuda qaldqlarn aydnladrsn. Kiik hkim crt edib, onlarn yatdqlar otaadk getdi. Lakin o, he bir ss eitmdiyindn bir sz demy crt etmyib, geri qaytd. Yenidn onu tam tkidl gndrdilr ki, bu df gedib, onlara sslnsin. Szgedn xs qapnn arxasna glib, dua v yalvar sulu il sslnmy balad. Bu zaman Hsn by Halvaolu fryad edib dedi: - Mnim hrkt etmy qvvtim yoxdur ki, qapn am. Qapn o trfdn mmkn olan trzd ab iri girin. Burada caib bir hadis ba vermidir. Kiik hkimd vahim v hycan yarand. O, geri qaytd v hamn vziyytin mahiyytindn xbrdar etdi. Mirz Salman bir sra mqrrblrl birg gedib, qapn aaraq, iri girdilr v grdlr ki, smayl mirz hrktdn dmdr, amma hl d son nfsi gedib -glmkddir. Hsn byin is aa traflar hrktsiz vziyyt dmd v dili pltk vururdu. Ham a -ba qald v qorxuya dd. Qoruban iri arb, mir xann, Pir Mhmmd xann v digr mirlrin ardnca adam gndrdilr. El hmin vaxt smayl mirz z hya t mantini cl zrurtin tapraraq vfat etdi. Hsn by dili pltk vura -vura, yz tvi irisind bunlar bildirdi: - Axam iftar vaxtnda xalis tiryk atd, mn d ondan verdi v xrk yedikdn sonra klri gzmk arzusuna drkn yen d tiryk atd. Amma mn verdiyi [tiryki] mn yemdim. Gzib -dolab, bir hamamn qapsna atdq. Orada bir halvasatan oturmudu. [smayl mirz] onun halva -ryindn ox yedi. Biz mnzil gldikd is mn dedi ki, shr az vaxt qalmdr, gl bir tiryk d ataq v yataq. Onun tiryk qutusunun stn hmi mn mhrlyirdim. Qutunu xardqda grdm ki, onun zrindki mhr lamti zay olmudur. Dedim ki, bu qutunun stnd mnim mhrm v nianm yoxdur. Lakin o, mnim szm hmiyyt vermyrk, tiryki qutudan gtrb, z adt etdiyindn daha artq atd v tam tkidl mn d ondan verdi. Amma mn onun ox az hisssini uddum v biz yatdq. at vaxtnda mn yuxudan oyandm v zm indi sizin mahid etdiyiniz halda grdm. ah hzrtlrinin is nitq qvvsi yox idi, amma l-ayaq atrd. Bir qdr sonra hrktsiz vziyyt dd v nfsinin gedib -glmsi darald. Nhayt, mn Kiik hkimin ssini eidib fryad etdim. hvalat bard hqiqt bundan ibartdir. Gerisini znz bilrsiniz. smayl mirznin lm sbbi bard fikir mxtlifliyi. mir xan v Pir Mhmmd xan glib bu vziyyti grdkd onlar heyrt brd. mir xan Hsn by Halvaolunu qtl yetirmkl thdid edib, ona dedi: 373

- Dzn de! gr bizim padahmz zhrlyiblrs, bu, he d snin kmyin v yardmn olmadan ba vermyibdir. O, bunun cavabnda dedi: - Mn padahn hakimiyyti saysind btn qzlbalarn byy idim. Ondan sonra mnim yaamaa gmanm yoxdur. Eyni zamanda, bu vziyytdn sa xb-xmayacam mlum deyildir. Mn mlum olan hr n var idis, siz dedim. mir xan thqiqat v aradrmam bytmk istdi. Lakin Mirz Salman v mirlr mane olub dedilr: - Ax bu ii iirtmyin n faydas olacaqdr? ndi ki, artq bu cr bir hadis ba vermidir, grkdir ki, din v dvlt chtdn hzn tutulsun. Hkimlr onun bdnind sstlk hiss etdilr. Camaat arasnda bel bir shbt yayld ki, o, Prixan xanm hmiyytsiz v etibarsz bir vziyyt saldndan xanm hrmxana knizlri il dilbir olmu, onun tirykinin trkibin zhr qatmlar. Bzi digrlri deyirdilr ki, onun hrdnbir zn bruz vern sancs vard Hmin sanc bundan nc bir df d ba qaldrm v htta lm hddindk glib atmd. Lakin o zaman tbiblr onu malic etmi v o, xi las olmudu. Bu df is sanc daha iddtli olmu v yannda hkim olmad n bu, onun lm il nticlnmidi. Bzi digrlri deyirdilr ki, o, dalbadal oxlu tiryk atm, oxlu yemk ycmi v nticd, mdsind byk bir arlq ylb, nfs yolunu tutmudur. Xlas, hadisnin hans cr ba vermsinin mahiyyti aydnla qovumad. Gzlnilmdn bel bir caib v qrib hadisnin z vermsi sbbindn hali v qara camaat heyrt dryasna ddlr. Amma aqillr v bilik sahiblri bu mvzuda haln dili il dedibr: Ta ulduzlaracan kims bilmz demk, Sabah hans oyun quracaq flk. Bu zrnigar qutunun nilgnndn, N mhr xarar ruzigar bilsn. Agah deyil tale sirrindn insan, Bu sahd al acizdir yaman. N is, bu hadisnin ba vermsindn sonra mirlr bu xbrin drhal yaylmasnn qarsn almaq n buyurdular ki, xbrin bayra xmamas n qaplar at meydannn qaplarn balasnlar. nki oymaqlar arasnda tzlikc inad qaplar almd, tkl v trkman tayfalar trfindn amlu v ustaclu tayfalarna qar oxlu pis hrktlr trdilmidi, qanlar tklmd v [sonuncu ad kilmi iki tayfa] z leyhdarlarna mlub olmudular. ndi bu byk hadisnin ba vermsindn sonra kin qlnclarnn intiqam qnndan syrlaca v trflr arasnda fitn v dmnilik atinin alovlanaca qorxusu var idi. Ona 374

gr d vvlc Mirz Salman v asaqqal, dvltmnd, ncib fikirli bir kii olan Xlil xan far razla gldilr ki, yksk hrtli mirlr bdi dvltin mnafeyi namin dmnilik bsatn bir knara qoyub, gz nuruna and isinlr ki, kemi v sonrak dmniliyi v oymaq tssbkeliyini beyinlrindn xarb, bir birlri il dost olacaqlar. Trkman tayfasnn byy v asaqqal olan mir xan itat qdmi il n xb, Pir Mhmmd xanla ata-oul sazii balayb and idilr. Bu shbtdn sonra sltnt v padahlq mvzusunu ortaya gtirdilr. iraz hakimi Vli sultan Qalxanolu Zlqdr dedi: - Atann miras oula atmaldr. Glin, ah can padah edk. mirlr ona etiraz etdilr: - Sn vkilssltn olmaq v qzlbalarn byyn evrilmk istyirsn. Ax skkiz aylq tifil rana padahlq etmy nec layiq ola bilr?! mirlrin v dvlt rkannn hams Prixan xanmn hkmn itat boyunlarn ydiklrindn Vli sultan xanma xo glmk n dedi: - Qoy sltnt ilrini Prixan xanm idar etsin v qzlar sultanlq rtbsin mnasib olmadqlarna gr sikk ah cann adna vurulsun. Lakin he kim bu tklif razlq vermdi. mir xan, Pir Mhmmd xan, Xlil xan v cmi mirlr dedilr: - sgndr anl nvvab Sultan Mhmmd padah cnntmkan ahn byk oludur v bir ne kama atm xobxt ahzadnin atasdr. El o saat [Allahn] yksk divanndan [ey mlkn sahibi olan Allahm], sn mlk dildiyin xs verrsn [aysin] 942 sasn sltnt v padahlq frman onun adna yazld. Bsirt gzlri zli [Allahn] tqdirlrini mahid etmy bal olan bir sra az dncli adamlar izhar etdilr: - Onun grm qabiliyyti zifdir. Hrbi v mlki msllri nizama salmaq n grmkdn zg bir arnin olmad halda, o, sltntin mhm ilrinin hdsindn n cr gl bilckdir? Grkdir ki, onun adl -sanl oullarndan birini padahla yksldk. Orada hazr olan qzlba yanlarnn hams qeybdn gln ilhamla sslndilr: - Bizim padahmz Sultan Mhmmd padahdr. Onun oullar hl kiikdirlr. nallah, onlar bir ne il z yksk mnsbli atalarnn dvlti saysind boya-baa atb, kamal mrtbsin yetirlr v onlardan hans biri vlihdliy layiq olarsa, o hzrtin razl v icazsi il vlihd olar. He ksin buna qar bir sz demy macal olmad. Sultan Mhmmd mirz cnablarna qar irazda oxlu hrmtsizliklr etmi olan Vli sultan byk bir narahatla dd. O, bu msly raz deyildi. Amma he ks onun szn hmiyyt vermdi. Buna gr d o, etiraz ed bilmdi. Orada hazr olanlar dvlt
942

Qurani-Krim, Ali-mran sursi, 26-c ay.

375

- Sultan Mhmmd padahn dvltidir dey qqrdlar v qzlba tayfalarnn sevimli deyimi olan, onlarn hr bir i giridikd uurlu v brktli olmas n mbark ifad olaraq dil gtirdiklri Allah, Allah arn sslndirdilr. mirlr oradan xb, [Prixan] xanmn hrmsaraynn qapsna gldilr. O, onlar mlayimcsin soru-sual etdi. Onlar hvalatn hqiqtini rz etdilr. [Prixan] xanm zn padah tsvvr edib, zlynd bel qrara gldi ki, Sultan Mhmmd mirz glib xanda ahlq ad ona aid olsa da, slind sltntin ilrini xanm z idar edck. O saat liqulu xann atas Hseyn xan amlu liqulu xann dvlt ilrindn tr orduda qalm Mahmud by adl vkilini Herata gndrdi ki, smayl mirznin lm xbrini atdrsn v gr kama atm adl -sanl ahzadnin, yni Allahn klgsi olan lahzrt ahn aradan qaldrlmas kimi bir pis hadis hl ba vermyibs, hmin iin trdilmsini qadaan edib, ahzadnin nicat tapdn bildirsin. mirlr Hzrt [Sultan Mhmmd mirznin] padahl bard bir vsiq yazb, hams oraya mhr vurdular v [hmin sndi] o hzrtin days olu olan lixan by Mosullu Trkmann vasitsil iraza gndrdilr. Onun ardnca, hminin sgndr anl nvvabn trfdarlarndan v Vli sultann leyhdarlarndan olan Mhmmdcan aann olu li by Zlqdri d gndrdilr ki, smayl mirznin lm v rfin (Sultan Mhmmd mirznin) hakimiyyt glmsi xbrini oraya atdrsn. Gnn axrnda at meydannn qapsn adlar v carlar atlanb, iftar vaxt haliy smayl mirznin o biri dnyaya kdy bard mlumat verdilr. Shrisi gn [Prixan] xanm hkm buyurdu ki, istr Sultan Heydr trfdar olmaq stnd, istrs d digr sbblr zndn hbsd v qazamatda olan btn mirlr v yanlar srbst buraxlsnlar. Bundan bir ne gn nc ishal xstliyindn qazamatda vfat etmi Hseyn by Yzbadan savay, Msum by Sfvinin olu Sdrddin, Seyid by943 Kmun v hr tayfadan olan btn digr mhbuslar azadla xdlar. Mirz Mxdum rifi onun anasna fqt bslyn [Prixan] xanmn mrhmti saysind tqiblrdn xilas olsa da, randa qalma qeyrimmkn hesab edib, imamlarn mzarn ziyart etmk mqsdi il Badada yolland v Rum padah trfindn himay tapb, ne il Mkkeyi -mzzimnin qaz l-qzzat (ba qazs) olaraq, yanl [snni] mzhbin mvafiq hkmlr verdi. O, axrda clin mtlq qzav-qdrin dar olub, rfli Mkk [hrind] z hyat mantini cl zrurtin tslim etdi. Amma bir oxlarnn dilindn eidilmidir ki, o, vfat edrkn bel vsiyyt etmidi: - Mni imamiyy mzhbin uyun surtd qsl edib kfn tutarsnz. Mn isna-riym v bu mddt rzind dnya msllrindn v vzifc ykslmkdn tr bzi yanl ilr bulamam.

943

S-129, v.182a; S-297, v.l43b.

376

Hr halda, bel deyirlr. Dorusunu Allah bilir. ksr camaat smayl mirznin pis mllrindn naraz olduuna gr [onun lm nticsind] onlarn xatirin ox da prianlq yol tapmad v he bir durunluq ba vermdi. Xidmt hlindn v byutat aalarndan kimlr ki, iraza getmyi v padahn xidmtin yetmyi arzulayrdlar, mirlrin yanna glib, icaz istyirdilr, onlar da bunu [Prixan] xanma rz edirdilr v o, icaz verdikdn sonra onlar yola drdlr. He kimsnin qdrti yox idi ki, xanmn v mirlrin rxsti olmadan xb ged bilsin. SULTAN MHMMD PADAH XUDABND CNABLARININ HAKMYYT GLMSNN, RAN SLTNTNN V HKMRANLIININ TAXTINA YLMSNN V ONUN HAKMYYT YYAMINDA HR L BA VERM HADSLRN RH HAQQINDA Bundan nc byan qlmi il yazlmd ki, smayl mirz Qazi by adl zlqdr qorusunu sgndr anl nvvab v onun oullarn nzart altnda saxlamaq v he bir canlnn onlarla grmsin imkan vermmk n [iraza] gndrmidi. Hmin qoru [Sultan Mhmmd] mirz cnablarna qar ox kobudluqlar etmidi. smayl mirznin lm hadissi ba verdikd byk mirlr lixan by Mosullu Trkman v li by Zlqdri iraza yolladlar. Lakin z tayfasnn mirzadlrindn olan sgndr by amlu rxstsiz olaraq, li byl lixan bydn nc iraza yollanb, flklr flyi kimi bir an bel hrktdn qalmadan gec-gndz msafni qt edrk, li bydn iki gn vvl iraza atd. O, qan-tr batm atn sgndr anl nvvabn dvlt saraynn qapsna apb, mjd verdi ki, smayl mirz dnyadan kd v haqq z mrkzind qrar tutdu. Hmin vaxt Qazi by orada deyildi. sgndr anl nvvabn xidmtilri hycanl bir kild hrmxanaya qab xbr verdilr ki, qoru glib v bel bir mjd gtirib. [Sultan Mhmmd] mirz cnablar comrd olmas v dnya ballqlarndan gzn kmsi v ya vaxtn mslhtin ml etmsi sbbindn sla hmin xbr rbt gstrmdi. Onun nurlu xatirin bel bir fikir gldi ki, blk, smayl mirz onu snamaq v imtahana kmkdn tr bilrkdn adam gndrib v onun sltnt yiylnmk xyalma malik olub -olmadn z n aydnladrmaq istyir. Xlas, Qazi by Zlqdr drhal hazr olub, sgndr byl shbtlmy balad v onu qtl yetirmkl thdid etdi. sgndr by dedi: - Burada tccb yer yoxdur. Dnya Mhmmd Rsulullaha qalmad, smayl mirzy d qalmamdr. Mnim doru, yoxsa yalan dediyim gn sonra blli olacaqdr. gr shv demi olsam, sn istdiyin czan mn qar icra edrsn. 377

Xlas, bu xbrdn hr byk bir qalmaqal v axnama dd. Camaat dvlt saraynn qapsna hcum kdi. sgndr anl nvvab Qazi by xitab edib dedi: - Deysn, bu ynglbeyin znd deyil v n dediyini z d bilmir. Onu tutub mhbus et! gr xbr qti surtd tsdiqlnrs, onda olacaa ar yoxdur. ks tqdird onu n ar czaya mruz qoyarsan. Amma iraz hlindn v zlqdrlrdn bir oxlar adlq izhar etmidilr. Qazi byin is bel etmy crti yox idi. O, [sgndr byi] thdid edir, hr saat onu soru-suala tutur, o is hmin cavab tkrarlayrd. Lakin hmin gn rzind bir xbr glib atmad. Qazi by bundan bir qdr rahatlq tapd. Amma ikinci gnn axrnda li by glib dqiq xbr gtirdi v [Sultan Mhmmd mirznin] ayan pmk rfin nail oldu. li byl mttfiq olan v Vli sultana davt bslyn hr zlqdrlrindn bir oxlar drhal hazr oldular v [Sultan Mhmmd mirznin] hakimiyyt gliini tbrik edib, ona mbark olsun! dedilr. sgndr by mirlik rtbsin layiq grlb, Xoxbr xan lqbi ald. Zlqdrlr sufilik mvqeyini tutaraq, Qazi byi syb biabr etdilr. Lakin sgndr anl nvvab buyurdu: - Onun mn qar oxlu kobudluqlar yaddamda qalsa da, mn z vermi bu ilahi qaynn mqabilind kr lamti olaraq, mn onu fv edirm. O, i yarayan bir zabit olduuna v z padahnn mri, gstrii sasnda mniml bu cr rftar etdiyin gr yksldilmy layiqdir. Bir szl, [Sultan Mhmmd mirz] eikaas mnsbini ona verdi. O, bir ne gn hmin vzifd qald. Lakin daha sonra onun vvlki kobud davranlarndan v dbsiz szlrindn ox incimi Xanm Mhdi-lya tab gtirmyib, onu tutdurdu v tam rsvaylqla onu stxr qalasna gndrdi. O, hmin qalada hyat zirvsindn lm uurumuna db, torpan altnn mhbusu oldu. Shri gn irazn cmi seyidlri, byklri, yanlar v zlqdr asaqqallar flk bnvrli sarayn qapsna toplab, [yeni hkmdarn] ayan pmk rfin nail oldular. li by iraz hakimliyin v xan rtbsin ucaldld. [Sultan Mhmmd] mirznin dvltxanasnda olan byk seyidlrdn ah Mzffrddin ncu qaz-sgr mnsbin layiq grld. Bir ne il rzind, xsusil d smayl mirznin hakimiyyti yyamnda [Sultan Mhmmd mirzy] layiqinc xidmt etmi Mirz hmd Kfrani nzart-i srkar-i xasse-yi rif kimi ali bir mnsb tyin olundu. Nvvabi-rfin (Sultan Mhmmd mirznin) xzinsi srvtsiz qaldndan szgedn li xan v cnab nazir Mirz hmd Kfrani ahn xasssin zruri olan mbli z var-dvltlrindn, zlqdr tayfasnn v [iraz] mmlktinin divani vsaitindn tkil etdilr. Btn gn rzind yzbalardan, eikaaslardan v xidmt hlindn, trklrdn v taciklrdn ox-ox adamlar darssltn Qzvindn glib atdlar v [Sultan Mhmmd mirzdn] nvazi grdlr. 378

iraz mustovfisi Mir Qivamddin Hseyn hl Vli sultann zlqdr aalar il mnaqisi yaranan zaman sonuncularla mttfiqlik etmidi. Buna gr d Vli sultan Qzvind smayl mirzy ondan ikayt edrk, onu sandq irisind saxlatdrm v mhbus etdirmidi. Bu snada o, xilas olub iraza gldi v sgndr anl nvvabn mhtrm hrmi olan xurid hicabl Xanm Mhdi lya Xeyrannisa byimin944 vzirliyi vzifsin yksldildi. Xanm Mhdi -lya dvlt ilrinin trtibisin v ynlndiricisin evrildi. He bir msl onun ali mri v gstrii olmadan hllini tapmazd v sgndr anl nvvab onun rfli xatirinin hrmtini ox saxlayrd. Xanm Mhdi -lya stxr qalasnda mhbus olan z yaxn qohumu, Gilan valisi Xan hmd xann azad olunmas bard arzusunu dil gtirdi. sgndr anl nvvab Xanm Mhdi-lyann rfli xatirinin arzusuna uyun olaraq, Xan hmdi qaladan xard v ona oxlu hrmt v fqt gstrib, Gilan yaltinin hakimliyini ona vercyini vd etdi. Cnntmkan ah ahrux by Tatolu Zlqdri smayl mirzy dost olmaq stnd tutdurmudu vo o, qalada mhbus idi. smayl mirz z hakimiyyti yyamnda onu znn v ali divann vkili vzifsin namizd edrk, hr gn onu azad edcyi bard sz vers d, bu vdlr hyata keirilmdi. Nhayt, sgndr anl nvvab onu [hbsdn] xarb, ona yalt bx etdi, xan rtbsi verdi v yksk mhrdarlq mnsbin tyin eldi, bununla da ona asimani yksli qazandrd. Bu snada vzir Mirz Salman [iraza] glib, vvlc liqulu xann mnzilin getdi, ondan yardm istdi v hm onun, hm d dostluq mnasibtlrin malik olduu cnab nazir Mirz hmdin vasitiliyi il rfin ayan pmk v Xanm Mhdi-lyaya scd etmk rfin nail oldu. O, Qzvindki vziyyt v xbrlr haqqnda mlumat verrk, Prixan xanmn davranlar v mirlrin ona itati v tabeiliyi haqqnda dvltsevrcsin szlr dedi. Bunun nticsind o, zn himay ld edrk, el hmin mclisd ali divann vziri tyin olunub, vvlki kimi vzir v etimadddvl oldu. Amma Qzvind hadislr bel cryan etmidi ki, Prixan xanm xobxtlik v sadtl iqtidar taxt stnd ylib, sltntin btn msllrini z zrin gtrmd. Yksk hrtli mirlr onun hkmn boyun yib, hr gn onun ali astanasna cmlirdilr. Onlar qrar verdilr ki, hr oymaqdan bir nfr asaqqal v byk etimada malik bir xs tyin olunsun ki, hmin tayfann camaat onun szndn xmasn. Trkman tayfasndan mir xan, ustaclu [tayfasndan] Pir Mhmmd xan, amlu [tayfasndan] Durmu xann nvsi Sultan Hseyn xan, tkl [tayfasndan] Mseyib xan rfddinolu, far [tayfasndan] Qulu by Qoruba, zlqdr [tayfasndan] ali divann mhrdar [Mhmmdqulu xlif Qoruqlu] v bu minvalla btn oymaqlardan asaqqallar tyin olundular ki, zruri msllri [Prixan] xanmn days amxal sultan rkzin vasitsil xanmn rzin atdrsnlar v hr n hkm olunarsa, ona
944 Tehran apnn bu yerind (s.223) Fxrnnisa byim yazlb.

379

ml etsinlr. Hminin gstri verildi ki, ali mr uyun olaraq iraza gednlrdn savay, baqa he bir ks rxstsiz xb getmsin ki, ahn mzffr miyyti Qzvin yaxnlna atanda btn mirlr [Prixan] xanmn kcavsini mayit edrk, onu qarlamaa tlsib, onun ayann qdm qoyduu torpa pmk rfini ld etsinlr. [Prixan] xanma v amxal sultana ox da etimad bslmyn Mirz Salman z iinin xeyrin olaraq, Qzvini trk edib, zn al hkmdarn mqdds zngisinin hndvrin atdrma qrara ald. O, mir xan dil tutaraq raz salb, z xsn hrmxana pncrsi arxasna getmy nail oldu v izztli v cah-calall hrmxanann mhrmlri vasitsil [Prixan] xanmn rzin bunlar atdrd: ndi dvlt n mnasib olan budur ki, yad adamlarn rfin xasiyytin tsir edib, yksk hrtli qardala mehriban bac (Sultan Mhmmd mirz il Prixan xanm) arasnda fsad salmasnn qars almaq namin mnim timsalmda bir sdaqtli bnd srtli v tcili bir kild iraza gedib, rfin zngisinin hndvrind olsun. [Prixan] xanm ahn v qounun onun razlnn ksin olan bir xyala dmsini hrnd ehtimal etms d, [Mirz Salmann] szlrindki hqiqt ykn z alnn trzisi il kib, bel bir hadisnin ba ver bilmsi ehtimaln etiraf edrk, ona rxst verdi. Mirz Salman el hmin an hrmxanadan xb, iraza yolland v qeyri -nnvi bir yolla irlildi. Ertsi gn mirlr Mirz Salmann rxst alb getmyindn xbrdar oldular. Onun getmyi onlarn ryinc deyildi. amxal sultan istdi ki, adam gndrib, onu geri qaytarsn. Lakin mir xan buna mane oldu. [Mirz Salman] gec-gndz hrkt edrk, hl hkmdarn miyyti irazdan hrkt balamam, zn iraza atdrb, hadislri qeyd alan qlmin yuxarda yazd kimi, [Sultan Mhmmd mirznin] hzuruna xmaa nail oldu. O, sgndr anl nvvabn hrmi olan Mrym anl Xanm Mhdi-lyann mtlq ixtiyar sahibi olduunu mahid etdi v istr dvltd mvqe tutanlarn, istrs d vzif v yksli arzusunda olanlarn onunla hesablamaqdan zg arsinin olmadn dnd. O, onlarn qlblrini l almaq n Qzvindki vziyyt bard hqiqtlri v [Prixan] xanmn zmti v iqtidar, qzlba mirlrinin v yanlarnn ona gstrdiklri itat v tabeilik bard bzi mlumatlar olduu kimi rz etdi. Dananlarn szlrindn v mdriklik sahiblrinin allarnn zrurtindn sgndr anl nvvaba v Mhdi-lyaya aydn oldu ki, [Prixan] xanm dvltxanann banusu v sltnt msllrinin idaredicisi olaca tqdird rfli hkmdarn quru addan savay he bir padahl olmayacaqdr v Xanm Mhdi lya da hrmxanann adi qadnlarndan biri olacaqdr. Buna gr d onlar z hakimiyytlrini [mhkmltmkdn] tr [Prixan] xanm ixtiyarsz bir vziyyt salma qrara aldlar. Bu irad onlarn rfli xatirlrind qrar tapd v onlar onun iini bitirmk fikrin v dncsin qapldlar. Onlar Qzvindn gln hr ksdn [Prixan xanmn] hvaln soruurdular v aldqlar cavablar msly daha da aydnlq gtirirdi. Xlas, [Prixan] xanmn aradan qaldrlmas fikri 380

sgndr anl nvvabn v Mhdi-lyann nurlu rklrind qtildi. Onlar hm d ona gr narahat olmudular ki, [Prixan xanm] smayl mirzy qar da [onun lm zaman] mkr v hiyl iltmkd bhli bilinirdi. Hqiqtn d, bu bhlr sassz deyildi. Bellikl, Mirz Salman sltnt msllrinin msul xsin evrilib, gnbgn nvazi v yksli qazand. Xlas, onlar bir aya qdr irazda qaldqdan sonra hrkt yynlrini darssltn sfahana sar evirdilr. Onlar hmin cnnt nianli hr atdqda isfahanllar onlarn qarsna layiqli payndazlar v peklr kdilr v tqdirlayiq xidmtlr yerin yetirdilr. Szgedn darssltn (sfahan) dnyan qoruyan nvvab Sultan Hmz mirzy verildi. Hmin ahzad cnablar is orann darualn Xanm Mhdi -lyann qarda olu mir Hseyn xan Mazandaraniy hval etdi. Sonra oradan yola db, gn Kaan hrind qaldlar v Kaandan da xb, mminlr hri olan Quma getdilr. Hmin xoaglimli hrd onlar sgndr anl nvvabn anas olan xurid hicabl xanm Sultanmla grmk rfindn feyzyab oldular. Szgedn xanm z adl-sanl igid olu smayl mirznin lm v istkli Sultan Hsn mirzy z vermi bla sbbindn matm v kdr irisind olmasna baxmayaraq, bir mddt ayr db uzaq qald byk olu sgndr anl nvvabn sevimli didarna baxb rahatlq tapd v ziz nvlrini grn gzlrinin iqlar il mahid etdikd onun mhnti v qmi sevinc v adlqla vz olundu. Eikaasba Hseynqulu sultan amlu bzi padah byutatn, yaraqlarn v yalarn z il gtirib glrk, izzt bsatnn mqrrblrindn ibart bir dst il bu mkanda zn yetirib, [hkmdarn] qdm qoyduu torpa pmk sadtindn feyzyab oldu. [Sultan Mhmmd mirznin] glii xbri il yana, darssltn Qzvindki byk mirlrin qulaqlarna bel bir mlumat da atd ki, [Prixan] xanmn iqtidar v onlarn onun trafna toplamalar v onunla ittifaq etmlri rfin v Mhdi-lyann xouna glmmidir. mir xan, Pir Mhmmd xan, Xlil xan, qoruba v digr yksk hrtli mirlr v xanlar hr biri z oullar, qohumlar v z oymaqlarnn yanlar n rxst alb, onlar qarlanma mrasimin gndrdilr. Get-ged i o yer glib atd ki, mirlr v yanlar [Prixan] xanmn rxsti olmadan, zbana kild, ayr -ayrlqda [hkmdar] qarlamaa yollandlar. Qumda qald bir ne gn rzind ksr mirlr v yanlar onun hzuruna gldilr. Buna gr d Prixan xanm zn qar iltifatszln qoxusunu hiss etdi v amxal sultanla trfdarlar bir qdr prian oldular. Xlas, padahn qalibiyytli bayraqlar mminlr hri olan Qumdan xb, sltntin mrkzin doru hrkt etdilr v Savdn kerk, Xkruda atdlar. mir xan, Pir Mhmmd xan, Xlil xan, qoruba, Mhmmdi xan Toxmaq v Qzvind qalm bir sra digr [mirlr] vvlcdn qrarladrldnn ksin olaraq, [Prixan] xanmn ali miyytind v onun sadtli kcavsinin mayitind [hkmdar] qarlamaa getmyib, z mnafelri namin bel 381

mslht bildilr ki, [Prixan] xanmn xidmtindn ayrlaraq, hr biri z tabeilri v z adamlar il birlikd qarlanma mrasimin yollansnlar. Onlardan bzilri rxst alaraq, bzilri is rxst almadan yola db, Xkrud trafnda [hkmdarn] hzuruna yetmk sadtin feyzyab oldular. Bu zaman xbr atd ki, amxal sultan rkz camaat v [Prixan] xanmn trfdarlar il birlikd dy slhsi v yaran quranb, [Prixan] xanmn evind qrar tutub v onun banda axnama salmaq v fitn-fsad trtmk sevdas vardr. Darssltn Qzvinin yaxnlnda smayl mirznin qat trfdarlarndan biri olan miraslan xan rl far tlimatlandraraq, amxal sultann df olunmasn onun hdsin qoydular v o, bu xidmti z boynuna gtrd. Eyni zamanda, amxal sultann adna yksk lqblr v mnsblrl rfin frman yazld v bunun mzmunu bel idi: Cnntmkan ahn zamannda ki vilayti bir ne il amxal sultann lksi olmudur v o, hmi orann arzusunu kmidir. Buna gr d biz ki vilaytinin hakimliyini v rhbrliyini ona bx edirik. ndi uurlu bir saat olduundan z adamlar il birlikd mrama doru z tutub hri trk etsin, z qoununu hrdn knarda qoyaraq, biz cah-calalla dvltxanaya daxil olduqdan sonra glib ayamz pmk rfin nail olsun v ondan sonra drhal yola dsn. amxal sultanla dost v yekdil olan miraslan xan hr glib, rfin frmann gtirdi v ona atlanma tklif etdi. amxal sultan bu mslnin he d fqtdn qaynaqlanmadn anlamasna baxmayaraq, z n baqa bir ar grmyib, kiy gedcyin v zn bir guy kcyin nlndi v sevindi. O, istr-istmz miraslan xanla brabr atlanb, hrin bir frsxliyind olan ntn mvqeyin gedrk, orada dayand. Shri gn, yni zilhicc aynn ilk gnnd (9 fevral 1578) padahn sadtli miyyti cah-calalla glib, Qzvinin bir frsxliyind yerln Pirsufiyanda dayand. Prixan xanm qbbsi da -qala bznmi zrnigar kcavd oraya glib atd. nu mayit edn v mumi saylar drd yz-be yz nfr qdr olan hrm qorular v xanmn xsusi mlazimlri piyada vziyytd kcavni iyinlrind tutub, anl ordugaha gtirdilr. Onu hrmxana adrna gtirdikd xacsaraylar 945 xidmt mrasimin baladlar. Hrmxana adrnda olarkn onun kama yetmi mhtrm qarda v adl-sanl ahzadlrl gr ba verdi. Bzi xacsaraylardan eidilmidir ki, onlarn arasnda cnntmkan ahn v z qardalarnn tziysi mrasimindn bhs edildikdn v smayl mirzdn, onun xoaglmz hrktlrindn v z qohumlarn aradan qaldrmaq istiqamtindki sylrindn ikayt olunduqdan sonra Xanm Mhdi-lya db-rkan zndn Prixan xanmn lini pmy feyzyab olduqda [Prixan] xanm tccb almind olmas v dncsizlik qruruna brnmsi ucbatndan Mhdi -lyaya ox da hmiyyt vermdi.

945

Xacsaray - hrmxanada xidmt gstrn axta nkrlr.

382

Bellikl, ud ilinin [balancndan] on bir ay kedikd, senb gn, zilhicctl-hram aynn 3-d (12 fevral 1578) mnccim Mvlana fzl Qzvini [astroloji chtdn uurlu] saat myynldirdi v sgndr anl nvvabla ali mkanl ahzad (Sultan Hmz mirz) sadtl atlanb, o mnzildn hr v mbark dvltxanaya yollandlar. Xalq v sad insanlar qrup -qrup, dst-dst onlar qarlamaa tlsib, Pirsufiyandan sadtli dvltxanann qapsna qdr ox-ox v sf-sf dzlrk, dua v alq mrasimini icra edirdilr. sgndr anl nvvab byk bir sevinc v adlq irisind dvlt v iqtidar meracna ykslrk, sadtli dvltxanaya daxil olub, sanki bir gn kimi izzt v iqbal taxt zrind yldi. Cnntmkan ahn mhtrm qzlar, onun pak zvclri v hrm xidmtilri [hkmdara] tzim etmk rfin nail oldular. Bu stirlrin mllifi (sgndr by Mni) hmin vaxt Qzvind idi v sgndr anl nvvab hr daxil olan gn o da onu qarlamaa getmidi. Senb gn, zilhicc aynn 3- idi. Lakin Hsn by Rumlu [bu hadisnin] pncnb gn, hmin ayn 5 -d ba verdiyini yazmdr. Ehtimal ki, ya bu hqir zrr (sgndr by Mni) shv edib, ya da o (Hsn by Rumlu) yanl yazbdr946. amxal sultann, Prixan xanmn v ah cann ldrlmsi. Amma [Prixan] xanmn hval bu cr oldu: sgndr anl nvvab mbark dvltxanaya yolland vaxt hkm olundu ki, cnntmkan ahn zamannda bir mddt [Prixan] xanmn llsi olmu Xlil xan far onu z mnzilin aparsn v xanm bundan sonra onun mnzilind qalsn. sgndr anl nvvabla Nvvabi -Cahanbani atlandqdan sonra byk qorular mr sasn, hkmdar slalsin mnsub olan o xanmn kcavsini iyinlrind tutub irlilmy baladlar v Xanm Mhdi -lya il sltntin rtkl qadnlar atlanaraq, kcavnin ardnca hrkt gldilr. Onlar mbark dvltxanann qapsna atdqda grdlr ki, [hkmdar] qarlamaa glnlrin yaratd qlblik v izdiham ucbatndan gedi-gli yolu baldr. [Prixan] xanmn ali iarsin uyun olaraq, onun qorular v mlazimlri kcavni [Prixan] xanmn evin trf apardlar ki, sltnt slalsinin digr xanmlar il birlikd oradan kemkl hrm baasna daxil olsunlar. Lakin el ki onlar szgedn xanmn evinin qapsna atdlar, Xlil xann mlazimlri hcum kib, kcavni Xlil xann evin trf apardlar. [Prixan] xanmn xsi mlazimlri vvlc hadisnin mahiyytini baa dmyib, getmkdn imtina etslr d, Xlil xan onlara aq-aydn dedi ki, bu, padahn zruri hkmdr. Bel olduqda onlar bu cmly ml etdilr. Kcavnin icrisind oturmu [Prixan] xanm yaranan kemkei grb, hadisnin mahiyytindn agah olaraq, Allahn qzav-qdrin boyun ydi v he vaxt xyalndan kemmi bir i ta be olmaq mcburiyytind qald. Xlas, [Prixan] xanm Xlil xann evin apardlar. El hmin gn miraslana mr olundu ki, ntn mvqeyin gedib, amxal sultan qtl yetirsin. Szgedn xs [amxal sultan] mayit etmk v ona
946

S-129, v.186a-b; S-297, v.147a.

383

xeyirli olsun! demk bhansi altnda byk bir dst il ntn mvqeyin getdi. O, [amxalla] grrkn far camaatndan bir ne nfr hcum kib, [amxal] qlncladlar v qtl yetirdilr. rkzlr sla zlrind l -qol atmaq qdrti tapmadlar. miraslan xan onun ban uca drgaha gtirib, xan rtbsi ld etdi v [hkmdarn] nvaziini v qaysn qazand. El hmin gec Xlil xann mlazimlrindn bir ne nfr mr uyun olaraq, [Prixan] xanm boub hlak etdilr v xanmn mlkiyytind olan, camaatn fikrinc, txminn on min tmn mumi dyr malik btn mallar v yalar bu xidmtin mqabilind Xlil xana nam verildi. smayl mirznin hl bir ya tamam olmam olu ah ca da gedr-glmz gndrildi. Hminin Vli sultan Qalxanolunu tutub, onun dmnlri olan iraz zlqdrlrinin llrin tslim etdilr v o, z czasna atd. El ki bu hadislr ba tutdu, Mrym hrtli Xanm Mhdi -lya tamamkamal zmt v istiqlal il sltnt v padahlq msllrinin msuliyytini z zrin gtrd. He bir msl onun ali gstrii v iarsi olmadan hll edilmzdi. Eyni zamanda, Nvvabi-Cahanbani ali divann vkalti mnsbin tyin olundu v qrara alnd ki, o, padahn hkm v frmanlarna vzirin mhrndn yuxarda mhr vursun. Xoca caddin irazinin olu v liqulu xan amlunun days olan Hseyn by, Nvvabi-Cahanbaninin vziri vzifsin yksldildi v vkalt mhrn saxlama ona taprdlar. Onun bacs Xanican xanm Mhdi lyann v adl-sanl ahzadnin yannda byk etibara malik idi. Xanm Mhdilyann ailsinin dostu olan mnccim Molla fzl Qzvini etibar v iqtidarda kamal drcsin atd, Qzvinin klntrliyi v divann hesabdarl ona hval olundu. Mirz Salman is tkbana rknssltn v etimadddvl olub, mmlkt msllrini hll etmy balad. Ali sdrlik mnsbi fziltli, gzl xlaql, alicnab v drvi xilqtli bir seyid olan mrhum Mir msddin Mhmmd Xbisi Kirmaniy taprld. Szgedn xsin sdr tyin olunmasnn sbbi budur ki, sgndr anl nvvab Heratdan iraza gedn zaman Xbis qsbsind Hzrt Mir (msddin Mhmmd) onun hzuruna glib, ona rbt douran xidmtlr gstrmidi. Hzrt Mir [msddin Mhmmdin] fzilti, kamal v shbti sgndr anl nvvaba xo glmidi. Nticd, [Sultan Mhmmd mirz] onun lyaqti v istedad bard hqiqtlri cnntmkan ahn rzin atdrb, onu sdri-zm mnsbin yksltmk xahii il x edcyin dair sz vermidi. O zaman bu ii hyata keirmk ba tutmasa da, sltnt v padahlq hkm [Sultan Mhmmdin] rfli zatna mxsus olduu vaxtda o, ahan kamal, vfa, uzlama, mrhmt v fqt zndn szgedn seyid bu byk v rfli vzifni bx etdi. Darlmlk irazdan hmin ziz xsin arlmas bard hkmdar frman gndrildi v Hzrt Mir (msddin Mhmmd) tamam-kamal izzt v etibarla ali taxtn tyin tlsib, tkbana olaraq sdr vzifsini icra etmy balad. 384

Hminin mmaliki-mhrus qzlba tayfalarnn byk mirlri arasnda bldrld. Darssltn Qzvinin yalti mir xan Mosulluya mnsub edildi. mir xann mslhti il smayl sultan, mir xann qarda ahqulu sultan, onun olu Sultan Murad xan v brahim sultan Piyada Trkman mirlik rtbsin yksldildilr v onlarn hr birin Azrbaycanda lk verildi. Cnntmkan ahn mri il Mhmmdi xan Toxmaa verilmi uxursd mirlmral v smayl mirznin mri il mamqulu xan Qacara verilmi Qaraba mirlmral vvlki kimi yen d hmin xslr hval edildi. irvan mirlmral v hakiml iyi Araz xan Rumluya mxsus olundu. Eyni zamanda, rdodu xlif Tkly v bir ne nfr rumlu mirin v digrlrin irvanda lklr verildi. Vli xan Tkl Hmdan947 yaltin [hakim] tyin olunub, o trf yolland. Ustaclu mirlrindn Mrdqulu xan Yegana Baxrzd948 v Xorasann bzi mahallarnda, onun qarda brahim xana is sfrayind 949 lk verdilr. Turiz [mahaln] Mahmud xan Sufioluya, Xvaf [mahaln] is Vli xan rxibaya bx etdilr. Xbuan v Xorasann bzi mahallar Budaq xan kniy hval edildi. Azvar xan amlunun olu blfth xana v Xoxbr xana Kusuyd v Quryanda lk verdilr. Darlaman Kirman qorubann qohumu olan Vli xan fara taprld. Kuhi-Giluy is vvlki kimi Xlil xan fara mxsus olundu. raq mahallarnn ksriyyti ulu drgahn mirlrin payladrld. Kaan mir xann qohumlarndan v qdrtli dvltin mirlrindn olan Mhmmd xan Mosulluya bx olundu. Qum lksi vvlki qaydada Heydr sultan abuq Trkmann, Sav is blmsum sultan Trxan Trkmann hdsin buraxld. Rey lksi Mseyib xan Tkly, Xvar v Simnan ahqulu sultan Tbtolu Zlqdr, Savucbula, Cuqan v bzi traf razilr ahrux xan Mhrdara, Tarom, Xalxal v bzi [digr] mahallar Pir Mhmmd xana taprld. Fars vilayti zlqdr mirlri arasnda bldrld. Astarabad brahim xann misi olu Mhmmd xan Haclar Zlqdr verildi. Hminin hr tayfadan olan mirlrin hr birin onlarn z vziyytlrin mnasib lklr verib yola saldlar. Verilmi vd uyun olaraq, Xan hmd Gilani Gilann Biyepi yaltinin hakimi vzifsin qaytarld v hkmdar onu qarda adlandraraq rtlndirdi. Bundan lav, o, bu [Sfvi] slalsi il qohum olmaq bxtvrliyin ucaldld v cnntmkan ahn mhtrm qzlarndan Mrym-sultan byim ona r verildi. Bu mnasibtl darssltn Qzvind layiqli bir trzd toy tkil edildi v szgedn Xan hmd sevinc v adlq irisind sadtin kamna atb, Gilana yolland.
S-129, v.187b; S-297, v.148a. Tehran apnda (s.227) Bndan yazlb. S-129, v.187b; S-297, v.148a. Tehran apnda (s.227) Baxrz vzin shvn Tacir yazlb. lyazmada is Baxrzl yana, yanl olaraq Xvafin da ad kilir. Lakin slind, mtnin sonrak cmlsindn d grndy kimi, Xvaf Vli xan rxibaya verilmidi. Bu mslni aradran F.Smer bel qnat glir ki, Baxrz v Xorasann bzi digr yerlri Mrdqulu xana, Xvaf is Vli xan rxibaya verilmidi (F.Smer. Safevi devletinin kuruluu, s.120) . 949 sfrayin - rann rqind, indiki Bocnurd hristanna daxil olan be bxilikdn biri.
947 948

385

Lvnd xann olu sa xan Grc v Luarsabn olu Simayun xan hr ikisi vvllr lmut qalasnda mhbus olmu v smayl mirznin hakimiyyti zamannda azadla buraxlmdlar. [Sultan Mhmmd] cnntmkan ahn qarda Sam mirznin qzn sa xana verib, onu ki yaltin gndrdi. Simayun xan is islam qbul etmk rfin qovuub, Sultan Mahmud xan adlanmaa balad. O da btn mminlr qardadr klamna uyun olaraq, hkmdar trfindn rfli qarda lqbin layiq grld v izztl, ehtiramla Grcstana yollanb, z irsi lksin sahib oldu. str cnntmkan ahn zamannda sarayda olmu, istrs d smayl mirznin zamannda ali taxtn tklrin toplam mmlktlrin uca seyidlri, zadganlar v yan-rflri malik olduqlar mtlb v istklr nail edilib, hrsi z vziyytin mnasib mnsblr ld edrk, ah trfindn iftixar bx edn xltlrl mkafatlandrldlar v [z vilaytlrin] getmy rxst aldlar. O cmldn, islam mmlktlrinin bynilmii Mirmiran Yzdiy bir daha dyrli soyurallar balanld, smayl mirznin onun (Mirmirann) bacs il nikahndan dnyaya glmi qz Sultanbyim onun (Mirmirann) kiik olu ah Xlilullaya, cnntmkan ahn qz Xan xanm is onun byk olu ah Nemtullaya r verildi v [Mirmiran] ziz v mhtrm bir kild darlibad Yzd yola dd. O da hkmdar trfindn rfli qarda lqbin layiq grld. Uzun szn qsas, sgndr anl nvvab drya qdr sxavtli lini pay v ehsan vermk n ad, xzinlrin qaplar araland v bxilr israflq hddin atdrld. Dvltin daya olan xslr v vzir Mirz Salman camaatn v var-dvlt tamahkarlarnn qlblrini clb etmkdn tr dvlt malndan l kib, mmlktlr gndrilmi btn byk mirlr, onlar n nzrd tutulann ksin olaraq, bir v ya iki illik xrc v mvaciblri vvlcdn ddilr. Bel ki, mir xana v onun tabeilrin yeddi min tmn verildi. Digr mirlr d bu kimi dnilr tqdim olundu. Cnntmkan ahn zamannda aznacan xltl dolu olan v mlak illrl toplanb, sanki bir dniz v mdn evrilmi qayaxanann mallar mirlr, mnsb v ml sahiblrin, mmlktlrin byklrin v yan-rflrin xltlrin balanmasna srf olundu. He el gn olmazd ki, sgndr anl nvvab xsiyyti mchul olan kimslr on -iyirmi xlt vermmi olsun. Hminin ksriyyti on il, blk, daha da artq bir mddtd mvacib almam byk qorulara hmin illrin mvaciblrinin verilmsi hkm olundu. Hr gn dvlt xzinsindn sandq -sandq nad qzllar xarb, onlar tk-tk qorulara verirdilr ki, cnntmkan ahn borcu dnilib qurtarsn. xsi mnafe qaplar divan mnsblrinin sahiblrinin zn alm v rvtxorluq rvac tapmd. Oymaqlarn asaqqallarnn himaysi il qzlba tayfalar qarya mxalif niyytlr qoyaraq, vzirlri v dvltin daya olan xslri rvtl l alb, istdiklrini hyata keirirdilr. Bu ilrdn savay, hr bir oyman iindn yeni mirlr tyin olundu. Artq lklr v mmlktlr bldrldyndn bu yeni mirlr dvlt xzinsindn 386

mvacib verirdilr. Hr oyman tssbkelri qalmaqal v fitn -fsad trtmy balayb, rqiblrin stn glmk yolu il z hegemonluq bayraqlarn dalalandrmaq mvqeyi tutdular. Xlas, qzlba tayfalar z mtlblrin atma qarya mqsd qoyub, dinin v dvltin maraqlarn az nzr aldlar. Btn bunlarn nticsind qsa vaxt rzind dvlt xzinsindki nad pullar v mallar tkndi, toz edilib gy sovruldu v lli il mddtind toplanm var -dvlt yerl yeksan edildi. zbanalq v hrc-mrclik ucbatndan o vfakar [qzlba] qvmnn ii uzlamadan knar olub, nifaqa v qalmaqala doru z evirdi. Qoun arasnda ikitirlik rvac tapd. Qzlbalarn arasnda ixtilaf v paralanmann mvcudluu v onlarn vziyytind nizam-intizamn yox olmas bard xbrlr yayld. Bu sbbdn dvlt ar ziyanlar dydi. Bel bir gnn arzusunda olan zman padahlar v dmnlr bu frsti qnimt bilib, rqdn v qrbdn cm mmlktlrin tamah saldlar. Sultan Muradn Azrbaycan v irvan mmlktlrin tamah dd. Balarn illrl itat nbrind saxlam trafdak baqaldranlar istiqlaldan v istibdaddan dm vurub, z zoraklq v tcavzkarlq llrini [Sfvi] mmlktlrin uzatdlar. sgndr anl nvvab qounun ittifaqszl v ikitirliyi, mirlrin arasndak nifaq, oymaqlarn bir-birlri il dmniliyi, ordudak zbana adamlarn mr tabe olmamas v z mlayimliyi zndn gcl dmnlr qar mdafi olunmaa qdrt tapa bilmdi. O, ox hlim adam olduu n fitnkarlar bundan istifad edirdilr. Axrda ilr o yer glib yetidi v o hdd atd ki, dvltin mtbr mmlktlri, xsusn d irvan v onun traf, darssltn Tbriz v hkmken padahlarn taxtgah olmu Herat qzlbalarn ixtiyarndan xb, dmnlrin lin kedi. Dvltd tamam hrc-mrclik yarand. Camaat sanki aqnlq v lacszlq dnizin dnlr v ya shrada susuzluqdan doda quruyanlar kimi arsiz qalmd. Ham midl Allahn ltfn gzlyirdi. Nhayt, Allahn qaykelik klyi smy balad, Allahn klgsi olan lahzrt ahn cahangirlik bayrann tntnsi Xorasan trfdn yksldi v glib sltntin paytaxtna atd. ran mlknn taxt onun flyi bryn bayrann ayparasnn parlts sbbindn nurlu gn kimi iqland. Onun (ah Abbasn) uurlu taleyinin gc, tdbirinin gzlliyi v qdncnn lsi il mmlktin qarsnda duran tinliklr qsa bir zaman rzind hll olundu. nallah, bu hadislrin hr biri bu dftrin sonrak hisslrind z yerlri gldikd byan qlmi il qeyd alnacaqdr. Uzun szn qsas, ba vermi birinci hadis Clal xan zbyin Xorasana glmsidir950.

950

S-129, v.189a-b.

387

CLAL XAN ZBYN XORASANA GLMS V ONUN MRTZAQULU XAN TRKMANIN SY L QTL YETRLMS HAQQINDA smayl mirz zamannda ahzadlrin qtlinin ba vermsi v sltnt xandannn tmlinin laxlamas v sarslmas bard ss -soraq traflara v knarlara atm, uzaqlara v yaxnlara bel mlum olmudu ki, bdiyyt sahibi olan behit msknli xaqan ah smayl Bahadr xann - Allah onu cnnt balarnn sakini etsin - yksk mqaml vladlar srasnda smayl mirz v olundan savay he kims qalmaybdr. Ona gr d smayl mirznin lm hadissindn sonra bu slalnin sltntinin sasnn xaraba qaldn v qzlbalarn vziyytinin pozulduunu znn edn dmnlr ayaqlarn ndazdn knara xarb, tcavzkarla baladlar. O cmldn, blmhmmd xann lmndn sonra rgncin digr sultanlarndan z catinin v csurluunun oxluuna gr stn olan Din Mhmmd xann olu Clal xan imansz zbklrdn ibart alt-yeddi min nfr yaxn bir dst il yamalamaq v dant trtmk mqsdi gdrk, Nisa, bivrd v o hduddan Xorasana soxulub, mqdds Mhdin yaxnlna gldi. Byk mirlrdn he biri ayr -ayrlqda ona mqavimt gstrmk qvvsind olmadqlarndan onlarn hrsi z qalasna snb gzlyirdilr ki, bylrbyilrdn hanssa biri [Clal xanla] dymy tbbs gstrrs, onlar da onun bana toplab, dmnin df edilmsi ii il mul olsunlar. Clal xan o trafda oxlu talanlar v qartlr trdib, Cam vilaytin getdi v o vilaytd d mal-qara v davarlar l keirib, Srxs yolundan geri qaytmaq v Xorasanda toplayb gtrdy saysz qnimtlri z lksin atdrmaq istdi. Mqdds Mhdin bylrbyisi Mrtzaqulu xan Pornak trafa v yan -yry adam gndrib, ona kmk etmy mmur olan mirlr xbr atdraraq, onlardan qoun tlb etdi. Lakin o, Clal xann vilayti ial etmyin qeydin qalmadn, soyunuluq v qartl kifaytlndiyini v geri qaytmaq istdiyini eitdikd, kmyin glib atmasn v qounun toplanmasn gzlmdn, z mlazimlrindn v mqdds Mhdd hazr olan mirlrdn v qorulardan ibart mhdud bir qvv il Mhddn xaraq, onu tqib etmkl Cam vilaytin gldi. mirlrdn v o hdudun camaatndan bir sra digrlri d ona qouldular v onun bana txminn minlik qoun cmldi. Mrtzaqulu xann v qzlba qoununun gliindn Cam Aqabadnda xbr tutan Clal xan yynini [z lksin] qaytmaqdan geri evirdi. Tcrbli zbk atalqlarndan v asaqqallarndan bzilri mslht bildilr ki, gr yamalamaq mqsdi il glmiiks, dy atlmaqdan vaz keib, qart etdiyimiz mallar etibarl bir yer atdrmalyq. Lakin Clal xan dikbalq v qrurunun oxluu ucbatndan qzlba qoununa saymazyana mnasibt bslyib, orada qalaraq, davaya v dy 388

hazrlad. o yer glib atd ki, hr iki trfdn dy sflri quruldu v grnay ssi flyin qulaqlarna qdr gedib xd. Hr iki trfin igidlri dy meydanna ayaq qoydular v gnin gnortadan kemsindn ta qrub etmsin qdr dymk v vurumaqla mul oldular. Hr iki trfdn cat v mrdanlik nmayi etdirildi. Clal xan qzlba qazilrinin apard savan v dyn bu cr iddtli olmasn v onlarn ayaqlarnn dy meydannda bu qdr mhkm durmasn tsvvr etmmidi. O, bunu mahid etdi v hmin azsayl qounun onun mqabilind gstrdiyi crt v csart tccblnrk, onlarla mharib etdiyin peman oldu. Cahana iq saan gnin alar yer sthinin arxasnda gizlndikdn v hava Abbasilr [slalsinin qara] libas kimi 951 zlmt brndkdn sonra mharibdn yorulmu hr iki qoun dydn v vurudan l gtrb, hr biri bir trf kilrk, z drglrin tlsdilr. Sbhdk hr iki trf zn gztilr tyin etdi. Qzlba qazilri zbk ordusunun zrblrindn v igidcsin hmllrindn el xoflanm v qorxmudular ki, yenidn mqavimt gstrmy tab gtirmyi z qdrtlrinin rivsin smayan bir i hesab edirdilr. Lakin Mrtzaqulu xan ox mrdanlikl zbk qoununun mlub edilmsin sy gstrdi. Shri gn hm sabit, hm d syyar gy cisimlrinin (btn ulduzlarn v planetlrin) sultan (gn) ba qaldrb, z at yadran qlncnn alar il ulduzlar dstsini mlub etdikd [Mrtzaqulu xan] qzlba qazilrini mhariby hvslndirrk, dy meydanna yolland. O trfdn Clal xan da z sflrini dzltdi. Hr iki trfdn ba vern ardcl hmllrdn sonra [Clal xan] catinin oxluuna v tssbkeliyinin qvvtin qaplaraq, z xsn dy qatlmaq n igidlik atn sava meydannda cvlana gtirdi. Dyn qzn anda mmt by Ustaclu ilahinin tqdiri zndn Clal xana atb, onu tanmadan z canalan nizsinin zrbsi il yer srdi v atdan enib onun ban bdnindn ayrmaq istdi. Bu snada Clal xanla at stnd durmu zbklrdn biri fryad etdi: Onu ldrmkdn l kin! O Clal xandr. Qzlbalar Clal xann adn eidnd trkmanlardan v knilrdn bir ne nfr onun zrin hcum kib, onu mmt byin v ustaclu camaatnn lindn alaraq, darta -darta Mrtzaqulu xann nzrlri qarsna apardlar. Hmin dyn itiraklarndan eidilmidir ki, ustaclu qazilri Clal xana qar mharibd mrdanliklr nmayi etdirmilr. Ustaclularla trkmanlar v knilr arasnda Clal xann tutulmas zaman mnaqi ba vermidi. Bu dstlrdn hr biri [Clal xann] tutulmasn zlrin aid edirdilr. Mrtzaqulu xan onun qtl yetirilmsini mslht bildi. Onun tkbbr v lovalqla dolu olan ban bdnindn ayrdlar. zbklr Clal xann sir dmsindn xbrdar olduqda qa yoluna z tutdular. Qlncdan qurtulanlar yarmcan halda qab aradan xdlar. Zfr arl qounun lin saysz qnimtlr dd. [Mrtzaqulu xan] Clal xann ban l keirilmi yaraq v
951

Qara rng rb xilaftind hkmranlq etmi Abbasilr slalsinin rmzi saylrd.

389

axtarma il birlikd ulu drgaha gndrib, mkafatlara v namlara layiq grld. Mrtzaqulu xan bu anl qlbdn sonra Xorasanda istiqlal bayraqlarn dalalandrd. O, bu cr byk bir ii Herat bylrbyisi liqulu xan amlunun yardm v kmyi olmadan hll etdiyi n daim bu hadisnin ba vermsi il ynb, hm Heratn bylrbyisi, hm d cavanbxt v bxtvr ahzadnin, yni Allahn klgsi olan lahzrt ahn llsi vziflrini tutan liqulu xana ox da mhl qoymurdu. O, hmi liqulu xann istklrinin ziddin gedrk, zn ondan stn bilirdi. Nhayt, get-ged onlarn arasnda araqardranlarn fitnsi il dmnilik mnasibtlri ba qaldrd, vht douran sbblr gnbgn daha da artd, axrda bu msl dy hddin atd v dflrl onlar bir -birlrinin zrin qoun kdilr. nallah, bu hadislr z yen glnd qeyd olunacaqdr. SSTAN HLNN SYANI, TYANI V ONLARIN CFR SULTAN FARLA MHARBS Cnntmkan ahn dhtli [vfat] hadissindn sonra mmlktlrd bir sra fitn-fsad ml gldi. Xorasan hlindn trnmi ilk mxalif hrkt Sistan camaatndan ha verdi. Bu hvalatn hqiqti beldir ki, cnntmkan ahn vfat zaman mrhum Bhram mirznin oglu Bdizzaman mirz ali mr uyun olaraq, Nimruz vilaytinin valisi idi v Teymur xan Ustaclu onun llsi idi. Sistan mirlri Teymur xann v ustaclu tayfasnn pis rftar v saymazl zndn qzlbalara itat etmkdn boyun qardlar. O tayfann mtbr xslri toplab, Teymur xan Sislandan xardlar. Bir mddt o vilaytin razisi qzlba qounundan xali oldu. Hr tbqnin dikbalar syan v tyan n ba qaldrb, Sffari sultanlar 952 nslindn olan mliklrdn birinin [Sistanda] hakimiyyt bana kemsini tmin etmy aldlar v bu vzify layiq olan hmin byk mliklrdn bir nesin z niyytlrini rz etdilr. Lakin onlardan bzilri z aqibtlrini dnrk, bu tklifi qbul etmdilr. El bu snada smayl mirznin [lm] hadissi ba verdi v ran sltntinin taxt sgndr anl nvvabn ixtiyarna kedi. Sistann qalmaqal salan itisalar vvlkindn daha artq drcd rislik v rhbrlik hvsin drk, qzlbalara riyyt olmaqdan tamamil imtina etdilr. Onlar zlri n sltnt v hkmranlq xalasn dyrk, mliklr zmrsindn cavan, hrmtli, csur v alqan bir adam olan Mlik Mahmudu hakimiyyt bana glmy hvslndirdilr. Mlik Mahmud z qruru, nfsi, csarti v loval zndn mmlkt rhbrlik v balq etmy razlab, hakimiyyti qbul etdi.

Sffarilr - sas Yaqub ibn Leys (867-879) trfindn qoyulmu fars slalsi. Sistan hakimlri zlrini Sffarilr slalsindn sayrdlar ( - . , .10).
952

390

Amma hl onun ilri o mlkn mirlrinin v yanlarnn rklri istyn kimi qaydasna dmmi, padahn ulu drgahnda Sistan yalti Cfr sultan rl fara verildi. Onun glisi xbri Sistana atd. O vilaytin qiyam mirlrinin v mliklrinin trfdarlarndan olan hrtraf (blkat) camaatn bir hisssi adalara v mhkm yerlr sndlar. Lakin Sistann qalan halisi z aqibtini dnb, Mlik Mahmudun v onun adamlarnn trfini saxlamad. Onlar v htta bir sra mirlr v mliklr Cfr sultan qarlamaa xb, ona z itat v tabeiliklrini bildirdilr v sultanla birlikd shr gldilr. Cfr sultan Sistandak vziyytl yaxndan tan oldu. O, bzi xslrin qiyamlarla lbir olduundan bhlnirdi. Lakin qiyamlar df etmk n yetrinc qvvsi olmadndan v bu chdin byk bir fitn -fsada aparb xaracan ehtimal etdiyindn onlarla dostluq v slh trzind rftar etmy balad. O, camaatn ksriyytin rxst verdi ki, z evlrin getsinlr. Mliklrdn Mlik Qiyasddin Mahmud v mirlrdn mir Mbariz li hrd [Cfr] sultann yannda qald. Yerd qalan camaatn is hams, dost v dmn olmasndan asl olmayaraq, z mnzillrin getdilr. O vilaytin hrtraf halisindn v hr camaatndan olan bzi aalar v riyytlr [Cfr] sultana smimiyytl itat edib, onun trfin kedilr. Digr mliklr is xof v mid irisind gnlrini keirirdilr. Alt ay rzin [Cfr] sultanla Sistan halisi arasnda slh v anlama hkm srd. Bu snada Mlik Qiyasddin Mahmud tbii cll v fat etdi. Onun oullar v tabeilri rxst alb, z qohumlarnn yanna getdilr. El ki onun adamlar z qohumlarna qovudular, adalara snm sistanllar itia v syan n ba qaldrdlar. Onlar hr gn Mlik Mahmudun thriki il hrin yaxnlna glib, soyunuluq v qartilik edirdilr. Axrda Sistan qiyamlarnn yndmsiz mllri v tcavzkarlqlar son hddi ad. Cfr sultan rfin hkmn sasn ona kmk etmli olan Grmsir hakimi nad sultan farla birlikd syanlar v qiyamlar czalandrmaq v tnbeh etmk n iki minlik mkmml qzlba svarisi il hrdn xd. [Cfr] sultana tabe olmu v itat gstrmi Sistan halisindn d min nfr qdri, blk, daha art sultann harayna atb, hrdn xaraq, qzlba qoununa birldilr. Qiyamlar trfdn d Mlik Mahmud Sistann digr mliklri v mirlri il birlikd z mkanndan hrkt balayb, oxlu qounla Hirmnd ayn kedi. ki trf arasnda vuruma balad. Cfr sultan sava meydannda adi bir dy kimi vuruaraq, z xsn qoun basna xas olmayan csur hmllr edirdi. Dy snasnda qzav -qdr ucbatndan sistanllar trfindn atlm bir ox [Cfr] sultann atna dydi v at yer yxdd. [Cfr] sultan dy meydan iind atdan amd v yxlarkn ald zdlr zndn trpn bilmirdi. Drhal sistanllardan biri onun bann stn alaraq, onu qtl yetirdi. sgrlr sultann lmndn xbr tutdular. Onlarn arasna danqlq v prakndlik dd v mlub olaraq, hr doru qamaa baladlar. Amma Mlik Mahmud z dylrinin qzlbalar v onlarn trfdarlarn tqib etmsin mane oldu v qoymad ki, Sistan qounundan kims 391

qazilri tqib etsin. [Bu dyd] o qdr d ox adam qrlmad. [Mlik Mahmud] hr, [Cfr] sultann tabeilrinin yanna adam gndrdi [v onlara bildirdi] ki, rahatlqla z mallarn v yalarn toplasnlar v xb getsinlr. Qzlba qazilri byk bir qss v prianlq iind yola xb, o vilayti trk etdilr. Qzlbalarn xb getmsindn xatircm olan Mlik Mahmud onlarn hri trk etmsindn sonra tamam-kamal vkt v iqtidarla hr daxil olub, hkumt krssnd yldi. Onun hkmranlnn ss-sdas Xorasann hr trfin yayld. Hr tbqnin yanlarndan olan xslr onun xidmtin cmldilr. O vaxtadk qzlba hakimlrindn bir balaca hrmt v izzt grdkd raz qalan Mlik Mahmud indi Nimruz vilaytinin valisin evrildiyindn v bel bir rifahl v abad mmlkti z iqtidar altna aldndan ehsan sfrsi ab, ehsanlar v bxilrl camaatn knln xo etdi. lin dn hr eyi sxavtl paylayrd. Fsadlar v azgyklr tamahkarlq qvvsi il hrkt glib, mal-mlk sahibi olmaq n onu qzdrb deyirdilr: - Siz dnyann mliki (mlik d-dnya) lqbi dayan Yaqub ibn Leysin nslindnsiniz. Ax n n siz Sistanla kifaytlnmlisiniz? Alsz boboazlarn bu hdyan shbtlrinin tsirindn onun beynin pozun xyallar yol tapd v o, istiqlaldan v istibdaddan dm vurmaa balad. Amma aqibti dnn bzi uzaqgrn xslr Mlik [Mahmuda] nsiht verrk, onu mqdds nianli Sfvi slalsin qar mxalif olmaqdan dandrddar v kindirdilr. O, etdiklrindn peman olaraq v utanaraq, sgndr anl nvvabn ulu drgahna adam gndrib, sdaqtini v bndliyini izhar etdi v cnntmkan ah zamannda Sistan hakimi v Bdizzaman mirznin llsi olmu Mhmmd xan Trkmann vasitiliyi il Nimruz mmlktinin hakimi olmaq xahiini [ah Mhmmd Xudabndy] atdrd. Onun gndrdiyi adamlar ali taxtn tyin glrk, gtirdiklri thf v hdiyylri tqdim etdilr. O vaxtlar rknssltn olan Mhmmd xan tslliverici slubda danb, Mlik [Mahmudu] himay etdi v ali divanda Sistan yaltinin hkmnn Mlik [Mahmudun] adna yazlmasna nail oldu. sgndr anl nvvab v qdrtli dvltin dayaqlar olan xslr zamann tlbin uyun olaraq, Cfr sultann lmnn stndn keib, Mlik (Mahmud) n hakimlik frmannn gndrilmsindn boyun qarmadlar. Mlik Mahmud hkm sasn hakimlik krssnd ylib, vvlkindn daha artq drcd istiqlal ld etdi. Gnbgn onun dvlt bayra daha da yksy qalxd. Allahn klgsi olan ahn clusu yyamnn hadislri daxilind byan qlmi il yazlaca kimi, Qndharda olan ahzadlr, yni Bhram mirznin olu Sultan Hseyn mirznin vladlar v digrlri z milri Bdizzaman mirznin hkumtgah olan o mlk (Sistan) l keirmyi qarlarna mqsd qoyub, onun (Mlik Mahmudun) stn qoun kdilr. Onlar arasnda bzi vaxtlarda hrb, bzi vaxtlarda slh oldu. Nhayt, Rstm mirz lahzrt [ah Abbasn] hakimiyytinin vvllrind Mlik Mahmuda qalib gldi v onu qtl yetirdi. Sistandak hadislrin ard v Mlik Mahmudun olu Mlik Clalddinin hvalat 392

Allahn klgsi olan lahzrt ahn uurlu hakimiyyti zamannn hadislrin hsr olunmu ikinci cildd, Qndhar ahzadlrinin halndan bhs ediln fsild qlm alnacaqdr, inallah953. AZRBAYCAN V RVAN HADSLR, RUM SULTANININ O HDUDA V LKY QOUN GNDRMS V BU ZAMAN BA VERM HVALATLAR HAQQINDA Sz ustadl meydannn cngavrlri qlmin mksaan ucunu hadislri tsvir etmk cdrnda cilvlndirrk, bel qeyd edirlr ki, Azrbaycan v irvan diyarnn sakinlrinin hvalnn pozulmas Allahn iradsind qrar tutduu n smayl mirznin lm hadissindn sonra o xalqn hyatnn zn mhnt v bla qaplar ald, o diyarn min-amanl aradan qalxd, alovlanm fitn v tnzzl odlar asimana ucalb, o diyarn hrbilrinin v riyytinin mr v mal xrmann yandrd, o knl oxayan vilaytin saf adamlar hadislrin tpiklri altnda qalb, prianlq mhllsinin avaralarna evrildilr v onlarn pnah v dinclik tapmalar mmkn olmad. Behit asudliyin malik bostanlar tikanla evrilmk blasna mbtla oldular, gllr v reyhanlar quraqlq ucbatndan pjmrdlik bdbxtliyin dar qaldlar. Szn qsas, iki il yaxn bir mddtd dalbadal v ard-ardna yaramazlq sgrlri o diyara z tutub, qtl v qart bazarna rvac verdilr. O aadk he zaman grnmmi bir i, yni islam hlinin sir aparlmas mslsi d hmin vaxt ba verdi. O vilaytin seyidlrinin v zadganlarnn qadnlarndan v qzlarndan bir oxlar zorla klliy giriftar olundular. Taleyin icazsi il hmin hadislrin tfsilatn bu dftrin sonrak hisslrind qlm alma mid edirik. ran mlknn mniyyti, nizam-intizam v iranllarn hvalnn dzlmsi daltli [Allahn] uca divannda Allahn klgsi olan kama atm ah (Abbas) cnablarnn cahan bzyn ryindn asl v bal edildiyi n sltnt v hkmranln sadtli taxt o hzrtin xsiyytinin mvcudluu il rahatlq tapmayana qdr hmin qarmaqarqlq azalmaa z qoymad. Allaha hmd v kr olsun ki, o hzrtin uzaqgrn alnn sediyi dzgn istiqamt v onun ml kimi at yadran qlncnn alar saysind bdbxtlik zlmtini xobxtlik sbh vz etdi, yaramaz dmnlr z mllrinin czasna atdlar v ldn getmi mmlktlr geri qaytarld. Onun dalt gni riyytin min amanln v arzu-dilklrini iqlandrd, xalqn yaay dvltin bahar kimi rm glzarnn travtini ld etdi v bir-birin zidd olan drd stn daltli memarn kmyi il mhkmlndirilib, bir-birlri il ixtilaf v nifaqa malik olan tayfalar yekdillik v birlik arn ld rhbr tutdular. Bu gn ran mmlktlri cahan ahnahnn daltinin uuru saysind cnnt baasna hsd bx edir.
953

S-129, v. 191a-192b; S-297, v.l50a-151b.

393

mid odur ki, onun dvltinin mddti mr sahibinin (qeybd olan on ikinci imamn) zhuruna qdr gedib atsn, dnya adamlar onun zavalaglmz sadtinin uuru il mehribanlq v minntdarlq klgsi altnda asud vziyytd yaasnlar v onun cahan sakinlrinin asayiin sbb olan mbark xsusiyytlr malik zat dvrann xoaglmzliklri v msibtlri qarsnda Tanrnn amannn hifzi altnda olsun. Nzm Allah, zn hifz et bu ali mnli ah, Hmi onun ryi cahanda xo olsun. zn saxla onu ahnahlq taxt stnd, Zman onun daltindn mhrum olmasn. Dnya daim onun dalti il abad olsun, Xalqn knl onun iqbal il ad olsun954. Sbhanallah, gr bir tale rhbri ixtiyarsz olaraq mksacan qlmi haradan haraya kib apard! Szn qsas, krd fsadlarnn bzilri, xsusn d Vanla Azrbaycan arasnda mskn tutmu Qazi by, ahqulu Blblann digr vladlar v Qaziqran955 torpaq sahiblri kimi vaxtn v zamann tlblrin uyun olar aq, padahlardan birinin itati altna girib, zlrini onun mlazimlri srasna mnsub edrdilr Lakin onlar eyni zamanda fitn -fsad da qzdrb, ortalqda z ilrini grrdilr. smayl mirznin hkmranlnn ss -sdas bas qaldran vaxt onlar onun hzuruna glib, itatlrini bildirmi v onun trfindn nvazi v qaykelik ld etmidilr. Onlar smayl mirznin lmndn sonra dvltin intizamszl v qzlba qoununun ittifaqszln mahid edib, Van trf getmi v fitn-fsad trtmk qrarna glmidilr. Onlar Van hakimi Xosrov paan thrik edib, arann qarmasna bais oldular. Xosrov paa ya zbana, ya da ki, Rum padahnn mri il, hr halda, bu ikisindn biri sasnda behit mqaml ahla Sultan Sleymann - onlarn hr ikisin rhmt v cnnt qismt olsun zamannda aralqda mhkmlndirilmi v and imkl tsdiqlnmi hdpeyman v Sultan Sleymann z xtti il qeyd olunan v nsilbnsil aralqda mvcud olan slh mqavilsini unutqanlq tann zrin qoya raq, o hdudun sgrlrini srhddki krd mirlri il birlikd Xoya, Slmasa v o trafdak digr
954 955

S-129, 193b; S-297, v.l52a. Bu xs krdlrin beradost irtinin bylrindn id. O, I ah smayl zamannda Urmiyaya hcum edrk, qzlba qoununu tlafata mruz qoymu v bu sbbdn Qaziqran lqbi almd. O, bir mddt sonra ah smayla itatkarlq gstrs d, daha sonralar ikizl siyast yrdr , gah Osmanllarn, gah da Sfvilrin hakimiyyti altna keirdi (- . -. , , .., . I, , 1967, . 345).

394

hmsrhd razilr basqn etmy gndrdi. Bununla o, illrl yuxuya getmi fitn-fsad oyadaraq, Allahn lntini qazanm oldu. Xlas, ba vermi vvlinci hadis bu oldu ki, Azrbaycan bylrbyisi mir xan v onun yolda olan mirlr darssltn Tbriz getmzdn nc krdlrin v rumilrin qounu tamam qlblik v izdihamla qfltn Urumi qalasnda, Slmas v Xoy hdudunda mskn salm Hseynxan sultan Xnslunun v Mahmud sultan Rumlunun zrin gldilr. Ne illr rzind trflr arasnda slh v dostluun hkm srmsin saslanan v Rum sultannn hd -peyman pozacan gman etmyn qzlba qazilri bu sbblr zndn qtiyyt v ehtiyat yolundan knarda qalb, arxaynlqla oturmudular. Onlar krd tayfalarnn hamlqla syan v tyan yolunu tutduqlarn v rumilrl birlikd qzlbalar qrmaa gldiklrini yrndikd irin canlarndan l kib, mdafi olunmaa baladlar. Dmnlr qat-qat ox olduqlarna gr qzlbalarn sylrinin v arpmalarnn bir faydas olmad v krdlr hiyl il onlara qalib gldilr. Qzlbalar mlub oldular. Onlarn ksri aillri il birlikd olduqlar n z arvad-uaqlar urunda sy gstrib, mrdanlikl hidlik drcsin atdlar. Onlarn qadnlar v qzlar sir alnd, yalar v mallar is tarac olundu. Bu hadisdn sonra Gyrinlik956 qalasnn v Urumi qalasnn yara krdlrin ixtiyarna kedi. mir xan Tbriz atdqdan sonra bu mslnin yoluna qoyulmas istiqamtind alaraq, zn yolda olan mirlrl v Azrbaycan qounlar il birlikd on-on be min nfrlik qvv toplayb, o trf hrkt etdi. Krd mirlri mqavimt tab gtirmyib, bzilri qalalara sndlar, bzilri is z doma mahallarna getdilr. Lakin lk qart olunduundan v riyyt prn -prn db var-dvltini itirdiyindn qzlba mirlrindn he biri o diyarda qala bilmdi. mir xan o qalalar fth etmk v o mmlkti l keirmk mqamnda dura bilmyrk, geri qaydb, Tbriz gldi. Bu hrbi mliyyatlar o mlkd oxlu xarabalqlarn trnmsin bais oldu. Xoy, Slmas v Uruminin ksr riyytlri oradan kmk qrarna gldilr. Dylrdn sonra tdricn z yerlrin qaytm hali is arsizlik ucbatndan dmnlr itat etdi v o yerlr dmnin lind qald. rzurum paas da o srhdin qounundan alt -yeddi min nfri axtann iddtli vaxtnda regeh, Qaraxan sultan Bayhurdlunun zrin gndrdi. Rumilr qfltn oraya atb, Qaraxan sultann adrna od vurdular v fitn -fsad alovunu aldrdlar. Amma Qaraxan sultan z adamlarn cmlyib, iki - min nfrl onlara qar mdafi olunmaa balad v trflr arasnda byk bir dy ba verdi. yz nfr qdr rumi qtl yetirildi, qlncdan qurtulanlar is sava meydanndan xb, z diyarlarnn yolunu tutdular. Qazilr onlar tqib etdilr v qarn iind db qalm bir oxlarn yoxluq diyarna gndrdilr (ldrdlr).
956

Gyrinlik qalas Urmiya glnn imal-qrb sahilind qala.

395

Bayburdlu [tayfasnn] qazilri son drc mrdlik nmayi etdirdilr. [Bu dyd] onlar trfdn lnlrin say qrx-lli nfrdn ox deyildi. Lakin buna baxmayaraq, hmin hadisdn sonra onlar (bayburdlular) daha regeld qalmaa macal tapmadlar957. Srhdd qarqlq yaranmas, rumilrin dmniliy balamas v krdlrin o hdudda syan v tyan etmsi bard xbrlr yaylan kimi, o vaxtadk balarn db dairsi daxilin soxmu hr tayfann fsadlar dbsizlik ayaqlarn uzadb, axnama v fitn -fsad trtmy baladlar. llrl bu [Sfvi] slalsinin nemtlri il bslnmi olan v Sulduz hdudunda, Maraa Miyandabnda958 yaayan mkri tayfas da959 nankorluu zn ar sedi. Onlar zlrinin mir by adl balarna mir xan ad qoyub, Maraa hduduna gldilr v cnntmkan ahn xsi (xass) mlkiyytin aid olan Qaraapuq ilxsn o hduddan qovub, zlri il on min qdr bdv rb atn, kiik v byk madyanlar apardlar. mir xan bu xbri eitdikd onlarn ardnca yollansa da, onlarn he tozuna da ata bilmdi. Onlar ilxnn yalnz az hisssini qounun glib atmas qorxusu ucbatndan apara bilmmi v yar yolda buraxmdlar. [mir xann adamlar] yollarda qalm hmin atlar geri qaytarb, Tbriz trafna gtirdilr. irvan vilaytinin camaatnn da bana [Sfvilr qar] ya xmaq havas dd. Onlar kemi irvan sultanlar nslindn olan v qzlbalarn qorxusundan Dastanda, rkzd v o hdudda ban itirmi v var -dvltsiz bir vziyytd gzib-dolaan Brhan olu bu-Bkr mirzni bu i thrik etdilr. Lzgilrdn v irvan hrbilrinin qalqlarnn nslindn olan qarabrk tayfasndan ibart iki- min nfr onun bana cmlib, vilaytin hduduna soxuldular. Szgedn [bu-Bkr mirz] Rum xondgarnn hzuruna adam gndrib, ondan kmk v imdad istdi ki, rumilrin yardm il irvan mmlktini l keirrk, xondgarn vassallar silkin daxil olsun. irvan halisindn d bir dst stanbula gedib, [Osmanllarla] hmmzhb olduqlarn bildirrk, qzlbalarn zlm v istilasna qar kmk istdilr. Bu hadislrin ba vermsi zndn Rum valisi Sultan Murad z ata-babasnn hd-peymann pozma rva grd. Nec ki bu beytd deyilmidir: Bir iqlim mlkn tutarsa padah, Digr iqlim d salacaq tamah. O, Azrbaycan v irvan vilaytinin ialn qarsna n birinci mqsd kimi qoyub, Ll paa [ad] il tannan z llsi Mustafa paan say txminn
957 958

S-129, v.194a-b; S-297, v.152b. Miyandab - Cnubi Azrbaycanda. Maraadan cnubda yerln hr. 959 S-129, v.194b; S-297, v.152b. Mkri tayfas krd mnlidir. Tehran apnda (s.232) mkri tayfas (taifeyi-mkri) vzin digr bir tayfa (taifeyi-digan) yazlmdr.

396

yz min nfrdn artq olan gcl bir ordu il bu vilayt gndrdi. O, hminin Cuci xan ibn ingiz xann nslindn olan, Baasarayda 960 oturan, Cuci nslindn olan yz min aily yaxn tatar tayfasna rhbrlik edn v Rum sultanna mhbbt v dostluq bslyn Dvlt Grayn olu Mhmmd Gray xan Tatara961 tklif etdi ki, tatar qoununun oxsayl bir dstsi il Dti -Xzr 962 yolundan irvan vilaytin yr etsin. Qartkar tatar qounlar hr yanda hrt tapm o diyarn mallarn talan etmk v yamalamaq hvsi il bu hkm qbul etdilr. Bu xbrlr darssltn Qzvind yaylb, sgndr anl nvvabn rzin atdqda mirlr v dvltin dayaqlar (rkan i-dvlt) bunu mslht bildilr ki, vvlc mnaqinin aradan qaldrlmas mqsdi il xondgara dostluq slubunda bir mktub gndrib, hd-peymann pozulmasnn v srhd hakimlrinin trtdiklri crt v csartlrin sbblrini soruub yrnsinlr. mirlrin mslhti il Rum xondgar hzrtlrin bu trfdn riayt olunan v ml ediln slhn tmllrinin mhkmlndirilmsi sasnda bir dostcasna mktub yazld. Mktubu Mhmmdi xan Toxman mlazimi Vli by Ustaclu il gndrdilr. Lakin [Osmanllarn] srhd hakimlri v paalar onu saxlayb, stanbula getmy qoymadlar. Nhayt, Ll paa rzurumdan keib, uxursd v rzurum vilaytlri arasnda yerln Qars vilaytin gldi. Cnntmkan ahla Sultan Sleyman arasnda balanm slhn rtlrindn biri d bu idi ki, ad kiln lk (Qars) ortalqda qalb dadlsn v trflrdn he biri oran abad etmsin. Bu rt sasn ora yetrinc xaraba vziyyt dmd. Ll paa vvlc hmin lkni abadladrmaa giriib, orann qalasn tmir edrk, oraya kutval v haris tyin etdi. Daha sonra o, Grcstann blglrindn olan v bu trfin (Sfvilrin) srhdi daxilind yerln Axsqa vilaytin gldi. Bu vilayt Simayun xann krkni olan Mnuhr xan Grcnn lksi idi963. O, rumilr itat etmkdn boyun qarb, onlara qar xd v z qalasn mhkmldrk, zn Simayun xann yanna yetirdi. Ll paa onun qalasn mhasiry alb, toplarla at tutdu, qalan zor v gc ttbiq etmkl l keirdi v orada haris v yenirilr qoyu b, Simayun xann lksin yolland.
Baasaray - Krm yarmadasnda hrdir v Krm xanlnn paytaxt olmudur. Krm xanl Qzl Orda dvltindn 1443-c ild ayrlaraq, mstqil xanla evrilmi, lakin 1475-ci ild Osmanl dvltindn vassal asllna dmd. Burada adlar kiln I Dvlt Gray xan 1551 1577-ci illrd, onun olu II Mhmmd Gray xan is 1577 -1584-c illrd Krm xanlna balq etmilr. 962 Dti-Xzr - imali Qafqazn dznlik hisssi. 963 Mnuhr xan Grc - sl ad Manuardr. Mesxi atabylri nslindn idi. O, qarda V Kvarkvarenin (1573-1582) lmndn sonra 1582-1614-c illrd II Manuar ad il Mesxi atabyi olmudu. Manuar Kartli ar Simonun qz Yelena il evlnmidi ( . . , , ... , 1976, . 207-208).
960 961

397

uxursd bylrbyisi Mhmmdi xan Ustaclu, Ll paann glii bard hqiqti ulu drgaha atdrd. Sltnt mrkzindn mir xann, Mhmmdi xan Toxman v Qaraba bylrbyisi mamqulu xann adlarna itat olunmas vacib olan hkmlr yazld ki, Azrbaycan qounlarn toplasnlar, bir yerd cmlsinlr v mslht bildiklri qayda il ktlvi surtd dmn qoununun df edilmsini hyata keirsinlr. Yenidn knga mclisi quruldu v bel qrara alnd ki, Rum padah z xsn yr xmadna gr onun srdarnn qarsna qzlba padahnn getmsi hkmdarlq rtbsin yaramaz v bu sbbdn, qoy, Nvvabi-Cahanbani Hmz mirz raq, Fars v Kirman vilaytlrinin qounlar il Azrbaycana hrkt edrk, Azrbaycan qoununa qoulub, mhafiz v mdafi n lazmi tdbirlr grsn. Adam gndrib, Azrbaycan mirlrini adl-sanl ahzadnin v zfr arl sgrlrin gliindn xbrdar etdilr. Ll paa Qars qalasn tmir etdirmkl mul olan vaxt Mhmmdi xan mir xann v mamqulu xann yanna adam gndrib, onlara bildirdi: Dmnlr uxursddn keib getmk istdiklri n yax olar ki, siz d bu hduda glsiniz, bir yerd cmlrk, hr n mslht olarsa, bir -birimizl razladrb, hyata keirk. Trkmanlarla ustaclular arasnda ziddiyyt v narazlq ox idi v mir xan o tbqdn (ustaclulardan) ortalqda bir vcud sahibinin sa qalmamasn istyirdi. Buna gr d o, getmyi txir salaraq, laqeydliyi v badansovduluu hddn ard. mamqulu xan Qaraba qounu il uxursd vilaytin glib, ldr gl964 yaxnlnda Mhmmdi xanla birldi v onlar mir xann gliinin intizarn kmy baladlar. Lakin o glib xmad. Ll paa Qars qalasnn tmirini baa vurub, Axsqa qalasn fth etdi v aydn oldu ki, o, Grcstann irilrin irlilyir. Buna gr d [Mhmmdi xan v mamqulu xan] onun yolunun stn ksib, ona zrb endirmk istdilr. Onlar z lovalq v qrurlarnn bolluu ucbatndan rumilr qar mharibni yngl v asan i hesab edib, srncamlarnda olan on be minlik uxursd v Qaraba qounu il birlikd dy zmi il atlandlar. Qzlba qoununun yaxnlqda olmasndan xbr tutan Ll paa hr gn paalardan v mtbr bylrbyilrdn birini sancaqbyilrdn v srhd qounlarndan ibart on minlik qvv il qaravul kimi irli gndrirdi. O, malik olduu saysz-hesabsz qouna arxayn olduu n qzlba qoununa ox da hmiyyt vermirdi. Krd mirlri v bu trfdn [Sfvilr qar] ya olub dnk xm bir sra xslr qzlba mirlrinin arasnda nifaq v ziddiyytin mvcud olmas v qzlbalarn bir-birlri il ittifaq etmmlri bard mlumatlar Ll paaya atdrmdlar.
ldr gl Trkiynin imal-rqind, Allahu-kbr silsilsindn imal-rqd v Qars hrindn imalda. Trkiynin Grcstan v Ermnistanla srhdlri yaxnlnda, Glebakan hri yannda gl. Burada haqqnda bhs olunan ldr vurumas 5 cmadis -sani 986-c / 9 avqust 1578-ci ild ba vermidir (B.Ktkolu. Osmanl - ran siyasi mnasehetleri /1578-1612/. stanbul, 1993, s.56).
964

398

Xlas, qzlba qoununun rxilri rumilrin rxilrin v qaravullarna atan kimi srtl onlarn zrin aparaq, el ilk hmldc onlar geri oturtdular v rqibin qaravulunun zyin soxuldular. Osmanl dstsinin sgrlri dy meydanndan geri kilib, qa yoluna z qoydular. Dmnin baslmas xbri byk mirlrin ordusunun mrkz (qol) hisssin atd v mrkz qoununun da ksriyyti mrdanlik gstrmk hvsi il ehtiyatszcasna z igidlik atlarn dy meydannda cvlana gtirrk, zlrini dmnlr yetirib, oxusu srhd krdlrindn ibart olan iki- min nfri canalar nizlrin zrbsi il lm torpana saldlar, bzilrinin balarn bdnlrindn ayrdlar, bzilrinin is l-qolunu kmndl baladlar. Qzlba qazilrindn kimlr ki zlrini dy meydanna yetirdilr, he dnmdn, ad-san qazanmaq v digrlrinin gz nnd qeyrt gstrmk namin dmnlrin ardnca apdlar. Qzlba qoununun ox uzaqladndan agah olan byk mirlr onlara bir xtr dy bilcyindn ehtiyat edrk, zlri d sgrlrin ardnca irlildil r. Qzlba qoununun igidliyi v Rum sgrlrinin baslmas haqqnda xbr [Osmanl] padahnn llsin atdqda o, ox zndnrazlq v tamam -kamal inadkarlqla, hvalna he bir hycan yol tapmadan, paalarn v bylrbyilrin arasndan bir ne mtbr srdar iyirmi-otuz min nfrl qzlba basqnn df etmy gndrdi. Rumilr dst-dst, hiss-hiss, blk-blk z ordularndan xb, dy meydanna yollandlar. Onlarn gz qzlba ordusuna ddkd onlardan on min nfr yaxn eyni vaxtda atlarn irli apdlar v mirlrdn iki frsx uzaqlam qzlba ordusuna kinmdn hcum etdilr. Nizamsz v praknd surtd irlilyn [qzlbalar] dmn ordusunun hcumu mqabilind durmaa tab gtirmyib, geri qaytmaq yolunu tutdular. Qzlbalarn atlar oxlu yol gedib yorulduundan onlarn oxusu qaaqa zaman arxada qaldlar. Hr ksin ki yannda siri vard, onu buraxb, z cann qurtarmaq n qard. Bellikl, qzlba ordusuna byk bir mlubiyyt z verdi. Rumilr z yorulmam atlar il glib onlara atdlar. Qzlba qounundan bir oxlar o vurumada hlak torpa zrin ddlr v onlardan min nfr qdri qtl yetirildi. Bu lnlrin ksriyyti Mhmmdi xann adamlar v uxursd qoununun sgrlri idilr. [Qzlba] qoununu mlub edn [rumilr] zlrini mirlr yetirdilr. mirlrin dstsinin nizam pozulduundan v ordunun sfi viran olduundan onlar toparlanmaa frst tapmayaraq, yynlrini dydn dndrib, mlub v prian bir halda z ordugahlarna atdlar. Mhmmdi xann ordusundak zrrkmilrin nalsi v fryad asimana ykslirdi. Qzlba mirlrinin Rum qounu qarsnda mdafi olunmaq bard yol verdiklri birinci shv bu idi ki, onlar bir-birlrin qar inadkarlq v nifaq bslyirdilr, bir-birlrin itat etmirdilr v z aralarnda birlmyin, ittifaq etmyin qeydin qalmadan, on-on be min nfrl yz min rumiy qar mharib etmk fikrin dmdlr. Bu is Ll paann ad -sannn ucalmasna v qzlbalarn itkilr vermsin sbb oldu. gr qzlba mirlri ittifaq etsydilr 399

v bir-birlrin itat gstrsydilr, Azrbaycann v irvann mumi say lli min nfrdn ox olan qounlar birlsydilr v Grcstan sultanlar da onlara qoulsaydlar, onda Ll paann o vilayt glii ox tin olard. Lakin mirlrin ittifaqszl v oymaqlarn inadkarl v tdbirsizliyi zndn hm mmlkt ldn xd, hm mtbr qzlba srdarlar tdricn qtl yetirildilr, hm d Azrbaycan ordusu zay v mhv oldu, onlarn illrl toplanm mallar v yalar qart v tarac olunmaa mruz qald. Xlas, [qzlbalarn] ldr vurumasndak mlubiyytindn sonra Ll paa Axsqa qalasn hmin iki- gn irisind fth edib, orada azuq v qoun qoyaraq, hmin yolla Simayun xann lksin doru irlildi. Mhmmdi xan z lksind qald, mamqulu xanla Qaraba qounu is ondan ayrlb, z yerlrin qaytdlar. Ll paa adam gndrib, Grcstan sultanlar olan Simayun xan v Aleksandr xan Rum xondgarna itat v tabeilik gstrmy dvt etdi. Onlarn da z aralarnda nifaq vard v bir-birlri il ittifaqa malik deyildilr. Simayun xan aq-aydn bir kild bu [Sfvi] slalsin itatini mhkmldib, rumilr dmn olduunu izhar etdi v da keidlrind znn grc dstlri il dmn qoununun yolunu ksib, onlara qar gcl hmllr etdi. Amma Aleksandr xan z aqibtini dnn hiylgr bir adam idi. O, z vziyytinin xeyrini gdb, rumilrl anlad. O, Ll paann ordusuna peklr gndrib, z tabeiliyini izhar etdi. Bu hadis Ll paann knln rahatlatd. O, Grcstan tinliyini yngl v asan qt edib, Tiflis qalasna atd. Bu qala mhkmliyin v istehkamna gr flklrin flyi il brabrlik iddias edirdi v cnntmkan ahn zamannda Simayun xann qarda Davud xann ixtiyarnda idi. Rum qounu o hduda gldikd Davud xan qarda il arasnda olan ziddiyyt sbbindn qardana he bir kmklik v yardm gstrmyrk, qalan mdafi etmkdn vaz keib, qaladan xd v o qala asanlqla rumilrin ixtiyarna kedi. Onlar oraya kutval v haris tyin etdilr, hminin Grcstan hakimlrinin paytaxt olan Qorid bir qala dzldib, oradan irvana yollandlar. Aleksandr xann kid olan qarda li xan Grc orada qalmaa qdrt tapmayb, zn bir guy kdi. Ll paa rahat bir kild irvana atd v Dastan hakimlri il lzgi camaat mumn ona tabeilik gstrdilr. Riyyt qzlbalara qar syan v tyan qaldrd. irvan bylrbyisi Araz xan Rumlu all v tdbirli bir kii idi. O, Rum qoununa mqavimt gstrmyin v riyyt syan raitind bir qalaya snb mdafi olunman z qdrti v qvvti rivsin smadn grb, ailsi v tabeilri il birlikd irvandan xaraq, Kr ay knarnda drg sald. irvan mmlkti rumilrin lin kedi. Ll paa Osman paan irvan bylrbyisi tyin etdi, Qaytas paan rd qoydu, irvan vilaytlrinin hr birin hakim tyin etdi v amax, r v Badikub qalalarn mhkmlndirdikdn sonra geri qaytmaq tbilini sslndirdi. O, getmzdn nc irvan hakimi olmaq v Rum xondgarna bac -xrac vermk arzusuna dn Brhan olu bu-Bkr mirzni irvan zbt etmkd rumilr 400

kmklik gstrmk n irvanda qoydu v ona tslli verrk bildirdi ki, xondgarn hzuruna gedib, onun irvan hakimi tyin olunmasn tmin edckdir. Rumilr geri qaydarkn Qaraba bylrbyisi mamqulu xan Simayun xanla birlikd Grcstann melrind v cnglliklrind zlrini dflrl qabaqdan v arxadan rumilr yetirdilr, frst tapdqca onlara basqnlar etdilr v oxlu qnimtlr l keirdilr. Btn bu yr rzind iyirmi min nfr yaxn ruminin mhv olmasna v yox edilmsin baxmayaraq, Ll paa saysz-hesabsz qounla gldiyi n bu itkilr onun hvalna sla zc tsir gstrmdi, O, mzffr v qalib bir kild geri qaytd. Tbriz bylrbyisi mir xan on min nfrl birlikd Mhmmdi xan Toxmaa kmk etmk mqsdi il Tbrizdn xmd. Lakin Mhmmdi xan Toxman mlubiyyti v Ll paann Grcstan v irvan trf kemsi xbri gldikdn sonra o, uxursd getmkdn vaz keib, yynini dndrrk, Qarabaa yolland. Orada mamqulu xan Qaraba qounu il ona qouldu. Onlar birlikd Kr ayn keib, Qabrr ay sahilind, Grcstann blglrindn birind rumilr atdlar. Onlar bir df frst tapb, rzaq ld etmk n z ordularn trk etmi drd-be min nfr qdr ruminin zrin hml etdilr v grkmli bir dy gstrdilr. Qzlbalar rumilrin qounundan iki min nfri qtl yetirib, bolluca mallar v yalar l keirdilr. Bir sra rumi mirlri sir ddlr. mir xan bu basqndan tslli tapd. O istdi ki, geri qaydaraq, Qarabada drg salsn v orada qlaq edrk, bu trf doru hrkt balam adl -sanl xobxt ahzadnin, yni Nvvabi-Cahanbaninin, qalibiyytli mirlrin v sgrlrin gliini gzlsin. Lakin mir xann olu Sultan Murad xann balq etdiyi qzlba cahillrindn v dava axtaranlarndan ibart bir dst yeni basqn hyata keirmk hvsin dd. Onlar Qabrr ayn keib, dy nizam tutdular. Qzlbalara qar mharibd csartlnmi rumilr he dnmdn Qabrr aynn bu trfin adlayaraq, [Sultan Murad xann] dstsinin arxasna kedilr. Bununla da onlar qzlba qoununun iki- min nfrini mhasiry aldlar v zfr nianlrini zhura gtirrk qalib gldilr. Nticd, mir xann v digr mirlrin qounundan iki- min nfr qdr adam bu vurumada qtl yetirildilr v sir evrildilr. mir xan bu mlubiyytdn sonra dy mliyyatlarn davam etdirmyi srfli v mnasib hesab etmyrk, z vziyytin uyun gln n doru x yolu kimi geri qaytma qrara alb, Tbriz dnd. Bellikl, Ll paa z mramna nail olaraq, o sfrdn geri qaytd v rzuruma atb, orada qlaq etdi.

401

ZFR BAYRAQLI AHZAD HMZ MRZNN V MRLRN QARABA V RVAN TRF HRKT ETMLR V TANRININ KMY V QAYISI SAYSND ORADAN MZFFRCSN V QALBCSN QAYITMALARI HAQQINDA El ki rumilrin hd-peyman pozmas v Rum xondgar Sultan Muradn Azrbaycana v irvana qoun gndrmsi xbri darssltn Qzvind blli oldu v Nvvabi-Cahanbani Sultan Hmz mirznin Azrbaycana gedcyi qtildi, mirlr v dvlt rkan kama yetmi ahzadnin mqdds zngisinin hndvrind, uurlu bir saatda sltnt mrkzindn hrkt balayb, Azrbaycana doru yollandlar. Mrym hrtli Xanm Mhdi -lya z mhtrm olundan ayr dmyi z n tin bilib, bu sfr zaman xilaft slalsinin gz bbyi [olan Hmz mirzy] yoldalq etmyi qrara ald. tat etmk bard qdrtli qounlara hkmlr yazlb, dvlt razisinin traflarna v ucqarlarna gndrildi. ahzadnin ali miyyti Grmrud Miyancindk 965 msaflri yavayava qt edib, bir ne gn Miyanc mnind qoun toplanmas n drg salaraq, orada qald. Onlar orada olarkn yuxarda bhs olunmu Grcstan v irvan hadislri bard mlumat aldlar. Mvrt v mslhtdn sonra dvltin yaxln istynlr Qaraba trf yollanma daha dzgn v daha doru hesab etdilr. Ali miyyt o trf doru hrkt balad. Bxtiyarlq v sadtl darlirad rdbil atb, vliyalar sultan olan hzrtin mlaiklrin snacaq tapdqlar mqbrsini ziyart etdikdn sonra onlar irvan zrin getmyi v o vilayti dmnlrin lindn xilas etmyi qarlarna mqsd qoydular. [Sultan Hmz mirz] Allahn cnnt bx etdiyi Sfvi nslinin kramtli eyxlrinin mqdds ruhlarndan imdad dilyib, Qarabaa yolland v o vilaytin razisi izzt v clala brnd. Qrara alnd ki, zfr bayraql ahzadnin v Xanm Mhdi-lyann ulu ordugah Qzlaacda qurulsun, qalibiyytli mirlr v sgrlr is vzir Mirz Salmanla birlikd Kr ayn keib, irvana getsinlr. Kama yetmi ahzadnin v zfr arl sgrlrin yaxnlqda olmas xbri Araz xana v irvan mirlrin atdqda onlar rumilrl mharib etmdn mmlktdn l kdiklri n divan adamlarnn v qzlba tayfalarnn danlaq hdfin evrilcklrindn ehtiyat edrk, ahzadnin ali miyytinin glib atmasndan nc amax zrin gedib, qalan mhasir etmyi qrara aldlar. Onlar bu ii uurlu baa vuracaqlar halda, tqsirlrini yuyub alnaqlq ld edcklrini dnrdlr. Bu sbbdn z ordularn ayn o biri trfin keirdilr v sba klyi kimi [srtli] bir qoun la amaxya yollandlar. Rumlu tayfas ne-ne illr rzind irvanda rahatlq v rifah iind yaayb, oxlu var-dvlt toplamd. Buna gr d o tayfaya zmannin bd nzri
965

Orta srlrd Cnubi Azrbaycann Miyan (Miyanc) hri trafndak blg Grmrud adlanrd.

402

dydi v gednlrin ksri qtl yetirildilr. Onlarn topladqlar saysz -hesabsz mallar is tarac olundu. Bu mvzunun tfrrat beldir ki, yuxarda byan qlmi il qeyd olunduu kimi, Rum padah Sultan Murad xan, Tatar ulusunun padah Mhmmd Gray xan ibn Dvlt Gray xana tatar qoununun bir dstsi il Drbnd yolundan qzlbalar zrin getmyi tklif etmidi. O da z nvbsind qarda Adil Gray qeyri-mhdud v saya-hesaba glmyn tatar qoununun qaranlq gecd qarqalar z ilan mlli oxlar il bir-birin tik bilck qdr mhartli olan iyirmi min sgri il rumilr kmk etmk n szgedn vilayt gndrdi. Adil Gray rumilr yardm v kmk gstrmk n kmr balayb, irvan vilaytin qdm qoydu. Xlas, Araz xan v irvan mirlri d mharib ahngini kklyib, igidlik v mrdlik nmunlri gstrmkd idilr ki, tatar qoununun n dstsi grnrk, da v l brd. Bu hal mahid edn qzlba qazilri iztirab dnizin qrq oldular. mirlrdn bzilri geri qaytma v dy-dy zlrini dal-dalanacaq bir yer atdrma mslht grdlr. Lakin Araz xan frar etmk aybn zn sdra bilmdi. Hminin buna he frst d olmad. Onlar rklrini lm qoyub, dy dryasna atldlar. Bir trfdn Rum qounu, bir trfdn tatar qounu, digr bir trfdn is lzgilr, qarabrklr v irvanl qiyamlar qzlbalar mhasiry aldlar. Araz xan v qounun ksr mirlri v yanlar ayaqlarn yer mhkm diryib, bu dvltin yolunda canlarn mrdlikl qurban verdilr. Araz xan v bir oxlar sir db ldrldlr. Bzi digrlri is dy meydannda tin hzm olunan hlak rbtini idilr. Qlncdan qurtulanlar yarmcan halda, yz flaktl aradan xb, Araz xann ordugahnadk yynlrini geri kmdilr. Bu hadisdn sonra Osman paa amax qalasna qaytd. Adil Gray xan v Brhann olu bu-Bkr mirz is Araz xann ordugahn yamalamaq mqsdi il Kr aynn knarna gldilr. Vurumadan sa xb z ordugahlarna atm rdodu xlif Tkl, bzi mirlr v Araz xann oullar vziyyt bard hqiqtlri Nvvabi-Cahanbaniy, Mirz Salmana v Qarabaa glmi mirlr atdrdlar. Qrargahdan hkm olundu ki, Tal mirlri v o hdudda olan dstlr Araz xann ordugahna getsinlr, Kr ay knarndan xbrdar olub, ordugah mhafiz etsinlr v bilsinlr ki, qalibiyytli sgrlr dmnlrin df edilmsi n irvana glmkddirlr. Onlar gstri uyun olaraq, bir ne gn oran qorumaqla mul oldular v Cavad krpsn qzlba yarallarnn keidi n qoruyub, ay knarn nzart altnda saxladlar. El bu zaman tatar v lzgi qoununun glmsi xbri atd. mirlr toplanb, mdafi olunmaq n ay knarna getdilr v krpn ksdilr. ayn knarna atb krpn ksilmi grn yalardan bir dstsi he dnmdn zlrini suya vurdular v ay keib, qzlbalara qar dy girdilr. Qazilr drhal mdafi olunmaa baladlar. Dy v vuru snasnda blli oldu ki, dmnlrin digr bir dstsi d irvanl qiyamlarn bldiliyi il yaxnlqdak bir yerdn ay keib, [qzlba] qoununun arxasndan glirlr. Buna gr d qzlba qounu prn -prn dd v 403

hr z bann haynda qald. Dy meydanndan qaanlarn bir dstsi Araz xann v mirlrin ordugahna atb, hqiqi vziyyt bard xbrlri oradaklara atdrdlar. Hmin camaatn arasnda mhr gnnn lamtlri peyda oldu. Ordugahdak adamlar matm qrq olmu v prian vziyyt dm bir halda, qorxu v iztirab iind zlrini etibarl bir yer atdrmaq n k etmy baladlar. Lakin hl ordugah adamlarndan bzilri z yklrini tutmam, lzgi v tatar qoununun n dstsi grnd. Ordugahdak adamlar prn -prn ddlr. Qadnlar v qzlar sir alnd, mallar v yalar tarac edildi. Hr bir tatarn lin bir qatar yk dd. llr boyu toplanm saysz var -dvlt dmnlrin lin kedi. Xlas, Adil Gray xanla tatar v lzgi qounu bolluca qnimt ld etdilr v el hmin gn geri dnb, irvana getdilr. Amma bu zaman Mirz Salman v byk mirlr Qaraban Qaraktl966 mvqeyindn srtl hrkt edrk, Qoyun-lm keidindn Kr ayn adlayb, amax qalasn mhasir etdilr. El bu snada onlar tatar qoununun faliyytindn v Araz xann ordugahnn qart edilmsindn xbr tutdular v tatar qoununun r mllrinin df olunmasn qarya n mhm mqsd qoydular Qdrtli qounlarn bir hisssi bzi mirlrl birlikd [amax trafnda] qaldlar, Mirz Salman, qoruba, ahrux xan Mhrdar Mhmmd xan Trkman, Pir Mhmmd xan Ustaclu, Durmu xann nvsi Sultan Hseyn xan, Vli xlif amlu, Mseyib xan rfddinolu Tkl, mamqulu xan Qacar, Abdulla xan Ustaclunun olu mir Hmz xan v s. adl sanl mirlr is tatar qounu il dymy yollandlar. Adil Gray xan v qardalar qzlbalarn gliindn, amaxnn mhasirsindn v onlarn qounlarnn keyfiyyt v kmiyytindn xbr tutduqda qzlbalara qar dyd csart tapdqlar n onlar hesaba almadlar v qorxusuz -hrksz bir kild Osman paaya kmk etmk n amaxya trf yollandlar. Asu [ay] knarndak967 Molla-Hsn adl yerd iki qoun z-z gldi. Adil Gray xan yannda olan on iki min tatar v drd-be min lzgi, qarabrk v irvanl il birlikd igidcsin z qtiyyt v qrarllq ayan mhkmldib, mzffr [qzlba] ordusunun brabrind sf kdi. Bu trfdn d qalibiyy tli ordunun rxisi olan mir Hmz xan Ustaclu bzi ustaclu v s. tayfalarn mirlri il birlikd irli getdi. Hr iki trf silaha l atd. ldrlnlrin qanlarndan dy meydan sanki lalzara dnd. amax trafnda qoyulmu bzi mirlr d tatar qoununa qar mharib aparma mrdlik baxmndan daha nmli hesab edib, byk mirlrin icazsi olmadan, ad-san qazanmaqdan tr dy zmi il qouna qatlb, sava meydannda hazr olmudular.

Ktl - ski trkc gdik, tp demkdir. H.H.Zrinzad Qaraktl adl yerin Qarabadak da keidlrindn birinin ad ola bilcyini ehtimal edir (H.H.Zrinzad. Fars dilind Azrbaycan szlri, s.372-373). 967 S-129, v.199b; B-589, v.18b.
966

404

Tatarlarn mlubiyyt uramas v Adil Gray xann sir dmsi. Qzlba ordusunun dalbadal hmllrin baxmayaraq, tatar qounu z yerind mhkm durub, sbhn balancndan gnn axrnadk dyd v csurluq, mrdik nmayi etdirdi. Lakin axrda tatarlar dy davam etdirmy aciz qaldlar. Bu zaman Adil Gray xan tatar qoununda ziflik v dknlk lamtlri mahid edib, z qoununun dilavrlrini savaa v dy hvslndirdi v z xsn igidlik ayan mbariz meydanna qoydu. Tatar qounundan oxlar piyada olub ox atmaa baladlar v [qzlbalar] ox yana tutdular968. Mzffr ordunun trkibind olan Baba xlif Qaramanlu969 dy v vuru snasnda zn Adil Gray xana yetirrk, onu canalan niznin zrbsi il yxb torpaa sald. O, (yni Adil Gray) z adn v kim olduunu syldi, lovalq v qruru zndn he vaxt tsvvr etmdiyi, blk, adna bel gtirmdiyi bir vziyyti mahid etdi v ban dustaqlq v sirlik nbrin salmaq mcburiyytind qald. Tatar tayfas mlub v prian halda frarilik vadisin doru qamaa z qoydu. Onlar tutduunuz yerd ldrn [aysin] 970 mvafiq olaraq, zmtli qazilr o tayfann ksriyytinin mr xrmann ildrm kimi qlnc v nizlrin lsi il yandrb-yaxdlar. Lakin Sadt Gray v sgri Gray aradan xa bildilr 971. Qlncdan qurtulanlarn ksriyyti o raziy bld olan lzgilr v irvanllar idilr. Onlar dalara v melr splndilr. Fth v zfr yeli qalibiyytli bayraqlar dalalandrd. sgrlrin gzlri tatarlarn qart etdiklri yklr ddkd onlar dmni tqib etmkdn l kib, hrbilr xas olan tamahkarlqla qart olunmu mallarn stn hcum kdilr. Tatarlarn Araz xann ordugahndan l keirib mnimsdiklri mallar, yalar, sirlr v ksr dv qatarlar qazilr trfindn geri alnd. Mallarn sahibi mvcud olmad n onlar qazilr trfindn bldrldlr. Mirz Salman v mirlr bu akar qlbdn sonra amaxya sar z tutdular. Tatarlarn mlubiyytindn v Adil Grayn sir dmsindn xbr tutan Osman paa yardmdan v kmkdn midsiz qald. O, orada dayanma lazm bilmyib, frar etmkdn baqa ar grmdi v amax qalasn bal-bana buraxb, Drbnd smtin getdi. Byk mirlrin bir qismin onu tqib etmk tapr verildi. Onlar abranadk getdilr v onun topxanasndan v yaraqlarndan bzilrini l keirib geri qaytdlar. Osman paa zn Drbnd qalasna atdraraq, Dastan v lzgi camaatnn himaysi il orada qald. mirlr qlbnin qazanlmas v Adil Grayn sir alnmas xbrlri bard bir riz hazrlayb, Nvvabi-Cahanbaninin v Mhdi-lyann hzuruna
968 969

S-129, v.199b-200a; S-297, v.157a. Bu xsin soyad Tehran apnda (s.238) v B-589 (v,18b) nsxsind Danqaralu, S-129 lyazmasnda is Zalqaralu dey yanl formada yazlmdr. slind is onun ad Baba xlil Qaramanlu olmaldr (... XVI . .161). 970 Qurani-Krim, Nisa sursi, 89-cu ay. 971 Burada v bundan vvlki cmld kursivl verilmi paralar aadak lyazmalardandr: S-129, v.200a; S-297, v.l57a. Bu dy 28 ramazan 986 / 28 noyabr 1578 -ci ild ba vermidir.

405

gndrdilr. Bu xbrlrin glib atmas il ordugahda adlq naaralar alnd v Adil Gray xan ordugaha gtirmk n bir ne min qoru gndrildi. Hminin gstri verildi ki, mirlr Osman paann darmadan edilmsi v Drbnd qalasnn fth olunmas n hrkt balasnlar. Amma Mirz Salman v mirlr Xanm Mhdi-lyann mslhtinin ksin olaraq, bir dstni irvanda qoyaraq, zlri il Adil Gray da gtrb, Qarabaa gldilr v Nvvabi -Cahanbaninin hzuruna glmk izztin v rfin nail oldular. All v tdbirli xslr mslht bildilr ki, tatarlarn hakim slalsi il dostluq mnasibti yaradb, tatar tbqsin tltif v yaxlq etmkl onlar Rum qoununa yardm gstrmkdn kindirmk v bununla da irvan vilaytini onlarn tcavzkarlndan xilas etmk lazmdr. Bu fikir hm sad adamlarn, hm d yan-rflrin xouna gldi. Adil Gray xana izzt v ehtiram gstrildi v tatar tayfasnn sirlrindn bir ne nfri azad olunaraq, onun mlazimlri tyin edildilr. Hminin qorulardan ibart bir dst d onu qorumaa v xidmtind durmaa mmur edildi. mirlr bel mslht grdlr ki, irvan yalti Hmz xana hval olunsun. Lakin Xanm Mhdi-lya, zbana hrkt edrk Drbnd getmyib geri qaytm olan mirlrdn incimidi. Buna gr d o, onlarn bu bard mslhtini nzr almayb, sgndr anl nvvabn bu haqda mr v gstriinin olmasn zruri hesab etdiyini bildirdi. Bununla da dbsiz v dikba mirlrl Xanm Mhdi-lya arasnda hr msl stnd bir az sz-shbt ba qaldrd. Bu xoaglmz qalmaqal ona sbb oldu ki, Xanm Mhdi -lya Azrbaycanda qalmayb, geri qaytmaq qrarna gldi v he kimin qdrti atmad ki, bu vaxtsz hrkt mane ola bilsin. Hmin zaman qn olan a v soyuun iddtli dvr idi. Dey aynn972 axtasnn qorxusundan dalar v llr qaqum 973 krkn bnzr qar rtyn zrlrin kib, sincab drisindn hazrlanm klaha oxayan buludlar balarna qoymudular. Ordubehit glzarnn arzusundan, buludun gzndn civ yalar gec v gndz axrd. Onlar mhz bel bir mqamda bir aya qt olunmas mmkn olan hmin uzaq msafni on drd gn rzind keib, on beinci gn darssltn Qzvin daxil oldular. Byk mirlr o dbsiz sz-shbtin xcalti zndn Mhdi-lyadan v zfr sahibi olan ahzadnin mqdds zngisindn aralanmadan Qzvin atdlar v sgndr anl nvvabn astanasn pmy nail oldular. Adil Gray xana mbark dvltxanann divanxana hisssindki mnzillrd yer verildi. Qorulardan bir ne nfr taprld ki, onun xidmtind keik ksinlr. Onunla mlazimlrinin geyimdn, imkdn v yemkdn ibart ehtiyaclar layiqli vsaitlr sasnda srncam edildi v qrara alnd ki, o, z adndan qarda Mhmmd Gray xann v anasnn yanna adam gndrrk, salamat olduunu, ona gstriln hrmt v ehtiram onlara bildirsin. O, bu mqsdl etimad bsldiyi mlazimlrindn on

972 973

Dey ay - ran gn tqvimin sasn, 22 dekabr-20 yanvar tarixlrini hat edn aydr. Qaqum - ox qiymtli a xzi olan v imalda yaayan heyvan, sincabn bir nv.

406

nfri yollad. Kama yetmi rfli hkmdar da z trfindn qorularndan birini bir dostyana mktubla oraya (Baxasaraya) gndrdi. sgndr anl nvvab irvan yaltini cnntmkan ahn zamannda Astarabad hakimi olmu, lakin hmin rfd yaka -trkmnlrinin itia v tyan ucbatndan Astarabadda qalmaa macal tapmayaraq Qzvin glmi Mhmmd xlif Haclar Zlqdr hval etdi v digr mahallar da mirlr arasnda bldrb, onlar oraya yollad. Mhmmd xlif v mirlr irvana getdilr v hr biri z lksind qrar tutdu. [Misra] gr flk qoysa, qrar tutarlar. Amma Adil Gray xann hvalat bel oldu ki, o, bir mddt dvltxanada qaldqdan sonra mirlrin v dvlt rkannn onun barsindki rylri dyidi. Onlar qrara gldilr ki, onu dvltxanadan xarb, baqa bir yerd yerldirsinlr v ya rbt douran mnzillr malik olan qalalardan birin gndrsinlr. Onlar bu fikri bel saslandrrdlar ki, qarda ordunun Azrbaycana yr edcyi gzlnilir, bu yr zaman onu yanmzda gzdirmk mnasib deyildir v buna gr d onu saraydan xarb digr bir yer gndrmk lazmdr ki, gedib orada rahatlqla yaasn. Lakin sgndr anl nvvab buyurdu: - Cnntmkan ah htta zg dindn olan grc Simayunu, onun tabeilri olan grclrin knln almaqdan tr, bir mddt dvltxanada saxlatdrm v ona ehtiram gstrmidi. Bir halda ki, biz vvldn tatar padahzadsi il izzt v hrmtl rftar etmiik, indi onu, hr n qdr yax mkan olmasndan asl olmayaraq, hanssa bir qalaya gndrmk bdnamlqdr v biz yaraan i deyildir. Hllik, yr vaxtnadk vvlki kimi dvltxanada qalsn. Ondan sonra hr n mslht olarsa, ml edilckdir. slind, onun dvltxana daxilind olma, adi insan libasnda mhbusluq v dustaqlq kimi bir eydir. nki onun gzmk v ata minmk ixtiyar yoxdur. Qorulardan ibart bir dst gec-gndz onun mhafizsi il muldur. Byk mirlr bu tvsiyy ml etmyib, [Adil Gray] mnzildn bayra xarmaq n bir dst gndrdilr. Qzlbalarn n n gldiklrini anlamayan tatar xan baqa bir xyala db, yannda olan bir ne nfr tatarla birlikd trslik etdilr. Yanlarnda ox v yay olduundan onlar dymy balayb, iki - nfri oxla vurdular v sz demy, danmaa macal vermyrk, vurumadan l kmdilr. Bu trfdn d cahillr v avaralar hcum kib, onlarn r mllrini df etmy baladlar. Tatarlar chalt v aznl hddn arb, bir ne nfri ox yaras il yer srdilr. Bayrdaklar da onlara ox v tfng atmaa baladlar. Bu arada tatar xan bir yara alb qtl yetirildi. O, qtl yetirildikdn sonra onun yannda olan digrlri d sa buraxlmadlar. Bu hadis tsadfn z verdi. 407

Szgedn hvalat mirlrin Mazandarandan qaytmasndan sonra ba vers d, irvan sfri hadislri il laqdar olduu n burada tqdim olundu. DVRAN MLKSNN STY V RAZILII L MAZANDARAN ZRN QOUN GNDRLMS V O BEHT NANL DYARIN VALS OLAN MRZ XANIN L KERLMS HAQQINDA Cnntmkan ahn zamannda Mazandaran hkumti hm irsi chtdn, hm d xsi lyaqtin gr Xanm Mhdi -lyann atas Mir Abdulla xana mxsus idi. Onun misi olanlarndan Mir Sultan Murad szgedn xsl dmniliy v mnaqiy balayb, [Mazandaranda] hakimiyyti l keirmk iddiasna dd. Mazandaranllarn Mir Abdulla xandan he bir fayda grmmi bir qismi onun bana cmldilr v o, ahn dnyann pnah olan drgahna yalvar-yaxar edrk, z sdaqtini, bndliyini v xidmtkarln izhar etdi. Mir Abdulla xan bzi vaxtlarda dikbalq edib avarecat v xracdan yaynd n cnntmkan ah Sultan Murad xann himay olunmas mqamnda durdu. Buna gr d onun vziyyti gnbgn trqqi etdi. Nhayt, Mir Abdulla xan z xidmtinin nqsanl olmasndan pemanlq keirib, acizliyini v bndliyini izhar etdi. Cnntmkan ah Mazandaran lksini onlarn arasnda bld. Hr ikisi hdlik gtrd v qrara alnd ki, onlar bir-birlri il qardacasna rftar edcklr v bir-birlrinin mmlktlrin tcavz etmycklr. Amma Mir Abdulla xan, mir Sultan Murad xann nfuzuna v iqtidarna qar dzmllk gstrmyrk, rfin razlnn ksin olaraq, onun etibarn sarstmaa alrd v vvllr zn mxsus olmu bir vilaytd onun rahatlqla hakimiyyt srmsin imkan vermk istmirdi. Dflrl bu macralar bard hqiqtlr ali taxtn tklrin rz olundu v oradan onlardan hr birinin adna hkmlr yazld. Axrda Mir Abdulla xan qarmaqarqlq salmaa balad. Bu, onunla nticlndi ki, Mir Sultan Murad ona qalib glib, onu l keirdi v btn Mazandaran halisin tklif etdi ki, ittifaq edrk, onu tqsirkar bilib, aradan qaldrsnlar. Bununla da btn Mazandarann hkumti Sultan Murad xana mxsus oldu. Amma qddar dnyann qdim adtin uyun olaraq, onun iqtidar v xobxtliyi uzun srmdi. Zmannin ona bd nzri dydi, mrdn v hakimiyytdn bir fayda grmdi v qsa mddt rzind mlkn v malna vida edib, cann taprd. Szn qsas, Mir Abdulla xann [lm] hadissindn sonra cnntmkan ah znn da boyda mrhmti zndn onun ailsinin hvalnn qaysna qalb, onun pak qz Xanm Mhdi-lyan dnya sakinlrinin ahzadsin, yni sgndr anl nvvab Sultan Mhmmd mirzy nikahlad v onun istkli oullar o mhtrm xanmdan tvlld tapdlar. Onun (Mir Abdulla xann) olu Mir ziz xan is mqrrblr silkin daxil edilib, ulu drgahda ziz v hrmtli 408

oldu. Mazandaran vilaytinin ona (Mir Abdulla xana) aid olan yar hisssinin hkumti, bundan vvl qeyd olunduu kimi, kama yetmi ahzad Sultan Hsn mirzy taprld. [Mazandarann] digr yars is Mir Sultan Muradn Mirz xan [ad] il mhur olan olu Sultan Mahmuda mrhmt edildi. Amma cnntmkan ahm [vfat] hadissi ba verdikdn v Sultan Hsn mirznin oradan xmasndan sonra btn mmlkt msddin divin syi il Mirz xann ixtiyarna kedi. Xanm Mhdi-lya yeri-gy yaradan [Allahn] iradsin uyun olaraq ran mlknn mliksi olduqdan sonra bunu mnasib bildi ki, o vilayt ali xanmn irsi mlk olduundan Mirz xan z sdaqt zn ali taxtn tklrin tutub glsin, atasnn mllrin gr zrxahlq etsin, ali xanmn mqdds xatirinin istyin ml edib, ondan izin v rxst alaraq, Mazandarana qaytsn v gr onun orada hakimlik etmsi ali xanmn ryinc olmasa, aln zrurti sasnda oradan l ksin v imkan daxilind olmayan bu i mdaxil etmsin. eir Hr trf at apman n demk? Oturub bir kncd qalman grk! Hminin ona xbrdarlq edildi ki, o, zbana olaraq istiqlaldan dm vurub axnama salmaq fikrin drs, qeyrt v tssb mdni olan ali xanm onu czalandrmaa sy gstrckdir. Mirz xan sadlvhlk zndn, araqardranlarn, xsusn d ali xanmn slalsinin zvlrin qar pisliklr etmi msddin-divin fitn-fsad il doru yoldan azd v ali xanmn xidmtin gedib ona yalvar-yaxar etmdi, blk d, dikbalq etdi. Bu hadis ali xanmn xatirin ar gldi, intiqam almaq mvqeyini tutdu v atasnn qann tlb etmy balad. O, Mazandaran yaltinin z qohum-qrbalarndan olan Mir li xana verilmsin nail oldu v onlarn slalsi il qohum olmaq rfin nail olmu Vlican xan Trkmana ona kmklik gstrmk haqqnda taprq verib gndrdi. Mirz xan drvi tfkkrl v slhprvr bir cavan idi. O, cahann pnah olan drgaha glmy crt etmyrk, xof v qorxu irisind z hyatn qorumaq n Mazandarann mtin qalalarndan olan Firuz kuh974 qalasna snd. Mir Sultan Murad xann mlazimlrindn ibart bir dst ona yoldalq etdi. Ad kiln qalan fth etmk mmkn olmad v Mir li xann ilri Mazandaranda qaydasnca getmdi. O qalan asanlqla l keirmk myssr olmad. Lakin Xanm Mhdi-lya Sultan Murad xann nslinin hm mrnn, hm d onlarn hakimiyytinin bnvrsinin darmadan olunmasnda qti idi. Onun syi il gnbgn bu bard daha artq i grlrd. Bir df o, dvltin dayaqlarndan biri olan Pir Mhmmd xan Qorxmaz xan amlu v mirlrdn bzilri il birlikd
974

S-129, v.202b-d Firuzcah yazlmdr.

409

bu xidmt mmur edib gndrdi. Bir mddt kedikdn sonra qalann fthi xbri glmdikd Xanm Mhdi-lya dzmszlk nmayi etdirib, o qounun oraya getmsi il tslli tapmayaraq, ahrux xan Mhrdara da Mazandarana getmyi tklif etdi. Szgedn xs dvltin dayaqlarndan biri idi v z sviyysini bu cr kiik ilrin icrasna tyin edilmkdn daha stn bilirdi. O, bu xidmtdn boyun qarb bildirdi: - Bu xidmt Pir Mhmmd xann mmur edilmsi kifaytdir. gr Xanm Mhdi-lya indi digr bir kimsni bu i tyin edirs, bu hadis onun (Pir Mhmmd xann) ryind incikliyin yaranmasna sbb olar. Bu, he yax dmz. gr szgedn xsin yardma v kmy ehtiyac olarsa, n lazmsa gndrrik. Xanm Mhdi-lya bu szlrdn inciyib, sgndr anl nvvab thrik etdi ki, ahrux xan araraq danlasn v onu zorla v mcburi surtd [Mazandarana] gndrsin. Szgedn xan hr n qdr ryyatan zrxahlqlar edrk bu idn imtina etmk ists d, xeyri olmad. Mirz Salman, qoruba v mirlr knl oxayan nsihtlrl ona tslli verib, getmy raz saldlar. Xlas, szgedn xs tamam ikrah hissin qaplaraq, mcburiyyt zndn Mazandarana yolland. O, Firuzkuh qalasnn tyind Pir Mhmmd xanla v Qorxmaz xanla grd, qalann istehkamn v Mirz xann qalan mdafi etmk istedadn mahid etdi v bu qalann tezlikl fth olunmayacan, qzlba qoununu byk bir yorunluq v tviin brycyini anlad. ahrux xan Mirz xanla dostluq mnasibti yaratmaa ald. Trflr arasnda elilrin gedi-glii ba verdi. [ahrux xan] ona tslli verib, bunlar atdrdr. gr ran padah Mazandarann hakimini dyimk mvqeyi tutubsa, sizin onunla toqqumanz sizin xandannzn kknn ksilmsin v byk bir fitn -fsada sbb olar. Mhasir lap bir il v ya iki il uzansa da, siz he bir trfdn kmk glmycyi tqdird, ntic etibaril bu qala fth olunacaq v l keirilckdir. Bir halda ki, siz mxalif xmaq da v qalan mdafi etmkd bu qdr qtiyyt gstrirsiniz, qalann fthindn sonra vziyytinizin n cr olaca mlumdur. Ona gr d sizin n yaxs bu olard ki, mxaliftiliyi trk edsiniz v o drgahn mtbr qulamlarndan v padahn dvltinin dayaqlarndan olan bizlrl birlikd o astanaya doru sdaqt znz evirsiniz. Siz bel etsniz, blk d, ali xanm sizin bu mlayimliyinizdn, tvazkarlnzdan v itatinizdn tslli tapb, sizi tltif etmk mqamnda dura bilr. Yox, gr o, sizin Mazandaranda qalmanza raz olmasa, o zaman harada mslht grlrs, orada mskunlab, rahatlqla yaayarsnz. Ad kilmi xs (Mirz xan) malik olduu ala v biliy saslanaraq, bel etmy raz olsa da, bunlar lav etdi: Mazandaran camaat z qan dmninin qtlindn savay, digr bir crimy raz olmaz. gr Xanm Mhdi -lya mnim atam z atasnn qatili bilirs, bh yoxdur ki, z atasnn qannn qisas n mni qtl yetirmk istyckdir. Mnim bu tlam he d mlk v mal urunda 410

deyildir. Mn, sadc olaraq, bir ne gnlk mrm qoruyub saxlamaq niyytindym. ahrux xan v mirlr onun mtlbinin v mddasnn tmin olunacana zamin durub, Allah-taalann zatna and idilr ki, birincisi, zlri onu qtl yetirmyck, onun gzlrini kor etmycklr v ikincisi, sgndr anl nvvabn v Xanm Mhdi-lyann hzurunda onun qannn balanmasn xahi edib, he bir vchl ona xtr toxunmasna imkan vermycklr. Adlar kilmi mirlr dvltin dayaqlarndan olduqlarna v irili-xrdal he bir iin onlarn mvrti v razl olmadan hll edilmdiyin gr Mirz xan onlarn andna etimad bslyib, qalan tslim edrk xb gldi. Mazandaran hakimi Mirz xann Mhdi-lyann mri il ldrlmsi. mirlr szgedn xsi (Mirz xan) arxayn etmk n onun mallarnn v yalarnn trafnda bel dolamayaraq, qalan Xanm Mhdi -lyann adamlarna taprdlar v onu zlri il gtrb, ali taxtn tklrin yollandlar. Onlarn he alnn ucundan da kemzdi ki, Xanm Mhdi-lya onlarn xahiini rdd edckdir. Amma qalann fthi v Mirz xann l keirilmsi xbri olduu kimi Xanm Mhdi-lyann rzin atdrldqda o, bu hd-peymandan naraz qald. Blk d, o istyirdi ki, qala gc ttbiq etmk nticsind qlb il fth olunsun v Mirz xan zorla l keirilsin. El olaca tqdird o, Mirz xann cann balayb onu fv edrdis, Mirz xan can-dildn ondan mmnun qalard. Lakin indi ki, hadislr bel cryan etmmidi, [Mhdi -lya] mirlr mhl qoymayaraq, onu qtl yetirmyi qrara ald. El ki ahrux xan v mirlr Qzvinin bir frsxliyin ataraq, shri gn hr daxil olma qrara aldlar, Xanm Mhdi -lya byk qorulardan otuz nfri gndrdi ki, mirlrin ordusuna gedrk, Mirz xan onlarn lindn alb, zlri mhafiz etsinlr v qorulara gstri verdi ki, Mazandaran xan onlarn lin thvil verilrs, el hmin gec mirlrdn xbrsiz olaraq, onu hlak etsinlr. Qorular mirlrin ordusuna atb, Mirz xan tlb etdilr. mirlr bu i raz olmayb, vvlc onu vermkdn boyun qardlar v dedilr ki, bu xidmti biz hyata keirmiik v sabah onu [yanmzda olan] qzlbalarn hams il birlikd ulu saraya gtirib, padahn hzuruna atdracaq. Qorular frmana uyun olaraq, onlarn zrn qbul etmyib, padahn hkmnn icra olunmasnda tkid etdilr. Qorularn onu qtl yetircklrini gman etmyn byk mirlr padahn hkmn qar xma zlrin aq akar layiq bilmyib, onu qorularn llrin thvil verdilr ki, gec hmin yerd saxlayb, sabah birlikd onu hr gtirsinlr. Qorular mr sasn, hmin gec onu hlak etdilr. ahrux xan, Pir Mhmmd xan, Qorxmaz xan v byk mirlr bu hadisnin ba vermsindn olduqca ox incidilr. Onlarn Xanm Mhdi -lyaya olan kinlri daha da artd. Lakin bir laclar olmad n bu msl bard bir d azlarna sz gtirmdilr. Onlar hr gldilr v saraya daxil olmaq rfin 411

yiylndilr. Lakin Mhdi-lyann qarsnda scd edib dua rz etdikd o, onlarn gzldiklri hrmt v ehtiram onlara gstrmdi v bu hadis d, lav olaraq, mirlrin incikliyin sbb oldu. Get-ged onlarn Xanm Mhdi-lyaya olan kinkdurtlri daha da artd. Bu i axrda onunla nticlndi ki, mirlr Kaan hakimliyindn uzaqladrlm Mhmmd xan Trkmann thriki il onu aradan qaldrma qrara alaraq, tezlikl z xatirlrind gizli olan bu niyyti z xardlar. Hqiqtn d, saleh v gnahsz bir seyidzad olan Mirz xann flklrin zrurti, mirlrin tdbirsizliyi, qadn chalti v qruru v eytann vsvssi ucbatndan ba vermi qtl hadissi Xanm Mhdi-lya n pis nticlndi. Bu mslnin rhi Xorasan hadislrinin tsvirindn sonra byan qlmi il yazlacaqdr. Mir li xan da Mazandaran hakimi vzifsindn bir fayda grmdi. O, hmin yyamda cavan yanda ikn mrn vida etdi. Mazandaran hrc -mrclik brd. Orann tayfalarnn balarnn hr birinin banda bir sevda ba qaldrd. Axrda vlad qalas v Mazandarann yar hisssi Aa lvnddivin, vilaytin digr yars is Seyid Mzffr Mrtzayinin ixtiyar v iqtidar altna kedi. Onlarn hr ikisi Mazandaran mirlrindn idilr. O mlkn yanlar da iki firqy blndlr. Onlarn bir hisssi lvnd-div itat etdilr, digr qismi is Seyid Mzffr tabe oldular. Qzlbalarn z arasnda muliyytlrin v hadislrin ox olmas zndn byk mirlrdn v padahn dvlt rkanndan he ks Mazandarandak vziyyt ba qomad. XORASAN MLKND BA VERM SADT SAAN BR HVALAT BARD SHBT Bundan nc hadisyazan qam tu qeyd etmi v gzl iz buraxan qlm yazmd ki, smayl mirz dvlt v sadt baxasnn aacn ksrk, qardalarnn v misi oullarnn qtlini hyata keirdi v bununla kifaytlnmyrk, qohumlarn badan-baa mhv etmyi rva grb, z il bir anadan olan adl-sanl byk qarda sgndr anl nvvabn v z qarda oullarnn da edam olunmasn mmkn sayd. O, bu zalm ii d znn vvlki mllrinin stn lav etmk istdi. Buna gr d ilahi qeyrt hrkt gldi v onun bu istyi ba tutmad. Szn qsas, o, Durmu xann nvsi liqulu xan amlunu darssltn Heratn hakimi v [Xorasann] mirlmras tyin edrk, ona taprmd ki, Herata atdqda dvlt v sadt mnini bzyn o mbark fidan, yni Allahn klgsi olan lahzrt ah aradan qaldrsn v bununla da [smayl mirz] z knln narahatlqdan xilas etsin. Ax sgndr anl nvvabn nkrzadsi olan v illrl o hzrtin ali slalsinin ryini yemi liqulu xann ryi nec raz ola bilrdi ki, Allah elmmi, z vlinemtinin cmi-cmltan bir ne ya olan oluna mnasibtd bel bir xtan rva bilsin?! liqulu xann anas lahzrt [Abbas mirznin] daysi 412

v hqiqtn d, o hzrtin (Abbas mirznin) v onun qardalar olan digr adl sanl ahzadlrin sd anas idi. Hm liqulu xan, hm d onun mhtrm anas bu hkmdn kdrlnmidilr v tamam hzn v qss iind idilr. Amma szgedn xan smayl mirz trfindn yksldilrk byk xan mnsbin v mirlmra rtbsin atdrld n onun padahn mrini yerin yetirmkdn savay bir lac yox idi. Onun v amlu aalarnn knlnd qrar tutmudu ki, hr daxil olan kimi o frman icra etsinlr. Bu ii bir gn d olsun txir salmaq v yubatmaq he kimin alna da glmirdi. O zamanlar Heratda olmu etibarl adamlarn verdiklri ifahi mlumatlardan bel aydn olur ki, liqulu xan ali mnsb v yksk rtb olan xan adn ld etmsin baxmayaraq, bu yaramaz mli yerin yetirmkdn kinrk v tamam hzn v kdr iin qrq olaraq, msaflri yava -yava qt edib, aharnb gn, mbark ramazan aynn 26-da975 (7 dekabr 1577) gzl Herat hrin atd. Mslmanlarn bir qisminin etiqadna gr, ramazan aynn 27 -si axam qdir gecsi olduu n liqulu xann mhtrm anas onu bu mbark gecd msum v gnahsz bir seyidzadni qtl yetirmkdn kindirdi. O, bu ii shri gn saxlad. Lakin shrisi gn cm axam olduuna gr hmin rfli axamda da bu mri icra etmyi txir salma lazm bildi v o gecd d qtl ba vermdi. Hmin gnlrdn sonra ortala bayram dd. [liqulu xan] istmdi ki, ey v adlq zaman olan bayram gnlrin zhr qatb qanqaralq yaratsn. Buna gr d bayram gnlrinin sona atmasn gzldilr. Sanki asimandan gln bir ilham o adamlarn xatirinin aynasna zhur fqlri salaraq, onlara tlqin etmidi ki, tezlikl qeyb prdsi arxasndan qrib v tccbl bir hadis z verckdir. El bil, qeyb almindki Sruun tlqini il vliyalarn ah, mminlrin srvri, mkllri zn aar v mn elmin hriym, li is onun qapsdr [hdisinin] xzinsi olan Hzrt [linin] mczvi tfkkrndn domu bu beytlr sbut kimi onlarn xatirindn keirdi: Gr, Allahn n qdr gizli ltf vardr ki, Bu gizli ltflri yalnz zkann kmyi il anlamaq olur. Hr n qdr tinliklr arxasnca tinliklr gls d, Axrda qurtulu v aydnlq peyda olur. Hyatda o qdr ilr var ki, shrdn onunla mul olursan, Amma onun smrsinin sevinci sn axam hasil olur. Xlas, bayramdan sonra, vval aynn 2 -ci gnnd (13 dekabr 1577) padahn qzb dnizinin dalalarnn tlatm glcyinin qorxusu altnda hmin pis mli trtmk riyytin v hrbilrin xyalna dmd v onlar bu ii hmin gec yerin yetirmk niyytind idilr. Lakin gnn axrnda liqulu xann
975

S-129, v.204b-d shvn ramazan aynn 23-d yazlmdr.

413

bzi ilri hll etmk n sarayda qalm vkili Sultan Mahmud by Baharlu glib atd. O, smayl mirznin lmndn sonra bu xbri yetirmk n Herata yollanmd. O, raq darvazasndan hr daxil olduqda darvazabanlardan xbr alaraq aydnladrd ki, rfli ahzadnin (Abbas mirznin) zat sa v salamatdr. Darvazabanlar ona ahzadnin zatnn salamat olmas mjdsini verdikdn sonra o, xann hzuruna glib, hadis bard mlumat verdi. liqulu xan v amlu aalar cmi bir ne gn idi ki, o mlk glmidilr, hl orada z hkumtlrini lazmnca brqrar etmmidilr v qalan mdafi etmk n zruri intizama v srncama malik deyildilr. Buna gr d onlar smayl mirznin facivi [lm] hadissinin ba vermsindn sonra trafdak hakimlrin asi olacaqlarndan v zbklrin tyan edcklrindn qorxdular v vahimy ddlr. Amma buna baxmayaraq, onlar kama yetmi ahzadnin, yni Allahn klgsi olan lahzrt ahn xobxtlik xsusiyytlrin malik zatnn salamat olmasna sevinib adlandlar, Allaha kr scdsi etdilr, o xilaft v sadt baasnn ye ni fidannn ziz vcudunu mmlktin min-amanlnn v mtinliyinin [tminat] hesab edib, smimi-qlbdn onun ali astanasnn mlazimi v qulam olmaa knl verdilr v Tanrnn bx etdiyi dvlt v iqbal saysind midlrini o hzrt baladlar. O diyarn xalq hal dili il bu mvzunu bel trnnm edirdi: Rbai Ey cahan ah, hr kim ki, snin bdxahn oldu, Zman onun mrn mvcudluq mlkndn sildi. Flk qovudurdu kama ahidlik sahiblrini, Qeybdn qrib bir sirr z xd. liqulu xan ali mclis trtib edrk, xilaft v hkmranlq frmannn misilisiz drrn (Abbas) z sdaqt iyinlri zrin gtrb, lllik v xidmtkarlq ilrin zamin oldu. Hrbilrdn riyytdn, oymaq mirlrindn, bluc, qpaq v s. tayfalarn dstbalarndan ibart btn camaat hiss-hiss glib, ahzadnin hzuruna xmaq v onun bsatn pmk rfin nail oldular v rf trfindn iftixarl bxilr layiq grlb, ilahinin onlara bx etdiyi bu thfnin v [ahzadnin] mqdds zatnn salamatlnn mqabilind Tanrya kr scdsi edrk, canlarn nad surtd ona qurban v nzir dedilr. Amma ahqulu Yegann qatillri v onun mallarnn qsbedicilri olan far mirlri hrin xaricind, Mlik darvazas smtind mskn salmdlar v bundan bir qdr vvl onlarla [liqulu] xann vkillri arasnda szgedn mallarn tftii stnd sz-shbt olmudu. Lakin bu mrasimdn sonra onlar da rxst alb, z tiyullarnn yerldiyi Frah v sfrayin trf getdilr. Mhdi-lyann ahzadni Qzvin gtirmk n z qulam Aa Nzri Herata gndrmsi. liqulu xan [Abbas mirznin] mqdds zatnn salamat 414

olduu bard mjdni darssltn Qzvin gndrdi. sgndr anl nvvab, Mhdi-lya v adl-sanl ahzadlr bu sevindirici xbrdn adlandlar v nlndilr. O hzrtl grmk arzusunun alovu onun valideynlrinin nurlu batinini llndirdi. Onlarn rfli xatirinin iradsind qrar tapd ki, z sevimli oullarn Heratdan ali taxtn tyin gtirib, z gzlrini onun kimi bir gz bbyinin ziz didar il iqlandrsnlar v qzlba cahillrinin fsad trdcklrinin qorxusu il adl-sanl ahzadlrdn he birini yaltlrd qoymayb, onlar ali taxtn tklrind, z valideynlrinin hzurunda, bir -birlri il birlikd qalmalarn tmin etsinlr. Xsusi etibara malik xs saylan, atas Mir Abdulla xann khn qulam olaraq Xanm Mhdi-lyaya miras qalm v sgndr anl nvvabn xidmtind etimada layiq grlrk mtbr olmu Aa Nzri bu sbbdn Xorasana gndrdilr. Hkm olundu ki, liqulu xan lahzrt [Abbas mirznin] gndrilmsinin tdarklrini yerin yetirib, onu [Qzvin] glmy hazr vziyyt gtirsin, ondan sonra is dvltin daya olan xslrdn v etimadl asaqqallardan biri [Abbas mirzni] gtirmk n oraya gndrilsin. Lakin bu xbr Xorasana atdqda o vilaytin byk mirlri kama yetmi xobxt ahzadnin aparlacandan narahat olub, liqulu xan tovladlar ki, bu hkm qbul etmkdn v bu mr tabe olmaqdan boyun qararaq, bu i raz olmasn. Onlar liqulu xana bildirdilr ki, z mlin brat qazandrmaq n bel desin: Xorasan mmlkti Mavrannhrin yaxnlnda yerlir. Bura ksr vaxtlar hadislrin tpik dydy bir yerdir v zbkl basqnndan, qartindn v fitn-fsadndan xali olmaybdr v indi d xali deyildir. Hminin darlmlk Herat hmi zman sultanlarnn v nfuzlu hkmdarlarn taxtgah olmu v Xorasan mmlktinin razisi bu xilaft mkanl [Sfvi] slalsinin xadimlrinin ixtiyar v iqtidar altna kediyi tarixdn z bri bu hr he vaxt yksk anl ahzadlrdn hanssa birinin vcudundan mhrum olmamdr. Ali drcli ahzadlrdn he birinin burada olmamas raitind bu mlkn mhafizsi v qorunmas biz bndlrin imkan daxilind deyildir. Szn qsas, Xorasan mirlri arasnda Mrdqulu xan digrlrindn daha artq drcd bu bard israr edrk, liqulu xanla hd-peyman balayb, bunu z andlar il tsdiq etdilr. Aa Nzr Xorasan vilaytin qdm qoyduqda artq bu zmzm v sz-shbt mirlr arasnda yaylmd. Bu msl qalxarkn Mhd hakimi Mrtzaqulu xan vvlc zahirn liqulu xan kama yetmi ahzadnin aparlmasna he vchl raz olmamaa thrik ets d, slind batinn nifaq salaraq, liqulu xann zmtinin v iqtidarnn artaca sbbindn bu i ehtiyac duymurdu. Blk d, o, sadc olaraq, aran qzdrrd. Digr mirlrin d he birisi [ahzadnin aparlmasna] raz olmadlar. Aa Nzr onlarn hr biri il grb shbtldi. Ona oxlu hrmt v ehtiram gstrmlrin, rsmi il tifat hyata keirmlrin baxmayaraq, z istklrini dvltsevrlik libas iin salb ona tqdim etdilr v ondan xahi etdilr ki, Xanm Mhdi -lyaya bu arzudan l kmyi, Xorasan o hzrtin ziz vcudundan mhrum etmmyi v bu iin 415

qdrtli dvlt layiq olmadn rz etsin. Onlar Aa Nzr aq -aydn dedilr ki, gr Mrym hrtli Xanm Mhdi-lya bu bard israr edib [ahzadni] tlb etmk n adam gndrs, zrurt zndn biz bndlrin mxaliflik etmkdn zg armiz qalmayacaqdr. Aa Nzrin mqsdin atmadan geri qaytmas. Aa Nzr Xorasann vziyytini anlayb, o mlk trk etdi v ali taxtn tyin glib, haltin hqiqtini rz etdi. Lakin sltntin v padahln gznn qaras [olan Abbas mirznin] didarnn vq v arzusu [M hdi-lyaya] qalib gldi v o, Aa Nzrin szn v hekaysin qulaq asmayb, Heydr sultan abuq Trxan Trkmann olu olan v mtbr mirzadlrdn v qzlba yanlarndan saylan brahim byi bu xidmtin icrasna tyin edib, Xorasana gndrdilr. Szgedn xs trkman aalarndan lli nfrl birlikd Xorasana yolland. brahim byin glmyinin xbri Xorasana yayldqda liqulu xan v Mrdqulu xan z aralarnda shbtlib, bel qrara gldilr ki, brahim byi mqsdin atmam geri gn drsinlr. Onlar btn Xorasan mirlrinin yanna adam gndrib bu bard kmk istdilr v hd peymana ml olunmasn tlb etdilr. Mqdds v ulu Mhdin hakimi olan Mrtzaqulu xan lovalq v qrurla dolu olan yekxana bir adam idi. O istmirdi ki, liqulu xann vkti v iqtidar ox olsun. Adl -sanl ahzadnin, yni Allahn klgsi olan lahzrt ahn llsi olmaq Xorasann mirlrinin ksri il mqayisd liqulu xann ncllynn byklynn, annn, ucalnn v ykskliyinin artmasna sbb idi. Mhz ona gr d bu msb bard yaranm ittifaq Mrtzaqulu xann xouna glmirdi. Bel bir mqamda o, bu ittifaqa raz olmayb, mirlrl hmrylik nmayi etdirmdi v z tabeiliyind olan mirlri liqulu xana yardm olmaqdan kindirdi. Bu hadis liqulu xann xatirin mhnt sald. Get-ged onlarn arasndak lft v birglik vht v biganlikl vz olundu. brahim by mqdds v ulu Mhd atdqda liqulu xan, Mrdqulu xan v Heratda olan digr mirlr onun gliindn xbr tutub, ona dostcasna bir mktub yazaraq, rsmi iltifat nmayi etdirdilr. Amma buna baxmayaraq, hams sz birliyi il birbaa surtd cavab verdilr ki, gr o, bu irad il (ahzadni aparmaq n) Herata glirs, gliin ehtiyac yoxdur; bilmi olsun ki, m alik olduu mtlb ba tutmayacaqdr v onun glii faydaszdr. Onlar hminin bu bard ali taxtn tyin riz yazb gndrrk bildirdilr ki, kama yetmi ahzadnin raqa aparlmasnn zbklrin dmnilik etmy crtlnmsin sbb olacan v bu iin qdrtli dvltin xeyrin olmadn nzr alaraq, biz dvltsevr bndlr csart edib, buna raz olmadq. brahim byin d mqsdin atmadan geri qaytmas. brahim by istdi ki, bir mddt Mhdd qalsn v hmin vaxt rzind bu riz darssltn Qzvin atsn, oradan cavab glsin. Mrtzaqulu xan padahn hkmnn icra olunmasnda v brahim by kmk gstrmkd tkid etdi. brahim by aqil, salam nfsli v ncib dncli bir kii idi. O, Mrtzaqulu xann liqulu xana 416

mnasibtd rftarndan nifaq qoxusu hiss etdi v bildi ki, onun bu bard israr etmsi axrda mumi fsada aparb xaracaqdr. Buna gr d o, Quryana gedib, bir mddt orada qald v daha sonra liqulu xann v mirlrin mslhtin ml edrk, cahann pnah olan drgaha yolland v vziyytin hqiqtini ali rfin v yksk xanmn rzin atdrd. Xanm Mhdi -lya bu hadisdn hiddtlnib, liqulu xann ulu drgahda tvaba vzifsini tutan v mtbr mirlrdn v qdrtli dvltin dayaqlarndan saylan atas Sultan Hseyn xan mzmmt edrk xeyli danlad v thdid etdi. O, olunun adndan zrxahlq bsat srrk rz etdi ki, gr btn Xorasan mirlri bir i n ittifaq etmi olsalar, mnim olum n ed bilr? Szn qsas, Mrym hrtli Xanm Mhdi-lya liqulu xana qar iltifatszla balayaraq, onu v trfdarlarn etibardan salb, Mrtzaqulu xana himaydarlq gstrmk mqamna gldi. Sultan Hseyn xan dvltin ilrinin yoluna qoyulmas n hr n qdr zrxahlq ets d, ona qulaq asmadlar. Nhayt, o, z xsn Xorasana gedib bu xidmti (Abbas mirznin gtirilmsini) yerin yetirmyi hdsin gtrd v qbul etdi. Ona Xorasana gedrk z olunu bu csartdn v zbanalqdan kindirmk v xilaftin gz bbyini, yni Allahn klgsi olan lahzrt ah oradan raqa gtirmk n ay mhlt verildi. Hminin qrara alnd ki, gr bu df d liqulu xan v onunla mttfiq v hmry olan Xorasan mirlri buna qar x edrk padahn frmanndan boyun qarsalar, Sultan Hseyn xan da Xorasanda qalb, bir daha ulu drgaha qaytmasn v o tbq ya v syan hesab olunsun. rfli hkmdarn v Xanm Mhdi-lyann bu msl bard n drcd ciddi-chd gstrdiklrini grn Sultan Hseyn xan lacsz qalb yola xd v Xorasana getdi. Onun glmyinin xbri Xorasanda yaylan kimi liqulu xanla ittifaq balam Xorasan mirlri yenidn hay-ky salb, he bir vchl lahzrtin aparlmasna raz olmadlar. Szgedn xs Herata atdqda ata v oul arasnda gr ba verdi. Lakin ata zn mnasibtd olundan umduu byk diqqtin ahidi olmad. Yen d gizli v akar surtd [liqulu xan trfdarlar] mumi v xsusi canqi v knga qurdular. Uca amlu tayfasnn aqillrindn v asaqqallarndan Heratda olan bir oxlar asayiin qaysna qalmaq v aqibti dnmk nqteyi nzrindn padahn mrin itat etmyi, Sultan Hseyn xan mramna lazm olan surtd yola salma v amlu tayfasnn mxaliflik v syankarlqda ittiham olunmasna imkan vermmyi daha dzgn v doru saydlar. Trklrdn v taciklrdn ibart digr bir dst is bu fikrin leyhin xb, onlarla razlamadlar v dedilr: - gr bizim kimi qdrtli dvlti sevn xslr bir ii dvltin faydasna uyun hesab edib, onun hyata keirilmsini qarya qoyublarsa, ax n n bu, syan kimi baa dlmlidir? Bizim bu addmmz dvltsevrlikdn v sdaqtlilikdn irli glir. 417

Xlas, bu zmzm v sz-shbt uzun kdi. Get-ged ata v oul arasnda pis mnasibt zn yer eldi. Sultan Hseyn xan dedi ki, gr mqsdim atmadan geri qaytsam, mnim o drgahda he bir hrmtim qalmayacaqdr v bel olan tqdird getmkdn vaz kemk daha yaxdr. Amma Mrdqulu xan v hd-peyman balam mirlr, z atasnn tkidi v amlu asaqqallarnn mslhti il liqulu xann tutduu yoldan azb [Abbas mirznin aparlmasna] razlq vercyindn qorxaraq, hams darl -mminin Sbzvarda, orann hakimi vzifsini tutan v hd-peyman balam mirlrdn biri olan Qubad xan Qacarn yannda topladlar v cnntmkan ah zamannda Azrbaycann v irvann mtbr vziri olmu Mirz taullann olu Mirz hmdi darssltn Herata gndrdilr. Mirz hmd hmin zaman Mrdqulu xann mtlq ixtiyarl vziri v bu hadislrin ba qaldrmasnn qzdrcs idi. mirlr onun vasitsil amlu tayfasnn byk xanlarna v mtbr xslrin xbrdarlq etdilr: Bu dncni (Abbas mirznin thvil verilmsini) xatirinizdn silin v faydasz sy v alqanlq nmayi etdirmyin! gr frz olunsa ki, btn amlu camaat kama yetmi ahzadnin gndrilmsin razdr, onda biz canmz v malmzla sy gstrrk, bu iin hyata keirilmsin imkan vermycyik. Biz indi raq yolunun stnd yerln Sbzvarda hmin salam tmlli irad il toplamq v gzlyirik ki, gr amlu tayfas sltntin v padahln dyrli gvhrini ldn verrs, biz yksk alqanlq v bxt qvvsi il onu l keirib, Xorasanda z iftixar bayraqlarmz dalalandraq. liqulu xan bu xbrdarlqdan narahat olub, atasnn mqsdin atmadan gndrilmsin sy etdi. Sultan Hseyn xan Xorasan mirlrinin v hrbilrinin bu drcd israr etdiyini grb, zrurt zndn yynini geri qaytmaq n dndrib, ar-naar yola z qoydu. O, Sbzvarda byk mirlrl grb, bu msl il laqdar danqlar apard, bu iin faydasn v fsadn onlarla mzakir etdi v ulu drgaha getmk barsind gtr -qoy edib fikirldi ki, danlaq v mzmmt hdfin evrilmmk, olunun etibarnn aradan qalxmasna yol vermmk v zn zidd olan xslrin tnsin tu glmmk n bu mslni sarayda nec rz etsin. O, hl Sbzvarda mirlrl danqlar apararkn Xanm Mhdi-lyann mirlrin sui-qsdi nticsind qtl yetirilmsi hadissi ba verdi. Hmin hadisdn sonra dvltin daya olan xslr bel mslht bildilr ki, lahzrtin gtirilmsini txir salsnlar v o, vvlki kimi darssltn Heratda qalm olsun. Onlar Sultan Hseyn xana mktub yazaraq, onu vziyytdn agah etdilr v onun geri arlmas bard padah frman yazlaraq, Sbz varda ona atdrld. Szgedn xs raqa yolland. [Sbzvarda toplanm] mirlrin d hr biri z hakimi olduu yerlr tlsdilr. Amma liqulu xan v Mrdqulu xan bu xbrin eidilmsindn sonra ksriyyti amlulardan v ustaclulardan ibart olan btn Xorasan mirlri il yenidn knga edrk, hd -peymann rtini tzldilr. Yeni rt sasn, onlar lahzrt [Abbas mirzni] Xorasanda z srmaylrin evirck, ksriyyti tkllrdn v trkmanlardan ibart olan v 418

amlularla ustaclulara davt bslyn dvlt rkannn gstrilrin riayt etmyck v liqulu xann szndn v mslhtindn xmayaraq, onu zlri n xanlar xan, byk v asaqqal hesab edckdilr. Mrtzaqulu xandan v onun tabeilrindn savay, ksr Xorasan mirlri itat v tabeilik qdmi il irli glib, liqulu xanla ittifaq baladlar. Xlas, Xorasan mirlri iki dsty blndlr. Heratda v mqdds, ulu Mhdd iki yksk hrtli xan lvbr sald v onlar arasnda gnbgn vht v dmnilik sbblri inkiaf etdi. Axrda bu iki firq arasndak grginlik dava v dyl nticlndi. Bu msl z yeri glnd qeyd olunacaqdr. ARAQARIDIRANLARIN FSADI NTCSND MRYM HRTL XANIM MHD-LYANIN LDRLMS KM BABIRI BR HADSNN BA VERMS HAQQINDA Qzav-qdrin zrurtin, asimann tqdirlrin v dvrann tcrblrin sasn, hr kamilliyin bir zaval vardr v hr sevincin ardnca bir kdr glir. Cnntmkan ahn zamannda hrbilrin v riyytin rahatl v dincliyi, mmlktin firavanl v abadl, hrlrin asudliyi v bndlrin asayii kamil drcy atsa da, btn bunlar dvrann hadislri v camaatn krszly ucbatndan zavala mruz qald. Mqdds nianli Sfvi slalsi il mridin z pirin rftar etdiyi kimi mnasibt bslyn v qid, ixlas yolunun yolusu olan qzlba tayfalar eytann vsvslri, zlrinin nfsani istklri v ncllk, stnlk kimi mxtlif arzular sbbindn bir -birlri il kim v nifaq yolunu tutub, uzlama v ittifaq mslyindn uzaq ddlr. Get-ged o vfal tbqnin v saf niyytli sufilrin ii sdaqtsizliy sirayt etdi v onlar qidnin, ixlasn v db-rkann ziddin olan ilr csart etdilr. O gzl qidli camaatn bd xisltli, yndmsiz, xtakar cahillrindn v fsadlarndan xoaglmz mllr ba verdi. Axrda onlar bu sbbdn giriftar olub qaldlar, nvbnv blalar onlarn nsibi oldu v nemti, db-rkan itirmyin nticsind bu blalar slflrdn xlflr trlb, btn oymaa yayld. Nec ki, bu mnada deyilmidir: n bir qvmdn biri nadanlq etdi, [O qvmdn] he kimin n sviyysi qald, n bykly. Buna gr d o tayfalarn halna tamam qarqlq yol tapd v indi bu dftrin yazlmas zaman olan 1025-ci (1616) il qdr o hadislrdn qrx be il yaxn bir mddt kemsin baxmayaraq, hl d o dbsizliklrin tsiri o tayfalarn xlflri arasnda mvcuddur v onlar z atalarnn yanl mllrinin zabna v acsna giriftardrlar.

419

Bdniyyt fsadlar trfindn trdilmi bu olduqca qbahtli v ox iddtli cinayt - zman mliksi, dvran ifftlisi, Zhrann Zhrsi 976, qadnlarn n stnnn pak trmsi, yni Mrym hrtli Xanm Mhdi -lya Xeyrannisa byimin qtlidir. O ismt brnm saf seyyid kama yetmi hkmdarn mhtrm hrmi v ali drcli ahzadlrin rfli anas olmasna baxmayaraq, [qatillr] aln v salam dncnin doru yolundan azdlar, z mnftlrindn v bir ne gnlk rtblrini qorumaqdan tr onlarn gzlri o yaramaz mlin qbahtini grmz oldu v onlar bu dbsizliyin nticsindn v dnyada v axirtd kmksiz qalmaqdan kinmyrk, o qbahtli i crt etdilr. Bu mvzunun tfsilat beldir ki, Xanm Mhdi -lya adl-sanl rinin grm zifliyi, xobxt ahzadlrin kiikliyi v yalarnn azl sbbindn sltntin v padahln namusunun kmndini z qeyrt lin alb, dvlt ilrinin idar olunmasnda, mlk v millt msllrin intizam verilmsind alb, iqtidarl sultanlarn qaydasna v db-rkanna uyun olaraq, cah-calall saraydan yazlb xan hr bir mrin v frmann txir salnmadan v yubadlmadan yerin yetirilmsini istyirdi. Bu is zbana mirlrin xouna glmirdi. stlik, Mazandaran hadislri zaman ahrux xann, Pir Mhmmd xann v Qorxmaz xann razlnn ksin olaraq, Mirz xann qtl yetirilmsindn qaynaqlanan narazlq v ksknlk vvlki incikliklrin zrin lav olunmudu. [mirlr] z izzt v etibarlarnn azalmasnn, qdrt v iqtidarlarnn yox olmasnn ndisi irisind idilr. Bu snada Kaan halisi divana glib, orann hakimi vzifsini tutan v tamahkarlnn qvvsi hddn ab -daan Mhmmd xan Trkmann kobud rftarndan ikayt etdilr. Sltntin qrargahndan onlarn mslsin dair thqiqat aparlmas bard hkm verildi. Divan adamlar bunu aradrdlar v onun zlm v zbanalqla mul olduunu akara xardlar. O, danlaq v mzmmt hadfin evrildi v onun lksinin dyidirilmsi bard hkmdar frman yazld. Mhmmd xan byk mirlrdn v dvltin dayaqlarndan idi. Bu hadisnin ba vermsi onun etibarnn azalmas v aradan qalxmas demk idi. O, buna qatlamayaraq, tay-tular arasnda bu xifftin ona rva grlmmsi n hr n qdr alsa da, Xanm Mhdi-lya da dvltin v sltntin namusunu nzr alaraq, onun fv olunmasnn dvltin naqisliyinin v padahn iqtidarnn yoxluunun lamti hesab edib, he bir vchl onun xahiini yerin yetirmdi. Mhmmd xan bu hadisdn incik drk, dncsi nifaq olan digr fsad mirlrl dilbir olub, mkr v nifaq qaplarn adlar. Onlar dvltin dayaqlarnn daya olan v camaat arasnda salam nfsi, ncib fikri, al v bacar il tannan qoruba Qulu by far da hiylgr szlrl yoldan xarb, bu ynd
Zhra (rbc parlaq, iql demkdir) - Mhmmd peymbrin qz Fatim xanmn lqbidir. Zhr is Venera planetin deyilir v hm d gzlliyin rmzi saylr. Burada Mhdi-lya Zhrann Zhrsi v bunun ardnca qadnlarn n stnnn pak trmsi adlandrlarkn onun seyyid olmasna, peymbrin qz Fatim xanmla Hzrt linin nslindn glmsin iar olunur.
976

420

tdbirlr tkdlr. Onlar bilirdilr ki, Xanm Mhd i-lya hyatda olduu qdrinc onu z adl-sanl oullarndan v kama yetmi rindn uzaqladrmaq mmkn deyildir v o, n z tvrndn, n d malik olduu hakimiyyt v iqtidardan imtina etmyckdir. Buna gr d onlar onu aradan qaldrma lazm bilrk, bu i hazrladlar v xfifc, bir-bir hr oyman nfuz sahiblri olan mirlri clbedici vdlrl zlrin mttfiq etdilr. Xlas, zbana mirlrin v qzlba tayfalarnn sadlvhlrinin ksriyyti mnasz bhanlr, o cmldn mazandaranllarn himay olunmas, vilaytlrin hkumtinin, mnsblrin v namlarn onlara verilmsi, hrm xzinsinin Mazandarana nql olunmas kimi tamamil thmt v iftiradan ibart olan v hqiqt yk damayan uydurmalara istinad edrk, bir -birlri il ittifaq edib, Xanm Mhdi-lyaya zrr vurmaq n sas yaratdlar. Hr tayfann yanlarndan, mirlrindn v byklrindn ibart bir dst ehelstun eyvanna toplab, rfin hzuruna bel bir xbr gndrdilr: Mrym hrtli Xanm Mhdi-lyann mirlr v padahn dvlt rkanna qar bd rftar v onun mazandaranllara himaydarlq gstrmsi qzlbalarn tbitin ar glir v onun dvlt ilrin mdaxil etmsi sdaqtli qzlba tayfalarnn asaqqallarnn xouna glmir. Hr tayfann cahillri v fitnkarlar hmi bu vziyyt qar tdbir grmyi tlb edirlr. Kama yetmi hkmdar hzrtlri grk bu bard yaxca gtr-qoy etsin. Yoxsa tezlikl mumi fsad ba ver bilr. Bu msl izztli hrmin mhrmlri vasitsil hkmdarn rzin atdrld. Lakin Xanm Mhdi-lya da qeyrtinin oxluundan v tbitinin odlu alovlu olmasndan mirlrin cavabnda vht douran szlr dil gtirmi oldu. Byk mirlr bu xbrdn hirslnrk, cua glmi v zlrindn xm bir vziyytd dvltxanan trk etdilr v fitnkarla baladlar. Hmin gn srsrilrdn biri mvacibini tlb etmk bhansi il ali xanmn vziri mir Qivamddin irazinin qohumu olan mustovfi Mir ahqazini qlncla vurdu. Ertsi gn zbanalq edn fsad mirlr Qzvinin Sadtabad banda cmlrk, bu bard shbtldilr v szgedn xanmn aradan qaldrlmasnda yekdil v hmry oldular. sgndr anl nvvabn xalas olu olan, ahn etimadna layiq grln, tkl oymann asaqqal v dvltin dayaqlarndan biri saylan Mseyib xan rfddinolu Tkl bu id mirlrl mttfiq deyildi. Hadislr bu cr cryan etdikd sgndr anl nvvab v Mrym hrtli Xanm Mhdi lya onu sadtli dvltxanaya ardlar ki, gr mirlr trfindn zidd mllr ba verrs, o, dvltxanada ahsevnlik edib, ixlas sahiblrini z bana toplayaraq, fdakarlq zrurtini yerin yetirsin. Lakin szgedn xs hlim v salam nfsli bir kii olduu n bu iin tkilats ola bilmdi v z evind ayan salamatlq tklri daxilin krk, hadislr qarmama qrara ald. Sdaqtsiz mirlr lbi by Mehmandar Tkln onu armaa gndrdilr. O, vvlc zrxahlq edrk, getmkdn boyun qard. Nhayt, mirlr onun 421

gliind tkid etdilr v tkrarn onun yanna glib-getdilr. Mseyib xan mirlr qar xa bilmdi v baa gedib, onlarn srasna daxil oldu. Onlarn hams dild v mld mttfiqlik nmayi etdirrk, sadtli dvltxanaya adam gndrib, rfin hzuruna bel rz etdilr: rfin nurlu ryin bllidir ki, qadnlar z dnc zifliklri v tam trsliklri il mhur v mrufdurlar. Xanm Mhdi-lya hmi dvltsevrlrin ksin getmi, bizim dvlt ilrinin intizam n mslht bildiyimiz he ny razlq vermmi, qdrtli dvltin asaqqallarnn tvsiylrin zidd olan mllr trtmi v bizi prt etmi, alaltm v hmiyytsiz saymdr. Biz indiydk n bir dbsizlik, n d narahatla sbb ola bilck bir hrkt etmmiik. Lakin onun barsind min olmamq v deyilik. Bir halda ki, indi onunla bizim aramzda ziddiyyt meydana glmi, hicab prdsi ortalqdan qalxm, o, tayfalarn asaqqallarna qar mzmmtli szlr demi v bizi nifaq hli sayaraq byk thdidlr etmidir, ax biz ondan nec min ola bilrik? mumiyytl, biz mnasib bilmirik ki, qzlbalarn hkmdar slalsi daxilind he ksin qalmad cn arvadlarn dvlt ilrin mdaxil sahibi olduqlar v sltntin idaredicisin evrildiklri bard sz-shbtlr digr dvltlrin sultanlar arasnda yaylsn. Szmzn can ondan ibartdir ki, onun sltnt v padahlq msllrindki bal v iqtidar btn qzlba tayfalarnn qlbind ikrah dourur v bizim onunla yola getmyimiz he bir vchl mmkn deyildir. gr o susdurulmasa, byk ehtima l var ki, dinin v dvltin zrrin sbb olan bir fsad z verckdir. sgndr anl nvvab ali mqaml cdadlarndan ona yadigar qalm fqirlik v drvilik almindn, salam nfsdn v xeyirxahlqdan x edrk, vliyalarn v Allah hlinin slubu olan mlayim moiz trzli hekaytlrl mirlr bel xbr gndrdi: Bir halda ki, onun sltnt ilrin mdaxilsinin dvltin xeyrin olmadn dnrsnz, onda mn d qrar verrm ki, bundan sonra o, dvlt ilrin mdaxil etmsin. gr ondan narahatsnzsa, nec ki, anam ah babam trfindn Quma gndrilmi v bir mddt orada qalmd, mn d onu Quma gndrrm ki, myyn bir vaxt rzind orada z olunun yannda qalsn. gr onun orada olmas mslht grlms, onda onu Mazandarana gndrrm ki, z atasnn evind v mlknd olsun. Yox, gr bunu da qbul etmsniz, onda mn hvsl v rbtl taxt-tac trk edib, z kiik oullarmla iraza gedrm v siz d kimi mslht bilsniz, znz padah edrsiniz. nki mn gnahsz bir seyyidnin ldrlmsin razlq ver bilmrm. O insafsz fsadlar zlm v sitm qaplarn ab, hyaszl son hddn ardlar. Amma Xanm Mhdi-lyann qeyrtinin oxluundan v tbitinin odlualovlu olmasndan, sgndr anl nvvabn mlayimliyi onun xouna glmdi v o, z qtiyytli mvqeyindn sla geri kilmdi. O dedi: - N qdr ki, hyatdayam, z davranmdan imtina etmycym v bu vaxtadk ortaya qoyduum mvqedn bir sa tk qdr d geri kilmycym. gr qzlbalar padaha rz etmyin utancndan v dbsizliyindn kinmyrk, 422

z padahlarnn mhtrm hrmin qar bu zlm rva bilib, mni qtl yetirmy tbbs gstrslr, onda bunu bilsinlr ki, mn Allahn hkm il drd ahzadnin anasyam v z qannn intiqamn Alla h-taalann izni il z vladlarma miras qoyacaam. Mhdi-lyann, onun anasnn v Mazandaran hlindn olan bir sra xslrin qtl yetirilmsi. Doru dananlardan eidilmidir ki, hmin vaxt ali xanmn vziri Mir Qivamddin Hseyn irazi onun hzuruna glrk, bel bir tklif etmidi: - Ali xanm mr etsin ki, xzinlrdki qzl kislri ehelstun eyvanna gtirilsin v qorulara qzl paylanaca haqqnda xbr verilsin. Bu, qorularn qzl almaqdan tr dvltxanaya toplamasn tmin edckdir v bununla da mirlrin ittifaq arasnda tfriq da atlm olacaqdr. Lakin byk qeyrt malik olan o csur qadn ona bel cavab vermidi: - Ey doru tdbirli Asf! Siz ki bayrdak vziyytdn xbrdarsnz. mirlr bu i crt etmzdn nc bu cr tdbirlri grmk lazm idi. ndi ki, i bu yer atb, bu kimi mllr hmiyytsizdir. Hm d ki, padahlq iqtidarn qzlla almaq zbun olman bir nvdr. Allahn qzav-qdri necdirs, elc d olsun. Xlas, mirlr hr oymaqdan bir ne nfri bu yaramaz iin icrasna tyin etdilr. Sdrddin xan Sfvi, Hsnli by lksnolu Zlqdr v sgndr anl nvvabn anas Sultanmn qohumu mamqulu mirz Mosullu bu sraya daxil idilr. mirlrin v dvlt rkannn gstrii il onlar 977 hyaszcasna sadtli dvltxanaya z qoydular. Gkc xlifnin vlad li by amlu bada olmaqla hrmxana eikaaslar onlara mane olmaa crt etmdilr. Qsdilr kinmdn hrmxanaya daxil oldular, o gnahsz v mmin seyyidni l keirib, onu cnntmkan ahn qz olan mrhum Prixan xanmn hrm baas civarnda yerln mnzilin apardlar v orada boaraq hlak etdilr. Onlar bununla kifaytlnmyrk, Xanm Mhdi-lyann qoca, mmin, abid bir qadn olan v z qohumlarndan bzilri il birlikd Mazandarandan glib dvltxanann yaxnlnda yaayan anasnn evin getdilr, gnahsz qadn qtl yetirdilr v hmin yerd Mazandaran yanlarndan bir ne nfri d ldrdlr. Onlar Xanm Mhdi-lyann bolluca nad pullar v oxluca qumalar hrmxana xzinsindn gtrb z anasna v qohumlarna verdiyini gman edrk, onun sandqlarn l xardlar. O evd olan btn mallar v yalar qart v tarac olundu. Sad camaat da klrd v mhlllrd Mazandaran hli il bu cr davranaraq, mazandaranllardan hans birisin ki rast glirdilr, onu tutub abr -hya libasndan ryan edirdilr. Xlas, bir dqiq d olsun, qbaht v utanmazl ldn qoymurdular. Bu hadislr zaman vzir Mirz Salman mirlrin ittifaqna daxil

Bu abzasda kursivl verilmi cmllrin qayna: S-129, v.211a; S-297, v.165a. Mhdi-lyann ldrlmsi 1579-cu ilin avqustunda ba vermidir.
977

423

olmamd. O, Xlil xan farn evin gedib, zahirn z halnn hifz olunmas bard yalvar-yaxar etdi. Szn qsas, aralarnda bzilri sadlvh, dvltmnd, xeyirxah v saf etiqadl adamlar olan nadan v alsz mirlr mtbr xslrdn bir ne nfrin vsvssin aldanb, bu yaramaz mli trtdilr. Gnn axrnda sgndr anl nvvab lmalar ard ki, ldrlnlrin dfnini trtib etsinlr. Hmin gec lmalar onlar kfn tutaraq, mamzad Hseynin - ona v cdadlarna salam olsun - mbark astanasnda dfn etdilr. Haqqnda bhs etdiyimiz bu hadisdn sonra mirlr Xorasana, Sultan Hseyn xann v liqulu xann yanna adam gndrib, onlar bu hvalatdan xbrdar etdilr v bildirdilr ki, xobxt ahzadnin gtirilmsi txir salnsn v o, vvlki tki Heratda qalm olsun, Sultan Hseyn xan is geri qaytsn. Amma Nvvabi-Cahanbani Sultan Hmz mirz bu qalmaqal v qova zaman hl yann kiik v mrnn illrinin az olmas sbbindn uzaqgrn aln zrurti il anlaya bilmdi ki, onu z adl-sanl atasnn vlihdi sayan qzlba mirlri z vlinemtlrinin ailsin qar bel bir hrmtsizlik edib, onun mhtrm anasnn qtlin tbbs gstrrlr. O, z haln hifz etmy mul olaraq, z fdakar mlazimlrindn etimad gstrdiyi bir ne nfrl birlikd hrmxanann damna xd, oraya ehtiyac hiss olunduu qdr yemk -imk datdrd, damn yolunu uurtdurub, damn knarlarnda qala kimi istehkamlar qurdurdu, oraya tfng v qala mdafisi zaman lazm olan digr slh v yaraqlar apartdrd ki, zn bir ne gn orada qoruya bilsin v gr mirlr ona bir pislik etmyi dnslr, z xatirlrindki bu gizli niyyti drhal hyata keir bilmsinlr. O, z-zn qrar vermidi ki, onlardan tam arxayn olmaynca oradan aa enmyckdir. Onun rfiqlri cmlsindn olan Vli xlifnin olu smaylqulu by amlu hmin gnlrd fdakarlq nmunlri gstrrk, bu xidmtin vzind Yoldaba lqbini ald. Xlas, Xanm Mhdi-lyann - bundan sonra onun barsind mrhum xanm tbirindn istifad olunacaqdr -qtlinin shrisi gn mirlr sadtli dvltxanada cmlrk, sgndr anl nvvabn yanna, hrmxanaya adam gndrib rz etdilr: Misra: Dost il baladmz mehr -vfaya sadiqik. Bizim ah cnablar il baladmz hd-peymana xll glmmi v buna bir zrr vurulmamdr. Xahi edirik ki, rfli hkmdar qzav -qdrin zrurti ucbatndan ba vermi bu qbuledilmz hadisy gr bizi czalandrmasn. Onlar sassz bhanlrl zlrin haqq qazadrmaa alaraq, zrxahlq etmk v rfin knln l almaq mqamnda durub, onun qbuluna dmkl bal xahi etdilr. rfli hkmdar uzaqgrn aln zrurtin ml edrk, danlaq v mzmmt mvqeyi tutmad. Amma mirlr iki - gn onunla grmy nail ola bilmdilr. ki- gn sonra btn mirlr dvltxanaya toplaaraq, lmalar v mcthidlri orada hazr etdilr v yenidn lmalarn itirak il hr biri lli bir dn and idi ki, sgndr anl nvvab hyatda olduu qdrinc biz digr bir ksi 424

padah hesab etmycyik v ondan sonra da dnya sakinlrinin ahzadsi olan Sultan Hmz mirz cnablarn vlihd kimi qbul edib, bu gndn etibarn onun mbark xatirinin razlndan z dndrmycyik. Bu and yazl surtd lmalarn v mcthidlrin mhr il tsdiq edilib, rfin hzuruna gndrildi. sgndr anl nvvab tamam ikrah hissi il eyvana gldi. Onlar onun ayan pmk sadtin nail olub, szd batini qidlri v sufiliklri bard ox dandlar. sgndr anl nvvab da bu hadisnin ba vermsini faniliyin zrurti il laqlndirib, mslhtamiz szlrl z nurlu xatirin tslli bx etdi. Amma Nvvabi-Cahanbani fdakar trfdarlarndan ibart bir dst il qald yeri trk etmdi v mirlr etimad bslmdi. mirlr yen d z hd-peymanlarn tntnli andlarla qvvtlndirdilr v sgndr anl nvvabdan xahi etdilr ki, Nvvabi-Cahanbanini onlarn qidsinin saflna min etsin. Kama atm hkmdar mirlrin xahiini yerin yetirrk, mhtrm olunun rfli xatirini knloxayan szlrl arxayn etdi, ertsi gn onu z il birlikd eyvana gtirdi v mirlr toplab, onun ayan pmk sadtin qovudular. mirlrin mslhtin uyun olaraq, Mirz Salman Xlil xann evindn gtirildi. Ona iltifat gstrdilr. Szgedn xs mbahissiz surtd vzirlik v divan sahibliyi (vzart v sahibi-divani)978 krssn ylrk, vvlkindn daha artq etibar v ixtiyar ld etdi. mirlr hmin bir ne gn rzind cidd-chdl ahn v yksk mqaml ahzadnin drgahnda durub, layiqli xidmtlr gstrdilr. Amma hqiqi qisas (Allah) tdricn o camaatdan el bir intiqam ald ki, bsirt sahiblrinin gzlri brl qald. Onlar blalara dar oldular. nallah, [srin] sonrak hisslrind bunlarn hr biri yeri glnd, xsusn d z dalti il cahana sevinc bx edn v z hakimiyyti il hamya asudlik vern dalt arl xobxt hriyarn, yni Allahn klgsi olan la -hzrt ahn dnyan tutmu hakimiyyti zamanndan bhs olunarkn qeyd edilckdir. HKMDARIN AZRBAYCAN TRF HRKT ETMS V O SFR ZAMANIBNDLRN RBBNN TQDR L BA VERM HADSLR HAQQINDA Xoy, Slmas, Urumi v Uni979 lklri, Maraaya tabe olan razilrin bzilri mxalif krdlrin ixtiyarna kemidi v onlar rumilrin himaysi il mmlktin trafna hmllr etmidilr. Grcstan hakimlrinin paytaxt hrlri olan Tiflis v Qori rumilrin lin kemidi. Osman paa Drbnd qalasnda

Ba vzir ali divana rhbrlik etdiyi n divan sahibi adlanrd. (.F.Frzliyev. Azrbaycan XV XVI srlrd, s.53). 979 Uni (Unu) Cnubi Azrbaycanda, Urmiya glndn cnub-qrbd, dalar arasnda yerlmi orta sr hri ( . - / /. .. ... , 1983, .48).
978

425

mskn salmd. ki v irvan980 lzgilri is Brhann olunun bana toplaaraq, Osman paann v Dastan hakimlrinin dstyi il irvan mmlktin hcum kib, qzlba mirlrinin o mlkd rahat oturmasna imkan vermirdilr. Rumilr o vilaytin ialn qarya mqsd qoymudular. Rum qoununun srdar rzurumda oturaraq, Bhram paan otuz min nfrl azuq v yaraqla birlikd ad kiln qalalara gndrmi, rzurum bylrbyisi Hsn paan is qrx min nfrl rvan trf yollamd. mamqulu xan v Qaraba mirlri Simayun xan Grc il birlrk, azuq v yaraq gtirn rumilrl vurudular, rumilrdn ox sayda adam qtl yetirdilr v xeyli azuq, yaraq, saysz-hesabsz qnimt l keirdilr. Mhmmdi xan da Hsn paa il mrdlikl dyd. Bel ki, Hsn paa rvanda bir gecdn artq qala bilmdi. Lakin btn bunlara baxmayaraq, onlarn igidliklri hadislrin gediatna tsir ed bilmdi. Ll paa rzurumda oturaraq,981 qardak yr hazrlq grmkl mul idi. Bel bir raitd qdrtli dvltin dayaqlar olan xslr mslht grdlr ki, qlb aytli bayraqlar Azrbaycan trf hrkt glsinlr, bir mddt darssltn Tbriz bdi dvltin qrargah olsun v z irsi mmlktlrini dmnlrin hcumundan qoruyub meydana glmi mnaqini tdbirin gc v qlncn qvvsi il hll etsinlr. O vaxt mir Hmz xan Ustaclu, Vli xlif amlu, ahqulu sultan Qarnca Ustaclu v baqalar kimi bzi mmlkt mirlri ulu drgahda idilr. Onlara Xorasanda lklr verib yola saldlar. Calal bayraqlar uurlu bir saatda darssltn Qzvindn xaraq, mnzilbmnzil, yava -yava msaflri qt edib, darssltn Tbriz atdlar. mir xan v ona tabe olan mirlr tamam-kamal vktl onlar qarlamaa xdlar. Tbriz camaatndan ox sayda xalq - sahibkarlar v yanlar, kiiklr v byklr, cavanlar v qocalar padahn miyytini qarlamaa gldilr. ah v adl-sanl ahzad Tbrizin qdim dvltxanasna trif gtirib, dvltin mrkzind v ata-babalarnn sadtli msknind qrar tutdular v mir xana hr cr hsn -rbt gstrdilr982. Taytular arasnda mhz o, bu [Sfvi] slalsin qohum olmaq rfinin imtiyazn qazand v cnntmkan ahn pakiz qz Fatim -sultan byim ona r verildi, onlarn arasnda nikah baland. Bu snada irvan trfdn xbr gldi ki, Mhmmd Gray xan Tatar oraya glib atmdr. Bu mvzunun tfsilat beldir ki, camaat arasnda mhur olduu kimi, qzlba padahnn Adil Gray xana izzt v ehtiram gstrrk onu z diyarna gndrmk fikrind olmas v hal -hazrda onun tamam-kamal mehribanlq v cansal il padahn saraynda qalmaqda olduu haqqnda xbr Mhmmd Gray xana atdqda o, Adil Gray xann anasn etimadl xslrdn
S-129, v.212b-d v B-589, v.20a-da irvan vzin shvn abran yazlmdr. S-129, v.212b; S-297, v.166a-b. 982 ah ordusu Tbriz 27 aban 987 -ci / 19 oktyabr 1579-cu ild daxil olunmudur (... XVI , c.169).
980 981

426

bir dstnin mayiti il ahan thflr v hdiyylrl gndrmyi qrara ald ki, Drbnd yolundan abrana glib hriyardan izin istyrk, mhtrm olunu z vilaytin aparsn v o gndn etibarn aralqda mhbbt v dostluq sulu il mnasibt saxlanlsn. Lakin Adil Gray xann ldrlmsindn sonra xbr glib atd ki, tatar padah onun qannn intiqamn almaq n v ya Rum xondgarnn hkm v iarsi il v yaxud da ki, qnimt l keirmk mqsdi il Cuci mnli tatar sultanzadlri srasndan Adil Gray xann qardalar Qazi Gray, Sfi Gray v Sadt Gray z qardalarnn qannn qisasn almaq ad altnda cat nianli qounla irvana gndrmidir. Onlar Drbndd Osman paann yanna atdqda Mhmmd xlif onlarn glii bard hqiqti xilaft mqaml taxtn tklrin atdrd. Yenidn knga qurulub qrar verildi ki, ah v ahzad hzrtlri sadt v bxtvrlikl szgedn darssltnd [Tbrizd] qlaq etsinlr, Mirz Salman is qounlarn mir v yanlar il birlikd irvan smtin gedrk, tatar qoununun df olunmas il mul olsunlar. Ali drcli mirlr vzir Mirz Salmanla birg irvan smtin yollandlar. Xlil xan farla bzi asaqqallar v mnsb sahiblri is ahn v ahzadnin hzurunda qaldlar. Mhmmd xlif mzffr ordunun gliindn xbrdar edildi. Mhmmd xlifnin ldrlmsi v irvanda dy. Amma hl mirlr Qarabaa atmamdlar ki, tatar sultanlar oxlu qounla irvana soxuldular. Mhmmd xlif Zlqdr, hqiqtn d, catli v qhrman bir kii idi. O, frar etmk aybn zn yaradrmayb, cat nianli kiik bir qounla dmnlrin qarsn almaa tlsdi. Samur ay knarnda983 iki trf arasnda olduqca ar bir dy ba verdi. Dmn qounu qzlba qounundan sayca ox olduundan qzlbalar mlubiyyt dar oldular. Mhmmd xlif z qoununun igidlrindn oxusu il birlikd hlak oldu. Qlncdan qurtulanlar irvandan xdlar. Tatarlar irvanda v Qarabada oxlu dantlar trtdilr, mslmanlarn qadnlarnn v qzlarnn bir oxlarn sir apardlar v bir dqiq d olsun, soyunuluq v qartilikdn l kmdilr. Bu hadisnin ba vermsindn sonra Mhmmd Gray xan qzlbalara kmyin glmsi haqqnda xbri eidrk, bolluca qnimt l keirmi tatarlardan bir dst il birlikd geri qaytmaq tbillrini dyclndirdi v onlar z vilaytlrin xb getdilr. Lakin Qazi Gray iki- nfr digr qardalar il brabr bir dst sgrl Osman paaya yardm etmk n Dastanda v Drbndd qald. Hadislrin gediat zaman payimal olmu irvann hlinin bir qismi Osman paann yanna qaytd, irvan tyanlarnn digr bir hisssi is Brhann olunun bana cmlib, Xamazda984 topladlar v z hallarn hifz etmy aldlar.

S-129, v.213b. Digr nsxd (S-297, v.167a) sadc su (yni ay) knarnda yazlmdr. Tehran apnda (s.253) Xamaz vzin Xaxmir, S-297 nsxsind (167a) Cahmir, B-589 nsxsind (v.21b) i Cacmir yazlmdr. Yalnz S-129 nsxsind (v-2l7a) doru olaraq Xamaz qeyd edilmidir.
983 984

427

El ki Mirz Salman v mirlr irvana atdlar, hadisdn aga h oldular. mir xan Trkman z tabeilri il birlikd Xamazda toplam irvan v Dastan mxaliflrindn ibart dstnin zrin gets d, bir i gr bilmyrk, geri qaytd. Bu sbbdn ahrux xann himaysi il amlulardan v ustaclulardan ibart bzi qzlba mirlri szgedn xs (mir xana) qar etiraz etdilr. ahrux xan istdi ki, z dst bas olub o trf (Xamaza) yollansn. Lakin bu fikir mir xana ar gldi. Onlarn arasnda inciklik v mnaqi yarand. mir xan bu mslni qoun srkrdsi olan Mirz Salmann thriki olduundan bhlnib, mbahisy balad. Qzlba mirlri iki dsty blndlr v hr dst bir qraa kildi. Hr iki trfin cahillri slh v yaraq quranaraq, bir birlrindn xoflu v rkk olub, tdbirli v ehtiyatl davranmaa baladlar. Ncib fikirli bir adam olan qoruba mslni yoluna qoymaq mvqeyi tutaraq, onlarn arasnda barq yaratd v ahrux xan Xamaza getmkdn l kdi. Bununla da hmin iki dstnin arasnda dmnilik qaplar zahirn balansa da, amma nifaq alovu onlarn irisindki manqalda almaa davam etdi. Szn qsas, byk mirlr mxtlif hadislr sbbindn, xsusil d lknin xarabal, azuqnin olmamas, qhtlik, bahalq v n balcas, z aralarnda nifaqn ba qaldrmas v ittifaqn olmamas ucbatndan Drbnd qalasn l keirmy, Osman paan mlub etmy v irvan z llrind saxlamaa nail ola bilmdilr. irvan mirlrdn hans birin tklif etdilrs, qbul etmdi. lacsz qalb, geri qaytma qrara aldlar. K edrk, bir-birlri il rqabt halnda darssltn Tbriz daxil olub, ahn v yksk mqaml ahzadnin hzuruna glmk rfin qovudular. Bu ild ksr mahallarda qhtlik v bahalq ba qaldrd. Tbrizd yoxsullardan v az tminatl adamlardan bir oxlar rk atmazl ucbatndan can verdilr. Btn Azrbaycan, Qaraba, raq v Gilan vilaytlrind sfalt v mhtaclq yayld v xalq oxlu zab -ziyyt kdi. SULTAN HSEYN XAN AMLUNUN GETMSNDN SONRA XORASAN VLAYTND BA VERM HADSLR V HVALATLAR HAQQINDA Bundan nc gzl yazan qlml qeyd olundu ki, Durmu xann nvsi Sultan Hseyn xan z silzadliyinin, mnsubiyytinin v vvlki xidmtlrinin haqq mqabilind ulu drgahda uca amlu tayfasnn asaqqal idi v o tayfaya dair he bir i onun razl v mslhti olmadan hll edilmzdi. Amma onun olu liqulu xann qiyam bard xbr ali xanmn qulana atdqda Mrym shrtli Xanm Mhdi-lya onunla danlaq v mzmmt dili il danmaa balayaraq, onu Xorasana getmy v oradan znn sltnt nianl mhtrm olunu (Abbas mirzni) gtirmk n tbbs gstrmy mcbur etdi. Hminin ona qar iltifatszlq gstrilmy baland. Bel ki, Sultan Hseyn xann razl alnmadan 428

Xoxbr xan amlunu Func v Quryan hakimi tyin edrk, o trf yolladlar. Bu [sonuncu ad kiln] xs orada Xanm Mhdi-lyann fqtindn faydalanaraq, yekxanalq etmy balayb, hddini ad v cnntmkan ahn zamannda htta byk xanlarn v bylrbyilrin etmy qdrtlri v ixtiyarlar atmayan davranlar nmayi etdirdi. Mhdi-lyann onu dstklmsi imkan vermirdi ki, liqulu xan ona bir zrr yetirsin. liqulu xan onun yekxana hrktlri mqabilind zn grmmzliy vururdu. Nhayt, Sultan Hseyn xann getmsindn sonra Xorasan mirlrinin ksriyyti ali mqaml ahzad [Abbas mirznin] trfdar v liqulu xann mttfiqi olma qrara aldqlarna gr szgedn xs (Xoxbr xan) tkbbr v lovalq bayraqlarn dalalandraraq, btn Xorasan ilrinin yynini z ixtiyarnn ovcuna v z iqtidarnn pncsin almaq istdi. Bu sbbdn liqulu xan Xoxbr xann itatsizliyin bundan artq tab gtirmyrk, onu tnbeh etmk n Heratdan Quryana getdi. Xoxbr xan mqavimt gstrmy taqt tapmayaraq, Quryandan sfizara qad. liqulu xan onu tqib etmk n bir dst gndrdi. Yegan sultan trfindn sfizar hakimi tyin olunmu far tayfasndan olan Murad by Xoxbr xan himay etdi. ki trf arasnda toqquma ba verdi v ne nfr ldrld. amlular geri qaytdlar. Yegan sultan Xoxbr xana izzt v ehtiram gstrrk, onu raqa yollad. Bu hadis [liqulu xanla mttfiq olan] mirlrin kin-kdurtin sbb oldu. liqulu xan Quryanda olarkn ali xanmn lm xbri ona atd. O, o radan darssltn Herata qaydb, q baa vurdu v 988 -ci il (17.02.1580 04.02.1581) uyun gln luy ilinin vvllrind Yegan sultan v onun tabeilrini czalandrb tnbeh elmk mqsdi il darssltn Heratdan xb, sfizara yolland. [Yuxarda] ad kilmi Murad by onun gliindn xbr tutub frar edrk, Fraha getdi v liqulu xan sfizar vilaytini amlu tayfasna verib, geri dnd. Mrdqulu xann Mhd hakimi Mrtzaqulu xana nsihti. Amma mqdds v ulu Mhdin hakimi v Xorasann yarsnn bylrbyisi olan Mrtzaqulu xan Pornak Trkman z zmt v iqtidar dkann liqulu xandan daha artq drcd bzyrk ona mhl qoymurdu v onlar arasnda vht sbblri peyda olmudu. O, Sultan Hseyn xann getmsindn v mminlr hri Sbzvarda cmlmi byk mirlrin dalmasndan sonra, orann hakimi olan, onun tabeiliyind olmasna baxmayaraq, liqulu xanla hmrylik nmayi etdirn v ona qar iltifatszlq gstrn Qubad xan Qacarn tnbeh edilmsi n oxsayl v izdihaml bir qounla mqdds v ulu Mhddn xb, darlmminin Sbzvara atd. Qubad xann mqavimt gstrmy gc atmad. O, Mrtzaqulu xann qounlarnn glib atmasndan sonra zrxahlq etmk mqamna glrk, qaladan xd. Mrtzaqulu xan onu danlaq v mzmmt hdfin evirrk, etibardan sald v onu z il mqdds v ulu Mhd aparb, Sbzvar z adamlarna taprd. liqulu xan sfizardan qaydandan sonra 429

bu xbri eitdi. Qeyrt odu onun iindki manqal alovlandrd. O, kama yetmi cavanbxt ahzadnin, yni Allahn klgsi olan lahzrt ahn sadtli miyytind Mrtzaqulu xana qulaqburmas vermk n darssltn Heratdan xaraq, z il hd-peyman balam mirlrin yanna adam gndrdi. liqulu xanla mttfiq olma qrara alm Mrdqulu xan, Mahmud xan Sufiolu, Vli xan rxi v s. mirlr ali miyyt qouldular. Bu snada ali divanda Xorasan mirlrinin bzilrinin z tiyullarndan mhrum edilmsi bard qrar verilmi v onlarn tiyullarna sahib olmaq n Vli xlif Ovu amlu, Abdulla xan Ustaclunun olu mir Hmz xan, ahqulu sultan Qarnca v baqalar Xorasana gndrilmidilr. Bu xbrin liqulu xann ordusunda yaylmas ona sbb oldu ki, lksi alnm mirlrdn hr biri hvsl v rbtl z yalvar llrini liqulu xann tyin uzadaraq, ona vvlkindn daha artq drcd tabeilik v itat gstrdilr. Buna gr d ahzad Abbasn ordusunda tam birlik meydana gldi. Mrdqulu xan v digr mirlr Mrtzaqulu xan z yekdilliklrindn v ittifaqlarndan agah edib, ona nsiht gndrdilr: Biz v siz, hammz bu [Sfvi] drgahnn trfdarlar v dvltsevrlriyik, sgndr anl nvvab z mridimiz v vlinemtimiz bilirik v xyalmzn shifsind o drgaha mxalif xmaq bard bir sz d ol sun, yazlmaybdr. O ki qald bizim kama yetmi adl -sanl ahzad [Abbas mirznin] v ali mnsbli [liqulu] xann trfdar olmamza, biz bu ii grrkn iki eyi nzr almq. Birincisi odur ki, hal-hazrda Rum padah vvlki nqavilni pozaraq, Azrbaycan v irvan mmlktlrinin igalna girimidir. ndi o srhdd axnama v qarqlqdr v bizim padahmz raq v Azrbaycan qounlar il birlikd onlarn fitnsini df etmkl muldur. Bel bir raitd ehtimal var ki, zbk sultanlar da frsti qnimt bilib, Xorasan mmlktin basqn edrlr. Darssltn Herat Xorasann taxtgah olduundan, bizim v sizin vlinemtimiz olan dnya sakinlrinin ahzadsi [Abbas mirznin] iqamtgah o hrd yerldiyindn, sl niyytimiz odur ki, byk mirlr arasnda tam uzlama v yekdillik mvcud olsun v kin-kdurt, nifaq ortalqdan gtrlsn ki, gr Allah elmmi, bir hadis z verrs, padah trfindn bir kmk gstrilcyi tsvvr olunmad sbbindn hammz bir-birimizl yekdil v dilbir olub, z hkmdarmzn olunun bana toplaaq, onun mqdds zngisinin hndvrind duraraq, dmnin r hrktlrinin df edilmsi il mul olaq v o hzrtin llsi olan liqulu xan qdrtli dvltin xeyri namin asaqqal v xanlar xan hesab edib, onun mslhtindn v qrarndan boyun qarmayaq. nki gr bizim aramzdak nifaq v ittifaqszlq bard xbrlr biz mxalif olan zbklrin qulaqlarna atarsa, onlar hrkt kemy crt edrlr v bunun nticsind ehtimal var ki, eidli fsadlar z verr v bu mlkn vziyyti brbad olar. Dvltilik yaranar ittifaqdan, Dvltsizliks tryr nifaqdan. 430

kincisi is odur ki, ulu drgahda sltnt msllrinin yyninin v dvlt ilrinin idar olunmasnn vzir Mirz Salmann v mirlrdn bir ne nfrin ixtiyarnda olduu hamya aydndr. Onlar stlik bizim z tiyullarmza olan hququmuzu lv edrk, bizim etibarmz azaltmaa alrlar. Lakin n biz, n d ki siz, istr ata-babalarmzn sabiq xidmtlri, istrs d slimiz v kkmz baxmndan onlardan he d skik deyilik, blk d, xidmtimizin, sdaqtimizin v ixlasmzn sviyysin gr hamdan irlidyik v say oxluu chtdn d onlardan stnk. Bir halda ki, raqn, Azrbaycann, Fars v Kirman hdudlarnn msllrinin idariliyi onlarn lind cmlibs, onda ola bilr ki, Xorasan msllri d bizdn asl olsun v hr bard nyi ki, dinin v dvltin xeyrin uyun bilrik, ona ml edrik. Bu msl Xorasandak byk mirlrin xouna glib v onlar szgedn xanlar xan il hd-peyman balayblar. Dvlt layiq olan odur ki, o cnab (Mrtzaqulu xan) da digr mirlrl hmrylik nmayi etdirrk, ahzadnin mlazimi olmaq v xanlar xan il grmk izzti il zizlnib, kdurt v nifaq qaplarn balasn v bu iin stnd etibar zintindn mhrum etdiyi Qubad xana zrxahlq edrk, onu Sbzvara gndrsin. Amma Mrtzaqulu xan tkbbrl v zndnraz bir kii idi. O, bu tklifi qbul etmdi. znn pornak oymana mnsubluuna, tkl v trkman tayfalar il amlu v ustaclular arasnda khn davt mvcud olduuna gr o, onlara etimad bslmdi onlara cavab olaraq kobud szlr, yndmsiz xbrdarlqlar gndrdi, mlayimlik v dostluq qaplarn tamamil balad, onlarn hrktlrini sgndr anl nvvaba qar syan, tyan v mxaliflik etmk kimi dyrlndirib, zn ahsevn elan etdi, onlar is ya v qiyam adlandrd v bu hvalat bard xbrlri qbahtli bir trzd ali taxtn tklrin atdraraq, bir-birinin ardnca Azrbaycana z nmayndlrini gndrdi. Mhd hakimi Mrtzaqulu xann Herat hakimi liqulu xanla dy. Xlas, bu iki firq arasnda mnaqinin v ixtilafn bnvrsi mhkmlndi. liqulu xan v onun ardcllar Mrtzaqulu xan df etmyi v mqdds Mhdi l keirmyi qarlarna mqsd qoydular. Onlar sy gstrib, trtib salnm qounla o trf z tutdular v bu zaman Xorasana glmi raq mirlri arasndan ilk olaraq Vli xlif amlu mqdds Mhdin yanna glib atdna gr onun qarsn almaq n onun gldiyi yolun stn qvv gndrdilr. Orada iki trf arasnda dy v vuru ba verdi. Vli xlif mlubiyyt urayaraq, Mahmud xan Sufiolunun mlazimlrinin lin dd v qtl yetirildi. Vli xlifnin ldrlmsindn sonra liqulu xan v onun ardcllar mqdds Mhd atdlar. Mrtzaqulu xan z tabeiliyindki mirlri v z adamlarn, msln, Xbuan hakimi Budaq xan knini, Niapur hakimi Drvi Mhmmd xan Rumlunu, Tun hakimi Sleyman xlif Trkman, Cam hakimi ahqulu sultan far v baqalarn toplayb, dy raitini mzakir etdi. 431

hrin bayrnda iki izdihaml gruh bir-birinin qarsnda sava sflrini trtib etdi. Hr iki trfin igidlri mbariz meydanna ayaq qoydular. Hr iki trfdn ml gtirilmi oxlu sylrdn v qrnlardan sonra amlu v ustaclu tayfalarnn igidlri cat ayaqlarn n qoyub, trkman qoununun sfi zrin cumdular, qlb v zfr lamtlrini peyda etdilr. Onlarn (amlu v ustaclu tayfalarnn) igidlrinin zrblri altnda trkman tayfasnn hvalna sarsnt yol tapd. Hrnd Mrtzaqulu xan z sabit v dayanql ayan mhkmldrk, z adamlarn dy hvslndirs d, ba tutmad. O, zrurt zndn z yynini mharib meydanndan evirib, mlubiyyt vadisin z qoyaraq, uduzmu v bdhal bir vziyytd hr gldi, brclri, qala divarlarn v darvazalarn mhkmltmy mul oldu v qalann mdafisi n lazm olan avadanl hazr etmy ba qodu. amlu v ustaclu tayfalar az qala darvazann az nacan glib, bir oxlarn yaraladlar v qtl yetirdilr. Bu vurhavurda [mam Rzann] mqdds astanasnn mtvllisi vzifsini tutan v lmin altnda dayanm olan Mir bdlkrim sgrlr trfindn tannmadan qtl yetirildi. Trkmanlarla bir yerd olan Qubad xan Qacar amlularn trfin kedi. mirlrdn Cam hakimi ahli sultan far sir alnd. Vli xlifnin ardnca glmkd olan mir Hmz xan v ahqulu sultan Qarnca Ustaclu onun ldrlmsinin v Xorasandak axnamalarn xbrini aldqda geri qaytmaq tbillrini dyclyib, raqa qaytdlar. Szn qsas, liqulu xan v Mrdqulu xan mqdds Mhd hrini mhasiry aldlar. Mhasirnin mddti drd ay davam ets d, fth v zfrin surti grnmdi. Bu zaman Drvi Mhmmd xan mqdds Mhdin hakiminin yannda idi v onun hakimi olduu Niapur qalas qdrt sahibi olan bir harisdn mhrum qalmd. liqulu xan v onun silahdalar mslht bildilr ki, Niapur hrin yollanb, oran l keirrk, Mrtzaqulu xann trafn v yan yrsini onun dostlarndan v yoldalarndan tmizlsinlr v daha sonra onun zn df etmkl mul olsunlar. Onlar bu fikirl mqdds Mhdin mhasirsindn l kib, Niapura yollandlar. Drvi Mhmmd xan bu msldn agah olub, Mrtzaqulu xandan rxst alaraq, Niapura yolland v zn onlardan vvl hr yetirdi. O, qalan mdafi etmk fikrin dd. Amma liqulu xann v onun silahdalarnn Niapura atd vaxt Drvi Mhmmd xan qalan mdafi etmk n lazm olan hazrlqlar hl tam hyata keir bilmmidi. Buna gr d o, vziyytdn x yolunu itat v tabeilikd grrk, mlayimlik qapsn dyd v hd-peyman il qaladan bayra xb, kama yetmi ahzady scd etmy v ali mnli xanla grmy feyzyab oldu. Onlar onu n Niapurda qalmasn vziyyt mvafiq hesab etmyib, o vilayti Mrdqulu xana taprdlar. Bu [sonuncu] ad kiln xs z etimadl adamlarn qalada qoyaraq, Drvi Mhmmd xan da z il birlikd gtrb, Mrtzaqulu xann qarda Frrux xann ixtiyarnda olan Trbti-Heydriyy [qalasna] yolland. Frrux xan da Drvi Mhmmd xan kimi hd-peymanla qalan tslim edib, mqdds 432

Mhd getdi v liqulu xan bu vilayti Niapurun vzind Drvi Mhmmd xana verrk, ona taprd ki, adam gndrib, z camaatn oraya krsn. Bu hadislrdn sonra liqulu xan adl-sanl ahzadnin, yni lahzrt ah [Abbasn] miyytind darssltn Herata z tutdu, digr byk mirlr is rxst alaraq, hrsi z lklrin getdilr. liqulu xan k edib getdikdn sonra Drvi Mhmmd xan onlarla mttfiq olduuna v Niapur lksindn l kdiyin peman olaraq, yannda olan rumlu tayfasndan ibart bir dst il birlikd Trbti Heydriyydn srtl hrkt edib, zn Niapura atdrd v he dnmdn hr daxil oldu. Onun ksr adamlar hl Niapurda idilr. Onlar onun gliindn agah olub, onun bana topladlar v o, Mrdqulu xann adamlarn hrdn xararaq, vvlki tki orada hkumt ilri il mul olmaa balad. liqulu xan [Herata] qaydan vaxt, yolda ikn bu xbri eitdi. Lakin ordu splndiyindn v yol uzaq olduundan o, zamann tlbini nzr alaraq, Drvi Mhmmd xann trtdiyi bu yndmsiz hrkt etina etmyib, bu mslnin yoluna qoyulmasn nvbti il saxlad v darssltn Herata atb, ey-irtl mul oldu. Mrtzaqulu xan v mqdds, ulu Mhdin sakinlri mhasir sxntsndan xilas olduqdan sonra qounlarn gli -gedii ucbatndan mqdds v ulu Mhdin hdudunda ba vermi xarabalqlar v dantlar brpa etmkl mul oldular. Mrtzaqulu xan bu vziyyt bard xbrlri ali taxtn tklrin atdrd. irvandan darssltn Tbriz qaytm Mirz Salman v mirlr bu xbrlri aldqda onlarn hval pozuldu. Bu zaman Xorasandan qaydb darssltn Qzvin atm Sultan Hseyn xan bzi nalayiq mllr ba qomudu. Bel ki, z divan vkillri onu varllarn mallarn msadir etmy hvslndirdilr v tuthatut bazar rvac tapd. O mlkn halisindn bir oxlarnn v mxtlif diyarlardan hmin hr glib oraya toplam tacirlrin v znginlrin hvalna ziyan dydi. Cahillrin v bdzatlarn thriki il o mmlktin sakinlrindn bolluca nqd pullar v mallar msadir olunaraq, alsz msrflr xrclndi. Lakin onun etibar kissind bdnamlqdan v kmksizlikdn savay he n qalmad. stlik, o, ulu drgaha glmkd d gecikrk, yubanman mddtini hddn ard. anl ordunun fsadlar v bhan axtaranlar bu yndmsiz hrktlri sas gtirrk, onu mxaliflikd v syanda ittiham etdilr v bu dftrin sonrak hisslrind aydnlq gtirilcyi kimi, axrda dvrann grdii zndn ona olan oldu.

433

LUY L OLAN 988-ci LN (17.02.1580-04.02.1581) VVLLRND ULU YARADANIN RADS V TQDR L DARSSLTN TBRZD BA VERM HADSLR HAQQINDA Bundan nc byan qlmi il qeyd olundu ki, irvanda mir xan Trkmanla ahrux xan arasnda Xamaza getmk stnd mbahis ba qaldrmd, Pir Mhmmd xan Ustaclunun v eik -aasba Hseynqulu sultan amlunun balq etdiklri ustaclu v amlu tayfalar da ahrux xann trfini tutub, trkmanlarla mnaqiy balamdlar v axrda bu msl qorubann syi nticsind slh v barqla baa atmd. Bu snada Xorasandak hadislr v liqulu xanla Mrdqulu xann glib mqdds v ulu Mhdi mhasir etmlri bard xbrlr Tbriz atd. mir xan v trkman mirlri sz -shbt balayb, amlu v ustaclu tayfalarn syan v tyan etmkd ittiham edrk, o iki tayfaya qar danlaq v mzmmt etmy baladlar. Hminin Sultan Hse yn xann xoaglmz mllri d onlarn bu iddialar n sasa evrildi. Sultan Hseyn xann zvcsi v liqulu xann anas olan qadn, Nvvabi-Cahanbani Sultan Hmz mirznin daysi idi. O, Heratdan ri Sultan Hseyn xanla birlikd raqa glmidi. Bu snada o qadn ali hrmd yaayrd v [Sultan Hmz] mirz cnablarnn xidmtind analq rtbsin malik idi. Onun qarda Hseyn by [Sultan Hmz] mirz cnablarnn vziri idi v amlu tayfasndan olan bir oxlar mirz cnablarnn mlazimlrindn idilr. Msln, [Vli] xlifnin Yolda lqbin malik olan olu smaylqulu by, mtbr eikaasba Hseynqulu sultann olu Mehdiqulu by, miraxurba Fulad byin olu blfth by v Qorxmaz xann olu Thmasibqulu by ahzadnin yaxn adamlarndan idilr. Trkmanlar o tayfaya hsd apararaq, hmi onlarn etibarn sarstmaa alrdlar. Mnsb sahiblrinin bir-birlri il qardurma vziyytind olmas n Mirz Salman da Nvvabi-Cahanbaninin vziri olan Hseyn byin zifldilmsin alr v mir xann v trkman tayfasnn trfini saxlayrd. Xlas, mir xan, Mhmmd xan Trkman, Mseyib xan Tkl v onlarn ardcllar frst tapb rz etdilr: - Bir halda ki, liqulu xanla Mrdqulu xan syan v tyan qaldrblar v sgndr anl nvvaba v dnya sakinlrinin ahzadsi [Hmz mirzy] qar mxalif xblar, biz liqulu xann anasnn hrmd qalmasn lazm bilmirik v qdrtli dvltin dayaqlar silkind qrar tutmu amlu v ustaclu tayfalarnn bd namlq trtmycklrindn min deyilik. gr onlar qzlbalar arasnda saldqlar bu ikitirliyi aradan qaldrb ahla v adl-sanl ahzad [Hmz mirz] il yekdil, dilbir v hmry olmasalar, onlara izzt v etimad gstrilmsi dvltin xeyrin deyildir. Pir Mhmmd xan Ustaclu v Hseynqulu sultan amlu is onlarn dediklrini inkar edib, Xorasandan gln xbrlri oymaqlar arasnda olan nifaq v ziddiyytl izah etdilr v dedilr: 434

- Allah elmsin ki, aha v kamna yetimi ahzady qar bizim trfdn mxaliflik ba qaldrm olsun. Blk, Xorasan mirlri Mrtzaqulu xan Trkmann Mhdd istiqlal davasna giriib liqulu xann nfuzunu sarstmaa aldn v qzlbalarn arasnda qarqln yaranmas, rumilrin Azrbaycan v irvan mmlktlrind istilalq etmlri bard xbrlrin yaylmasn nzr alaraq, mxalif zbklr trfindn d hr hans bir hrktin olacandan v Xorasan mirlrinin arasndak nifaq, ziddiyyt v ittifaqszlq ucbatndan mmlktin ldn gedcyindn ehtiyat edirlr v mhz bu sbbdn btn Xorasan mirlrini adl-sanl ahzad (Abbas mirz) il mttfiq etmy alrlar ki, gr bir hadis z verrs, onun bana cmlsinlr, nifaq etmsinlr. Onlarn bundan zg niyytlri yoxdur. Yaylm xbrlr Mrtzaqulu xann yalanlarndan v iftiralarndan ibartdir. Bir ne gn rzind bu qalmaqal ortalqda oldu. Trflrin hr ikisi yaraq qurandlar v mnaqiy hazrlamaa baladlar. Lakin ncib fikirli slhprvrlrin vasitiliyi il barq ld olundu. He bir trf layiq grm di ki, bu msl qrn v dyl nticlnsin v qan tklsn. Amma el ki, Vli xlif amlunun ldrlmsi xbri aydn oldu, onun olu smaylqulu by zndn xb, atasnn qannn qisasn tlb etmy balad. amlularn v ustaclularn arasnda hmi anlama v dostluq mvcud olduu n mir xanla tkl v trkman tayfalar onlarn arasnda fsad trtmk istdilr. Onlar bu frstdn yararlanb, smaylqulu by xatrlatdlar ki, Vli xlifnin [ldrlmsi] hadissi Sultan Hseyn xann v onun olu liqulu xann buyuruu il ba vermidir. Onlar amlularn v ustaclularn arasna fsad saldlar, aha v adl-sanl ahzady ryyatan szlr rz edrk, onlar bu tayfalardan olan bzi xslrdn bdgman etdilr, Hseyn byin bacsn hrmdn xarb, o gnahsz arvad boub hlak etdilr v bu irkin mlin yaramazlndan narahat olmadlar. Onlar (tkl v trkman mirlri) hminin smaylqulu xan Sultan Hseyn xann vzin Qzvin hakimliyin, xan rtbsin v tvaba vzifsin tyin etdirmy nail oldular v Vli xlifnin qannn mqabilind Sultan Hseyn xann qtl yetirilmsini ona hval etdilr. Hseynqulu sultann qtli. Bundan baqa, illrl Vli xlifnin xidmtind boya-baa atm v ona mlazimlik ed-ed mirlik drcsin qdr ykslmi Qorxmaz xan amlunu eikaasba mnsbin tyin etdirrk, liqulu xann trfdarlarndan olan eik-aasba Hseynqulu sultann iini bitirmyi onun hdsin qoydular. Bu iki xs (smaylqulu by v Qorxmaz xan) hm Vli xlifnin intiqamn almaq, hm d yalt v byklk sahibi olmaq namin Sultan Hseyn xanla Hseynqulu sultan onlara zidd olan kslrin szlri il ldrdlr. vvlc smaylqulu xann qardalar Mahmud xan Sufiolu Ustaclunun qardan Surxab dann985 tyindki mzarlqda gzrkn yaxaladlar v o gnahsz insan
985

Surxab da Tbriz yaxnlndadr.

435

z atalarnn qannn qisas n qtl etdilr. Bununla da hmi bir -birlri il mttfiq olmu amlu v ustaclu tayfalar arasnda ziddiyyt v mnaqi qaplar alm oldu. Gecyars Xlif nsar Qaradalu amlulardan ibart bir dst il Hseynqulu sultann evinin stn gndrildi. Onlar gedib onu qtl yetirdilr. Vzir Hseyn by qab aradan xsa da, iki- gn sonra Mirmftulbnd tkysind l keirilib ldrld. amlu tayfas bu mllri trkmanlarn onlar yoldan azdrmas nticsind trdirdi. Lakin zahirn trkmanlarn bu i mdaxilsi yox idi. Buna gr d Pir Mhmmd xan intiqam almaq mvqeyi tuta bilmdi. Xlas, ali divan vzirliyindn lav olaraq, ahzad (Hmz mirz) cnablarnn divan vzirliyi mnsbi d Mirz Salmana aid olundu. Yolda lqbli smaylqulu xann Qzvin hakimi tyin olunmas bard hkm yazld v qrar verildi ki, o vaxtadk Qzvind Sultan Hseyn xann xidmtind durmu mlazimlr bundan sonra smaylqulu xann mlazimlri olsunlar v Sultan Hseyn xan tutub, drgaha gtirsinlr. Eikaasba mnsbi Qorxmaz xana taprld. Nvvabi-Cahanbaninin eikaasbas olmaq is Piri by nallu amluya hval edildi. Mustovfi ahqazi Mirz Salmana qar dmnilikd v xilaf hli il mttfiqlikd ittiham olunaraq, hbs alnd v mustovfi l -mmalik mnsbi sgndr anl nvvaba sabiq vaxtlarda xidmt gstrmi Xoca Mhmmd Bar Herviy verildi. smaylqulu xann hakim tyin olunmas bard hkm Qzvin atdqda Sultan Hseyn xan hrdn xb, hrin trafndak kicki yaylana 986 getdi. Onun mlazimlrinin bir hisssi hrdn xsa da, digr bir hisssi hl d hrd qalmd. Onlar ondan grdklri btn yaxlqlara baxmayaraq, dnyaprst adamlarn acgzlk qaydasna v zman oullarnn adtin uyun hrkt edib, ondan z dndrdilr. Onun ordusunun cmiyyti tfriqy v prakndliy z qoydu v o camaatn mtbrlri smaylqulu xann xidmtin yetimkd bir birlrindn qabaa dmy aldlar. O, (yni Sultan Hseyn xan) z vziyytini mahid edib, sir alnacann qorxusu altnda bir -iki nfrl birlikd mxfi surtd darlirad rdbil yollanaraq, [eyx Sfinin] mqdds v mbark mqbrsin snd. Bir mddt sonra eyxavnd camaat, xsusil d eyxah byin qarda Vastar by ltif hiyllrl onu oradan xarb, onun dmnlrinin llrin tslim etdi v o, qtl yetirildi. Tbrizd cryan etmi hadislrdn sonra Mirz Salman, qoruba v ahrux xan Mhrdar, mir xanla Pir Mhmmd xan arasnda yenidn barq yaratdlar v onlarn arasnda gr v gedi -gli qaplar ald. mir xann toyu tkil edildi. gn darssltn Tbrizd ey-irtl mul oldular. tn il onunla izdivac balam ismtin n yksk zirvsinin Mtrisini (Yupiterini) v sltnt adrnn sakinini, yni cnntmkan ahn qz Fatim -sultan xanm
986

S-129, v.218b; S-297, v.171a.

436

dbdbli bir trzd r evin krdlr. mir xan layiqli peklrl ahn v adl sanl ahzad [Hmz mirznin] hzuruna glib, layiqli xidmtlr yerin yetirdi. O, da-qal tacdan, xncr kmrindn, mirbnddn, da-qal qbz v qlafdan, da-qal yhr-yyn malik atdan, qzl toxumal ahar-rbdn, qbadan, ahar-zridn v s. geyim v paltarlardan ibart hdiyylr layiq grld. O da z nvbsind sgndr anl nvvabn v dnya sakinlrinin ahzadsi [Hmz mirz] cnablarnn xidmt hlin, ndimlrin v ylnc sahiblrin iftixarl xltlr balad. Pir Mhmmd xann v ustaclu tayfasnn knln almaqdan tr v onun qznn mir xann olu Sultan Murad xann mnzilind olmas (yni Pir Mhmmd xann qznn mir xann olu Sultan Murad xann arvad olmas) sbbindn sadu toyu trtib etmk ona tklif edildi. Soldu toyunin tkili is Mseyib xan Tkly hval olundu. Onlarn hr biri z mnzillrind ahan toy edib, toy ulusunu ahn v adl-sanl ahzad [Hmz mirznin] xidmtin gndrdilr. Mseyib xan sgndr anl nvvaba yaxnl chtdn znn [ah nsli il] qohum olmaq mrtbsin ucalmaqda mir xandan daha layiq olduunu dnrd v sltnt dnizinin pakiz gvhrini z il bir sapa dzcklrini gzlyirdi (Fatim-sultan xanm ona vercklrini mid edirdi). Lakin i el gtirdi ki, bzi mslhtlr zndn onun bu arzusu ba tutmad v bu by k rman mir xana nsib oldu. Buna gr d szgedn [soldu] toyunun tkili ona tklif edilnd o, lini gznn stn qoyub bu tklifi qbul etmsin v hkmdarn gstriin uyun olan lvazimatn trtib olunmas il mul olmasna baxmayaraq, bu trkc rbaini deyib, sgndr anl nvvabn hzuruna gndrdi: Rbai Ey ahi-cahan, bi-sr oldu demyim, Tutdu qm li, lm tikan tyim. Yz ildki xidmtiml drgahnda, Soldu myin dnd axr myim987. Bir szl, bu hadisdn sonra mirlrin v oymaqlarn arasnda mnaqi v dmnilik qaplar baland. Hminin ahli mirznin olu Salman xan da [ah nsli] il qohum olmaq rfin nail olundu v cnntmkan ahn qz hrbanu byim onun nikahna daxil edildi. Pir Mhmmd xan oymaq tssbkeliyi v Abdulla xann sabiq xidmtlri zndn onun [xeyir] iinin [tkilini] z hdsin gtrd v nikah balamaq toyu onun (Pir Mhmmd xann) evind trtib olundu. mir xan da orada itirak edib, rsmi iltifat nmayi etdirdi.
Bak nsxlrind birinci misrada demyim sz vzin dilyim yazlmdr. Hminin bu lyazmalarn drdnc misrasnda soldu vzin shvn sadu sz qeyd olunmudur (S-129, v.219a; S-297, 171b).
987

437

irvan mmlktini Salman xana v ustaclu mirlrin paylayb, yola saldlar. Onlar Arazbar988 yolundan gedrk, havann isti olmas sbbindn Kr ay knarnda Hmtr [ad] il mhur olan yaylaqda mskn salb, qoun, azuq v yol lvazimat toplamaqla mul oldular ki, havalar dzlndn sonra ay kesinlr. Szgedn mirlrin byy Salman xan idi. O, [irvan] bylrbyisi v amax hakimi tyin olunmudu. Ondan savay, Ll [lqbi] il mhur olan Nzr sultann olu Hseynqulu sultana, Eik vz avulunun olu liqulu sultana, Mustafa sultan rfly, Ayut byin olu Mehdiqulu sultan avuluya, cagirl, qaramanlu v s. oymaqlardan olan iki - nfr d irvan lksind tiyullar verib, yola salmdlar. Bu ild z lksini drd il nc trk etmi Kuhi-Giluy hakimi Xlil xan far bir qlndrin qiyam qaldrmas v Kuhi-Giluyd ba vern axnama v fsad ucbatndan Kuhi-Giluyy getmy rxst ald. Bu hvalat v Xlil xanla vladlarnn bana glnlr z yerind qeyd olunacaqdr. Qrara alnd ki, Fars bylrbyisi Xlil xan Zlqdr tabeiliyindki mirlrl v Kirman hakimi Vli xan farla birlikd Azrbaycan yasana 989 yollansnlar. HKMDAR MYYTNN KNBR V KLNBR YAYLAINA YOLLANMASI, QARABADA QILAQ ETMS, VZR-ZM SNAN PAANIN EL GNDRMS V O SNADA BA VERM HADSLR HAQQINDA El ki bahar tsirlrin malik ryaan gnlr sona atd v Tbrizin havas istilmy z qoydu, qhtlik v bahalq lamtlri hrd sanki bir epidemiya kimi yayld. Hkmdarn miyyti yaylaa doru hrkt gldi v mzffr ordu knbr v Klnbr990 trif gtirdi. Bu vaxt Rum xondgar Qoca Sinan paa [ad] il mhur olan991 Sinan paan srdar tyin edib, onu Osman paaya kmk edrk irvan mmlktinin qalan hisssini v o hdudu ial etmy gndrdi. Yuxarda gstriln xs hdsiz qounla rzuruma glrk, vvlc ali taxtn tyin eli grdrib, vzir Mirz Salmana mnasz szlrl dolu olan bir mktub yazd. [Mktubun] mumi mzi bel idi: Hans vilayt ki, Osmanl qounu
Arazbar Sfvilr zamannda Qaraba bylrbyiliyin daxil olan bir nahiy idi v Qaraban Araz ay sahilindki razilrini hat edirdi. 989 Yasaq - burada hrbi mliyyatlarda, mharibd itirak etmk n yaltlrdki qounlarn tyin olunmu yer glmlri mnasnda ildilmi termindir. Hrbi toplan mnasn verir. mumiyytl, qdim trk sz olan yasaq bir ne mna verir: qayda -qanun, cza, mr, sfrbrlik v ya hrbi toplan, nizam-intizam, mhafiz dstsi (bax: H.H.Zrinzad. Fars dilind Azrbaycan szlri, s.398). Masir trk dilind qadaa mnasnda da ildilir. 990 knbr v Klnbr yaylaqlar Cnubi Azrbaycann Qaracada (Qarada) vilaytind yerlirlr ( . -, .46). 991 S-129, v.219b.
988

438

daxil olub v orada z padahnn adna xtb oxudubdur, hmin vilaytdn l kmk Osmanl qanununa ziddir. Bir halda ki, indi irvan v ki vilaytlri, Azrbaycann v Grcstann bzi mahallar Osmanl slalsinin mnsublarnn ial altna keib, gr bundan sonra qzlbalar o mahallara basqn etmslr, onlar o vilayti islamn pnah [olan Osmanl sultannn] tabeilrinin ixtiyarna buraxb mnaqini trk etslr v zrxahlq mqamnda durub xondgar hzrtlrin dostyana mktub yazaraq i bacaran mtbr eli gndrslr, onda bu xeyirxah (Sinan paa) vasiti olacaq v xondgar slh etmy rbtlndirckdir. ks tqdird Rum sgrlri ran mmlktlrinin ialn davam etdirmkdn l kmycklr. zbana qzlba mirlri, xsusil d ahrux Mhrdar saysz-hesabsz Rum qoununa qar durman z qvvtlri v qdrtlri sviyysind olmadn bilmlrin v bununla yana, bir-birlri il tam nifaqa malik olub, ittifaqszlq etmlrin baxmayaraq, bu tklif raz olmadlar v mktubun cavabnda yazdlar: gr siz cnntmkan ahn zamanndak rtlrl slh raz olsanz, qbul edrik. Yoxsa z razlmzla he bir qar torpamz da [siz] vermrik v yz min qzlbadan htta biri d sa qalana qdr bu yolda arparq. Snin v on snin kimisinin glmsindn qorxumuz yoxdur. O sadt sahibi (Sinan paa) z haln Ll paann hal il mqayis etmsin. nki o (Ll paa) gln vaxt bizim padahmz raqda idi v Azrbaycan mirlrinin arasnda birlik yox idi. ndi is btn qzlba qounu Azrbaycanda ahn miyytin daxildirlr v dy, vurua hazrdrlar. O ki qald irvan lksinin Osmanl slalsinin ial altna kemsi bard yazdnza, bu yanldr. irvan vvlki tki qzlba mirlrinin ixtiyarndadr v Drbnd qalasnn drd divarndan savay, [irvann he bir yeri] rumilrin lin kemyibdir. Hqiqtn d, gr o vaxt qzlbalar arasnda birlik olsayd, dmnlrin mmaliki-mhrusy l uzatmaa qdrti atmazd. N is, Sinan paa szgedn mktubun cavabndan ehtiyatlanaraq, yr balama txir sald v yenidn slh mslsini ortaya ataraq, bu df mlayim bir trzd mktub yazb bildirdi: Osman paa xondgar hzrtlrinin taxtnn tyin rz edib ki, biz irvan mmlktini zbt etmiik. gr bu beldirs, dvltiniz n faydal olan odur ki, bir daha irvan mlkn qzlbalar trfindn hcum edilmsin. Hrgah siz bu bard bir qalmaqal trtmsniz, mn slh dair hdlik gtrrm. Bu trfdn hmin mktuba cavab yazld v vaxtn mslhtin gr, orada rbtli szlr qeyd olundu. Sinan paa qrar verdi ki, bu il hr iki trfin qounu z yerlrind v z mqamlarnda qlaq etsinlr v bir nfr etimadl xs rumilrdn v bir nfr is qzlbalardan irvana gedrk, orann hr mahaln gzib, rumilrin, yoxsa qzlbalarn ixtiyarnda olduunu myynldirsinlr. O, bu ii yerin yetirmk n mr aa adl bir xsi gndrdi, z is rzurumda qlaq etdi. ahn sadtli miyyti d Naxvan yaylandan Qarabaa yolland. Xorasan trfdn hycanl xbrlr glib atrd. Mrtzaqulu xan bir -birinin 439

ardnca rizlr gndrrk, liqulu xan amlu il Mrdqulu xan Ustaclunun v onlarn trfdarlarnn syan v tyan etmsini bildirirdi. Bu sbbdn, tcrbli v bacarql bir adam olan Mhmmd xan Trkman liqulu xann dmni olan smaylqulu xan amlu, Qorxmaz xan amlu v s. kimi bir sra mirlrl birlikd, Xorasan mirlri il danqlar aparmaq, onlarla Mrtzaqulu xann arasnda yaranm fitn v fsad alovunu sndrmy almaq v onlar mxaliflikdn v syandan dndrmk n Xorasana gndrildi. Bu snada Qazi Gray xan v Sfi Gray xan saysz -hesabsz qarti qounla srtl hrkt edib, irvana gldilr. Hl qzlba bylrbyisi Salman xan v mirlr z drglrind (yurtlarnda) oturub, irvana getmmidilr. Tatarlar irvanda qzlbalardan bir sr-lamt grmyib, qzlbalarn vziyytini yrnmy aldlar. Satqn irvanllar onlara xbr verdilr ki, irvana tyin olunmu qzlba bylrbyisi v mirlri filan mvqed drg salblar. Tatar qounu irvanl tyanlarn bldiliyi il he kinmdn [Kr] ayn kedi. Hmin vaxt alt-yeddi gn rzind qzlbalarn stn hdsiz drcd ox ya yamd. Yantnn v paln oxluundan iki nfrin bir-biril grmsi mmkn deyildi. Mhz bel bir raitd tatarlar qzlbalarn xbri olmadan, hr ksin bilmdiyi bir yolla ay keib, mirlrin ordlusunun zrin tkldlr. [Qzlba] sgrlrinin cbb v silah quranmaa v bir yer toplamaa frsti olmad. Trflr arasnda dy v arpma olmadan qzlba qounu arasnda prakndlik dd. Onlar llrini mallarndan v yalarndan zb, tvi irisind, piyada v svari vziyytd frar etdilr. Dy dayanm az sayda [qzlbalar] is hidlik rbtini mrdlikl idilr. O [qzlba] ktlsinin mlkiyyti tamamil qart v tarac olundu. Ustaclu mirlrindn Eik vzin olu liqulu sultan avulu qtl yetirildi, digrlri is salamatlqla aradan xaraq, tam prianlq v zgnlkl Qzlaac hdudunda mskn saldlar. Tatarlar hmin gn bolluca qnimtlrl geri dndlr. Osman paa tatar qoununun kmyi il rumilrdn bir dstni Badikub qalasna gndrdi. Onlar o mhkm qalaya istehkam verrk, qalan mdafi etmk cn tlb olunan lvazimatlar hazrladlar. Rumiyy v tatar camaatnn qzlbalarla mharibsi. Qarabaa gln vaxt bu xbrlr anl orduya atd v hm ahn, hm d qounun xatirind ikrah dourdu. Ordu qlaq yurdu olan Qaraba Sultanbudunda cah-calal il dayandqdan sonra vzir Mirz Salman, mir xan, qoruba, ahrux xan, Pir Mhmmd xan Ustaclu v s. mirlr, qorular v qlb nianl sgrlr tatar xanlarn df etmk n irvana yollandlar. Rumiyy v tatar camaat qzlba qoununun glii xbrini eidib, mharib mqamnda durdular. Molla -Hsn yurdunda onlarla zfr nianli qzlba qoununun rxilri arasnda dy ba verdi. Qzlba sgrlrin dalbadal kmk glib atdndan mxaliflr qalibiyytli orduya qar durman z qdrtlri v qvvtlri daxilind olmadn grdlr v dydn l 440

kdilr. Rumilr vvlki kimi Drbnd qalasna getdilr. Tatarlar is Dastan trfdn z diyarlarna tlsdilr. Bylrbyi Salman xan v ona yolda olan mirlr mzffr miyytin vziyytindn v mirlrin irvana getmyindn xbrdar olduqda tam prianlq v zgnlkl Kr ayn keib, irvana yollandlar. Onlar tatarlar qarsnda uradqlar mlubiyytin vzini xmaq n Badikub qalasn l keirmyi qarya mqsd qoyub, o trf z tutdular v qalan mhasir etdilr. mir xan v qzlba mirlri d abrandan geri dnb, Salman xana kmk etmk n Badikub qalas zrin gldilr. On skkiz gn Badikub qalasnn trafnda oturub, onu fth etmy aldlar. Amma buna nail olmadlar. lknin xarabal v riyytin hvalnn alt-st olmas zndn qoun arasnda azuq taplmaz oldu. Bir ne gn rzind Tbriz dana (kisin) sasn, arpa ryinin qiymti alt misqal zrb olunmu gm brabr olan alt yz dinara alnb -satlmaa balad. Axrda o da yoxa xd v orada qalmaq mmkn olmad. Onlar zrurt zndn mhasirni trk edib, k edrk Qarabaa gldilr v o q qzlba mirlrindn he ks irvanda qalmad. Bu is ona sbb oldu ki, rumilr irvann bzi mahallarnda mhkmlndilr. Drbndd qalan Osman paa irvann vilaytlrindn olan hr bir vilayt l uzadb, oradan mallar l keirdi. irvan halisi istr-istmz ona itat etdi. Bu trfdn Pir Mhmmd xan xstlnib, axirt sfrin yolland. Onun lmndn sonra ustaclularn hvalna tamam sstlk yol tapd. Onun olu Pir Murad xan atasnn yerin yalt v xanla mnsub edilmsin baxmayaraq, bir o qdr d ox nfuz qazanmad. Gnbgn Xorasanda olan Mrdqulu xan Yegan Ustaclunun iqtidarnn avaz ulu drgahda bu tayfann tnzzln sbb oldu v mir xan, trkman v tkl mirlri o tayfaya qar vvlkindn daha artq drcd z etiraz v mzmmt dillrini uzadb, onlar fsad v fitnkar adlandraraq, onlarn izzt v etibarn sarstmaa, blk d, onlar tamamil aradan qaldrmaa aldlar. O cmldn ahqulu sultan Qarncaolu Ustaclu Xorasandan geri qaydb ulu orduya glrkn Rey [blgsinin] Vramin [adl yerind] Mseyib xan rfddinolunun mlazimlri olan tkl camaat Qaraca sultann nvsi Mhmmd by Ndaqinin srkrdliyi altnda onu v onun mlazimlri olan ustaclu camaatn qtl yetirmk v onlarn mallarn qart etmk arzusuna db, onun stn yz nfr yaraq quranm svari il getdilr. [Ustaclular] onlarn gliindn xbr tutub, nicat v xilas yolunu bal grdlr, zrurt zndn ayaqlarn sabit v mhkm bir trzd yer basb, mdafi olunmaa baladlar, igidlik v mrdlik nmunlri gstrdilr. Mhmmd by Ndaqi azsayl dst qarsnda mlubiyyt urad v tkl qounundan bir oxlar qtl yetirildilr. ahqulu sultan tdbirinin gzlliyi v fikrinin dzgnly saysind tkl tayfas il dolu olan Rey vilaytindn mrdanlikl xb, zn Qaraba qlaq yurdunda ulu orduya atdrd v tkllrin bu yndmsiz hrkti xoaglmz hesab olundu. Bir ox araqardranlar Mseyib xan thrik edirdilr 441

ki, ahqulu sultandan intiqam alsn. Lakin Mseyib xan fitnkar adam olmadndan intiqamlq mvqeyi tutmad. Ustaclu asaqqallar sgndr anl nvvabdan kmk dilyib, rfin mrin sasn, ahqulu sultan Mseyib xann mnzilin apardlar. Qohumlar v qrbalar hmin vurumada qtl yetirilmi olan tkllr thdid balayaraq, qarqlq salmaq istyirdilr. Amma tkllr bu toqqumann sbbkar olmu, zlri onun stn hcum kmidilr v basqnlar df etmk ustaclu camaat n vacib olmudu. Buna gr d haqq ahqulu sultann trfind idi. Mseyib xan haqqn trfini saxlayb, cahillr mane olaraq, padahn xatirin tamam-kamal qdrt v iqtidarla iki yz nfr tklnn qannn stndn kedi v szgedn xs (ahqulu sultana) qar qisaslq mvqeyi tutmad. nki onsuz da bir birlri il mttfiq olan trkman v tkl tayfalar ulu drgahda tam izzt v etibara malik idilr v yuxarda qeyd olunmu msl (Mrdqulu xann qiyam) ucbatndan ustaclu tayfasnn bir o qdr d ox abr -hrmti qalmamd. Bu sbbdn Mseyib xan ahqulu sultan Qarncadan, onun vladlarndan v qrbalarndan intiqam almad. Hqiqtn d, szgedn xsin gstrdiyi bu haqprstlik xoagln bir i idi. LN AXIRLARINDA QARABAIN SULTANBUD QILAQ YURDUNDA Z VERM BZ HVALATLARIN XATIRLANMASI V BRAHM XAN TRKMANIN RUM PADAHININ YANINA EL GNDRLMSNN BYAN EDLMS El ki ustaclularn nfuzunun baisi v sbbkar olan Pir Mhmmd xan ld, Salman xann v ona yolda olan mirlrin irvan mhafiz etmy qdrti qalmayaraq, irvan trk etdilr. irvan vilaytin gedib hans blgnin kimin ixtiyarnda olduunu yoxlamaq n Sinan paa trfindn gndrilmi mr aa ulu orduya glib atd. mirlr v qdrtli dvltin dayaqlar olan xslr bel mslht grdlr ki, irvan vilaytinin mhafizsi Qarabada yaayan anl qacar tayfasndan, otuziki el v oymandan v qeyrilrindn ibart byk bir dstnin hdsin qoyulsun v bu iin hyata keirilmsi mamqulu xann qeyrtin hval olunsun. Onlar sgndr anl nvvab v Nvvabi -Cahanbani il birlikd qrar verib, mamqulu xan istr-istmz bu xidmt mmur v mcbur etdilr. Onun (mamqulu xann) mslhtin sasn, Peykr by Ziyadolu Qacar yalt v xanlq rtbsin yksldib, irvan bylrbyisi [tyin] etdilr v qacar mirlrindn bir ne nfr irvanda lk verib, onunla birlikd amax trf gndrdilr. Onlarn gediindn sonra is bir nfri mr aa il birlikd irvana yolladlar. Hminin bir dstni d Tiflis qalasn fth etmy, orann valisi Simayun xana yardm gstrmy mmur etdilr v Murad by Topuban da topxana ustalar v toptkm lvazimat il birg oraya gndrdilr ki, qalann fth 442

olunmasna alsnlar, el etsinlr ki, mr aa oradan kerkn o yksk sasl qala ba fly dyn drgahn mnsublarnn lind olsun. Amma onlar bu tapr (Titlisi tutma) yerin yetirmyi bacarmadlar v bir i gr bilmdilr. Uzun szn qsas, Peykr xanla irvan mirlri is hr biri onlara verilmi blglr gedib yerbyer oldular. mr aa onlar orada grb min oldu ki, Drbndin v Badikubnin drd divarndan savay, he bir yer Osman paann ixtiyarnda deyildir. ahqulu sultan Tbtolu Zlqdr, sgndr anl nvvab trfindn mr aa il birlikd eli kimi Sinan paann yanna gndrildi ki, vziyytin hqiqtini onun rzin atdraraq, slh balanmasndan sz salsn. irvan halisinin bir qismi adndan drst bir biimd bildirildi ki, irvan vilaytinin bzi yerlri Hrmeyni-rifnin992 vqflridirlr v xondgar hzrtlri xadiml-hrmeyn993 olduu n irvan halisi bu sbbdn hrmeyni-rifnin msrflrin srf edilmkdn tr bir ne xrvar hcmind ipyi o vilayt gndrmyi z hdsin gtrr, o rtl ki, rumilr oraya basqn etmyib, oran qzlbalara buraxsnlar. Tbtolu layiqli thflr v hdiyylrl rzuruma yolland. Sinan paa il Osman paa arasnda nifaq meydana gldiyindn Sinan paa slh yaradlmasn hdsin gtrb, Tbtolunu rbtli v slhprvr slubda yazlm mktubla geri qaytard. O, bel qrarladrd ki, yksk drcli qzlba mirlrindn biri dostyana bir mktubla gndrilsin ki, Sinan paa il birg xondgarn hzuruna gedib, slh qaydalarn mhkmlndirsin. Tbtolu qaydandan sonra, all, ncib fikirli v bacarql bir adam olan Qum hakimi, Heydr sultan abuq Trxan Trkmann olu brahim xan Ruma eli getmy tyin olunaraq, layiqli thflr v hdiyylrl yola salnd. Amma szgedn xs stanbula gedib, Rum hkmdar Sultan Murad xondgarn hzuruna atdqda qrzilik sahiblri, xsusn d irvann Drbndind olan Osman paa Sinan paan tqsirkarlqda ittiham edrk, slhn qbul edilmsinin yolverilmzliyi bard xbrdaredici szlr rz etdilr. Buna gr d brahim xan stanbulda uur qazana bilmdi. [Sultan Murad] nvbti il Frhad paan srdar tyin etdi. Onun syi nticsind uxursd v Qaraba vilaytlri y Azrbaycann ksr mahallar qzlbalarn lindn xd. brahim xan is yeddi il yaxn stanbulda qalmal oldu. Nhayt, o, Allahn klgsi olan lahzrt ahn zamannda rxst alb, geri qaytd. gr tale imkan verrs, bu hvalatlarn hr birinin rhi z yeri glnd ksini tapacaqdr.

Hrmeyni-rif (rbc: iki rfli ziyartgah) - mslman alminin n mqdds ziyartgah olan Mkk v Mdin hrlri nzrd tutulur. 993 Xadiml-hrmeyn (iki ziyartgahn xadimi) - Mkk v Mdin hrlri 1517-ci ildn etibarn Osmanl dvltinin trkibin daxil olduqlar n Osmanl sultanlar bu titulu dayrdlar.
992

443

ULU TANRININ RADS L BU LD Z VERM MXTLF HVALATLARIN V TALE HADSLRNN BYAN EDLMS Bu ild (988 /-1580-ci ild) ba vermi ibrtli hadislrdn biri Gilann Beye-ps [vilaytinin] valisi Mzffr sultann nvsi v cnntmkan ahn krkni olan Cmid xann znn bzi nankor mlazimlrinin xyanti v thriki saysind Mirz Kamran Kuhdminin li il ldrlmsidir. Bu qrib hadisnin icmal beldir ki, iki slalnin (Gilann Biye -ps v Biye-pi hakimlri slallrinin) arasnda olan khn davt sbbindn Cmid xanla Gilann Biye pi [vilaytinin] valisi Xan hmd arasnda fitn -fsad mvcud idi. Onlar hmi bir-birlrinin mmlktlri zrin qoun gndrirdilr v biri digrinin hakimiyytini sarstmaa alrd. Bu iki lk arasnda yerln Kuhdm valisi Mirz Kamran vaxtn mslhtin sasn, yksk sil -nsbi sbbindn sekin v bynilmi olan Xan hmdin xatirini xo tutmaa alaraq, ona mnasibtd oxlu lft v dostluq nmayi etdirirdi. Ad kilmi [Biye-ps v Biye-pi] vilaytlrindn hr biri onu (Mirz Kamran) z trfin kmk v zn mttfiq etmk istyirdi. Bu ild Cmid xan szgedn xs mnasibtd mlayimlik v insaniyytilik qaplarn aaraq, ona dmnilikdn l kib ittihad yaratma tklif etdi v ondan z hzuruna glmyi xahi edrk, ona dostcasna mehribanlq v qardacasna iltifat gstrdi, dalbadal thflr v hdiyylr gndrib, onunla yax mnasibtlr yaratd. Nhayt, hr iki trfdn etimadl adamlarn gligedii ba verdi. Onlar hiylgrlik v xyant etmycklrin dair tntnli andlar irk bir-birilrini arxayn etdilr v myyn bir mkanda onlarn arasnda gr ba tutdu. Cmid xan onu (Mirz Kamran) z il birg Rt aparb, ona ahan iltifat gstrdi. Cmid xann sl mqsdi o idi ki, Kuhdm v Biye -ps qounlar bir-birlri il mttfiq olsunlar v Xan hmdin onlarn qarsnda qdrti v stnly olmasn. El ki onlarn arasnda mehribanlq v dostluq mnasibtlri brqrar oldu, Cmid xan [Xan hmdl aralarndak] dmniliyin sbbi olan Kuesfhan lksini l keirdi. Bu zaman Xan hmd onlarn qorxusundan he n ed bilmyib, sakitc Lahicanda oturdu. El ki Mirz Kamran Biye-ps adamlar il qaynayb-qard, Cmid xandan narahat olan bir sra xslr ona Biye -ps lksinin sltntinin mjdsini vermkl onu azdrdlar v o, Cmid xana qar xyant mvqeyini tutdu. Bu snada [Cmid xan] z qoununun siphsalar v hmin fsadn xmirinin mayas olan Qara Bahadr adl bir xsi Mirz Kamranla birlikd Xan hmdin zrin gndrdi. Cmid xann mirlrindn biri olan ra sultan adl birisi o vaxtlar ykslid idi v siphsalarlq iddiasna dmd. O, onlarn hiylgrliyi v xyanti bard [Cmid] xana mlumat verdi. Cmid xan Mirz Kamranla aralarnda olan hd-peymana inamnn v etimadnn oxluu zndn [Mirz Kamrana] bu mslni izhar etdi. Mirz Kamran is ryyatan rbtli szlrl Cmid xan zndn arxayn sald. 444

Amma bu hadisdn sonra [Mirz Kamranla Qara Bahadr] zlri Cmid xandan [onlara bir zrr dycyindn] qorxaraq v narahat olaraq, [ona qar] tdbir grmk fikrin ddlr. Mirz Kamran Biye -ps qounu il birlikd Kuesfhanda olarkn Qara Bahadr v ona dost olan Biye -ps byklrindn bir oxlar canlarnn qorxusundan Mirz Kamranla mttfiq olub, Cmid xann df edilmsi mslsind onunla hmrylik gstrdilr. Onlar tezlikl frst tapb, ra sultan Kuesfhanda qtl yetirdilr v oradan qaydb, Rt gldilr. Rahatlanma sevn v dinclik arzulayan sgrlr dy thlksinin sovuduuna gr xeyli sevinck oldular v geri qaytman sbbini qtiyyn sorumayaraq, yola ddlr. Cmid xann qtl yetirilmsi. Szn qsas, Mirz Kamran, Qara Bahadr v onlarla birlikd olan adamlar vvllr idiklri anda xilaf xaraq, kinmdn Cmid xann evin gldilr. O, sadlvhlynn v onlara olan etimadnn oxluu ucbatndan onlarn xyant v nifaqndan xbrsiz v mlumatsz qalb, onlarn geri qaytmasnn zruri bir msl il laqdar olduunu dnd. Mirz Kamran drhal onun otana girdi v onu tutub, z etimadl adamlar il birg Kuhdm yollad ki, onu orada bir yerd hbsd saxlasnlar. Cmid xan ibrt gz il n qdr baxa-baxa qalsa da, onun slalsinin nankor mlazimlrindn he ks onu xilas etmk mvqeyind durmad. O, arsiz qalb, bu qrib hadisy boyun ydi. Onun cnntmkan ahn qzndan doulmu Mhmmd min mirz v brahim mirz adl iki azyal olu vard 994. Mirz Kamran bu olanlar z yannda saxlad. Btn Biye-ps camaat Qara Bahadrn syi il Mirz Kamrann hakimiyytin raz oldu. O vilaytin siphsalarlar v zadganlar onunla hd peyman baladlar. O, onlarn razlndan xatircm olaraq, onlarn hd peymannda bir sstlyn ml glmmsi n iki ay sonra Cmid xann qtlin frman verib, onu Kuhdmd qtl yetirtdi. Amma axrda z mlindn feyz ala bilmdi. Az bir zaman rzind o gnahsz padahn qatillri z mllrinin vzind giriftar olub, mrdn v dvltdn bir fayda tapmadlar. N is, Mirz Kamran Cmid xann iini hll edib, Biye -ps vilaytind z hkumt v iqtidar bayraqlarn qaldrdqdan sonra o da hminin Xan hmdl dmnilik v mnaqi etmy balayaraq, iallq v istilalq lamtlri nmayi etdirdi v z etibarl adamlarn padahn (Mhmmd Xudabndnin) ali taxtnn tyin gndrib rz etdi: Cmid xan syan v tyan trtmi, [ahn] hkmnn ziddin olaraq digrlrinin mmlktin basqn etmi v padahn mrlrin itat gstrmmidir. Ona gr d mn dvltsevr bir xs olaraq, onu tutmuam v onun qaldrd fitn-fsad yatrmam. gr hriyar bu dvltsevr fqt gstrib Biye-ps mmlktinin hkumtini ona taprarsa, mn ali taxtn tklrin myyn mbld pek gndrrk, hr il bac v xrac dmy tminat verrm. O, Cmid xann mallarndan v pullarndan bir
S-129, v.224a; S-297, v.175a-b. Tehran apnda (s.266) Mhmmd brahim mirz v Mhmmd min mirz dey qeyd olunub.
994

445

miqdar gndrmidi. Mirz Salman, mirlr v dvlt rkan [bu tklifi] qbul eldilr v tvqqe etdilr ki, cnntmkan ahn Cmid xana arvad olmu qzn ona (Mirz Kamrana) r verib, Biye-psi ona hval etsinlr. Amma Xan hmd csur, all, dncli v tdbirli bir kii olan Mirz Kamrandan Cmid xana nisbtn daha ox kinirdi v onun kobud hrktlrindn qorxuya dmd. Buna gr d o, ulu drgaha dalbadal rizlr gndrib, [Mirz Kamrann] xahiinin rdd olunmasna dair ox tkid etdi v bildirdi: Biye-ps mmlkti yksk drcli qzlba mirlrindn yeddi -skkiz nfrin mkan ola bilr. Orann Mirz Kamrana aidiyyti yoxdur. gr qzlba mirlri glslr, mn o vilayti qsbkarlarn lindn alb, qzlbalarn ixtiyarna vermyi hdm gtrrm. Mirz Kamrann ykslii v iqtidar he bir vchl Xan hmdin xouna glmirdi. sgndr anl nvvabn Xan hmd tam rbti vard v onun xouna glmyn bir i razlq vermzdi. Hm d Cmid xan qtl yetirmi Mirz Kamrann crtin v csartin gz yummaq sltnt rtbsin mnasib deyildi. Bu sbblrdn Mirz Kamrann xahii qbul olunmad. Bu vaxt orduda olan Salman xan v ustaclu mirlri lksiz qalmdlar. Qdrtli dvltin faydas namin Rt hkumti Cmid xann krkni olan Salman xana hval olundu. Biye-ps [vilayti] ustaclu v bzi baqa tayfalarn mirlri arasnda bldrld. ahqulu sultan Qarnca Ustaclu is Salman xann llsi v asaqqal [tyin] edildi. Hminin Biye-ps v Biye-pi hakimlri arasnda dmniliyin sbbi olan Kuesfhan ona verildi. [Biye-ps] tyin olunmu mirlr arasnda ustaclulardan Nzr sultan Llnin olu Hseynqulu sultan, Mus tafa sultan rfl, Ayut byin olu Mehdi sultan avulu, hmd sultan Asayiolu, Cfr sultann olu Tanrverdi xlif Kngrl v Pir Mhmmd xann qohumu blqasim sultan avulu digr oymaqlardan is Aslan sultan libyli Zlqdr, Frman sultan Rumlu v ahverdi sultan Clalolu epni vard995. Mirz Kamrann Cmid xann malndan pek kimi gndrdiyi qzl mirlrin xrcin srf edrk, onlar Gilana yolladlar. Bayandur xan Taln, onun olu mir Hmznin v Gskr hakimi Syavuun adlarna hkmdar hkmlri yazld ki, onlar szgedn mirlr yardm v kmk gstrsinlr. Salman xan v onun yoldalar Gilan hduduna yaxnladqda ahqulu sultan Qarnca Lahicana, Xan hmdin yanna getdi ki, onunla knga etsin v Biye-ps mslsind nyi mslht grslr, birlikd hyata keirsinlr. Amma, el ki qzlba qoununun glmsi xbri Gilana atd, Fumn vilaytinin yanlarndan irzad adl birisi qlndr bir olan Cmid xann olu kimi tqdim edrk, onu Cmid xann atasnn ad il Sultan Mahmud xan adlandrd v onu z
S-129, v.225a. Tehran apnda (s.267) Cfr sultan Ustaclu shvn Rumlu kimi, ahverdi sultan Clal olu epni is kni kimi qeyd olunmudur. Hminin apda Tanrverdi (Tenqrivirdi) xlifnin ad yanl yazlmdr v bu shvlr lyazma sasnda dzldilmidir.
995

446

srmaysin evirrk, Mirz Kamrana qar xd. O, Fumn qoununun bir hisssini zn mttfiq edib, oradan qfltn Mirz Kamrann zrin Rt gldi. Mirz Kamran bu hadisdn agah olduqda onunla (irzadla) Rt camaat arasnda birliyin olmas v onun thriki il Rt camaatnn ayaa qalxaca ehtimallarn gz nn gtirrk, mdafi olunmad v he buna frst d tapmad. O, Cmid xann oullarn z il gtrb, qorxmu v iztirabl bir halda yklrini v yalarn ataraq, hr ksin bilmdiyi bir yolla Kuhdm gldi. Qara Bahadr v onunla hmry olan adamlar da Mirz Kamranla birlikd Kuhdm gldilr. irzad mzffr v qalibcsin Rt daxil olaraq, Sultan Mahmud xan ah [Thmasibin] qz v Cmid xann mhtrm [dul] arvad olan xanmn hzuruna apard ki, onun lini pmk rfin nail olsun. ahzad xanm Cmid xann iki olundan savay baqa olunun olmadn bils d, vaxtn mslhtin uyun olaraq, irzadn szn ml edib, onu Gilann Biye -ps [vilaytini] zbt etmsini v tutmasn rbtl qarlad. Hmin bu irzad, Xan hmdin yanna adam gndrib, sabiq [Biye -ps] hakimlrinin ksin olaraq, ona mnasibtd itat v tabeilikdn dm vurdu v ona yalvar-yaxar etdi. Xan hmd, Mirz Kamrann mlub edilmsindn xbr tutduqda bu hadisni byk uur bilib, qzlba qoununu ardna gr peman oldu v z [Mirz Kamranla] haqq-hesab rtmk fikrin db, onun zrin qoun gndrdi. Biye-pi qounu Mirz Kamrann mskunlad Kuhdm qsbsin gedib, oxlu dant trtdi v onu Rstmabada v Tarom trafnadk tqib etdi. Amma bu snada Salman xan Mncil atmd. Mirz Kamran, Salman xann glii bard mlumat alb, znn Xan hmdin sgrlrindn xilas olmasnn arsini qzlbalarla uzlamada grd v [Salman xann] yanna adam gndrib, grmk istdiyini bildirdi. Hseynqulu sultann vkili olan Mhmmdi by Sarsola iki yz - yz nfr qzlbala birlikd Kuhdm getdi v onu Qara Bahadr v yoldalar il birg Mncil gtirdilr. O, ox fikir edirdi ki, birdn Xan hmdin qounu hmin gec onun evinin stn gedr. Buna gr d o, Salman xann ltfkarlq gstrmsini xahi edrk, hmin gn byk xahi minntl [Salman] xan k etmy raz sald v onu Kuhdm apard. Xan hmd, Salman xann gliindn v Mirz Kamrann onun yanna getmyindn xbr tutub, z adamlarna geri dnmyi mr etdi. Bununla yana, o, Salman xana atdrd ki, Mirz Kamran hiylgr, fitnkar v qddar adamdr. Onun szlrin aldanmayn. lk nvbd onu Cmid xann qann [tkdy] n czalandrb mhbus edin v vvlc onun lksini l keirib orada mskn saln. Daha sonra is aaclarn yarpaqdan v bar-bhrdn mhrum olduqlar payz glib atacaqdr v hmin raitd Biye-ps qoununun mdafi olunmaa v dymy macal olmayacaqdr. Mhz o vaxt biz birlikd hmin lky gedib, oran l keirrik. 447

Mirz Kamran aqil, sznn yerini biln, hazrcavab v dil tutmaq bacarna malik bir adam idi. O, z irin dilini i salb, Salman xana bel bir f ikir tlqin etdi: - Xan hmd mnim iqtidarmn v aalmn qorxusundan qzlba qoununun glmyini xahi etmidi. ndi is mni zay tsvvr etdiyindn sizin gliiniz raz deyildir. O, baa dr ki, Gilann Biye -ps [vilaytin] yiylnmi irzad v Cmid xann olu kimi tqdim olunan Sultan Mahmud xan hr ikisi onun aa drcli mlazimlri hkmnddirlr v slind, bundan sonra hr k Gilan ona mxsus olacaqdr. Sizin onun kmyin sla ehtiyacnz yoxdur. Sizin stnzd onun minnti olmamaldr. Mn Biye-ps lksini fth etmkd v l keirmkd siz yardm olaram. Salman xan Cmid xann oullarn onun lindn alb, Qzvin gndrdi v Xan hmdin yanna getmi ahqulu sultann gliini v z tabeiliyind olan mirlrin cmlmsini gzldi. Bir ne gn sonra ahqulu sultan glib dedi: - Xan hmd deyir ki, melrin yarpaqla rtl olduu v aaclqlarn qala kimi keilmz olduu indiki mqamda Gilann [Biye -ps vilayti] zrin getmyin vaxt deyildir. Grk sbir edk ki, q glsin. Bu hadis btvlkl Mirz Kamrann szn qvvt verdi. Orada toplam byk mirlrin hams [Biye -ps] getmyi mslht bilib, Rhmtabaddan k etdilr. Mehdiqulu sultan avulunu rxi etdilr, Tanrverdi xlif Kngrln is birinci dstnin bas qoydular v onlar irli gndrdilr. irzadn sir alnmas. irzad v Sultan Mahmud xan is li byi v cnntmkan ahn zamannda Cmid xann llsi v vkili olmu Karkiya Fumninin olu Mhmmd byi qzlba qoununun qarsn almaqdan tr irli gndrib, Rt hrinin nnvi yolu olan Bicarps yoluna xdlar. Mirz Kamran qeyri-nnvi bir yolla getmyi qrara alb, qzlba qounundan bir dst il birlikd Rt yolland. Qzlbalarn baqa yolla Rt getdiklri bard mlumat alan irzad ehtiyat zndn z sgrlrini xan elan etdiyi olann yannda qoyaraq, z mhdud sayda qounla Rt gldi ki, hrdn xbr tutsun. Onun Cmid xann evinin yannda yerln Siyah -gurab meydanna atmas vaxt qzlba qoununun rxilrindn bir ne nfri artq Rt glib xmdlar. irzad ad kiln meydanda bir ne nfr qzlba grb, [atn] onlarn zrin apd. rxi qazilrl onlarn arasnda dy ba verdi. Qazilrdn biri onu tanmadan niz zrbsi il yhrin stndn arb, yer sald v qzlbalar birbirinin ardnca atlb, onu tutdular. O, z adn deyib, sir oldu. Onun on -on be nfr yoldalarndan bzilri sir ddlr, bzilri is qtl yetirildilr. Salman xan v qzlba mirlri irzadn sir dmyindn agah olub, mzffr v qalibcsin Rt daxil oldular v Siyah-gurab meydannda mskn salb, orada alaqlar qurdular. Bicarps yolunda qzlbalarn gliini gzlyn Gilan qounu gnn axrnda onlarn hr daxil olmasndan v irzadn sir alnmasndan xbr 448

tutdular v dy zmi il oradan hrkt edib, hr gldilr. Onlarn glmyi bard qazilrin qulaqlarna mlumat atan kimi Salman xan v mirlr zlri hmin yerd qalb, onlarn zrin bir dst gndrdilr. ki trf arasnda dy ba verdi. Gilanllar qsa zamanda tlaa db, frar vadisin z qoydular v trafdak melrd v cnglliklrd snacaq tapdlar Qzlba svarilri onlar tqib ed bilmdilr. Kuhdm piyadalar is onlar tqib etdilr, bir oxlarn l keirdilr v Mirz Kamrann mri il he kimi sa buraxmadlar. Xlas, sir dm oxlu adamlar qtl yetirildilr. Gilanllar prn-prn ddlr. Mhmmd byl li by Fumn qadlar. Salman xan v mirlr vziyyt bard hqiqtlri ulu drgaha rz etdilr. rfin mrin uyun olaraq, Cmid xann hrmi olan ahzad xanm [ah] ordusuna gndrdilr. Salman xan Cmid xann mnzilind mskunlad. mirlrin hr biri mnasib mnzillrd yerbyer oldular. Qara Bahadr, Salman xann vkili oldu. Onlar riyyti zlrin clb etmy aldlar. irzadn qtli. Amma Gilan riyyti he vchl qzlbalara ram olmurdu. Onlar melr v cnglliklr kilib, mxaliflrl birlirdilr v hr gec mirlrdn biri Kuhdm camaatndan bir dst il qaravula gedib, tdbirlilik v ehtiyatllq zrurtlrini yerin yetirirdilr. Bir df Mhmmd by v li by oxlu nrdivan dzltdirib, gec ikn hr z qoydular ki, nrdivanlarla Cmid xann mnzilin daxil olub, Salman xan qtl yetirsinlr. Lakin Qara Bahadr Salman xann hmin gec gztilik edn mlazimlri il birlikd onlar darmadan etdi. Gilanl yalardan bir ne nfr l keirildi v o camaatn qalanlar qaravul dstsinin bu msldn agah olduunu v hazr vziyytd durduunu grb, nrdivanlar ataraq frar etdilr. Ertsi gn mirlr irzad saxlama mslht bilmyib, onu qtl yetirdilr. Bayandur xan Tal, mir Syavu v mir Hmz xan Gskr v Tal trfdn glib, Rt atdlar v Salman xanla grb, zahirn sevinc v adlq izhar etdilr. Amma batinn onlar qzlba mirlrinin Gilana daxil olmalarna v oran l keirmlrin raz deyildilr v bu iin uursuzlua dar olmasna alrdlar. Riyyt melr v cnglliklr praknd olub, geri qaytmrd v bu zdn mirlr bir mnft qazanmaq nsib olmad. Talan v qart hvsi il glmi mlazimlr tfriqy ddlr, qdrtli dvltin dayaqlar olan xslrdn d bir dstk glmdi. mirlr qaravul v keik kmkdn tng glib, Gilanda ilrin yax getmdiyini mahid etdilr v orada hkumt srmkdn l kib, oran trk etmk qrarna gldilr. Salman xan bu fikr rik deyildi v he bir vchl oradan xmaa raz olmurdu. Lakin huna baxmayaraq, aqil v tcrbli bir xs olan ahqulu sultan Qarnca bu bard israr edib, Gilandan xman onun znn v ustaclu tayfasnn vziyyti n dzgn v zruri bir i olduuna onu inandrd. O, Mirz Kamranla, Bayandur xanla v mir Syavula da mslhtldi. Onlar da bu i rbtl yanadlar. Bu msl mirlr arasnda yayld. [Gilan trk etmk n] tyin olunmu gnn sbh anda Gskr v 449

Kuhdm piyadalarn qabaqdan v arxadan, soldan v sadan gndrdilr ki, cnglliyin v menin iind qzlba svarilrini gilanllarn mmkn basqnlarndan qorusunlar. Bel bir vziyytd Rti trk etdilr. Gilan camaat artq hmin gec bu bard xbr tutmudu. Hmin shr bu trfdn qzlbalar atlanb hrdn xan kimi o trfdn gilanllar hr daxil oldular v qzlbalar tqib edrk, onlara basqn etdilr. Byk mirlr iki - frsx dy-dy getdilr v gnn axrnda Kuhdm atdlar. Hmin gn Mirz Kamran, Bayandur xan, mir Syavu v Qara Bahadr n v arxa mhafiz dstlri il mirlrdn ayrlaraq, gnn axrnda bir-birlri il saollamadan, bir-birlrin qar inamszlq gstrrk, hrsi z bildiklri yolla z yerlrin v mkanlarna getdilr. Qzlba mirlri prian v zgn bir halda darssltn Qzvin gldilr. Bu srin mllifi (sgndr by Mni) hmin sfrd Salman xana yolda olduu n szgedn hadislri z gzlri il mahid etdiyindn, tfrrata varmaqdan kinmyrk, tfsilat il qlm ald. AZRBAYCAN V RVAN HADSLRN V QAZ GRAY XAN TATARIN SXAVTL TANRININ TQDR L ZFR NANL QAZLRN LND SR OLMASINA DAR SHBT Qlaq yurdunda luy ilinin q baa atdqdan sonra dnyan iqlandran Novruzun glii il trklrin ylan ili uurla v xobxtlikl qdm qoydu, baharn nbr qoxuyan yeli zman glstanna travt bx etdi v [qn] qarti qounu [yazn] sadtli ordusunun hcumundan darmadan olunub frar etdi 996. [Yuxarda] qeyd olunduu kimi, brahim xan Trkman slh bsatn hazrlamaq n stanbul trf yollanmd. Hmi bu vilayt nianli [Sfvi] slalsinin vassallarndan olmu Kaxet Grcstannn valisi Aleksandr xan [bir mddt] rumilrl dostluq edib, onlara kmk gstrs d, sonra yen d [Sfvilr] tabeilik v itatini izhar etmidi. Onunla zn bu bdi [Sfvi] dvltinin trfdarlar silkindn sayan Kartil Grcstannn valisi Simayun xan arasnda ziddiyyt v inad ba qaldrd. Aleksandr xan onu da gizlin kild rumilrl dost v lbir olmaqda ittiham edirdi. Hrnd Simayun xan bu bhdn uzaq bir adam idi. nki [mharibnin] vvlind Ll paa irvan zrin glrkn o, rumilr qar dmnilik etmi, inadkarlq gstrmi v dflrl onunla Osmanl sgrlri arasnda byk dylr z vermidi. Haqqnda shbt etdiyimiz bu ild d rumilr Tiflis, Qori v s. qalalara lvazimat gndrrkn o, Qaraba bylrbyisi mamqul u xanla birlikd rumilrin yolunu ksib, onlara qar vurumudu v bitmz -tknmz mallar v yalar l keirmidi.

996

Burada 1581-ci ild baharn gliindn shbt gedir.

450

Amma qlblri rahatlatmaqdan tr sgndr anl nvvabn v bdi tmlli dvltin dayaqlar olan xslrin alna bel bir fikir gldi ki, Simayun xann qzn Nvvabi-Cahanbani n istyrk, onun dostlua sadiq qalacandan bsbtn arxayn olsunlar v Aleksandr xann iini onun ryi v mslhti il hll etsinlr. Bu xidmti yerin yetirmk n Mseyib xan rfddinolu Tkln Simayun xann yanna, Grcstana gndrdilr. Simayun xan zahirn bu vsaldan iftixar edib, sevinc nmayi etdirdi v ly -glmz adlq gstrdi. Amma batinn grclr dini frqlilik v digr mslhtlr ucbatndan bu i raz deyildilr v zruri avadanlq v lvazimatlar tdark v srncam etmk bhansi il vaxt uzadaraq, [toyu] txir salrdlar. Qazi Gray xan Tatarn qacar qazilrinin lin sir dmsi. Bu snada Qazi Gray xan Tatarn v Sfi Gray xann irvana glii bard xbr yayld. Qaraba bylrbyisi mamqulu xan tatar qoununun glib atmasndan nc Peykr xan n irvana oxlu kmk gndrmidi. Osman paa da Dlduvanc Rumini997 Rum qoununun bir dstsi il birlikd Drbndd tatarlara qoub, onlar qzlbalarn stn gndrdi. Onlar amax trafna atdqda, bu trfdn d Peykr xan irvanda olan qacar, cagirl, qaramanlu v s. [tayfalarn] mirlri il birg tatar v Rum qoununu df etmy tlsdi. amax il abran arasnda iki trf bir-biril dyd. Qzlbalara qar [vvlki] dylrd csart qazanm Qazi Gray xan onlara saymazyana yanard. O, z cat atn sava meydannda cvlana gtirib, mbarizlik v igidlik nmunlri gstrdi v hml edib geri kilrkn qacar qazilrindn ibart bir dsty rast glrk, xilas v nicat yolunun bal olduunu grb, Tanrnn tqdiri il dustaq v sir oldu. Onun sir dmsi nticsind fth v zfr yeli Peykr xann v qzlba mirlrinin bayraqlarnn primini dalalandrd. [Qzlbalar] zfr v qlb qazandlar v mxaliflr mlub v prian bir halda geri kilmy balayb, frar vadisin z qoydular. Sfi Gray xan yz tvi irisind cann dy meydanndan sa xararaq, z doma vtnindk yynini geri kmdi. Peykr xan bu grkmli xidmtin gr tay-tular arasnda baucal tapb, padahn nvazilrin v iltifatna tu gldi. Amma zmannin ona da gz dydi v o, hmin il byrn lm yatana qoyub, tbii cll vfat etdi. Bir mddt Xlif nsar Qaradalu irvan yaltinin hakimi oldu. Amma zli [Allahn] iradsind irvan vilaytinin rumilrin ialna mruz qalmas v o tbqnin bsatnn bir mddt hmin diyarda srilmi olmas qrar tutduundan qzlba qoununun syi v ziyyti bir smr vermdi. Xlif nsar irvanda bir i gr bilmyib, tezlikl [axirt] kmk tbilini dyclyrk, bdiyyt almin yolland:
Dlduvan Rumi - bu xsin ad Bak nsxlrind Dl (Dli) Anc Rumi kimi yazlmdr. slind is onun ad Dli Kayq by olmaldr. O, Osman paann komandanl altnda olan Osmanl dstlrindn birinin bas idi (bax: F.Krzolu. Osmanllarn Kafkas-ellerini fethi, s.333).
997

451

O getdi ki, o biri dnyann mlkn tutsun. Xlif nsarn vfat, hkmdar miyytinin raqa qaytmas v nvbti il ba vermi Xorasan sfri sbblrindn qzlba mirlrindn he ks irvanda qala bilmdi. Osman paa Drbnddn amaxya glib, orann qalasn mhkmltdi v o vilayt zrind hakimiyyti l keirdi. Bu hadislrin hr biri z yerind byan qlmi il yazlacaqdr. N is, Qazi Gray xan [ah] ordusuna gtirdikdn sonra onu etimadl adamlardan ibart bir dstnin mayiti il Qzvinl Gilan arasnda yerln, zmannin mhur qalalarndan olan v ne illr rzind smailiyy 998 hkmdarlarnn sltnt mrkzi olmu lmut qalasna gndrdilr v on u qala hakimin taprdlar. Simayun xann z qzn gndrmsinin yubanma vaxt hddini adqda Mirz Salman v byk mirlrdn bzilri iyirmi min yaxn qounla Grcstana yollandlar ki, Aleksandr xanla Simayun xann mslsini qdrtli dvltin xeyrin olan bir trzd hll etsinlr. Grcstan hakimlri qzlba qoununun gliindn qorxaq v rkk olub, zrxahlq etmk mvqeyi tutdular. Aleksandr xan rumilr trcmani-itati999 vers d, ondan sonra hl d qzlbalara xrac vermmidi. O, [xrac vermyi] hdsin gtrd. Mirz Salmana v mirlr yalvar -yaxar etdi. Onlar bel mslht bildilr ki, onun da qzm kama yetmi ahzad [Hmz mirznin] nikahna daxil edrk, onu bu xilaft mqaml [Sfvi] slalsin dost, rumilr is dmn olmaa and idirsinlr. Trflr arasnda gedi-gli ba verdi. Aleksandr xan Mirz Salmann v mirlrin hiyl v mkr iltmycyindn min olduqdan sonra onlarn yanna gldi. Trflr arasnda gr ba tutdu. Simayun xan da Mseyib xanla birlikd oraya gldi. Trtlr arasnda hd-peyman rtlri myynldirildikdn sonra byk mirlr Simayun xan gtirdilr. Onlar (Aleksandr xanla Simayun xan) bir-birlri il slh baladlar v xristian (msiha) milltinin adtin uyun olaraq, grclrin dilind xa adlanan slib v ncil and idilr ki, bu gndn etibarn vilayt nianl [Sfvi] slalsinin dostluunda mhkm duracaqlar v hr ikisi birlikd rumiyy qoununun df edilmsi iind qzlba qounu il mttfiq olacaqlar. Mirz Salman v mirlr onlarn yalnz qzlarn gtirmy raz olmayb tlb etdilr ki, onlarn hr biri z oullarnn birini Nvvabi-Cahanbaninin xidmtind dayanb ali znginin mlazimlri olmaq n mirlrl birlikd ulu orduya gndrsinlr. Grc xanlar itat etmk v tabe olmaqdan savay ar tapmadlar. Aleksandr xan o vaxt on iki ya olan olu Kstndil (Konstantin) mirzni, Simayun xan is hmin yada olan Luarsab mirz adl olunu ali [ahzadnin] mlazimi olmaa gndrdilr. Mirz
smailiyy - VIII srd islamn i cryanndan ayrlm triqt. 1090 -1256-c illrd mrkzi lmut qalas olmaqla smaililr dvlti mvcud olmudur. 999 Trcmani-itati (itat trcman) - bir hkmdarn digr bir padahn vassallna kediyini bildirmk n tqdim etdiyi vergi.
998

452

Salman v mirlr onlara sgndr anl nvvabn v Nvvabi-Cahanbaninin adndan iftixarl, ahan xltlr verdilr. Aleksandr xan ne il rzind dmdiyi bac v xracn dnilcyin dair iltizam verib, min tmn tdavld olan raq ahisi srkar -i xasse-yi rif n, min tmn Nvvabi-Cahanbani n v min tmn Mirz Salmann, mirlrin v dvlt rkannn xrclri cn dmyi qbul edrk, znn zngin, var-dvltli v etibar sahibi olan yhudi mnli vziri Xoca Yaqubu onlarla gndrdi ki, Gnc hrind hmin mbli dsin v xahi etsin ki, [Aleksandr xann] qarda sa xan Grcstanda qoysunlar, [Aleksandr] z ona maa verib saxlasn. Hminin Simayun xan Aleksandr xann yannda olan qarda Davud xann ona thvil verilmsini istdi. Onlarn hr ikisi z hdlrin gtrdlr ki, qardalar il xoagln trzd rftar edib, vfaszlq etmsinlr v hr biri z lklrindn bir mahal z qardann ixtiyarna versin ki, onlar rahat dolanb, yaay tinliyi kmsinlr. Amma onlarn he biri z qarda il bal hdin v vdin vfa etmdi. Onlar qsa mddt rzind hmin qardalarn aradan qaldrmaqla mul olub, onlarn ldklrini elan etdilr. Mnasib vaxt olmadndan he ks onlar bu mllrin gr czalandrmad. Szn qsas, Mirz Salman v byk mirlr Grcstan ilrini [yuxarda] yazld sulla hll edib yoluna qoydular, grc hakimlrinin mslsindn xatircm olub, oradan geri qaytdlar v szgedn [grc xanlarnn] oullar v qzlar il v nisbtn aa yarl qzllarla birlikd ulu orduya atb, etdiklri ilrin hqiqtini sgndr anl nvvabn v dnya sakinlrinin ahzadsi [Hmz mirznin] rzin atdrdlar. Bu, onlarn rfli knllrinin sevincin sbb oldu. Oradan Meydancuq yaylana gedib, bir mddt yaylaqda xobxtlik, irt v istiraht iind oldular. Sinan paann stanbula qaytmas xbri doru xdndan o il rumilr trfindn bir narahatlq olmad. brahim xan slh ii cn [stanbula] getmidi. Grcstan msllri [yuxarda] yazld trzd z hllini tapmd. O vaxt qzlba qounu irvanda mskn salmd. Bel bir raitd Xorasandan amlu v ustaclu tayfalarnn syan v tyan etmsi bard xbrlr atrd v narahatlq vard ki, birdn, Gilandan xm ustaclu mirlri Xorasan trf gedib fitn trdrlr (syanlara qoularlar). Bu sbblrdn hkmdar miyytinin sltntin mrkzin dnmsi mqsduyun sayld. Payz vaxt yaylaqlarn havas soyuqladqda qalibiyytli bayraqlar raqa yollanb, salamatlqla sltnt mrkzin atdlar v o qda qlaq darssltn Qzvind ba tutdu.

453

KUH-GLUYD QLNDRN QYAM QALDIRMASI V ULU HAKM [OLAN ALLAHIN] QZAV-QDRNN ZRURT ZNDN O PS TALEL XSN BAINA GLNLR HAQQINDA Bu ilin hadislrindn biri d Kuhi-Giluyd ba vermi qlndr qiyamdr. Bu qrib hadisnin icmal beldir ki, bu ilin vvllrind bir qlndr Kuhi -Giluy lurlar arasna gedib, hiyl v saxtakarlq qaplarn ad. O, smayl mirzy tamamil oxayrd v onun da smayl mirz kimi qabaqdan iki dii yox idi, yaxud, blk d, Allah bilir, bhlri aradan qaldrmaq n z onlar kib xarmd. O izhar etdi ki, Mn smayl mirzym. Bir dst nankor bir -birlri il mttfiq olub, mnim qtlim qsd etmidilr. Mn qeyb kilmk v frar etmkdn baqa bir ar grmdim. Ramazan aynn geclrindn birind Halvaolunun evind yatmdm. Grdm ki, rklrind mn davt bslyn bir dst xs mnim yataq otamn yanna glib, iri soxulmaq istyirlr. Mn o evin pncrsini sndrb, zm bayra atdm v sltnt v padahlq paltarlarm soyunub, drvi v qlndrlrin libasn geyindim, bir gud gizlndim. O camaat (sui-qsdilr) mn bnzyn bir qulam gtirib xbr verdilr v yaydlar ki, ah smayl vfat etmidir. Mn iki il rzind qlndr geyimind ran mlkndn gedib, almin traf v knar yerlrind, xsusil d Rum vilaytind gzib-doladm v o mlkn yaxsn-pisini gzdn keirdim. Ta indiy kimi bu gizli sirri kimsy izhar etmdim v sbir eldim ki, mnim dmnlrimin ksri bir-bir z mllrinin czasna atsnlar. ndi is mnim zhur etmk vaxtm glib atmdr. Dmnlrimin zrrindn v mn zidd olanlarn mkrindn btnlkl arxayn olmuam. Ona gr d zm akara xarmam. nallah, qalan dmnlrimdn d intiqamm alb, Rum mmlktinin mxtlif yerlrind olan sadiq trfdarlarn v mvafiq ardcllarmla birlikd Rum mlkn fth etmy yollanacaam v filan-filan ilri grcym. O, ortaya xmas il bigan ltlri bng kimi srxo etdi. Onun beyninin sarayna pozun xyallar yol tapmd, mnasz szlr danrd v hamya irin vdlr verib, onlar ran, Turan v Rum hrlrindn hanssa birinin hakimliyin v balna namizd edirdi. Shrada mskun olan o nadanlar bu blhin sassz szlrin inanb, al yolundan azdlar v aldandlar. smayl mirznin vfat hadissi gzlnilmdn ba verdiyi n iin mzindn xbrsiz olan ucqar yerlrin halisi o hdyanlar v yalan hekaytlri doru saydlar. Get -ged onun barsind mlumat lur qbillri arasnda yayld v bu msl gizlinlik mrtbsindn akarlq drcsin glib atd. O hdudun halisi trafdan v yan yrdn axb gldilr v nzirlr, peklr gtirdilr. Szgedn qlndr z iinin o alsz camaat arasnda rvac tapacan grb, z padahlq bnvrsini v xosrovluq bsatn qurdu. Onun hzuruna gln hr ks nnvi qaydada scd etmk v ayaq pmk adtini yerin yetirirdi. Hr qbilnin hsn -camal sahibi 454

olan qzlarn ona xidmt gstrmk rfin nail olmaq n nzir v ehsan kimi gtirib glirdilr. Xlas, zn all gstrn bu divan frldaqlq v blhlikl z n sltnt v padahlq dkan dzltdi. O, hr obann silzadlrini ali mnsblr namizd edib, qoun trtib etmk haqqnda frman verdi. Onun caki, cvanki, bndani qbillrindn v s. lur qbil v irtlrindn toplanm qoununun say iyirmi min nfr atrd. O, bana toplam bu byk qounla Kuhi -Giluy hakiminin oturduu yer olan Dehdt1000 zrin gldi. far tayfas qlndrin qiyam bard hqiqti o vilaytin hakimi olan v hmin vaxt ulu orduda bulunan Xlil xana atdrd. farlar qlndri df etmkdn tr Xlil xann oullarnn bana topladlar. Xlil xann olu Rstm by onlarn srkrdsi idi. ki trf arasnda dflrl byk dylr ba verdi. Qlndrin adamlar gah qalib, gah mlub oldular. Bu vurhavurda farlardan v lurlardan bir oxlar qtl yetirildilr. lahi qzav-qdr zndn Xlil xann olu Rstm by qtl olundu. Onun qtli qlndrin aalna v istilalna rait yaratd. far tayfas mqavimt gstrmy aciz qald v o tayfadan oxlar bu hadislrd hlak oldular. Qlndrin adamlar o tayfann qadnlarndan v qzlarndan oxusunu sir tutdular. [Qlndr] Fars v Xuzistan vilaytlrin hkmlr v frmanlar gndrib, [camaat] ona trfdar xmaa ard. Hmin vaxt padahn ali miyyti uzaqda, Azrbaycann srhdlrind byk ilrl mul olduu n [qlndrin] hkm hr yer gedib catd. ksr yaxn mahallarn halisi itatdn zg ar grmyib, vaxtn mslhtin ml edrk, pek gndrdilr. Amma qlndr alsz v blh bir xs idi. Nec ki, bu misrada deyilmidir: Yalan rann nuru olmayr. Gnlr kedikc onun yalan szlri lurlara aydn olmaa balad. O qvmn aqillri onun barsind trdddlr ddlr. Eyni zamanda, Xlil xann glii bard xbr yayld. Qlndr lurlarn bzilrindn bdgman v etimadsz olub, mharibdn l krk, Hveyz v Dizful trf getdi ki, M nslindn olan v o zamanlar Hveyzd v bzi rbistan blglrind valilik edn Seyid caddindn kmk istsin. O, lurlara z evlrin getmy rxst verdi v mr etdi ki, lazm olan vaxtda hazr olsunlar. Xlil xann qlndrin qounu il mharib etmsi v onun ldrlmsi. Amma ulu drgahda olan Kuhi-Giluy hakimi Xlil xan far qlndrin qiyamnn soran aldqda rxst istyib, o trf yolland v o trafa atdqda lur camaat qiyam qlndr trfdar xb, onun yolunun stn ksrk, ona qar mharib etmy baladlar. Oraya getmk n dan arasndak drdn ken bir yoldan savay, baqa bir yol yox idi. Lurlar hmin drd pusqu qurub. Xlil xann keidi vaxt dan bandan byk dalar zaa diyirltdilr v ona ox v tfng atdlar. lahinin qzav-qdri zndn bir ox Xlil xana dyrk, onu
1000

Dehdt - rann Behbehan hrindn 41 km. imal-rqd yerln knd.

455

ldrd. Onun ldrlmsindn sonra far qazilri prian vziyyt ddlr v lur camaat qtl v qart l atd. Bu hadis lurlarn tyannn v csartinin artmasna bais oldu. Xlil xann qtli bard xbr qlndr atdqda o, Dizfuldan yen d Kuhi-Giluyy yolland v yenidn onun bana oxlu adam toplad. O, Dehdt zrin gldi v istdi ki, n qdr ki, iin st almaybdr, nfsani lzztlrdn kam alb, zmandn zvq gtrsn. Amma, el ki Xlil xann ldrlmsinin v qalibiyytli far tayfasnn qrlmasnn avaz yaxn v uzaq yerlr yayld v hkmdarn qulana atd, o, Xlil xann qarda sgndr xan Kuhi -Giluy yaltin hakim tyin edib, onu o trf yollad. Hminin Fars [vilaytind] hakimlik edn zlqdr mirlrin qlndri df etmk v sgndr xana yardm gstrmk haqqnda gstri verildi. Nvbti il calal bayraqlar Xorasana yollanarkn Fars hakimi mmt xan, Duraq xlifnin srkrdliyi altnda Fars [vilaytinin] qounundan bir dstni Kuhi-Giluy trf gndrdi. sgndr xan v far tayfas ona qoulub, birlikd Dehdt z qoydular. vvllr qlndrin bana ym cmiyyt v izdiham tfriqy db, prn -prn oldu. Fars [vilaytinin] qounu onun zrin gln vaxt onun iinin stndki prd tamamil alb ddyndn v lurlarn say-sem adamlarnn onun barsindki fikirlri nqsana uradndan trafdan v yan-yrdn he bir ks onun imdadna glmdi. O, lacsz qahb Divarbst qalasna snaraq, mdafi olunmaa balad. Onunla birlikd olan az adam iki- gn rzind bs yer arpdlar. Bu trfdn zlqdr qazilri hcum edib, Divarbst daxil olaraq, mqavimt gstrn dstni mhv etdilr v qlndri qald evd tutub, onu k -k bayra xardlar. Zlqdr tayfas onu diri-diri ulu drgaha gndrmk istdi. Lakin far qazilri hcum kib, onu zlqdrlrin razlnn xilafna olaraq qtl yetirdilr v onun ban ulu drgaha gndrdilr. Hkmdarn miyyti Xorasandak Trbti Heydriyyy atb Trbt qalasnn mhasirsi il mul olan zaman [qlndrin ksilmi ba] rfin nzrin atdrld. Bununla da bng dkn olan o blhin fitn ati Kuhi-Giluyd sndrlm oldu. Kuhi-Giluy hakimi sgndr xann qtli. sgndr xan Kuhi-Giluy yaltind hakimlik etmy balad. Amma bir qdr sonra far fsadlarndan ibart bir dst Xlil xann olu ahqulu byin bana cmldi. O, Kuhi -Giluy hakimi olmaq hvsi il qfltn sgndr xann stn glib, onu qtl yetirdi v zn ahqulu xan adn qoyub, z hkumt bayraqlarn dalalandrd. Lakin Xlil xann qrbalarndan v far tayfasnn mirzadlrindn olan bdlltif by farn olu Hsn by ona qar dmnilik mvqeyi tutub, zn Hsn xan adlandrd. ki trf arasnda ziddiyyt v mnaqi ba qaldrd v onlar bir birlrindn qorxa-qorxa hmin vilaytd yaamaa baladlar. O mlk onlarn ikisi arasnda paraland v blnd. Nhayt, la -hzrt [ah Abbas] zamannda hr ikisi irazda [hkmdarn] hzuruna gldilr. Hsn xan z li il ahqulunu qtl yetirdi v Kuhi-Giluy hkumti ona verildi. 456

Szn qsas, haqqnda bhs etdiyimiz qlndrin hadissindn sonra bng dkn olan digr qlndrlr d smayl mirz olmaq hvsin ddlr. Bir ne mahalda bu sbbdn qova v itia ba verdi. Hr ne gndn bir hanssa vilaytd bir smayl mirz peyda olurdu v adamlar onun bana cmlir, daha sonra is prn-prn drdlr. Bunlardan biri Luristanda v malda peyda oldu. likr qlmrovunun krd v lur qiyamlar onun bana cmldilr v onun sgrlri on min nfr atdlar. O, mirlr v mnsb sahiblri tyin edib, hmin srhdd fitnkarla balad, Sola Hseyn Tklnn yanna adam yollayb, onu z hakimiyytin tabe olmaa ard v onun cn vkalt hkm gndrib, ona tklif etdi ki, uxa sultan Tklnn yerin rknssltn olsun. Sola Hseyn aln zrurti sasnda yalandan itat v tabeilik gstrmkl onu aldadb l keirmk qrarna gldi, onun szlrini qbul edib, onun smayl mirz olduunu tsdiq etdi, sdaqtini izhar eldi, bir-birinin ardnca hdiyy balamalar gndrrk, ondan z hzuruna trif gtirmyi xahi etdi v onun n ahan adrlar, yaraqlar v yalar gndrib, z onu qarlamaa xd. Biar qlndr ona inanb, tamam-kamal vkt v iqtidarla mala yolland. Sola Hseyn v tkl yanlar Seyf sultan Bayatla birlikd1001 onun hzuruna atb, scd etmk v ayaq pmk qaydasn yerin yetirdilr, daha sonra is al v zka il hrkt edrk, onun bana toplam oxluu izdiham bir-birlrindn ayr salb praknd etmkl frst qazanaraq, onu tutub mhbus etdilr. Qlb aytli bayraqlar Xorasan sfrindn qaydb, darssltn Qzvind yerbyer olduqdan sonra onu ulu drgaha gndrdilr. Nvvabi-Cahanbaninin gstrii il at meydan xiyabannda ona bartl qba geyindirrk od vurdular. Buna baxmayaraq, bu hadis srgrdan qlndrlr ibrt olmad. Onlardan digr birisi Tal [blgsind] bu arzuya dd. Bir dst aqibtsiz nadan onun bana cmlrk, darlirad rdbil glib, orada z mllrinin czasna atdlar. Digr birisi is Qur [vilaytind] v Xorasann Frah hdudunda zhur etdi v o srhdin fitnkar araqardranlarndan ibart oxlu xalq onun bana toplanb, fitn-fsad trtmy baladlar. Hseyn sultann v onun qarda lixan sultann Xorasann Frah [blgsind] qlndrl dyd ldrlmlri. Frah hakimi Hseyn sultan far onun fitnsini df etmy yolland. ki trf arasnda mharib ba verdi v qurlar1002 qalib gldilr. Rbbin qzav-qdrindn Hseyn sultan dyd ldrld. far tayfas mlub vziyytd Fraha gldi. Onlar hqiqti ali taxtn tyin rz etdilr. Ulu drgahda far qorular zmrsinin yzbas olan lixan sultan z qarda [Hseyn sultann] yerin tyin edilib, Fraha gldi v qardann qannn intiqamn almaq n qlndrin stn Qur [vilaytin] getdi. Qlndrin trfdarlar mharib ahngini sazladlar. Trflrin gstrdiklri oxlu sylrdn
1001 1002

S-129, v.232a; S-297, v.181a. Qurlar - fqanstann mrkzi hisssind, Hrirud ay boyunda yerln Quristan adl tarixi vilaytin halisi.

457

sonra o (lixan sultan) da qtl yetirildi. far tayfas bu df d bir i gr bilmdi. Onlarm (Hseyn sultanla lixan sultann) qohumu Yegan sultan Frah hakimi oldu. O, oraya atdqda qiyam yatrman qaysna qald. El bu vaxt qlndrin yalan onun trfdarlarna aydn oldu v axrda [qlndr] qtl yetirildi. Xlas, sgndr anl nvvabn hakimiyytinin ilk drd -be ilind smayl mirz cnablar bard dedi-qodu v sz-shbt halinin dilindn dmk bilmdi. XORASAN HADSLR V LAHZRT IAHABBASINl 989-cu L (05.02.1581-25.01.1582) MVAFQ OLAN YILAN LND O VLAYTN SLTNT TAXTINA KANATIN HKMDARI [OLAN ALLAHIN] TQDR L YLMS HAQQINDA tn (988/1580-c) ilin hadislri arasnda byan qlmi ib yazld ki, mqdds Mhdin hakimi Mrtzaqulu xan Pornak Herat bylrbyisi liqulu xan amlunun, Mrdqulu xan Yegan Ustaclunun v onlarn tabeilrinin syann v tyann, onlarn mqdds Mhdin v Niapurun zrin glmlrini ard-ardna v dalbadal ulu drgaha rz etdikd mir xan v trkman mirlri oymaq tssbkeliyi chtindn bu bard sz-shbt balayb, Mrtzaqulu xana kmk v yardm gstrmyin qeydin qaldlar. Qdrtli dvltin daya olan xslr Xorasan msllrinin intizama salnmasn Mhmmd xan Trkmann sylrinin hdsin qoyub, onu z atasnn qannn qisasn tlb edn smaylqulu xan amlu, Qorxmaz xan v bzi mirlr v sgrlrl birlikd Xorsana gndrdilr ki, gedib al v bilik yolu il o fitn atini sndrsnlr, Xorasan mirlrini sgndr anl nvvaba v dnya sakinlr inin ahzadsi Sultan Hmz mirzy mxalif olmaqdan kindirsinlr v gr mmkn olarsa, onlarla Mrtzaqulu xan arasndak dmniliyi islah etsinlr, gr mmkn olmasa, onda vaxtn zrurtin v dvltin mnafeyin uyun hrkt edrk, bu mslni el bir trzd hll etsinlr ki, qzlbalar arasnda ba qaldrm ikitirlik ortadan gtrlsn v onlarn hams bir mvqedn x etsinlr. Onlar frmana uyun olaraq yola db, bir ne gn raqda z qounlarn v dstlrini trtib saldlar v daha sonra hrkt yynlrini Xorasana doru ynltdilr. Onlarn gliinin xbri Xorasanda yayldqda liqulu xan v Mrdqulu xan da mqdds Mhd getmyi qrara alaraq, z tabeilrin xbr verib, kama yetmi adl-sanl sadtli ahzadnin, yni Allahn klgsi olan lahzrt ahn miyytind darssltn Heratdan xdlar. Bu tbq il hd peyman balam mirlrin hams hazrlql qounlarla ali orduya cmlib, tamam vkt v iqtidarla mqdds Mhdin hduduna gldilr. Mrtzaqulu xan istdi ki, pay-pk verilcyi bard xbr yaymaqla oxlu qoun yaraq, o oxsayl qvvy qar mqavimt gstrsin. O, mqdds 458

Mhdin hasilat v mdaxilindn oxlu [mbl] xrclyib, qeyri -mhdud namlar verdi v tayfalara, oymaqlara v sgrlr qzl paylamaq vdi verib, bu mqsdl mqdds Mhdin varllarndan, ne mddtdn bri o mbark hr glib orada mskunlam tacirlrdn v svdgrlrdn zorla [pul] tlb etdi. Onun msadir v qsbetm mllri hddini ad. O, sana -soluna baxmadan, z csart lini mqdds [mam Rza] astanasnn mlkiyytindki abad xziny v o mbark mqbrnin bzk v zint yalarna uzadb, oradak btn qzl v gm qndillri v amdanlar l keirib, z sgrlrinin luf v maana srf etdi. Bu sbbdn el oldu ki, onun arzular smrsiz qald v z n dndy mtlblr ks-ntic verrk. tsdiqini tapmad. Szn qsas, Mhmmd xan, smaylqulu xan v onlarla birlikd getmy tyin olunmu mirlr v sgrlr mqdds Mhd atdlar. Onlar o mbark hrin yanna gldikdn sonra Mhmmd xanla liqulu xan arasnda nsihtamiz mktublama ba verdi. Amma onlar (liqulu xan v trfdarlar) Mhmmd xann trkman oymann tssbkeliyi, smaylqulu xann is Vli xlifnin qannn qisas baxmndan qalmaqal v fitn -fsad trtmyi dndklrini gman etdiklrindn v zlri il Mrtzaqulu xan arasndak grginliyin slh yolu il hllini mmkn hesab etmdiklrindn bu [mktublamann] he bir tsiri olmad. liqulu xann mddas bundan ibart idi: Biziml Mrtzaqulu xan arasndak fitn v dmnilik ati el bir trzd alb ki, yd-nsiht suyu il snn deyildir v bizim onunla yola getmyimiz he bir vchl mmkn deyildir. gr onu [baqas il] dyidirslr v z yksk drcli atasnn hkm il bu srhdd olan kama yetmi ahzad [Abbas mirzy] itat gstrn, hvalatlar v hadislr zaman llnin v bylrbyinin (liqulu xann) szndn v mslhtindn xmayan digr bir xs mqdds Mhdin hkumtini verslr, onda slh v asayi brqrar olar. Biz vvllr olduu kimi, yen d el hmin dvltsevr bndlrik. Lakin lovalq v qrur badsindn mst olan Mhmmd xan v Mrtzaqulu xan trkman tayfasnn [say] oxluuna v ulu drgahda malik olduqlar ali mrtblr gvnib, mslnin bu yolla hllindn imtina etdilr. Onlar eli v mktub mbadilsini dayandraraq, z tabeilrini trafdan v yan yrdn cmldirdilr. Bunun nticsind mqdds v ulu Mhdd byk bir [qoun] ktlsi toplad. Amma liqulu xanla Mrdqulu xan mqdds Mhd getmyi srfli bilmyib, Drvi Mhmmd xann ken il trtdiyi hrktdn incidiklrin gr vvlc Drvi Mhmmd xan tnbeh etmy v czalandrmaa getmyi vaxta mnasib bildilr. Onlar qrara aldlar ki, gr Mhd mirlri ona kmk etmk n hrdn xarlarsa, onda shrada iki trfin z-z glmsi ba verr v qeyb alminin pusqusunda gizli qalm hqiqt akar olar. Yox, gr bel olmazsa, onda Niapur mslsini hll edib, daha sonra mqdds Mhdin zrin glrlr. 459

Buna gr d hrkt yynlrini Mhd smtindn kib, Niapur trf yollanaraq, o hrin knarna atdlar. liqulu xann Niapur qalasn zbt etmk zmi il glmsi. Drvi Mhmmd xan istehkam qurmaa v qala mdafisi n zruri olan ilri grmy ba qodu v hr darvazalarn balayb, mane siprlrini hazr etdi. Onlar qalan mhasiry alb, qalan tutmaq n lazm olan tdbirlri hyata keirmkl mul oldular. Onlarn Niapura getmyindn xbr tutan Mhmmd xan v Mrtzaqulu xan mqdds Mhdi bo qoymaq kimi bir xtal v yanl tdbiri dzgn hesab etmyib, bu hadisnin df edilmsinin asan olduunu dndlr v zlri hrd qalb, sgrlrdn bir dstsini smaylqulu xanla Budaq xan1003 kninin srkrdliyi il Drvi Mhmmd xana yardm v kmk gstrmy mmur edrk, onlar o trf gndrdilr. Niapur hdudunda iki trf arasnda dy ba verdi. Sadt klyi Abbas trfdarlarnn dvlt bayran dalalandrd. lahzrtin mnsublar fth v zfr qazandlar. smaylqulu xan, Budaq xan v onlarn tabeilri qa yolunu tutub, mlub v bdhal bir vziyytd mqdds Mhd atdlar. Bu hadis Abbas trfdar olan mirlrin vkt v qdrtinin artmasna sbb oldu. Mhmmd xan, Mrtzaqulu xan v Mhd mirlri is bsbtn hrmtdn ddlr. O tbq (Abbas trfdarlar) csart ld etdi. Mhd qounu is hmin hadisdn sonra onlara qar vurumaa znd qdrt tapmad. Onlar z balarn hrd gizltdilr v get-ged onlarn oxluu v izdiham azalmaa z qoydu. Abbas trfdarlar olan mirlr, xsusil d ustaclu tayfas Mhd qoununun mlubiyyt uramasndan v onlarn acizliyinin v zbunluunun aydn olmasndan sonra qzav-qdrin zrurti zndn bu cr hadislrin ba verdiyini v sgndr anl nvvabn qdrtli dvltinin dayaqlar olan xslrin onlarn hrktlrini mxaliflik v syan kimi dyrlndirdiyini nzr alaraq, z itat llrini Allahn klgsi olan lahzrt ahn tyin birdflik vurmaq v o hzrti padah elan edib, Xorasan sltntinin taxtna yldirmk fikrin ddlr ki, bununla da onlarn gstrdiklri sy v xidmtlrin o hzrtin yolunda olduu hamya zahir olsun v onlar dost-dmnlrini ayra bilsinlr. Bu bard liqulu xan Ll il shbtldilr. O hzrtin (Abbasn) xilaft v padahlq forman tqdir qlmi il qzav-qdr lvhsi zrind qeyd olunduundan onun trfkelrinin hams bu fikri alqlayaraq, bu ali mtlbi hyata keirmy baladlar.

1003

S-129, v.234a; S-297, v.182b.

460

ALLAHIN KLGS OLAN LAHZRT AHIN XORASAN SLTNTNN TAXTINA YLMS HAQQINDA 989-cu il (05.02.1581 - 25.01.1582) mvafiq olan trklrin ylan ilind, sma cisimlrinin uurla dzldy bir gnd padahsaya mclis trtiblyib, uca sltnt v padahlq krssn bzdilr, o iqbal lksinin ahnahn sultanlarn tvrnd v qaydasnda o krsy yldirdilr v onun o vaxtadk camaat arasnda Abbas mirz kimi mhur olan rfli ad ah Abbas dey arlmaa baland. Hrnd o hzrtin azyall v kiikliyi sbbindn bu i dxli yox idi v o, adl-sanl atasnn v byk mnsbli qardann xouna glmyn bu ml raz deyildi, amma qzav-qdrin igrnlrinin kmyi il bu byk i ixtiyarsz olaraq ba tutdu. Frmanlar v hkmlr padahlq turas il zintlndirildi. Xorasanda onun sadtli adna v lqbin sikk vuruldu v xtb oxundu. Sad xalq v silzadlr tbrik etmk v mbarkbalq demk n dil gldilr. Xorasann ksr yanlar, silzadlri, sahibkarlar v halisi ali drgaha z tutub, itat v fdakarlq nmunlri gstrdilr. O vilaytin byklrindn olan v atas Mir ahhseyn ulu orduda mni l-mmalik vzifsini tutan Mir Mhmmd Yusif Niapuri dvltsevrlik mrasimind digrlrindn daha artq sy gstrdi v mirlik mrtbsin trqqi edrk, Mir Mhmmd Yusif xan adn qazand. Hqiqtn d, o hzrtin sltnt v padahlnn tarixi [bcd hesab il] in sal frxndfal st (bu il uurlu ildir) cmlsi oldu. Bu xbr mqdds v ulu Mhd atdqda Mhmmd xann v Mhd qoununun zgnlyn v prianlna sbb oldu. Onlar bu haln hqiqti bard ulu drgaha riz yazb, sba [klyi] kimi srtli qasidlrl Azrbaycana gndrdilr. Allah-taala o hzrtin (ah Abbasn) vcudunun cvhrini parlaq xilqtin reymindn xlq etdiyi v onun bxtinin ulduzunu msud v parlaq yaratd n hl hyatnn balancndan v uaqlq alarndan etibarn o hzrt mnasibtd hsn-rbt btn adamlarn rklrind qrar tutmudu. Xalq tbii surtd onun hakimiyytin sevgi bslyirdi. Onun hakimiyyt ykslmsi xbri haraya atdsa, sevinc v adla sbb oldu. Qeyb alminin lamtlrinin nianlri dnya adamlarna onun xobxt clusunun mjdsini verirdi. O cmldn, bu sadt smrli xbr [ah Mhmmd Xudabndnin] ordusunda da yayld v hamnn heyrtin sbb oldu. nki o vaxtadk Sfvi slalsind bel bir i ba vermmidi. Bu stirlrin mllifi olan mn (sgndr by Mni) sdri-zm Qazxan l-Hseynidn bunlar eitmim: sgndr anl nvvab Qarabada qlaq edn ild Aleksandr xann mrifi olan Xoca Ziyaddin Kai [ah] ordusuna glmidi. O, mndn sual etdi ki, kama yetmi ahzad [Abbasn] Xorasanda padah olmas xbri dorudur, ya yox? Mn cavabnda ona dedim ki, bli, bel bir shbt dolamaqdadr, amma hl dqiqlmyibdir. Bu vaxt Kamal 461

smayln Divan ortada idi. Szgedn Xoca [Ziyaddin] ahzad [Abbasn] hvaln o kitabdan fal etdi v vvlinci shifnin sa trfind bu qit gldi: Qit Tac bx edn xosrov, cahann ah Ki, qlncndan zman hzrdir. Taleyin ona verdiyi thflr, Hr dm, hr an sadtdir, zfrdir. Dncsi mdrik, dvlti gncdir, Bhrdir li, xncri gvhrdir. Dn gec bunlar dedi asiman: Bizim yanmzda byl xbrdir, Tutacaq gn bnzr qlncla, Nyin ki stn gn gzrdir. Al n qdr tsvvr edirs, Onun mlk el hmin qdrdir. Onun ahlyla mqayisd, Gyn yeddi qat da mxtsrdir. Qoy sbh olsun, dvlti ykslck, Nticsi olar haan shrdir. liqulu xann z mqsdin atmadan Niapurdan qaytmas. Xlas, bu hadisdn sonra Abbas trfdar olan mirlr tamam cidd -chdl [Niapur] qalasn tutmaa yollanaraq, oxlu sy gstrdilr v zhmt kdilr. Amma Drvi Mhmmd xan alnn oxluu, mrdanliyi v yax tdbirlri saysind qalan mhafiz v mdafi etmk iind lazm olduunca ald. Bayrdaklar n qdr sy gstrslr d, qala squt etmdi. Nhayt, mhasirnin mddti uzand v q fsli yaxnlad. Eyni zamanda, raq qoununun glii bard xbr atd. [Abbas trfdar olan mirlr] zrurt zndn k etmk qrarna glib, darssltn Herata z tutdular. Byk mirlrin hr biri rxst alaraq, z iqtalarna getdilr. Amma Xorasan hadislri bard xbrlr olduu kimi, Qaraban Meydancuq [adl yerind] sgndr anl nvvabn ordusuna atdqdan v srdar Sinan paa il slh shbti ortaya gtirilib, yuxarda xatrladld kimi, brahim xan Trkman eli sifti il stanbula gndrildikdn sonra raqa getmk qrara alnd. Onlar khakl sltnt mrkzin gldilr v q darssltn Qzvind keirib, yunt ilinin vvlind1004 Xorasanda ba qaldrm fitn sbbindn oraya sfr etmyin tdarkn grmkl mul olaraq, mirlrin v sgrlrin hazr

Hmin tarixd yunt ili 1582-ci ilin Novruzundan 1583-c ilin Novruzuna qadrki zamana tsadf etmidir.
1004

462

olmas n trafa v yan-yry qorular gndrdilr. Bu srin sonrak vrqlrind o ilin hadislri irin szl bir qlml yazlacaqdr. SGNDR ANLI NVVABIN ZFR NANLI MYYTNN XORASANLILARIN FTN V FSAD ALOVUNUN SNDRLMS N XORASAN SMTN YOLLANMASI HAQQINDA Trklrin ylan ilinin q brkt v sadtl sona atb, yazn v frvrdin aynn matsi1005 tz glin olan reyhanlarn rxsarndan rty gtrdkd v knl oxayan bahar qocaya v cavana ey v sfa arn verib, adlq v nlik bayraqlarn zman shnsind dalalandrdqda ah v kama yetmi adl -sanl ahzad (Hmz mirz) davaml sltntin mrkzind ey-irtl v istirahtl mul idilr. Nvvabi-Cahanbani zvq v xobxtlikl Mirz Salmann qzn istmy hvs gstrib, tamam hsn-rbtl onu z nikahna keirdi. Mirz Salman ahan bir ziyaft qurdu. Layiqli bir kild kbin baland. Trflr bir birlrin mnasibtd bu i yaraan rsmi iltifatlar gstrdilr. Qrara alnd ki, bu il o izzt adrnn prdsi arxasnda oturan xanmn (Mirz Salmann qznn) zruri lvazimatlarnn, avadanlnn v zint yalarnn trtib edilmsi il mul olsunlar v Allahn kmyi il nvbti il glin kd v zifaf mrasimi ba tutsun. Bu fxrdn Mirz Salmann iftixar ba Keyvan eyvanna qalxd. O, vzirlik vzifsind v ilrin icrasnda vvlkindn daha artq iqtidar v istiqlal qazand. Hrnd mirlr v dvlt rkan bu qohumlua v bu izdivaca raz deyildilr. Amma onlar ahzadnin knlnn arzusunu nzr alaraq, buna qar aq-aydn etiraz etmdilr. El ki [yuxarda] yazlm Xorasan xbrlri yayld, Xorasan mirlrinin iinin zrindn prd qalxd, Allahn klgsi olan lahzrt ahn Xorasandak sltnt v padahlnn avaz raqa yetidi v kamal drcsinin yqinlik srhdin atd v Mhmmd xan, smaylqulu xan v Xorasana getmi [digr] mirlr mqdds Mhddn geri qaydaraq, [ahn] astanasn pmk rfin nail olub, Xorasann vziyyti bard hqiqtlri olduu kimi rz etdilr, Mirz Salman, sgndr anl nvvabn digr dvltsevrlri v dnya sakinlrinin ahzadsi [Hmz mirznin] mnsublar v yaxnlar qalmaqal etmy, sz-shbt salmaa balayaraq, xorasanllarn fitn -fsad alovunun sndrlmsi n Xorasan yrn hazrlamaa baladlar. Lakin hadislrin bu cr cryan etmsi qorubann, ahrux xann v mirlrin xouna glmdi. Onlar canqi mclisind bel dedilr: - Rumilrin szn etibar yoxdur. Birdn, hkmdarn Xorasana getmsi rumilrin qulana atar, Sinan paa da frsti qnimt bilib, bizim olmadmz bir raitd Azrbaycan zrin hrkt ker v o diyarda fitn v axnama ba verr. Hkmdarn Azrbaycana getmsi v yad dmnin r ilrinin df olunmas
Frvrdin ay - ran gn tqviminin Novruz bayram il balayan birinci aydr. Burada 1582 -ci ilin yaznn balanc nzrd tutulmudur. Mat - glnlri v qzlar bzyn qadn.
1005

463

daha yax v qdrtli dvltin faydas baxmndan daha layiqli olard. gr kama yetmi adl-sanl ahzadnin Xorasanda nfuzu v iqtidar bir qdr artq olarsa, mxalif zbklr bunu hesaba alsalar v Xorasan mirlri ona tabe olsalar, bdi dvltimiz bundan bir nqsan dymz. Mirz Salman v zlrini Nvvabi-Cahanbaninin trfkeliyi yolunda sabitqdm sayan bir sra xslr is szgedn mirlri nifaq hlindn hesab etdilr v Xorasana getmkd trddd ednlri: kibal oyun bo bir hvsdir, Eqin qiblgah bir olsa bsdir deyiminin mzmununa uyun bir kild, nifaq trtmkd v xilaf xmaqda ittiham edrk, xlvtd v akarda sgndr anl nvvabn rzin bunlar atdrdlar: - Xorasan sfrini txir salmaqda mirlrin mtlbi odur ki. qzlbalar arasnda ikitirlik qzd bir vaxtda [Abbasn] Xorasanda qurulmu sltntinin bnvrsi xaraba qalmasn v bu minvalla onlarn zlrinin ulu drgahdak etibar mhkmlnsin. Bu sz-shbt ona bais oldu ki, mirlr bu i mane olmaqdan l kib, Xorasan sfrin yollanmaqda mttfiq oldular. Darssltn Tbrizd olan mir xan Mosullu da ya Nvvabi-Cahanbaninin fikrini nzr aldna gr, ya da ki, Mrtzaqulu xana yardm etmk n bu yr razlq verdi. Xlas, Xorasan zrin getmk mslsi btn qzlba yanlarnn xatirind qrar tapd. Ustaclu tayfasnn knln l almaqdan tr Abdulla xan Ustaclunun nvsi v ahli mirznin olu olan Salman xan divanba mnsbin yksldildi. Qrar verildi ki, o, z mrhum cdad kimi padah frmanlarnn ortasna mhr vursun. Hminin onunla nianlanm olan cnntmkan ahn qz hrbanu byim layiqli bir trzd glin krlb, onun mnzilin gndrildi. anl orduda olan lksiz qalm ustaclu mirlrindn bir ne nfr, xsusil d ahqulu sultan Qarnca, hmd sultan Asayiolu v digrlri ahan fqtlr layiq grldlr. Onlara yr xrcini dyrk. Xorasan sfrind itirak etmyi mr etdilr. Bu tdbirlr ona gr hyata keirildi ki, Mrdqulu xan v Xorasanda olan ustaclu mirlri qiyamlq yolunda mhkm dursalar, onlarn df edilmsindn sonra [yuxarda] adlar kilmi mirlri onlarn vzin tyin etsinlr. Salman xan, ustaclu mirlri v asaqqallar hdlrin gtrmdlr ki, z etimadl adamlarn Xorasana gndrsinlr v oradak ellilrin v tayfadalarna yd-nsiht verrk, onlar mxaliflik v syan mslyindn dndrib, itat yoluna ynlndirsinlr. Bu iin icras n o tayfann byklrindn saylan v cnntmkan ahn xidmtind nfuz v hrmt sahibi olmu ahverdi by Yegan sedilr. O, Mrdqulu xann misi idi. Clal bayraqlarnn yola dmsindn nc onu bu xidmt mmur edib, Xorasana gndrdilr. 464

Fars [vilaytinin] bylrbyisi li xan Zlqdr hrbi toplan (yasaq) zaman tqsir yol vermidi. Bel ki, Azrbaycanda hrbi mliyyatlarn getdiyi iki- il rzind Fars [vilaytinin] qounu Kuhi -Giluyd qlndrin zhur etmsi v qiyam qaldrmas bhansi il mharibd itirakdan boyun qarb glmmidi. Buna gr d onun v Fars [vilaytinin] bir ne nfr digr zlqdr mirlrinin vzifdn xarlmas bard frman verildi. Zlqdr tayfasnn byklrindn v asaqqallarndan olan mmt by Yzbaya xan rtbsi verib, Sleyman taxtgah v Kyan darl-mlk olan o vilaytin hakimliyini v mirlmraln ona mnsub etdilr. O vilayt yenidn mirlr tyin olundu. Hkm edildi ki, mmt xan, Fars [vilaytinin] qoununun bir dstsini qlndrin df olunmas v sgndr xana kmk gstrilmsi n Kuhi-Giluyy gndrsin, z is qalan qounla Xorasana yollanb, [ahn] mzffr miyytin qatlsn. Bundan baqa, itat olunmas vacib olan bir frman yazld ki, likr qlmrovunun bylrbyisi olan Hmdan hakimi Vli xan Tkl v o srhdin mirlri, hminin darlaman Kirmann hakimi Vli xan far z vilaytlrinin qounlar il birlikd Xorasan yrn yollanaraq, bu sfrd hkmdarn miyytind olsunlar. Xlas, [ah v Hmz mirz] baharn nc ayn da darssltn Qzvind ey-irt v sadtl keirdilr. bdi dvltin daya olan xslr is Xorasan yrnn hazrlqlarn grmkl mul oldular. Mhsullarn artm vaxt yr xdlar. Ay kimi gzn qorular vasitsil Xorasan mirlrin istimaltnamlr1006 gndrdilr ki, sdaqt v ahsevnlik zndn Mrtzaqulu xann bana toplab, onunla birlikd [ahn] ali miyytin birlsinlr. [Xorasana yr n] qsa bir zamanda o qdr qoun toplad ki, qzlba ordusunun saynn bu drcy atdn hl grn olmamd. Yol snasnda ahverdi by Yegan Xorasandan qaydaraq, Mrdqulu xann adndan bzi zrxahlqlar rz etdi. Lakin danq v shbt zaman o, kobud xasiyytini bruz verib, axrda danlaq v mzmmt hdfin evrildi v czaya mruz qald. Hsn by avulunun tir v kaman qorusu (qori-yi tir kman) olan v ustaclu tayfasnn byklrindn saylan olu Mehdiqulu by d oymaq tssbkeliyi v z elinin, irtinin himaydarl mvqeyind dayanaraq, mirlr arasnda bu ynd csurcasna szlr dand. O da iddia sahibi olduuna v etimada qabil xs olmadna gr czalandrld. Salman xan v ustaclu asaqqallar rqiblrin yoldan xarmas v thriki ucbatndan v dnya sakinlrinin ahzadsi [Hmz mirzy] z dostluqlarn gstrmk chtdn onlarn hr ikisini qtl yetirdilr. Amma liqulu xanla Mrdqulu xan raq qoununun glmsi xbrini eidib, kainatn ahzadsinin, yni Allahn klgsi olan lahzrt ahn mqdds zngisi hndvrind darssltn Heratdan xdlar. Onlarla hd-peyman balayaraq, lahzrt [Abbasa] kmk etmyi v sgndr anl nvvaba mxalif olma qrara alm byk mirlrin hams onlarn bana toplab,
1006

stimaltnam - hanssa xsi z trfin clb etmk n yazlan mktub.

465

mnzilbmnzil irlilyrk, mminlr hri Sbzvara gldilr. ahn sadtli miyyti Damana atan zaman onlar Sbzvarda idilr. Say onlarn dstsindn qat-qat ox olan raq qoununun qvvt v vktin baxmayaraq, xorasanllarn igidliyi v onlarn Sbzvaradk glmlri [ah ordusunda] kdr v prianlq yaratd1007. Adamlar gman edirdilr ki, hmin bir ne gn iind o iki qoun arasnda byk bir dy v vuru ba verckdir. Lakin ksr byklr v asaqqallar bel bir dy arzuolunmaz hesab edirdilr. nki qzlba tayfalarnn bir-birlrin qrbal v qohumluu vard v onlarn bir dstsi o trfd, bir dstsi is bu trfd idi. Ncib fikirli mirlr, xsusil d Qulu by Qoruba v ahrux xan dmniliyin aradan qaldrlmasnn lazm olduuna dair szlr dedilr. Amma Mirz Salman v Nvvabi-Cahanbani hmin mirlri nifaq hlindn hesab edrk, onlar ikitirlik salmaqda ittiham etdilr. Bu sbbdn d [hmin mirlr] vaxtn mslhtin ml edrk, z fikirlrini izhar edib dil gtir bilmdilr. Hkmdarn ordusu Mzinanda cah -calalla dayanan gn xorasanllarn geri dnmlri bard xbr orduda yayld. Bu mvzunun tfrrat beldir ki, liqulu xan v Abbas trfdar olan mirlr Sbzvara atb, padahn sadtli miyytinin gliindn v raq qoununun oxluundan v izdihamndan xbr tutduqda onlara qar dymyin z qvvtlri v qdrtlri rivsindn knarda olduunu anladlar v z vziyytlri n onu mslht bildilr ki, mharibdn z dndrib, hr biri z lksin gedrk, z qalasn mhkmltsin, Hqiqtn d, o vaxt bundan baqa drst fikir v mqsduyun tdbir yox idi. Mrdqulu xan Trbt qalasna kilmyi qrara alb, o smt yolland. liqulu xanla Heratn, Quryann v o hdudun mirlri cahan ahzadsinin sadtli zngisi hndvrind darssltn Herata getdilr. Qlb aytli bayraqlar onlar tqib edrk, hrkt gldilr. Mrtzaqulu xan v Xorasan mirlrinin ksri mzffr miyyt qouldular. Mrdqulu xann Trbt qalasna snmas xbri hkmdarn qulana atdqda qdrtli dvltin daya olan xslr mslht grdlr ki, vvlc onun iini bitirsinlr v o, hmin qalada olduu mddtd [oran mhasird saxlayaraq] baqa bir il mul olmasnlar. Buna gr d Trbt qalas zrin hrkt gldilr. Onlar qalann hndvrin atdqda qalann trafn v yan-yrsini dvry aldlar, oymaqlarn mirlri v sgrlri sngrlrd (sib) mvqe tutdular v qalan fth etmk iin giridilr. Bir ne gn rzind byk toplar trtib olunaraq, qalaya tuland. Mirz Salman, tkl v trkman mirlri digrlrindn daha artq sy gstrir v zhmt kirdilr. Mrdqulu xan v qala hli qalan mhafiz etmk v qorumaq iind nec lazmdrsa sy gstrib, mdafi olunmaa alrdlar v sngrlr zrin basqnlar tkil edib, cat nmunlri gstrirdilr. Onlardan bir dstsi igidcsin sngr basqn edib, z tayfasnn mtbr mirlrindn olan rdodu
Burada raq qounu v xorasanllar dedikd raqi -cmdki v Xorasandak qzlba qounlar nzrd tutulur.
1007

466

xlif Tkln qtl yetirmidilr. Hminin Nvvabi-Cahanbaninin eikaasbas vzifsini tutan v Qorxmaz xan amlunun olu olan Thmasibqulu by sngrd qtl yetirildi. Xlas, alt ay rzind iki trf arasnda mharib v arpma davam etdi. Mhasirdkilr bayrdaklarn bzilrinin yardm il mrdan sy gstrdilr. Buna gr d bayrdaklarn oxlu chdlri he bir fayda vermdi. Hqiqtn d, dvlt adamlarndan bzilri, xsusil Qulu by Qoruba v ahrux xan qan tklmsi qorxusundan raz deyildilr ki, qala zoraklq v qlb il fth olunsun. Onlar gizlind oymaqlarn aalarna v asaqqallarna shbt snasnda deyirdilr: - midvarq ki, qzlbalarn qlnclar bir-birinin zn qalxmayacaqdr, msl slh v asayil hll olunacaqdr v sy gstrnlrin sylri il ba qaldrm fsad slhl sona atacaqdr. Amma rqiblrin v paxllarn tnsinin qorxusundan onlar mirlrin yncanda bu bard danmaqdan kinrk, bir-birlrinin xofundan bu mslni izhar etmy qdrt tapmrdlar. Nhayt, q qalann tyind baa vurdular. Almi nurlandran Novruzun glii il trklrin quy ili xobxtlikl varid olub, drd fslin sultan zmt v sadtl bayraqlarn dalalandrd 1008. Mhasir mddti uzun kib, trflri bezdirdi. Qdrtli dvltin hr bir oymaqdan, xsusil d amlu, ustaclu v s. tayfalarndan olan asaqqallar bu mvzuda Mirz Salmann v dvlt yanlarnn hzurunda shbt saldlar. Slh balanmasna knllrd bir qdr rbt yarand. vvlc bu shbt ortaya atldqda qdrtli dvltin dayaqlar olan xslr mirlr zmrsindn Seyid by Kmunni v seyidlrdn, lmalardan qaz-sgr Mir blmali ncunu bir ne nfr xeyirxah asaqqallarla birlikd qalaya gndrdilr ki Mrdqulu xana nsiht versinlr v onu mxaliflikdn l kmy, sgndr anl nvvaba v Nvvabi Cahanbaniy itat gstrmy dvt etsinlr. Szgedn xs (Mrdqulu xan) gndrilnlri qalada saxlayaraq, z misi ahverdi by Yegann qtl yetirilmsi hadissindn ox incidiyini bildirdi v o hzrtlrin szlrin v dvlt rkannn fv v balama bard vdlrin etimad gstrmdi. Nhayt, mhrdar ahrux xan Zlqdr v Fars [vilaytinin] hakimi mmt xan btn zlqdr tayfas il birlikd ona zamin duraraq, rfin v Nvvabi-Cahanbaninin hzurunda Mrdqulu xann zlaltinin v tqsirinin fv olunmasn xahi etdilr v razlq aldqdan sonra ahrux xan qalaya gedib, Mrdqulu xanla grd. Mhasirdkilr qalan mdafi etmkdn tng gldiklri n vaxtn mslhtin ml edrk, barq v anlama qaplarn ab, dava -dala qaplarn baladlar. Tkrar gedi-glidn sonra Mirz Salman, mirlr v yanlar da qala civarnda Mrdqulu xanla grdlr v o, sgndr anl nvvaba v dnya sakinlrinin ahzadsi [Hmz mirzy] sdaqt gstrmk v qulamlq etmk
1008

Burada shbt 1583-c ilin Novruz bayramndan gedir.

467

bard hd-peymann tzldi, bunu z and il mhkmlndirdi. Qrara alnd ki, anl ordu qala tyindn k etsin v bir ne gn ona mhlt versinlr ki, pek toplayb, ulu drgaha glsin. O vaxta qdr is o, anlamaya sasn, z qohumlarndan v asaqqallarndan bir ne nfri Mirz Salman v mirlrl brabr ali taxtn tyin gndrdi ki, onun tqsirinin fv olunmasn xahi etsinlr. Onun gndrdiyi xslr mirlrin v slhyaradanlarn vasitsil rfli hkmdara v Nvvabi-Cahanbaniy scd etmk rfin nail olub, z mramlarna yetrk, geri qaytdlar. Digr trfdn Mrdqulu xann adna onun zlaltinin fv olunmas v szgedn xsin atas olan, sgndr anl nvvabn v onun sadtli mhtrm olunun llsi vzifsini tutmu ahqulu sultan Yegann ne illik xidmt hququnun xatrlanmas bard bir hkmdar frman yazld. Hmin frman iftixarl xltlrl birlikd [Mrdqulu xana] gndrildi. Bundan sonra [ah qounlar] qala tyindn k edrk, darssltn Heratla mqdds v ulu Mhd arasndak yolda yerln mnasib bir yerd cah -calalla drg salb, Mrdqulu xann gliini gzlmy baladlar. Lakin el bu vaxt gzlnilmdn Herat zrin yr ba verdi. HKMDAR MYYTNN DARSSLTN HERAT ZRN GETMYNN XATIRLANMASI, RAQ V XORASAN QOUNLARI ARASINDA QURYANDA BA VERM DYN V XORASAN QOUNUNUN ALM YARADAN [ALLAHIN] TQDR L MLUBYYT URAMASININ BYANI anl ordu qala trafndan k edib Heratla mqdds Mhd arasnda dayand zaman Xoca xtiyar Mninin qohumlarndan olan Xoca bdlmmin Hervi darssltn Hcratdan glrk xbr gtirdi ki, gzl Herat hrind olan liqulu xan v onun tabeiliyindki mirlr cahan ahzadsinin, yni Allahn klgsi olan lahzrt ahn mqdds zngisi hndvrind hrdn xb, Quryanda drg salmlar. Ona onlarn qoununun keyfiyyti v kmiyyti bard sual verdilr. O, onlarn saynn yeddi-skkiz min nfrdn artq olmadn bildirdi. Mirz Salman v mirlri tccb brd ki, ax bu qdr az sayl adam onlardan on df ox olan qlb nianl sgrlrin zrin n cr gl bilrlr v Mrdqulu xana n kmk gstr bilrlr? Szgedn Xoca [bdlmmin] izhar etdi: - Onlarn bu hrktinin mqsdi budur ki, hkmdar miyyti onlarla dymk n Trbt qalas trafndan k etsin v Mrdqulu xan mhasir sxntsndan xilas olsun. Onlar istyirdilr ki, padahn sadtli miyyti Quryana yaxnladqda oradan k edib, zlrini Herat qalasna yetirsinlr. Aydndr ki, gr Trbt qalas alt aya fth olunmaybsa, dnyann mhur qalalarndan biri olan Herat qalasnn alnmas bir il rzind myssr olmayacaqdr. Hm d rumilrin istilas v Azrbaycan srhdindki byk thlklr zndn raq qoununun 468

Xorasanda [uzun mddt] qalmaq imkan yoxdur. Buna gr d onlar dnrlr ki, bu msl zrurt zndn zlrinin istdiklri kild hll olunacaqdr. Bu tdbir aqillrin nzrinc bynilmi bir tdbirdir. Amma ilahi qzav-qdr onlara zidd olduu n hadislr baqa cr cryan etdi. Bu hvalatn tfsilat beldir ki, Mirz Salman v NvvabiCahanbaninin trfdarlar, xsusil d Vli xlifnin qtli stnd liqulu xanla dmnilik edn smaylqulu xan v o tbqnin yanlarndan biri, amlu v ustaclu tayfalar il khn davt malik olan Vli xan Tkl Abbas trfdar olan mirlrin vziyyti il tan olduqdan sonra dndlr ki, liqulu xan hl mzffr ordunun Trbt qalas trafndan k etmsindn xbrdar olmad n z hrkt yynlrini Quryana trf evirib, srtli yr edrk, zlrini onlara yetirsinlr v blk, o hzrtin (Abbasn) mqdds zatn v liqulu xan l keirsinlr. Ehtimal vard ki, [ah ordusunun] Trbt qalas trafn trk etmsi xbri liqulu xana atarsa, o, onlarn Herata doru glcyini gman edib, zn Herata atdrar v [Herat] qalasn mdafi etmy hazrlq grr. Buna gr d hmin xslr drhal bu mslni Nvvabi-Cahanbaniy bildirib tkid etdilr ki, el hmin gn z adl-sanl atas il birlikd ar etmk qrar versin v bir an bel bu iin txir salnmasna yol verilmsin. Nvvabi-Cahanbani mirlrin yncanda bu niyyti sgndr anl nvvaba izhar etdi v ilara hazrladlar. mirlr v dvlt rkan iftiraclarn qorxusundan buna mane olmaqdan kinib, razlq lamti olaraq balarn trptdilr. Hmin mclisd Vli xan Tkl trkman, tkl v s. tayfalarn bir sra mirlri il birlikd rxi tyin olundu. Bu xbr orduda yayld. sgrlr srtli yrn zruri hazrlqlarn yerin yetirdilr. Qoun dryas Bhri-xzr1009 kimi dalalanmaa balad. Byk mirlr istr istmz sgndr anl nvvabn v dnya sakinlrinin ahzadsi [Hmz mirznin] rfli zngisi hndvrind yola z qoyub, ta Tirpl knarnadk shr -axam dinclmyin n olduunu bilmdilr v hmin uzaq msafni gec -gndz rzind qt etdilr. Drdnc gnn sbhnd hl hava almam mzffr qounun qaravullar Tirpl knarna atdlar. liqulu xann ordusunun qaravullar bundan agah olub, qounun glii xbrini atdrdlar. liqulu xan vvlc bu xbri yalan hesab etdi. nki o, raq qoununun Trbt qalas trafnda olduunu gman edirdi v oradan Tirpl knarna qdr uzaq msaf vard. raq v Xorasan qounlarnn Quryanda ba vermi dy v xorasanllarn mlubiyyti. Amma, el ki alatoranlq sbh iql shrl vzlndi v Tirpl knarnda qounun keidinin ss-ky qalxd, liqulu xan v ona yolda olan mirlr atlanaraq, rxi tyin etdilr, sa v sol cinahlar trtib edib, dy v vurua hazr oldular v z ordugahlarn krb, arxa trfd yerldirdilr. Bu trfdn mzffr qounun bzisi krp zrindn, bzi digrlri is sudan
Bhri-xzr (rbc yal dniz demkdir) - klassik mslman corafiyanaslarnn Atlantik okeanna verdiklri ad (bax: A.Quliyev. Azrbaycann grkmli syyah v alimi Hac Zeynalabdin irvani. Bak, 1964, s.62).
1009

469

kemkl bu taya gldilr. Hr iki trfin mbarizlri bir -birlrin yaxnladlar v dy mrksi qzd. amlu tayfas v onlarn trfdarlar drhal mdafiy mul olub, igidlik nmunlri gstrdilr v raq qoununun xorasanllardan on df ox olmasna baxmayaraq, ayaqlarn yer mhkm basb, mrdan sylr nmayi etdirdilr. Amma sgndr anl nvvabn iqbal ulduzu v dnya sakinlrinin ahzadsi [Hmz mirznin] xobxtlik tiri hazrlql qounlarla birlikd grndkdn v liqulu xanla onun sgrlrinin gz o saysz -hesabsz qouna satadqdan sonra onlarn llri idn zld, ilri is ldn xm oldu. Mbarizlrin hcumundan v sgrlrin izdihamndan [liqulu xann] ordusunun sflri viran oldu. Onlar mlubiyyt urayaraq, prakndlik vadisin z qoydular. Qzlba qazilri bir-birlrin atdqda qzlba tssbkeliyi baxmndan bir-birlrini ldrmy el d sy gstrmirdilr. Amma digr oymaqlardan frqli olaraq, tkl tayfas amlu v ustaclu tayfalarna qlnc vurub, o tayfalardan bir oxlarn intiqam qlncndan keirdilr v onlarn ordugah qart v taraca mruz qald. Trkmanlarla tkllr zlrini onlarn mallarna v yalarna yetirdikdn sonra tqibdn bir qdr l kib, qartilikl v yamalamaqla mul oldular. sgndr anl nvvabla Nvvabi Cahanbani dy meydanna atdlar v havann hrarti v srtli yrn mqqti ucbatndan piyadalarn v svarilrin taqtinin qalmadn, atlarn yorulub ldn ddklrini nzr alaraq, el hmin yerdc drg qurdular. O gec Mrtzaqulu xan v bir sra mirlri darssltn Herata gndrdilr ki, zlrini hr yetirsinlr v hri zbt edib, cah-calall bayraqlarn gliini gzlsinlr. Amma liqulu xan mlubiyytdn sonra flk ehtiaml ahzaddn, yni lahzrt [Abbasdan] ayr drk, digr bir yolla xb getmidi. lahzrt (Abbas) is ondan nc baqa bir yolla Herata z qoymudu. O hzrtin mqdds zngisi hndvrind olan ksr mtbr mirlr lm rbtini irk, canlarn o qanin dhtdn xilas ed bilmdilr. Onlarn byklrindn v mtbrlrindn bir ne nfr o dyd qtl yetirildilr: Azvar xann olu blfth xan amlu, Qubad xan Qacar, Kutval lqbi il mhur olan Hac sultan Caatay, qlm hlindn vvllr Sultan Hseyn xann vziri olmu, hmin vaxt is lahzrt [Abbasn] vziri olan Mirz Mhmmd Kirmani. sir tutulanlarn arasnda is Mrdqulu xann qarda brahim xan, Xoxbr xan, Xoca lixan Klntr v baqalar vard. Mirz Salman mirlrin razlnn ziddin olaraq, sir dm mirzadlrdn bir oxlarnn qtl yetirilmsind israr edib, bu ii txir salmadan icra etdirdi. mirlr [liqulu xann] qoununa qatlb sir dm hanssa bir qohumlarnn ldrlmmsini xahi etdilrs d, o, mirlrin bu istklrin baxmayaraq, qtl hkm verdi v bu sbbdn yenidn Mirz Salmanla mirlr arasnda nifaq ba qaldrd. Bellikl, adl-sanl sahibqran v flk iqtidarl ahzad cnablar, yni lahzrt (Abbas) canndan ken ne nfr fdailrl birlikd Herata doru z 470

tutdu. Yann azlna v kiikliyin baxmayaraq, Allahn ona bx etdiyi aln dlalti il sdaqtsizliyindn bhlndiyi adamlardan ayr db, nifaq sahiblrini zndn uzaq etdi. O hzrtin dvlt v iqbalnn frman [ey mlkn sahibi olan Allahm], sn mlk dildiyin xs verrsn [aysinin] 1010 parlaq turas il bznmi v zintlnmi olduu n he gecnin yars olmam salamatlqla Herat qalasna daxil oldu. Qalan qorumaq n hrd qalm amlu fdailrindn ibart bir dst vard. Onlar lahzrtin gliindn sevinc v adlq izhar edib, onun rfli zatnn salamat olmasna gr kr etdilr. liqulu xandan ayr ddy n o hzrtin rfli xatiri sakitlik tapmrd v aydn dey ildi ki, onun bana n glmidir. Tamam rk nigaranl iind onun intizar gzlri yolda qalmd. Lakin hmin gec qala darvazalarnn gztilri [liqulu] xan cnablarnn gliinin mjdsini atdrdlar. Bu, byk bir sevinc v xohalla sbb oldu. Xan cnablar hr atb, [Abbasn] hzuruna gldi v onun rfli zatnn salamatl n Allaha kr scdlri edrk, frhini v sevincini izhar eldi. Xoca fzl v dydn qaanlardan ibart byk bir dst Herata toplab, brclri v darvazalar mhkmltmy aldlar v qalan mdafi etmk n hazrlq grmy baladlar. O gec lahzrt [Abbasn] v [liqulu] xan cnablarnn gliindn sonra Mrtzaqulu xan Pornak v smaylqulu xan amlu il birlikd darssltn Herata yollanm digr mirlr v qounlar ilar edrk, gec saatlarda darssltn Herata atb, mrhum padah Sultan Hseyn mirznin mdrssind yerldilr. Yol getmyin v ilarn srkliliyi zndn onlarn atlar ldn dm, n atllarda, n d atlarda yol getmk v hrkt etmk qvvsi qalmamd. Buna gr d onlar hmin gec [Sultan Hseyn] mirznin mdrssind istiraht etdilr ki, sbh a qalaya daxil olsunlar. Lakin onlar sbh vaxt qalaya daxil olmaq istynd qaplarn bal, brclrin is [liqulu xann sgrlri trfindn] mhkmlndirilmi v tutulmu olduunu grdlr. Mslnin hqiqti sgndr anl nvvaba v mirlr rz olunduqda onlar Mrtzaqulu xana v onun yoldalarna qar etiraz etdilr ki, n n hmin gec ahzad (Abbas) cnablar glmzdn nc siz yuxunu znz haram edib qalaya daxil olmamsnz? Lakin, slind hmin vaxt bu ii hyata keirmk onlarn taqtinin fvqnd idi v onlarn hrkt etmy tprlri qalmamd. nki onlarn atlarnn ksriyyti bir ne gnlk ilardan, dy meydannda ora-bura qamaqdan v havann istiliyi v hrarti ucbatndan ldn drk, n ilar etmk, n d yol getmk qdrtin malik deyildilr. Bel bir raitd onlarn bir gecd Quryandan Herata atmas nec mmkn ola bilrdi?! Bellikl, anl ordu onlarn ardnca k edib, szgedn darssltny atd. [Sultan Hseyn] mirznin mdrssi ahn, Nvvabi -Cahanbaninin v onun xsi byutatnn dvltxanas tyin olundu. Mirz Salman dvltxana civarnda
1010

Qurani-Krim, Ali-mran sursi, 26-c ay.

471

zn mnzil sedi. Hr tayfann byk mirlri z tabeilrindn ibart bir dst il hrsi bir darvazann qarsna gedib, orada qrar tutdular v Herat hrini mhasiry aldlar. Mirz Salman Herat qalasnn zbt olunmas ynnd tamam cidd-chd gstrirdi v mirlr qar danlaq v mzmmt dilini uzadaraq, onlar Nvvabi-Cahanbaniy qar nifaq v ixtilaf mvqeyi tutmaqda ittiham edirdi. Nhayt, mirlr onun lindn v dilindn cana glib, onu qtl yetirmk bard z aralarnda razla gldilr. Bellikl, o, bir ne gnlk iqtidar v byklk namin ban qurban verib, hmin gnlrd mirlrin lind qtl yetirildi. MRZ SALMANIN LDRLMS, LQULU XANLA SLH BALANMASI V ZFR NANL ORDUNUN BD BNVRL SLTNTN MRKZN QAYITMASI HAQQINDA Mirz Salman z qzn Nvvabi-Cahanbaniy r verdikdn sonra Tbriz hadislri, vzir Hseyn byin v onun bacsnn qtl yetirilmsi v dnya sakinlrinin ahzadsi [Hmz mirznin] xouna glmyn digr hadislr sbbindn Nvvabi-Cahanbaninin ona pis mnasibt bsldiyi gmanndan xilas olmudu. Onun byk olu Mirz Abdulla Nvvabi -Cahanbaninin vziri, kiik olu Mirz Nizamddin is mqrrbl-hzrt olmu, ahzad il oturub-durmaa balamd. [Mirz Salman] zn Nvvabi-Cahanbaninin fdailrindn sayr v ona trfdar v havadar olmaqda digrlrindn daha artq alrd. O, hmi mirlrin v qdrtli dvltin daya olan xslrin arasndak byklri, xsusil d Qulu by Qoruban, ahrux xan Mhrdar v Mhmmd xan Trkman tqsird, nifaqda v ixtilafda ittiham edirdi v Nvvabi-Cahanbaniy tlqin edirdi ki, bu tdbirli xsin hyatda olduu mddtd Nvvabi -Cahanbaninin glstannn travti v rvnqi olmayacaqdr. Bzn o, mclisd kinay il bu mvzuda danard v zn triflyrdi. Ordudak araqardranlar, xsusil d iddia sahibi olan taciklr mirlrl xlvtc shbt edrk, bu mslni onlara atdrmdlar. Quryan qlbsindn sonra [Mirz Salman] aln ipini ldn buraxb, mirlr hkm verirdi v onlar aq-akar nifaqda ittiham edirdi. mirlr narahat olurdular ki, tezlikl onun szlri Nvvabi-Cahanbaniy tsir edib, onlara qar mnfi mnasibt yaradacaqdr. Onlar Mirz Salman bu iin hrktvericisi hesab edrk, onu aradan qaldrma qrarladrdlar v frst gzlmy baladlar. Bu snada Mirz Salman Gazrgah [adl yeri]1011 seyr etmk hvsin db, yksk sviyyli bir ziyaft qurmaq n oraya lvazimatlar gndrdi v ulu ordunun ndimlrindn, mtrblrindn, msahiblrindn v tb hli olan xslrindn (airlrdn) ibart bir dstni dvt etdi ki, vd olunan gn ahan bir ziyaft tkil edrk, onlarla shbtlsin. Byk mirlr ordunun cahillri v dliqanllar
1011

Gazrgah - Heratn hrtraf rayonu.

472

srasnda olan z oullarna v qarda oullarna qrar verdilr ki, Mirz Salman Gazrgaha gedn kimi oraya gedib, onun iini bitirsinlr. Vdldiriln gn Mirz Salman z dstsi v qounu il atlanb, Gazrgaha yolland. mirlrin tyin etdiyi adamlar qorubann olu Yusif xann, Mhmmd xann olu Vlican xann, ahrux xann qarda olu Xlil sultann v s. bu kimi xslrin bal altnda oxsayl bir dst il digr bir yoldan irlilyib, onu qtl yetirmy tlsdilr. Bir nfr Gazrgah trafna glib, Mirz Salman bu msldn agah etdi. O, drhal yynini evirib, byk bir iztirab irisind hr z qoydu. Onun yannda olan mlazimlrindn bir oxlar prn-prn drk qamaa baladlar. Byk mirzadlr Gazrgaha ataraq, Mirz Salmann geri qaytmasndan agah oldular v bir dstni gndrdilr ki, gr yolda ona rast glslr, onun iini bitirsinlr, ks tqdird is bu mslni hll etmyi baqa bir vaxta saxlasnlar. Lakin onlarn gndrdiyi dst ona ata bilmdi v Mirz Salman dolama yolla dvltxanaya gedib, sgndr anl nvvabn v Nvvabi-Cahanbaninin hzuruna yetrk, onlar mirlrin sui-qsdindn xbrdar etdi. ah cnablar mirlrin z hzuruna glmsini mr etdi. Btn mirlr v dvlt rkan cmldikdn sonra [ah] mirlrdn sual etdi: - Sbb ndir ki, bizim vzirimiz v etimadl xsimiz olan Mirz Salmana qar bel bir mvqe tutmusunuz? mirlr vvlc inkar edib dedilr: - Bizim ondan ikaytimiz yoxdur. gr qzlba cahillri v lotular ona qar dbsizcsin davranblarsa, biz zmz onlara yetirib, bu fsadn rbtlndiricilri olan kslri czalandrarq. Bu snada [Mirz Salmana qsd etmy chd gstrmi] hmin camaat [Sultan Hseyn] mirz mdrssind toplab, byk bir qalmaqal v hay-ky saldlar v iriy adam gndrib bildirdilr: - Mirz Salman dvlti xarab edn v qzlbalara dmn olan bir kimsdir. Qzlbalar arasndak ixtilaf v dmniliyin sbbkar odur. Xorasan mirlrinin syan v tyan mhz onun bd rftarndan qaynaqlanmdr. N qdr ki o, df edilmmidir, bu ikitirlik qzlbalarn arasndan yox olub getmyckdir. bu yer atdqda byk mirlr d bu mvzuda bir qdr dandlar v bunlar rz etdilr: - Mirz Salman bir tacik kiidir; hesab v divan ilrinin icrasndan savay, ondan baqa he n tvqqe olunmurdu. Ordu v qoun toplayaraq zbana surtd sltnt ilrin mdaxil edib fitn-fsada bais olmaq onun ii deyildi. ndi ki, qzlbalar iin zrindn prdni gtrrk, ona qar bel bir mqama glmilr, grlck ilrin vvlincisi odur ki, o, vzirlik mnsbindn l kib, [dvlt] ilrini trk etsin. Szgedn xs all adam idi v bilirdi ki, bu ii dzb -qoan mirlr onun qtlindn savay he ny raz olmayacaqlar. Amma bu mslnin ahn v 473

ahzadnin hzurunda danldn nzr alaraq ona mid etdi ki, he olmasa onun hyatna son qoymazlar v raz oldu ki, onu hbs edib, bir yerd saxlasnlar. Bel olduqda byk mirlr padahn dvltin dua deyib qalxdlar v mirlrdn birini bir dst il birlikd tyin etdilr ki, bu gec Mirz Salmann keiyini ksin, sabah is onun barsind xobxt v rfli hkmdar trfindn hr n hkm olunarsa, icra etsinlr. Mirz Salman Nvvabi -Cahanbaninin ykslii v iqtidar n sy gstrmidi, z zahiri xidmtlrin gr zn onun fdailrindn sayrd v istyirdi ki, o hzrtin mmlktd he bir riki v orta olmasn. Buna gr d [Hmz mirznin] rfli xatirind narahatlq meydana gldi. O, znn bir etimadl adamn byk mirlrin yanna gndrib, onlarn fikrindn n kediyini sorudu. Onlar Allah-taalann zatna and iib dedilr: - Bizim sdaqtimizd v bndliyimizd sla bir ziflik meydana glmmidir. Bizim ah v ahzad cnablar il baladmz hd-peyman daimidir v mhkmdir. Mirz Salman is hmi ara qardraraq, sizin mbark xatirinizd bizim kimi dvltsevr xslr haqqnda yanl tsvvr yaradrd. Qzlba asaqqallar onun vzirliyin v iqtidarna raz deyildirlr v onun barsind [hkmdarn] ali mri v gstrii n olarsa, biz buna mti v itatkar olacaq. Vzir Mirz Salmann Heratda qtl yetirilmsi. Bellikl, sgndr anl nvvab v dnya sakinlrinin ahzadsi (Hmz mirz) z rfli xatirlrini mirlrin onlara qar hiylgrlik v nifaq etmycklrindn arxayn saldlar. slind, he onlar zlri d Mirz Salmandan ox da raz deyildilr. Buna gr d onlar razlq verdilr ki, onun barsind mirlrin istyin uyun rftar edilsin. Ertsi gn btn mirlr Qulu by Qorubann evind toplab, rfin yanna adam gndrdilr v Mirz Salman aparb, qorubann evind mhbus edrk, onun mallarn v yalarn msadir etdilr. Onun oullar olan Mirz Abdullan v Mirz Nizam da hbs edib, nzart altnda saxladlar. Bir ne gn onun vardvltini tfti edib, bu bard xatircm olandan sonra, onun hmiyytsiz bir vziyyt salnmasna baxmayaraq, onun sa qalmasnn zlrin qar thlk trd bilcyindn narahat olub, onu qorularn llrin tslim etdilr. lyacnab Sultanmn qohumu olan1012 Yzba Thmasibqulu by Mosullu Trkman ona ilk yaran vurdu. Digrlri is onun iini tamamil bitirdilr. ox-ox soyuq idi bu gzl qsr, Yerini qzdran kimi dedilr ki, qalx! Sbhanallah! Adm vlad nyi zn xeyir bilirs, r ntic verir v z ml bostannda hr n qdr z n faydal olan toxumlar spmy alsa da, axrda qarsna bla tikanl xr, xta v yanlma gllrini drmli olur. Elc d
1012

S-129, v.243a; S-297, v.189b.

474

Mirz Salman z dvlt qsrinin tmlini mhkmltmk mqsdi il tdbir tkb, Nvvabi-Cahanbanini zn krkn ets d, axrda bu qohumluq ucbatndan dvlt glinin tlaq1013 deyrk, z z hyatnn kknn qrlmasna bais oldu. Onun csdi byk bir rsvaylq v zillt irisind rzalt torpa zrind db qald. Axrda sdrlrin v lmalarn tbbs il hmin meyit mqdds v ulu Mhd aparlb, [mam Rzann] mqdds rvzsind dfn olundu. Szgedn xs (Mirz Salman) Cabiriyy nslindn v sfahann yan rflrindn idi. Onun nslinin mnyi Cabir ibn Abdulla nsariy 1014 gedib atrd. Onun hyatnn bir hisssi hl cnntmkan ah zamannn vzirlrinin v qlm sahiblrinin trcmeyi-hallar yazlarkn qlm alnmd. O, hqiqtn d, qabiliyytinin, istedadnn v biliyinin oxluuna gr z hmkarlarndan v taytularndan stn idi. sgndr anl nvvabn zamannda o, uurlu bxt ulduzunun msaidsi il dvlt v iqbal meracna ayaq qoyub, vzirlrin mrtbsindn daha artq iqtidar v istiqlal ld etmidi. Hadislrd, vaqilrd v hvalatlarn ba vermsind nkrlrin, xidmtilrin, svarilr dstsinin v miyytin say oxluunun qzav-qdr qlncn df edcyin v tale qarsnda sipr rolu oynaya bilcyin inanaraq, bu xyalla ayan qlm sahiblri dairsindn knara xarb, nfsin tabe olaraq, mirlik hvsin dd, qoun v lkr, tbil v lm sahibin1015 evrildi v uca anl mirlr yuxardan aa baxaraq, zn onlardan stn v yksk tutdu. Axrda yanl mllrinin nticsind zn z ehtiraslarna qurban verdi. O, airlik v sz ustadl sahsindki sviyysini kamillik drcsindk yksltmidi. Ali fhm v fitrt, yax tb v dzgn zehn malik idi. Onun trfindn bdahtn sylnn oxlu mlahtli eirlr yaradlmdr. ksr vaxtlarda vzirlik ilri il mul olduu zaman v ehtiyac sahiblrinin oxluu v izdiham snasnda halinin rizlrin nzml cavab yazb, bdahtn qit v qsidlri tb qlmi il tfkkr v dnc, deyili v mna blatinin v tmtrann kamal sasnda byan shifsi zrin qeyd edrdi. Qtl yetirilmsi rfsindki gnlrd bir qzl demidi. Hmin qzlin mqtsi beldir: Ey gzllr, istsz ldrsiz Salman, Yaxs budur ki, tez alasz ondan can. Bu iki- beyt d onun eirlrindndir v Trbt [qalasnn] mhasirsi zaman deyilmidir: Beyt

tlaq demk - rit qanunlarna gr, kiinin z arvadn boamasn bildirir. Burada mcazi mnada ilnmidir. 1014 Cabir ibn Abdulla nsari - Hzrt linin trfdarlarndan biri. 1015 Tbil v lm sahibi olmaq byk mirlrin rmzlridir.
1013

475

rk rpnmadadr ki, n zaman yar glr, Grsn, yardan haan vdeyi-didar glr? Bir bla bu idn sn dys, bil ki, Salman, Aiqin qarsna daim ahu-zar glr. Bu qzli Mvlana Mhtm Kainin qzlinin cavabnda ox yax deyibdir. Burada hmin qzlin ilk beytlri verilir: Qzl Yaxln yynini acgz adamlara verm! Fitnkar adamlara ixtiyar verm! Laltk rxsarn stn zlfdn prd salma! Sadt xzinsinin aarn ilann lin verm! Szn qsas, bu hadisnin ba vermsindn sonra byk mirlr z aqibtlrini dnrk, Nvvabi-Cahanbanidn xahi etdilr ki, onlarn qlblrinin arxaynlamas n [Mirz Salmann] qzn boasn. Nvvabi -Cahanbani mirlrin xahiini yerin yetirib, [onun qzna] tlaq vermy raz oldu. [Mirz Salmann] mallarndan v mlakndan bzilri ali divana mnsub edildi, bzi digrlri is byk qorulara paylanld. liqulu xann mirlrl slh balamas. [Mirz Salmann ldrlmsindn] sonra mirlr daha bir-iki ay rzind mhasir iind zahirn sy v alqanlq gstrdilr. Bu snada Azrbaycandan qorxulu xbrlr gldi ki, Frhad paa adl birisi Rum sultan trfindn srdar tyin olunub, Azrbaycana qoun kib v o srhdd qtl alovu alb. Qdrtli dvltin daya olan xslr bu xbrdn narahat olub mslht grdlr ki, liqulu xanla slh balayaraq, z hrkt yynlrini raq v Azrbaycan trf ynltsinlr. ahrux xan Mhrdar ixtilafn, ikitirliyin v dmniliyin aradan qaldrlmas mqamna glrk, z bir df qalann tyin gedib, liqulu xanla grd v slh shbtini ortaya atd. Szgedn [liqulu] xan z d bu (slh) iinin hyata kemsini istyirdi. Bellikl, qil-qaldan sonra trflr arasnda aadak qaydalar sasnda slh baland: liqulu xan o vaxt on iki ya olan byk olu Vlixan mirzni [qaladan] bayra gndrib, onun vasitsil rfin hzuruna itatkar ruhda yazlm riz gndrsin; Hmin rizd bildirsin ki, btn bu fsadn xmirinin mayas Mirz Salman idi v bir halda ki, o, aradan qaldrlmdr, indi biz vvllr olduu kimi bu drgahn qulamlar v qulamzadlriyik; liqulu xan kemi tqsirlrin gr zr istsin; 476

 db-rkana riayt etmk, Sfvi slalsinin sufilrindn olduunu sbut etmk v [Abbasn] adl-sanl atasnn v yksk mqaml qarda [Hmz mirznin] hrmtini saxlamaq baxmndan Xorasanda vvlki tki sltnt v padahlq xtbsi sgndr anl nvvabn adna oxunsun v onun byk olu olan Nvvabi-Cahanbani vlihd saylsn; Xorasan mmlkti vvlki qaydada kainat ahzadsin, yni lahzrt [Abbasn] hdsin taprlm olsun v o, layiqli peklr gndrrk, n xahii olarsa, rz etsin ki, xeyirxahlarn vasitsil [hkmdara] atdrlsn. Tkl mirlri, xsusn d Vli xan bu i raz deyildilr. Amma bu slhn balanmasna mxtlif ncib fikirli adamlar qardqlarndan, onlar o tayfann asaqqal, silzadsi olan v salam nfs, slhprvr dncy malik bir kii olan Mseyib xan rfddinolu Tkln bu slhn balanmasna raz saldlar v o, Vli xan inadkarlqdan v trslikdn dndrdi. liqulu xanla smaylqulu xan arasnda sonuncunun atas olan Vli xlifnin qtli stnd ziddiyyt v dmnilik ba qaldrm, onun vzind liqulu xann atas Sultan Hseyn xan ldrlm, Quryan dynd ifrat drcd qtllr ba vermi v hr iki trfin qohum-qrbas olan amlu tayfasnn ovu (ovci, avc) qbilsindn oxlu adamlar qtl yetirilmidilr. Bir szl, onlarn inad v trsliyi fsaddan v ziyandan baqa bir ntic vermmidi. Bu sbbdn smaylqulu xan da slh balanmasna raz sala bildilr. liqulu xan da bu gediata tabe olma faydal bilib, [yuxarda] qeyd olunmu rtlri qbul etdi. Amma xahiini bildir di ki, onlarla Mrtzaqulu xan arasnda inad v ziddiyyt hddini adndan onlarn aras sla dzlmyckdir v buna gr d onu (Mrtzaqulu xan) raqa aparsnlar, mqdds v ulu Mhdin hkumtini is byk mirlr irisindn dvltmnd v xeyirxah bir kiiy bx etsinlr. Xlas, ahrux xan slh yaratmaq meydanna ayaq qoyub, vvlc mirlrin vsatti sasnda qli dlillrl kama yetmi sgndr anl nvvab v Nvvabi-Cahanbanini slh balanmasna raz sald. Onlar sltnt mrkzin qaytma v Azrbaycandak msllri nizam-intizama salma dvltin faydas baxmndan daha mnasib v dzgn hesab etdilr. ahrux xan onlardan icaz aldqdan sonra smaylqulu xan z il birlikd o qalaya aparb, liqulu xanla slh balad. Ertsi gn liqulu xan Nvvabi-Cahanbaninin hzuruna z acizliyinin byan edilmsindn, yalvarlarndan v kemi xidmtlrinin xatrlanmasndan ibart olan sdaqt rizlri gndrdi, ba vermi hadislr gr z zrxahln bildirrk, qdrtli dvltin daya olan xslrin ona qar fqtsizliyindn, Mirz Salmann hegemonluundan v Mrtzaqulu xann pis rftarndan ikaytlndi v slhn rtlrini z and il mhkmlndirdi. Amma Allahn klgsi olan lahzrt ahn xilaft v hkmranlnn frman Biz sni yer znn xlifsi etdik aysinin1016 mzmununa sasn bzk v zint tapdna
1016

Qurani-Krim, Sad sursi, 26-c ay.

477

gr qeyd olunmu rtlrin he bir nticsi olmad v o rtlr quru sz olaraq qald. ah Sultan Mhmmdin Heratdan geri qaytmas. Bellikl, mirlrin v dvlt rkannn xahilrin sasn, liqulu xann mtlblri v iltimaslar mramna uyun qbul edildi. Ona qiymtli xltlr balanld v o, sgndr anl nvvab trfindn rfli oul lqbin layiq grld. lahzrt (Abbas) n yksk mqaml atas v gzl bxtli qarda (Hmz mirz) trfindn hdiyylr v nadir yalar gndrildi. liqulu xann olu Vlixan mirz Nvvabi Cahanbaninin ulu drgahnn mlazimlri silkin daxil olundu. O ilin Novruz bayramndan drd aya yaxn vaxt tdkdn sonra 1017 k tbili vuruldu v [ah qounlar] darssltn Heratdan kdlr. Mqdds v ulu Mhdd cah -calalla dayanaraq, mam Rzann - ona v cdadna salam v mdh olsun - mqbrsinin mlaiklrin snacaq tapdqlar astanasn ziyart etmk rfin feyzyab oldu lar. liqulu xann istyin uyun olaraq v Mrdqulu xanla ustaclu tayfasnn knllrini almaq mqsdi il Mrtzaqulu xan Mhd hakimliyindn uzaqladrb, o vilayti Abdulla xann nvsi v szgedn [ustaclu] tayfasnn silzadsi olan Salman xana verdilr. Mrtzaqulu xan Astarabad yaltin tyin olundu v Daman, Bistam, Biyarcmnd, rb -amiri v Hzarcrib vilaytlri d ona hval edildi. Ustaclu [tayfasnn] byklrindn saylan v uzaqgrn, tcrbli bir xs olan ahqulu sultan Qarnca is Salman xann llsi v atal tyin edildi v Cam vilayti ona mnsub olundu. Xlas, qdrtli dvltin daya olan xslr Xorasann v xorasanllarn msllrini vaxtn zrurtin uyun bir kild hll edib, raqa sar z tutdular. Dvlt v agahlq bsatnn uzaqgrnlri onlarn geri qaytmasndan bel ntic xardlar ki, Xorasan mlknn sltnti yenidn cahan ahzadsin, yni lahzrt [Abbasa] mxsus olacaq, tezlikl onun hakimiyyt bayraqlar ykslck v onun sadt gni [Sfvi] mmlktlrinin btn razisinin zrin dckdir. mirlrdn v Xorasan camaatndan o kslr ki, calal bayraqlarnn glii vaxt sgndr anl nvvaba trfdarlqlarn izhar etmidilr, indi myus olaraq, z aqibtlrinin qaysna qaldlar v z mllrini rt-basdr etmk v brat qazanmaq fikrin ddlr. Hmin vaxt Xorasan mirlrindn [aha qar] itat v tabeilik darvazalarn balayb, mxaliflik qapsn aan ilk xs Sevindik by Qorubann olu Hseyn by far oldu. O, darlmminin Sbzvarn hakimi idi. Hl hkmdarn miyyti Xorasana daxil olub Sbzvara atarkn o, ahsevnlik izhar edib, ali miyyti qarlamaa tlsmi v sgndr anl nvvab v dnya sakinlrinin ahzadsi (Hmz mirz) il grb, Qulu by Qorubann syi nticsind vvlki kimi Sbzvar yaltin [hakim] tyin olunmudu. Lakin bu snada o, mxaliflik v syan mvqeyi tutaraq, hrin v

1017

Yni 1583-c ilin iyul aynda.

478

qalann darvazalarn balad v tfng atmaqla z qalasn mdafi etmk mqamnda durdu. Nvvabi-Cahanbani byk mirlr xitab edib buyurdu: - Biz xeyirxahlq gstrrk, Xorasan mslsini barq yolu il hll etdik. Lakin indi, bir halda ki, Hseyn by kimi birisi sizin padahnzn zn a olub qalan balayr v dbsizlik lini uzadaraq hkmdarn ordusuna top v tfng atr, artq shlnkarlq yeri deyildir. zmz grmmzliy vuraraq onu bal -bana buraxmaq dvlt layiq v sltntin namusuna mnasib olmaz. far tayfasnn asaqqal v dvltin mhm daya olan Qulu by Qoruba o sadtsiz bdbxtin (Hseyn by farn) mslsin zamin durmu bir xs olaraq xcalt ban aa yib, o hzrtin rk oxayan klmlrin tabe oldu v o alsz v husuzun tnbeh edilmsini v czalandrlmasn vaxtn mslhtinc zruri olduunu anlayb, bu i razlq verdi. Nvvabi-Cahanbani btn zfr nianl qounlarn adl-sanl mirlrini, xsusil d Vli xan v tkl mirlrini hri v qalan zbt etmy mmur etdi. Frman icralar buyurua ml edib, el hmin gn layiqli bir trzd hr v qala zrin hcum kdilr. Qala camaat gnin qrub etmsindk mdafi olunmaqla mul oldu. Lakin qrub a o qaragnl bdbxtlrin talesizlik axam oldu. Hmin vaxt onlar dava dalada aciz qaldlar v ali miyytin bahadrlar byk sy gstrrk, zlrini qalann tklrin yetirib, qalann brclrin qalxdlar v sanki yoxudan eni doru axmaqda olan bir sel kimi gecnin zlmtind hr tklrk, hrin i (rk) qalasn da istila etdilr. Sbzvar hakimi Hseyn byin qtl yetirilmsi. O tbqy (qala mdafiilrin) talesizlik z verdi v onlardan bir oxlar fanilik qlncna qurban getdilr. Hseyn by d i qalann qapsnda sir dd. Ali znginin mlazimlrindn olan sbzvarl beldarlardan1018 biri ona belin sap il el vurdu ki, hrkt etmy qvvsi olmad v bel zrbsinin tsirindn xcalt v utanc ban ixtiyarsz olaraq n ydi. Onun czalandrlmasna hkm verildi. Nzr salanlara ibrt olsun dey, onu hr darvazasndan asdlar. Amma o alsz v husuzun itatsizliyinin uursuzluu v onun pis tdbiri ucbatndan o qorxunc gecd sgrlr v ordu hli trfindn Sbzvarn i halisinin v yanlarnn bana blalar gtirildi. Xlas, soyunuluq, qart, qrn v s. bu kimi mllr bir dqiq d olsun sngimk bilmdi. Nvvabi-Cahanbaninin alovlanm qzb odu sndkdn sonra onun mirlr he bir ksin Sbzvar riyytin v camaatna qar tcavzkarlq etmmsini taprmasna baxmayaraq, gec ddkdn sonra hrbilrin riyyt qar hrktlri davam etdi. Acizlr v tblr oxlu xtr v zrr dydi. Ertsi gn riyytin hvalnn qaysna qalb, onlarn mtlblrini v istklrini hll etmy aldlar v o vilaytin hakimliyini hmd sultan Tkly taprdlar. Daha sonra oradan k ed-ed raqa yollandlar. Mrtzaqulu xan
Beldar - ordunun trkibin daxil olan v hrbi mliyyatlar zaman mhndis -istehkam tdbirlrind fhllik edn, qaznt ilrini hyata keirn xslr.
1018

479

Damanda qoydular ki, Astarabad sfrin hazrlqlarn sona atdraraq, o smt yollansn. Hkmdarn miyyti bxtiyarlq v uurla darssltn Qzvin atb, bdi sltntin mrkzind cah-calalla qrar tutdu. iraz hakimi mmt xan, Kirman hakimi Vli xan, Hmdan hakimi Vli xan v Xorasan sfrind itirak etmi digr mmlkt mirlri v hakimlri z yerlrin qaytmaq n rxst alb, hr biri z lklrin getdilr. Bu ilin hadislrindn biri d anl ordu Xorasanda olan zaman bayat v tkl camaatlar arasnda ba vermi mharibdir. Bu hvalatn icmal beldir ki, Hmdan hakimi olan Vli xan Tkl Xorasan sfrin yollanmd v Badad srhdinin mhafizsi Krdstan v mal hakimi olan Sola Hseyn Tklnn hdsind qalmd. Seyf sultan Bayat da onun yannda xidmt edirdi. Lakin yuxarda qeyd etdiyimiz qlndrin qiyamndan v l keirilmsindn sonra araqardranlarn fsad nticsind onlarn arasnda narazlq v mnaqi yaranmd. Hkmdarn Xorasanda qalmasnn uzun kdiyini v vziyytin dolaq olmas haqqnda ardcl xbrlrin gldiyini grn Seyf sultan Bayat hrkt kemk tamahna dd. O qrara ald ki, hmin srhdd qalm v Xorasana getmmi Sola Hseyni v tkl camaatn sradan xarsn v onun lksini l keirsin. Bu mqsdl o, bayat tayfasndan oxlu qoun toplayb, Sola Hseynin stn getdi. Sola Hseyn d tkl tayfasn cmlyib, ona qar xmaa tlsdi. Bayat camaat tkllrdn ox olmasna baxmayaraq, onlarn tzyiqin tab gtir bilmdi v el ilk hmldc mlub olub qamaa balad. Seyf sultan sir dd. Sola Hseyn onu qlndr ahla eyni zncir balad. Onunla bir yerd olmaqdan hiddtlnn qlndr qfltn onu z caynana keirib, o biri dnyaya gndrdi1019. SGNDR ANLI NVVABIN SADTL MYYTNN OLMADII YYAMDA AZRBAYCANDA BA VERM HADSLR V RVANIN RUMLRN LN KEMS HAQQINDA SHBT urluluq mclisinin taxtn bzynlrin rklrin gizlin qalmamdr ki, bundan nc qeyd olunduu kimi, srdar Sinan paa [yuxarda] yazld trzd slh mslsin qrar vermidi v bu trfdn eli sifti il Rum mmlktlrinin hkmdar Murad xann hzuruna gndriln brahim xan Trkman 1020 z il gtrb, stanbula yollanmd. Lakin Osman paa Drbnddn rz etdi ki, Sinan paa z qorxaql v aciyrliyi ucbatndan Azrbaycana glmy crt etmdi. Mn btn irvan vilaytini fth etmim v [bu vilayt] indi Osmanl sgrlrinin nzarti altndadr. O ki qald Sinan paann Drbnd qalasndan savay he bir yerin rumilrin ixtiyarnda olmad bard dediklrin, bu fikir hqiqt ziddir. gr qzlba padahnn Xorasanda olduu bu ild baqa bir srdar tyin olunarsa,
1019 1020

S-129, v.246a-b; S-297, v.191b-192a. Tehran apnda (s.292) Trkman vzin yanllqla Tkl yazlmdr.

480

hm limiz yeni vilaytlr ker, hm d ki, irvan vilayti qzlba basqnndan xilas olar. Rum sultan Sinan paan danlaq v mzmmt mruz qoyub, ikinci vzir olan Frhad paan srdar [tyin] edrk, byk bir qounla bu lrf yollad v brahim xan stanbulda saxladb, slh balamaq tklifini qbul etmk n [qzlbalarn qarsna] rtlr qoydu: Hans yerlr ki, Osmanl sgrlri ayaq basblar v orada Rum padahnn adna xtb oxudulubdur, o yerlri Osmanl slalsinin mnsublarnn ixtiyarna buraxsnlar v mnaqidn l ksinlr. gr qzlba padah bu rt raz olmazsa, onda biz sizin mmlktinizi ial etmkdn l kmycyik. brahim xann adam Xorasanda dvlt taxtnn tyin glib, onun bu msly dair rizsini [ah Mhmmd Xudabndnin] nzrin atdrd. [brahim xan], dorudan da, dvltsevrlik zndn hmin rizd bel qeyd etmidi: Al bel fitva verir ki, bu id inad v trslik gstrmk dvltin zrr kmsin sbb olacaq v axrda eidli pemanlqlarla nticlnckd ir. Bu gedil hr il bir mmlktimiz ldn gedir. [Osmanllarn irli srdklri] slh rti is dyimz olaraq qalr. Bel olan tqdird, n qdr ki, hl vilaytlrin oxusu limizddir, tamamil Osmanl slalsinin sgrlrinin tabeiliyi altna kemi irvan mmlktini onlara vermkl slh balamaq dvltimiz n nisbtn srfli v faydal olard. Lakin zbana qzlba mirlri tayfalar, oymaqlar arasnda mvcud olan ikitirliy, nifaqa v ittifaqszla baxmayaraq, z tdbirsizliklri ucbatndan bu tklif raz olmadlar. brahim xann rizsinin cavab bu kild qlm alnd: gr bundan nc trtib olunmu rtlr 1021 daxilind slh balanmas ba verrs, qoy olsun. ks tqdird, zldn yazlm tale ndirs, elc d olacaqdr. Xlas, Frhad paa byk bir qlblik v izdihamla rzuruma gldi v srhd qounlar il krd irtlrinin mirlrini toplayb, Qars yolu il uxursd zrin irlildi. uxursd bylrbyisi olan Mhmmdi xan Toxmaq, mir xan v mamqulu xan vziyytdn xbrdar edib, tabeliyindki mirlri v o srhdin camaatn yaraq, bu hadisni hll etmy, tdbir grmy v df etmy getdi. Szn qsas, Azrbaycanda v Qarabada olan qzlbalarn byk xanlar, mirlri v bylrbyilri o saysz -hesabsz qouna qar vuruman z qvvtlri v qdrtlri xaricind olduunu anlayrdlar v raqdan kmk v yardm glcyin midlri yox idi. Buna gr d onlar he vchl bu hadisni df ed bilmdilr v onlarn he bir tdbiri ba tutmad. Mhmmdi xan rvandan xaraq, yannda olan adamlarla birlikd rumilrin trafnda v yan-yrsind cat nmunlri gstrib, onlara qar basqnlar hyata keirdi. Amma bunun onlara he bir tsiri olmad. Frhad paa

Bundan nc trtib olunmu rtlr dedikd 1555 -ci il Amasya slh mqavilsinin rtlri nzrd tutulur.
1021

481

rvana atb, bir ne gn orada qald1022. O, orada mkmml drcd mhkm, mtantli v istehkaml bir qala trtib etdi, orada ehtiyac duyulduu qdrinc gzti v yeniri qoydu, oraya illik azuq, topxana yara v qala mdafisinin lvazimatn yaraq, geri qaytd. Mhmmdi xan istr -istmz o mmlktin hkumtindn l kib, Naxvana gldi, qazilrin arvad -uaqlarn lincq qalasnda yerldirdi. mir xan v trkman mirlri bu df d Mhmmdi xana qtiyyn bir yardm gstrmdilr v onlar darssltn Tbrizin mhafiz edilmsini v qorunmasn daha hmiyytli v vacib bilib, krdlrin yaxnlqda olmasn sas gtirrk, [Tbrizdn] knara ayaq qoymadlar. Bellikl, Kiik rmniyynin (rmniyyeyi-sura) byk bir hisssini tkil edn abad uxursd vilayti dmnin ixtiyarna kedi 1023. Hminin irvan vilaytind d
Frhad paa rvan hrin 2 aban 991 /21 avqust 1583 -c ild daxil olmudu (B.Ktkolu. Osmanl - ran siyasi mnasebetleri, s.136). 1023 Burada rmniyynin xatrlanmas anlalmazdr v ziddiyytlidir. nki fslin srlvhsindn aydn surtd grnr ki, shbt Azrbaycanda ba vermi hadislrdn gedir v demli, uxursd d Azrbaycana aiddir. Hm d onu qeyd etmk lazmdr ki, Tarix-i almara-yi Abbasinin oxsayl nsxlrinin he d hamsnda bu cml daxilind rmniyy sz ksini tapmamdr. Msln, S-297 ifrli Bak lyazmasnn bu yerind (v.192b) rmniyynin ad kilmir. Tehran nrind rmniyyeyi-sura (Kiik rmniyy) yazlsa da, mnbnin Bak nsxsind rmniyy vzin armnde (rahatlq bx edn), sura vzin is hsri (hat olunmu) szlri qeyd edilmidir. Bellikl, Tehran apnda (s.293) ksini tapm Kiik rmniyynin byk bir hisssini tkil edn abad uxursd vilayti ifadlri vzin, Bak lyazmasnda [razi -c] byk, rahatlq bx edn. [dalarla] hat olunmu abad uxursd vilayti yazlmdr. Fikrimizc, Bak nsxsindki bu mlumat daha shihdir. mumiyytl, sgndr by Mni hmi uxursdd v rvanda ba vern hvalatlardan bhs edrkn onlar Azrbaycan hadislri daxilind qeyd edir, rvan Azrbaycan razisi kimi gstrir (Tehran ap, s.75, 292, 296, 305, 1113). Mnbnin bzi nsxlrind birinci cildin yalnz birc yerind, bu cml daxilind rmniyy sznn qeyd edilmsi Tarix -i almara-yi Abbasinin btn slubu v strukturu il tzad tkil edir. Znnimizc, sgndr by Mninin z srind qeyd etdiyi armnde sz sonralar onun srinin zn krn katiblrin xtas nticsind rmniyy szn evrilib. nki armndenin rmniyyy evrilmsi n cmi bir hrfin yanl yazlmas (d ssini ifad edn dal hrfinin y ssini ifad edn yey hrfi il vzlnmsi) kifayt edir. Sfvilr dvrnn inzibati blgsnd rmniyy adl hr hans bir vilayt v mahal olmamdr. Mrkzi rvan hri olan uxursd vilayti Sfvilr zamannda Azrbaycan corafiyasnn ayrlmaz trkib hisssi idi. Sfvilrin dvlt quruluuna v idarilik sistemin aid n mtbr mnb olan Mirz Smiann Tzkirtl-mluk srind Sfvi dvltinin inzibati blgs haqqnda mlumat verilrkn ilk nvbd Azrbaycan lksinin ad kilir v Azrbaycann drd bylrbyilikdn ibart olduu gstrilir: Tbriz, uxursd, Qaraba v irvan (Mirz Smia. Tzkirtl-mluk, s.72-78; V.F.Minorsky. Tadhkirat al-muluk, p.39). Mhur trk syyah Evliya lbi rvann Azrbaycana aid olduunu gstrir Frhad paa rvan hrin 2 aban 991 /21 avqust 1583-c ild daxil olmudu (B.Ktkolu. Osmanl - ran siyasi mnasebetleri, s.136). XVII srin fransz syyahlar Tavernye v arden rvan halisinin mslmanlardan v tmiz qanl Sfvilrdn (yni azrbaycanllardan) ibart olduunu etiraf etmilr. 1720 -1725-ci illr arasnda Sfvilr dvltind olmu polal syyah Y.T.Kruinski rvann Azrbaycan razisi olduunu gstrmidir (Y.T.Kruinski. Xristian syyahn tarixi. Farscadan trcm edni v apa hazrlayan: ahin Fazil. Bak, 1993 s.19). Rus zabiti S.D.Burnaev Azrbaycan vilaytlrinin tsviri haqqnda 1783-c ild Tiflisd qlm ald srd rvan xanln Azrbaycan vilaytlrindn biri hesab etmidir ( ,
1022

482

qzlba mirlrindn he kims qalmaa macal tapmamd v o vilaytin d hams rumilrin ial altna dmd. Bu ilin hadislrindn biri d odur ki, mir xan Trkmann mhtrm hrmi olan cnntmkan ahn qz Fatim-sultan byim Tbrizd lil v xst olub, axrda z hyat vdsini cl zrurtin taprd. Onun csdini darlirad rdbil aparb, z ali drcli cdadlarnn pak rvzsind dfn etdilr. [Onun lm] mir xann knlnn prian olmasna sbb oldu. SGNDR ANLI NVVABIN SADTL MYYTNN IXIB GETMSNDN SONRA XORASANDA BA VERM HADSLR HAQQINDA Bundan nc hadislri yazan qlml xbr shiflri zrin qeyd olundu ki, liqulu xann xahiin sasn v Mrdqulu xanla Xorasan mirlrinin knln almaq mqsdi il Mrtzaqulu xan mqdds v ulu Mhdin hkumtindn uzaqladrlm v o vilaytin hakimliyi Abdulla xann nvsi, cnntmkan ahn bacs olu v ahli mirznin vlad olan Salman xana hval edilmidi. [Salman xan] ustaclu tayfasnn silzadsi idi v bu [Sfvi] slalsi il qohum olmaq rfin nail olmudu. O tayfann byklrindn olan ahqulu sultan Qarnca is onun llsi v atal tyin olunmu, Cam vilayti ona verilmi v qrarladrlmd ki, o, hmi mqdds Mhdd Salman xanla bir yerd olsun, hvalatlarn ba vermsi v hadislrin trnmsi zaman szgedn xs (ahqulu sultan) onun n (Salman xan n) tdbir grsn. sgndr anl nvvabn miyyti Xorasandan raqa qaytdqdan sonra Mrdqulu xan Mrtzaqulu xann getmsindn v Salman xann qalmasndan sevinc v adlq izhar edib, xofsuz v qorxusuz bir kild mqdds v ulu Mhd getmk v cinlrl insanlarn imam olan hzrtin (mam Rzann) behit rahatlna malik rvzsini ziyart etmk rfin nail olmaq iradsi nmayi etdirdi. O, sdaqtdn v yekdillikdn dom vuraraq, Salman xana bel bir xbr gndrdi: Bu mddt rzind Mrtzaqulu xann v trkman tayfasnn dmniliyinin v inadkarlnn uursuzluu sbbindn himmt sahibi olan imamn mlaiklrin snacaq tapd astanasn ziyart etmk sadtindn
1786 . , 1793, .17 -19). Mhur azrbaycanl corafiyanas v syyah Hac Zeynalabidin irvani (1780-1838) rvan v uxursdin Azrbaycana aid olduunu v orann halisinin trkdilli v i mzhbli olduqlarn yazr (H.Z.irvani. Bustans-syaht. Tehran, 1315, s.124). ar Rusiyasna aid arxiv sndlri rvan xanlnn Rusiyaya birldirilmsi zaman orann halisinin 73,8 % -ni mslman trklrin tkil etdiyini bildirirlr (Azrbaycan tarixi zr qaynaqlar. S.liyarov v Y.Mahmudovun redaktsi il, Bak, 1989, s.299). Bellikl, dvrn tarixi qaynaqlar rvan hri mrkz olmaqla uxursd vilaytinin Azrbaycan anlayna daxil olduunu v orann halisinin sasn azrbaycanllardan ibart olduunu gstrirlr.

483

mhrum idik. ndi Allaha hmd v kr olsun ki, Xorasan msllri dostlarmzn rklrinin istyin uyun trzd yoluna qoyuldu. Bu xeyirxah v sdaqtli xs (Mrdqulu xan) indiydk smayl mirz zamannda ba vermi hadislr ucbatndan payimal olmu v rqiblr trfindn mlub edilmi ustaclu elinin v irtinin vziyytini, izztini v etibarn qorumaq n amlu elindn olan liqulu xana itat v tabeilik gstrirdim v onun zngisindn yapmdm. Lakin indi bir halda ki, sizin timsalnzda btn ustaclu tayfasnn khn aalarndan olmu bir xsin olu buradadr, biz sizin qulluunuzda durma zmz iftixar v etibar srmaysi hesab edirik v siz nkrilik v xidmtilik etmk niyytindyik. Sizinl grmk istyirm ki, elimizin v oymamzn asudliyin sbb ola bilck hr bard n fikriniz v mslhtiniz olarsa, onlara ml edim. Salman xan hl o mlkd z mvqeyini mhkmlndirmmidi v onun qounu v lkri trtib dmmidi. Onun yannda olan azsayl dstnin zvlri is praknd v sritsiz adamlar idilr. O, Mrdqulu xana v onun yalan szlrin inam v etimad boslo-mirdi v onun gliin raz deyildi. Lakin raiti gtr-qoy edrk, n onun leyhin bir sz dey bildi, n ona mane olma qdrti at-d. All adamlardan v khn hrbilrdn biri olan ahqulu sul -tan Qannca is hmin vaxt Cam smtin getmidi v Mhdd de-yildi ki, bu msl bard doru bir x yolu fikirlib tapa bilsin. Mrdqulu xann Mhd hakimi Salman xana zr-minnt etmsi. Szn qsas, Mrdqulu xan ox dnmdn v icaz almadan, mhdud bir dst il mqsd doru yolland. O, hrin yaxnlna atdqda Mhdin byk seyidlri v yanlar qalann mhasiry alnaca thlksinin qorxusu v tvii altnda slhprvrlik nmayi etdirrk, cnab Salman xan [Mrdqulu xana] lft v hmrylik gstrmy rbtlndirib, qarlama mrasimin hazrlamaa baladlar. Salman xan onun z adamlar il gldiyini eitdikd zrurt zndn xlt gndrib, dostluunu izhar etdi v qonaqlar qarlamaa hazrlad. (Mrdqulu xann) hr gldiyi gn seyidlr, (mam Rza) astanasnn xadimlri v mqdds Mhdin yanlar yola qdr xb, onu qarladlar v onu hr gtirib gldilr. Mrdqulu xan Salman xanla dbli rftar edrk, onun qarsnda zn bir nkr kimi apard, daha sonra is [mam Rzann] mqdds v mbark astanasna gedib, ziyart rtlrini yerin yetirdi, o feyz bx edn mqbrnin qona oldu v ehtiyatl davranaraq, bir ne gn astanada qalb, oradan knara xmad. Salman xan hr gn mqdds astanada onunla grr, qonaqprvrlik mrasimini icra edir v rsmi iltifatlar gstrirdi. Mrdqulu xan frastl onun knlndki trdddlri anlayaraq, mkr v hiyl qaplarn ad, yal dilini i salaraq, yaltaqcasna szlrl ona sdaqtini bildirdi v onun knlndki trdddlri aradan qaldrd. Nhayt, bu mddt rzind Mrdqulu xann adamlarnn hams ayr ayrlqda glib, hr cmldilr. Hminin blkat (hrtraf) camaatndan 484

bzi xslr vard ki, hl d Salman xann yanna glmmidilr v onlar hmin bir ne gn rzind Mrdqulu xanla grdlr. Bunlarn nticsind Mrdqulu xann knlnd hmi zn yer tapm mqdds v ulu Mhdin hakimi olmaq hvsi yenidn ba qaldrd v o, zahirn Salman xanla grmk mqsdi il, slind is [Mhdd] hakimiyyti l keirmk niyyti il tam bir qlblik v vktl hkumt iqamtgahnn yerldiyi v Salman xann yaad hr aharbana gedib, orada qrar tutdu. Salman xan vvlki tki ziyaft v qonaqprvrlik mrasimini hyata keirmkl mul oldu. Onlar hr bard sz salb dandlar. Salman xan qti olaraq sgndr anl nvvabn v dnya sakinlrinin ahzadsi olan Sultan Hmz mirznin trfind durduunu bildirdi. Mrdqulu xan vvlc z tabeiliyini izhar ets d, axrda z ryindkilri ab, Salman xana dedi: - Xorasan camaatnn hm hrbilri, hm riyytlri lahzrt [Abbasa] itat etmy v tabeilik gstrmy knl veriblr v o hzrtin llsi v Xorasann bylrbyisi olan liqulu xan amlu il hd-peyman balayblar. sgndr anl nvvab da yenidn Xorasan mmlktini Xorasanda olan sadt nianli mhtrm olu [Abbasa] taprbdr. gr xan cnablarnzn Xorasanda qalmaa meyili varsa, lahzrt [Abbasa] itat v tabeilik gstrmkdn v liqulu xanla uzlamaqdan zg arniz yoxdur. Siz he bu vilaytin hakiminin hdsin dn ilri icra etmk v blkatn sz baxmayanlarn, Mhd hdudunun inadkarlarn ram etmk n hazrlql qouna v lkr d malik deyilsiniz. Bel olan halda yaxs bu olard ki, bu vilayt mnim ixtiyarma kesin v xan cnablarnz mn mxsus olan Xvaf v Baxrz trf gedib, o vilaytd rahatlq v asudlikl yaasn. Salman xann itat v tabeilik gstrmkdn savay arsi yox idi. O, hmin vilayt getmy raz oldu. Mrdqulu xan z etimadl xslrini ona yolda etdi ki, szgedn xsi aparb, Xvaf v Baxrz atdrsnlar. Mhd hakimi olduu n Salman xann bana toplam ksr adamlar ondan ayrlb hrd qaldlar v o, mhdud bir dst il yola dd. Xorasann vziyyti v Mrdqulu xann rftar ryin yatmad n v sgndr anl nvvabla Nvvabi-Cahanbaninin ona etdiklri yaxlqlar zndn Xorasanda qalma mqsduyun bilmdi, yol snasnda ov etmk bhansi il atland, yklrini v yalarn atd v frar yolunu tutub, srtl raqa yolland. Onun getmyindn agah olan Mrdqulu xan bu hadisnin z mtlbin uyun olduunu hesab edib, tamam-kamal vkt v iqtidarla mqdds v ulu Mhdin hakimi vzifsin ylrk, Herata mutuluqular gndrdi v mhz lahzrt [Abbasn] xo taleyi sbbindn ba vermi bu hadisnin hqiqtini liqulu xana elan etdi. Mrdqulu xan mqdds Mhdin trafnda yaayan, oxsayl qvvy malik olan Budaq xan kni v onun vladlar, Baba lyasn vladlar, bayat qbilsi, caatay mirlri v qoun balar il dostluq mnasibtlri yaratd. O, Budaq xann qzn istdi v o diyarn mumn halisinin knln ald. Onun 485

hkm orada v orann trafnda nfuz qazand. ksr mirlr z ayaqlarn ona itatkarlq dairsinin irisin qoydular. O, vaxtn mslhtin ml edrk, l keirdiyi hmin vilayti hadislrin cryan etdiyi vaxt ona layiqli xidmtlr gstrmi ustaclu v baqa tayfalarn nmayndlrin payladrd. Onun vkti v iqtidar gnbgn artd v amlu tayfas ona hsd aparmaa balad. Amma o, liqulu xanla lft, dostluq, sdaqt v yekdillik sulu il rftar etmy davam edirdi. O, hmin q rahatlqla mqdds v ulu Mhdd keirib, o vilaytin ilrinin nizama salnmas il mul oldu. ah Thmasibin qz hrbanu byimin vfat. Salman xan onunla birlikd olan mlazimlrindn ibart bir dst il Tun v Tbs yolundan raqa gldi v darssltn Qzvind sgndr anl nvvabn v Nvvabi -Cahanbaninin hzuruna yetmy feyzyab olub, ba vermi hadislrin hqiqtlrini [yuxarda] byan qlmi il yazld trzd onlara rz etdi. Szgedn xsin gliindn bir ne gn nc onun mhtrm arvad v cnntmkan ahn qz lyahzrt hrbanu byim xstlnmi, tbiblrin malicsi il saalmam v haqqn dvtin boyun yib, axirt almin getmidi. Salman xan Qzvin hdudunda ikn bu qmli xbri eitdi v bu, onun kdrinin v qsssinin artmasna sbb oldu. sgndr anl nvvab ona mnasibtd ahan fqtlr v xosrovan mehribanlqlar nmayi etdirdi, onun xatirin tslli bx etdi v onun knln almaqla, iltifat gstrmkl rxi-flyin grdii zndn ona nsib olmu kdri aradan qaldrd. HKMDAR MYYTNN KNC DF AZRBAYCANA YOLLANMASI, MR XAN TRKMANIN HBS OLUNMASI, LQULU XAN FTHOLU USTACLUNUN YKSLDLMS V TRKMANLARIN SYANI V TYANI HAQQINDA ahn mzffr miyyti darssltn. Qzvin atb, q baa vurdu v syyarlr sultan (gn) rf v sadtl hml brcn daxil oldu, yni 992 -ci (1584) il mvafiq gln trklrin pii ilinin dnyan nurlandran Novruzu knl xoluu v kam almaq baasna oyan bx etdi, cahann abadlnn zvq bahar mvsmnn qdmlrindn rvnqlik v tz travt tapd. Cavanlnn balancn yaayan Nvvabi-Cahanbaninin nfsani lzztlri v kam alma anlayan dvr idi. O, z vaxtn seyr etmy v shbtlmy srf edir, hmi zn yaxn olan adamlarla v z hmshbtlri il xlvtd mclis trtib edib, dostlar il birlikd reyhani rabn n saan qdhlrini qurtumlayrd v lal yanaql, ay zl gzllrin vsal glzarndan adlq gllri drirdi. Azrbaycan bylrbyisi mir xan z vziri Qasm byi Tbrizdn ali taxtn tyin gndrib, Azrbaycandak vziyytl bal hqiqtlri, rumilrin istilasn v onlarn rvan keirmlrini rz etdi v calal bayraqlarnn o trf glmsini xahi etdi ki, mzffr zngini mayit edrk, rvan qalasn tutmaqla mul 486

olsun. Byk mirlr v dvlt rkan canqi edib, Azrbaycana doru hrkt etmyi qrara aldlar. Yay fslinin vvllrind darssltn Qzvindn xb, Azrbaycana sar irlildilr. Mhmmd xan Trkman z qoununu trtib etmk v daha sonra glib mzffr miyyt qoulmaq n Kaana getmy icaz ald. Mseyib xan Tkl d z qarda olu Muxtar sultanla birlikd z lksi olan Rey getdi. Miyanc mnind iqbal alaqlar qurulduqda Nvvabi -Cahanbani vliyalarn sultan, saflarn sbutu [olan eyx Sfiddinin] v kramtli Sfvi eyxlrinin - Allah onlarn ruhlarn mqddsldirsin - mlaiklr n snacaq yerin evrilmi astanalarn ziyart etmk mqsdi il hkmdar ordusundan v adl-sanl atasndan ayrlb, darlirad rdbil yolland. Nvvabi-Cahanbani qaydb glmmi, mir xan hkmdarn ali miyytini qarlamaq mrasimini icra etmk n ksri qardalarndan, oullarndan v qohum-qrbalarndan ibart olan z mirlri, tabeilri v onlarn mlazimlri silkin daxil olan trkman oymandan v digr tayfalardan on iki min nfrl birlikd tamam br-bzk, zint v dbdb irisind darssltn Tbrizdn glib ataraq, hkmdar ordusunun yaxnlnda drg sald. Nvvabi -Cahanbani hl orduya trif gtirmdiyindn [mir xan] szldi v Nvvabi -Cahanbaninin gliindn sonra vvlc o hzrtin hzuruna yetib, baucal qazand, daha sonra is onun vasitsil sgndr anl nvvabn ayan pmk rfin nail oldu. Ona gstriln hsn-rbt v iltifat hddn ad. Onun vkti v zmti, qoununun v lkrinin dbdbsi, ahan zintlri v aayana rftar qarsnda rfin zngisi hndvrind olan ksr mirlrin v mlazimlrin irisindki manqalda paxllq v hsd alovlar llndi. [Hmin mirlr v mlazimlr] hr n qdr bol hvslli v all olsalar da, bu [paxllq v hsd] xsusiyytlrindn he d mhrum deyildilr. Nvvabi-Cahanbani, tbii olaraq, Tbriz doru hrkt etmy rbt duyduundan Miyanc mnindn k edrk, msaflri v mrhllri qt etdikdn sonra uurlu bir saatda darssltn Tbriz daxil oldular. Tbrizin halisi v sahibkarlar, mumi bir kild bykl-kiikli btn tbrizlilr onlar qarlamaa xaraq, sevinc v adlq nmayi etdirdilr. sgndr anl nvvab v dnya sakinlrinin ahzadsi (Hmz mirz) hmt v sadtl Tbriz dvltxanasna daxil olub, z ata-babalarnn dvlt v sltnt mrkzind yldilr. [mir] xan cnablar qonaqprvrlikdn irli gln ilri hyata keirib, xidmtkarlq nmayi etdirdi v hmi onun hval zrind hsn -rbt, ltfkarlq nurlar parlayaraq, gnbgn trqqid v ykslid oldu. Nhayt, zmannin zrurti ucbatndan onun dvltinin bsat uursuzlua dar qald v he zaman xyalnn aynasna glmmi bir surti z ibrt grn gzlri il mahid etmli oldu. Bir szl, axrda ona olan oldu. Bu mvzunun rhi v bu icmaln tfsilat beldir ki, hkmdar (ah Mhmmd Xudabnd) darssltn Tbriz birinci df glib orada qlaq edn ild Nvvabi-Cahanbaninin ya hl az idi. gr o vaxt mir xandan v 487

mirlrdn bir xoaglmzlik ba versydi, gizlinlik niqabnda mxfi olaraq qalard. Bu df is [Hmz mirznin] rfli mr artq on yeddi yaa atm, o, yetkinliyin v sekinliyin srhdin qdm qoymu, onun cavanlq qruru sltnt v hkmranlq badsinin keyfiyytinin stn glmi, hminin idiyi qrmz rabn nsi Allahn ona bx etdiyi o iki keyfiyytin (yetkinliyin v hkmranln) zrin lav olmudu. gr o, zn qar bir balaca namlayim hrkt grsydi, onun mbark xatirinin aynas qbara qrq olard. Cah -calalla Tbriz gldikdn sonra o hzrt vvlc istdi ki, ayan db dairsindn knara qoymu, dikbalq gstrmi v onun rfli xatirinin incimsin sbb olmu bzi qzlba fsadlarn ortadan qaldrsn. [Hmz mirznin] anasnn ldrlmsi vaxt mir xan anl orduda olmad n zahirn z sdaqt tyini o cr dbsizliyin irkabna buladrmam kimi grnrd. Nvvabi -Cahanbaninin istyi bu idi ki, onu btn msllrd zn mttfiq edrk, z xatirindki gizlin fikirlri onun vasitsil hyata keirsin. Buna gr d o, mir xana v onun mnsublarna vvlkindn daha artq mehribanlq nmayi etdirdi v ona hsn rbt v hrmt gstrmkd ifrata vard. Amma szgedn xs (mir xan), hqiqtn d, xeyirxah v ncib fikirli bir adam idi v o, Rum sultannn z sznn stnd durmayaraq [Sfvi] razilrinin ialna sy gstrdiyi bir mqamda hr biri byk bir [qzlba] oymann asaqqal olan xslr zrr vurma vaxta gr mnasib bilmyib, bu i raz olmad. O, [Hmz mirzni] oxlu rab imkdn kindirmy alr, irt gnlrinin zrurti ucbatndan cavanlq edib gnah ilrl mul olan Nvvabi-Cahanbaninin bu hrktlrini xoaglmz hesab edrk, ona bzn dvltsevrlik zndn atasaya nsihtlr verir v bu msld riyakarlq nmayi etdirn mirlri v dvlt rkann mzmmt edirdi. Lakin bu zaman [mir xann] qardalarndan, oullarndan v qohumlarndan ibart bir dst adam cahillik v qrur badsindn srxo oldular v dbsizlik etmy baladlar. O hzrt (Hmz mirz) hvslsinin geniliyi sbbindn dvltin qorunmas v mir xann mqamnn v sviyysinin mhafiz edilmsi mvqeyindn x edrk, onlarn hrktlrini grmmzliy vururdu. Amma axrda i o yer atd ki, onlarn kobud hrktlri [Hmz mirznin] nurlu xatirinin qeyzlnmsin sbb oldu. Hams cahil cavanlardan ibart olan v dvlt n nyin yax, nyin pis olduunu bilmyn v anlamayan ali mclis itiraklar, xsusn d ustaclu tayfasndan olan, [Hmz mirznin] izzt bsatnn mqrrblri v mxsuslar silkind qrar tapan v trkman tayfasna khn davt bslyn liqulu by Ftholu v onun qohumu Mhmmdi Sarsola rab imk v mstlik qlyan kmk snasnda fitn -fsad alovunu qzdraraq, ryyatan szlr dedilr v o hzrtin rfli xatirini [mir xandan] incik saldlar. Onun thmtlndirilmsin v mzmmt edilmsin imkan vern xoaglmz mllri cmlsindn biri onun ahn rxsti olmadan, z ryi v fikri il z evinin trafnda qala bina etmsi, yksk brclr ucaltmas v istehkam qurmas idi. Onun 488

rqiblri bu mlin onun syan v tyan arzusunda olmasndan qaynaqlandn irli srb, bu bard rfin rzin qorxunc szlr atdrdlar v aran qzdrmaa sy gstrdilr. Nhayt, bu ynd canfanlq gstrn adamlarn sylri nticsind get-ged aralqda ziddiyyt v kin-kdurt meydana gldi. mir xan ahzadnin ona qar mnasibtinin dyidiyini anlad v z qruruna sasn, o hzrtin pis rftarnn iqtidarszlqdan irli gldiyini znn edib, vqar ayan tklrin krk, padahn ali astanasnn mlazimliyindn yaynma qrara ald, gedi-glii trk etdi. Nvvabi-Cahanbani bu iin zrindn birdflik prd gtrmk istmirdi. Buna gr d onun kingnliyini aradan qaldrmaq n onun hrmxanasnn v qalasnn yannda yerln Sahibabad meydannda vkn oyunu v hdf ox atmaq yar (qabaq-ndazi) tkil edib, kef mclisi qurdu v btn qzlba mirlri, yanlar v mirzadlri hazr olub, nlik, sevinc, adlq v kef etmkl mul oldular. mir xan o yerin yaxnlnda olmasna baxmayaraq, o mclis glmkdn yaynd v bu hadis [Hmz mirz il onun arasnda] narazln daha da artmasna sbb oldu. Bu snada mhrrm ay v aura mrasimi gnlri glib atd 1024. Vilayt nianli [Sfvi] slalsind srkli olaraq bel bir qayda var ki, aura gnnd padah, btn mirlr v qoun balar hidlrin aas [olan mam Hseyn] v Krbla dynd qtl yetirilmi hidlr tziy tutmaqla mul olurlar v hkmdarn hzurunda zadarlq mrasimi v hnkr -hnkr alamaq nnsi yerin yetirilir. Hmin aura gnnd bu mrasim Sahibabad meydannn imal trfind yerln mrhum Hsn padahn mscidind yerin yetirilirdi. Btn mirlr oraya glmidilr. mir xan is yen d glmkdn boyun qard. Byk mirlr tam qbahtli olan bu imtinan layiq grmyib, onun ardnca adam gndrdilr. Lakin o, z evind tziyy ynca tkil etmi v trkman tayfasndan byk bir dst oraya cmlmidi. Bu msl dnyann aas [Hmz mirzy] atb, onun mbark xatirindki incikliyin oxalmasna sbb oldu v o, mirlrin arasnda [mir xandan] ikaytlndi. Qulu by Qoruba batinn mir xanla ittifaqa malik idi. ksr mirlr bir-birlrin kmk edirdilr. Qoruba Nvvabi-Cahanbani il mir xan arasndak mslni slh yolu il hll etmk istdi. O, mir xann adndan [Hmz mirzy] qidt v sdaqt izhar edrk, mir xann kingnliyini aradan qaldrmaqdan tr [Hmz mirznin] z sadtli qdmlri il trif aparb onun evini z hzurunun nuruna qrq etmsini xahi etdi v bu bard ifrat drcd tkid gstrdi. Nvvabi-Cahanbani qorubann v mirlrin xahilrin ml edrk, [mir xann] mnzilin trif gtirdi. [mir xan] bu mnasibtl yksk sviyyli bir ziyaft trtib edib, ahan mclis qurdu, nec lazmdrsa o cr
sgndr byin srindn grnr ki, burada shbt 992 -ci il baa atdqdan sonra nvbti ilin, yni 993-c ilin ilk ay olan mhrrm aynn daxil olmasndan gedir. H. 993 -c ilin aura gn, yni mhrrm aynn 10-u miladi tqviml 12 yanvar 1585-ci il tsadf edir.
1024

489

qonaqprvrlik gstrdi v Nvvabi-Cahanbaninin mqrrblrin v mxsusi adamlarna, xsusn d liqulu xan Ftholuya insanprvrcsin ehtiram v ata oul mehribanl gstrdi. Amma mir xann ksriyyti mirlr silkin daxil olan, hrbi qvv v qoun sahibi olan, cahillik v qrur badsindn srxo olan qardalar, oullar v qohumlar kobud hrktlr trdib, o hzrtin (Hmz mirznin) mqrrblrin, xsusil d ustaclu v amlu yanlarna qar hm kinay il, hm d aq -akar thdidedici szlr syldilr v onlar da z nvblrind bunlara qar strtl kild hrmtsizlik nmayi etdirdilr. Nticd, bu gedi-glidn he bir fayda ld olunmad. ksin, blk d, narazln sbblri daha da artd. [Hmz mirznin yannda] iki mclisi rvac tapmd. ahrux xan [Hmz mirznin] ali mclisind piyal yolda olub, ahzadnin ona gstrdiyi iltifatn tsirindn mst olmudu. O, hzrtin rfli xatirinin mir xana v onun nslin qar incikliyinin yksk nqty atdn v onun tbit camnn mir xana qar hiddt badsi il dolub dadn anlayaraq, mir xana zrb vurmaq mslsind digrlri il lbir olub, bu i razlq verdi v Nvvabi -Cahanbaninin [mir xana qar] niyytinin hyata keirilmsi mslsini qoruba il mzakir eldi. Szgedn [qoruba] ali ahzadni bu fikirdn dandrmaq v onu bu ii baqa bir vaxta saxlamaa raz salmaq n n qdr sy gstrs d, faydas olmad. mir xan v lovalq, qrur badsindn srxo olmu trkman dlisovlar hl gizlinlik prdsi daxilind qalmaqda olan bu msldn xbr tutaraq, bu bard smrsiz xyallar qurdular v mir xann evind byk bir toplan etdilr. Onlar oymaq trfkeliyini v tssbkeliyini bhan etdiklri n [trkman] tayfasnn hams, htta xasseyi-rifnin qorular, yzbalar v mlazimlri d onlarn sralarna qouldular. On min nfr qdr trkman slh v yaraq balayb, itia v fsad qaplarn amd. Trkmanlarn iddialarnn mzi o idi ki, Nvvabi-Cahanbaninin hzurunda zlrin mvqe qazanm cahillr, xsusil d liqulu Ftholu, Mhmmdi Sarsola, smaylqulu xan amlu v baqalar o hzrtin mbark xatirini bizim kimi dvltsevrlrdn incik salblar v salmaqdadrlar. Onlar o hzrt xidmt etmy layiq deyillr. Knllrin rahatlq tapmas n onlar xidmtdn uzaqladrmaq lazmdr. qid v sdaqt sahiblrinin bel bir csart gstrmsi bsirt malik olanlarn nzrind dbsizlik olduu n trkmanlarn yndmsiz hrktlri ahzadnin mbark xatirindki qbarn oxalmasna sbb oldu, onun rtli xatirinin sobasnda alm qzb atinin lsi daha da alovland v o, bu mslnin zrindn prdni gtrb, z fikrindki gizli niyyti akara xararaq, [trkmanlarn] tnbeh edilmsi v czalandrlmas bard qrarn qtildirdi. Azrbaycan mirlmras mir xan Trkmann vzifdn xarlmas. vvlc mir xann vktini azaltmaq n onun vzifdn xarlmas bard hkm verildi v Tbriz lksi ondan geri alnd. Bu frman Tbriz sakinlrin 490

oxudular. Trkmanlarn aalq v iqtidarndan, mir xann tlb v istklrindn cana doymu tbrizlilr, tbii olaraq, bu i sevindilr v bu frman bynrk, [mir xana] qar saymazyana davranmaa baladlar. Mmlkt halisinin mir xann evin gli-gedii ksildikdn sonra o, he vaxt xyalna gtirib tsvvr etmdiyi bir vziyytl z-z qalb, qflt yuxusundan oyand v z qalasnn qapsn balayb, z haln mhafiz etmkl mul oldu. O, brclrin v divarlarn stn top v tfnglr yerldirib, qalan mdafi etmk n hazrlqlar grd v Sahibabad meydan trfd yerln, hkmdar dvltxanasna yaxn olan brcdn ne df top atdrd. gn rzind hr gn davaml olaraq bu minvalla top v tfng sslri eidildi. Onun bu csarti qarsnda Nvvabi Cahanbaninin qeyrt damar hrkt gldi v ahsevnlik ar edrk hkm buyurdu: - Trkman tayfasndan kimlr ki bu [Sfvi] slalsinin qulamlar v trfdarlardrlar, dvltxanada hazr olsunlar. Hr ks ki mir xana v onun dmnilik hvsin dostdursa, bu dvltdn lini zb, mir xann tyindn tutsun. Trkman tayfas ahsevnlik arm eitdikd onlarn birliyinin bnvrsin bir sarsnt dd. Onlar xilaf xma zlrin yaradrmayb, dst dst glrk, hkmdar dvltxanasnn qapsna ydlar v ahsevnlr ktlsin daxil oldular. Axrda mir xan z oullarn v qardalarn gndrdi ki, onlar da ahsevnlr zmrsindn xaric olmasnlar. Amma z xsn glmkdn boyun qard. Bellikl, ilkin mrhldki toplanlarna v izdihamlar na baxmayaraq, trkmanlar tfriqy db, prn-prn oldular. mir xan ddy vziyyt mat-mttl qald. Onun yannda olan ziyallar v ndimlr crt edib bildirdilr: - ahsevn olan hr ksin dvltxanaya glmyi hkm edildiyi n mnasib budur ki, he kimsnin vasitiliyi v vsatti olmadan siz d oraya yollanb, znz hicab prdsindn bu yolla xarasnz. Lakin mir xan onun yaxln istynlrin szn rdd edib, bu i crt etmdi. Hkmdar dvltxanasna toplam byk mirlr adam gndrib, onu qalan balamaqdan v top-tfng atdrmaqdan kindirmy alaraq bildirdilr: - gr bel etmsniz, z tblrini sevn ahn bndlri olan bizlr snin qalan fth etmk n sy gstrmk vacib olacaqdr. o yer glib atsa, n ntic vercyi mlumdur. O, vvlc bunun cavabnda kobud v yekxana szlr syldi. Ali ahzad btn qzlba tayfalarna v tbrizlilr mr etdi ki, yaraq quranb, yr lvazimatlarn hazrlasnlar v gec vaxt onun qalasna yr etsinlr. Camaat frman qbul etdi. Hkmdar dvltxanasnda byk bir qlblik yarand. Nvvabi-Cahanbani hcuma hazr vziyytd idi. mir xann kobud hrktlri v yndmsiz mllri ucbatndan byk mirlrin [Hmz mirzdn] onun balanmasn istmy imkanlar qalmamd. Onlar sgndr anl nvvabn 491

mrhmtin doru l uzadaraq, mhrm bir adam o hzrtin hzuruna gndrib xahi etdilr ki, o, cm gecsi olan hmin gecd qrnn ba vermsin v byk bir fsadn trdilmsin yol vermmk n Nvvabi-Cahanbanini hmin gec bu mliyyat yerin yetirmkdn yayndrsn v gr sabah mir xan glib tslim olmazsa, onda [Hmz mirznin] rfli xatirindki niyyt hyata keirilsin. sgndr anl nvvab z mhtrm olunu arb, onu [hmin gec hcuma kemk] niyytindn dandrd. Ertsi gn yen d eyni ktl v izdiham hkmdar dvltxanasna toplad. mirlrl mir xan arasnda tkrarn elilrin gndrilmsi v gedi-glii ba verdi. tat v tabeilikdn savay ar tapa bilmyn mir xan [qaladan] xmaq qrarna gldi. mir xann yannda alan v Kiik hkim lqbi il mhur olan Hkim blfth Tbrizi glrk, onun [qaladan] xacana dair xbr gtirdi. Qoruba, ahrux xan v mirlr qalann yannadk getdilr v o, [qaladan] xb gldi. Onlarn arasnda Sahibabadda yerln ah mscidinin qapsnda gr ba verdi v mirlr onu zlri il birlikd hkmdar dvltxanasna gtirib gldilr. O, dvltxanaya daxil olduqda qlncn belindn ab, boynundan asd. Bir trfdn qoruba, digr trfdn is ahrux xan onun lindn tutub, onu bir gnahkar kimi Nvvabi -Cahanbaninin mbark nzrlri qarsna gtirdilr. O, [Hmz mirznin] ayan pmk rfin nail oldu. Nvvabi-Cahanbani yksk drcli cdadlarndan yadigar saxlad comrdlik v abr-hya il drhal qlnc onun boynundan gtrd. Bu vaxt mir xan riqqt glib alad. Nvvabi-Cahanbani onun balanmas haqqnda mjd verib dedi: - Snin trtdiyin bunca yndmsiz hrktlr v sn qar ryimd yer tapm incikliyin qbarna baxmayaraq, sn mnasibtd mrhmt v iltifatdan savay he bir i grlmyckdir. Hkm olundu ki, o gec ahrux xan Nvvabi -Cahanbaninin divanxanasnda mir xan qonaq etsin. Trkman mirlrindn olan dhm xan qalaya gndrildi ki, mir xann evini qorusun v onun namusunu v yaxn adamlarn mhafiz etsin. mir xan gecni divanxanada keirdi. Shri gn Htbehit imartinin st otaqlarnda ona yer tyin olundu. Onun mallarn v mlakn msadir etdilr. Bir ne gn sonra o, Qhqh qalasna gndrildi. mir xann Binzir adnda bir mhbubsi vard v xan ona byk bir sevgi v eq bslyirdi. O xahi etdi ki, Binziri d onunla birlikd gndrsinlr v onlar bir -birlrindn ayrmasnlar. Nvvabi-Cahanbani onun xahiini qbul etdi v Binziri d onunla birlikd gndrdilr. Bu hadislr liqulu by Ftholunun sylri il ba verdiyindn Nvvabi Cahanbani ona hsn-rbt nmayi etdirib, darssltn Tbrizin yalt [hakimliyini] ona verdi v onu xan rtbsin yksltdi. Btn mirlr v dvlt rkan ona hsd aparmaa baladlar. Onun yksldilmsi byk mirlrin ryin pis gls d, onlar bu bard z gizli dnclrini byan ed bilmirdilr v onlarn 492

hams szgedn xs iltifat gstrib, onun zn mlayimlik v dostluq qaplarn aq saxlayrdlar. smaylqulu xan yolda lqbin malik olduundan Nvvabi-Cahanbani liqulu xan qarda dey ard v o, rfli qarda lqbini qazand. Bu ilrin tdbirisi v gizli sirlrin sahibi olan Mhmmdi Sarsola is sirda adlandrld. Bir vaxtlar sstlk zaviysin qslm ustuclu tayfas yenidn ban dik qaldrb, rbt v iltifatla hat olundu. O tayfadan ibart oxsayl bir dst darssltn Tbriz cmlib, liqulu xana mlazimlik etmyi zlri n izzt v nfuz srmaysi hesab etdilr. Mtbr ustaclu mirlri onun xidmtind durmaa baladlar. mir xann oullar, qardalar v tabeilri is Nvvabi-Cahanbaninin hsn-rbtindn v iltifatndan myus qaldlar. Onlarn rqiblri olan ustaclu tayfas tamam etibar qazand. Buna gr d [trkman tayfasnn] digr mirlri zlrin qar hqart v xarlqdan baqa he n grmyib, hr biri bir gudn xb getdilr v raqa sar z tutdular. Bu xbrlr Kaanda Mhmmd xan Trkmana atdqda o, heyrt dnizinin iin db, z vziyytinin fikrini kmy balad. mir xann qz Vli xan Tklnn arvad olduundan mir xann qardalar, vladlar v qohumlar tdricn Hmdana gedib, onun yanna cmldilr. Mhmmd xan fitnkarlq mqamna glib, Kaandan Hmdana gedrk, Vli xanla grd v onu knl aldadan szlrl sdaqt yolundan sapdrd. O istyirdi ki, btn trkman v tkl tayfalar birlrk Tbriz getsinlr, mir xann dmnlrindn intiqam alsnlar v liqulu xan Ftholu il Mhmmdi Sarsola Nvvabi-Cahanbaninin xidmtindn xaric edib, ustaclu mirlrini gzdn salsnlar. Bu xbrlrin Tbriz atmas mir xann vcudunun mvcudluq lvhsi zrindn silinmsin bais oldu. Qhqh qalasna adam gndrrk, mir xan aradan gtrdlr1025. Onun qtli xbri raqda yayld. Mhmmd xann thriki il Vli xan mir xann qannn intiqamn tlb etmy balad. Onlar Mseyib xan da zlrin mttfiq edib, mxaliflik v dmnilik qaplarn adlar. Nvvabi-Cahanbani bu zaman artq boya-baa atdndan dvlt v padahlq msllrin zamin olmu v bu ilrin msuliyytini z zrin gtrmd. O, onlarn qaba hrktlrin tab gtirmyib, liqulu xanla v qlbnin mnsub olduu znginin hndvrind olan dvltsevrlrl birlikd z iqtidarn nmayi etdirmk qrarna gldi. Mhmmd xann fitn -fsada balayb Hmdana getmsi, yenidn tkl tayfas il hd-peyman balamas v onlarn beyinlrinin sarayna pozun xyallarn yol tapmas bard xbrlr gln zaman ustuclu v amlu tayfalar onun hvalnn alt -st olmas n Kaan vilaytinin onun lindn alnmasn mslht grdlr. Qrara alnd ki, [Hmz mirznin] xidmtind olan ahverdi xlif amlu Kaana gedib, o hri zbt etsin.
mir xan 993-c ilin cmadil-vvl / 1585-ci ilin may aynda qtl yetirilmidir (... XVI . .186).
1025

493

Mhmmd xann olu Yusif by ali divann dvatdar idi v hmin vaxt Kaanda atasnn caniini kimi qalmd. O, qalaya snd. Hr gn trflr arasnla dy v vuru ba verdi. Bu hadislr zaman Yusif by qtl yetirildi. Mhmmd xan bu xbrdn narahat olub, birdflik iin stndn prdni gtrd v z olu Vlican xan o hadislrin df olunmas n Kaana gndrdi. [Caan halisindn bir dstsi trkmanlara qar mdafi olunmaq n hrdn xb, piyada halda onlarn adrlar zrin tkldlr v qart etmy baladlar. Lakin trkmanlar atlanb, [kaanl] piyadalara qar hcuma kedilr. amlu camaat [Kaan halisin] he bir kmklik gstrmdi. Kaan halisindn tqribn yz nfr qtl yetirildi ki, bunlarn da lli nfri seyidlr zmrsindn idi. Xlas, amlu camaat trkmanlara qar mqavimt gstrmy tab gtirmdi. ahverdi xlif [Kaann] i (rk) qalasn l keir bilmdi v axrda k edib, Ntnz getdi. Daha sonra o, Vlican xann qorxusundan oradan sfahana gedib, tkl v trkmanlarn fitnsinin df olunmasna qdr sfahanda qald. Vlican xan hmin zaman oxlu dbsizliklr trtdi1026. Mhmmd xan yaral ov heyvan kimi ora-bura cummaa balayb, itia salmaa ald. Bir mddt tkllrin v trkmanlarn fitn-fsad davam etdi v onlar Nvvabi-Cahanbaniy qar mxalifcsin rftar etdilr. Nhayt, axrda i mharib il sona atd v hmin camaat z yanl mllrinin czasn ald. Onlarn balarna glnlr bir qdr sonra, Xorasan v Azrbaycan hadislrinin xatrlanmasnn ardnca qlm alnacaqdr. XORASANIN VZYYT BARSND V MRHMTL ALLAHIN TQDR L DVRANIN HADSLR ZNDN O DYARIN YKSK HRTL MRLR ARASINDA BA VERM LR HAQQINDA Bundan nc byan qlmi il qeyd olundu ki, Mrdqulu xan mqdds v ulu Mhd yiylnib, Xorasann ksr mahallarnn baqaldranlarn z uzaqgrn alnn gc saysind yoldalq v mlayimlikl zn mti v tabe etdi. O, z yanna cmlmi qzlba tayfalarndan mirlr tyin edib, o vilayti znn qoyduu hakimlrin arasnda payladraraq, hmin il bu ilrin intizama salnmas il mul oldu v bu msl il bal hqiqtlri liqulu xana elan edib, lahzrt [Abbasn] yolunda gstrdiyi tqdirlayiq xidmtlr bard mlumatlar ona atdrd. Pii ilinin vvlind1027 o, qabaqlar sfrayin hakimi olmu, Quryan dynd sir drk raqa gtirilmi, daha sonra is frar edib Darlmrz 1028 yolu il Xorasana getmi qarda brahim xan darssltn Herata gndrdi ki, lahzrt [Abbasn] zngisinin hndvrind olsun v liqulu xan lahzrt
1026 1027 1028

Bu abzasda kursivl verilmi cmllr Bak lyazmalarndandr (S-129, v.254a; S-297,v.197b). 1854-c ilin yaz nzrd tutulur. Darlmrz - Gilan vilaytini bildirir (V.F.Minorsky. Tadhkirat al-muluk, p.170).

494

[Abbasn] dnyan fth edn miyytinin Heratdan xb mqdds Mhd v orann hdudlarna glmy tviq etsin ki, oradan birlikd hrkt glrk, Damana, Bistama v darlmminin Astarabada qdr gedib, raqn srhdindk uzanan btn Xorasann mahallarn zbt etsinlr. Szgedn xs lahzrt [Abbasn] hzuruna xmaq v [liqulu] xan cnablar il grmk sadtin feyzyab olub, bu mtlbi rz etdi. Mrdqulu xann ixtiyar v iqtidar sahibi olmasn gzlri gtrmyn bzi amlu asaqqallar bu fikr qar zidd mvqed durub, onunla mbahis etmy giridilr. Onun sz bu oldu: - Hl [Abbasn] sltnt qsrinin tmli mhkmlnmdiyi n Mrdqulu xan vaxtn mslhtin sasn, dvltsevrlik v qlblrin rahat olmas zndn ittihad v vhdt mvqeyi tutubdur. O, mhz liqulu xan cnablarnn himaysi il bu ilr crt edibdir. O, z syi il l keirilmi mmlktin bzi msllrini z ryi il hll edib v etmkddir. Lakin mmlkt ilrinin nizama salnmasndan arxayn olduqdan sonra o, itat v tabeilikdn savay bir i grmyckdir. Xlas, amlularla ustaclular arasnda bu mvzuda sz-shbt uzand. Araqardranlar is ortalqda fsad salrdlar. Mrdqulu xan bu xbrlri eitdikdn sonra liqulu xann v amlu tayfasnn knln almaq n Herat smtin yollanmaq meyilin db, ox fikirlmdn v kinmdn Herata gedrk, rfin ayan pmk rfin nail oldu. [liqulu] xan cnablar onu mehribancasna qarlayb, dostyana iltifatlar gstrdi. Hrnd amlu tayfas onun mhv edilmsin v ortadan qaldrlmasna alb, onu aradan gtrmk bard liqulu xan thrik etslr d, [liqulu] xan cnablar raz olmad v Heratda ona xtr vurulmasn qonaqprvrliy zidd gln v doru yoldan uzaq olan bir ml hesab edib, zn o cr bdnamla buladrmad. Amma Mrdqulu xan he bir gnahdan xali olmayan bzi szgzdirnlrin dedi-qodusu ucbatndan amlu yanlarndan xoflanmaa balad. Bir gn o, hamama getmidi. Birdn, lind syrlm qlnc tutan bir xs hamama girib, Mrdqulu xana oxayan dllklrdn birini qtl yetirdi v xb getdi. Mrdqulu xann adamlar znn etdilr ki, hmin xs xan qtl yetirmk mqsdi il glmi v o dllyi yanllqla ldrmdr. Onlar sbirsizlikl hamama girib, xan bdgman etdilr v onun cann brm xof v qorxu daha da artd. O, ixtiyarsz kild byk bir iztirabla oradan xb, qald ev getdi. Bu xbr liqulu xana atdqda Mrdqulu xann knln arxayn etmk n onun evin gedib, vaxtn mslhtin uyun olan bzi dostcasna szlr syldi v dllyin ldrlmsini bel izah etdi ki, ola bilsin, o dllyin bir dmni var imi v frst tapb, onu qtl yetirmidir. Amma amlu tayfasnn gizli niyyti Mrdqulu xana aydn oldu. Onun onlara bsldiyi etimad zay oldu. O, daha Heratda qalma mslht bilmyib k edrk, mqdds Mhdin yolunu tutdu v flaktlr dnizind qrq olan zaman zlrini var qvv il nicat sahilin atdrmaa sy gstrnlr kimi, hrkt 495

etmkd tlsrk, zn mqdds v ulu Mhd yetirdi. Onun qarda brahim xan Heratda idi. liqulu xan onun bu kobudcasna gediindn naraz qalb, incikliyini izhar edrk, brahim xana qar iltifatszlq gstrmy balad. Aran qatmaa sy gstrnlr frst tapb, fsad qaplarn adlar v liqulu xanla Mrdqulu xan arasnda bir-birlrin qar qorxu-hrk yer tapd. Hr iki trf bir-birin qar etimadsz oldu. brahim xan da amlularn ona qar qsd edcklrindn qorxub, frar yolu il Heratdan mqdds Mhd getdi. Bu hadis trflr arasndak qorxu-hrknn artmasna sbb oldu. Dorudur, trtlrin bir-birlrin elilr gndrmsi ba tutsa da, lakin gnbgn trflr arasnda ziddiyyt v kin-kdurt artmaqda idi. Nhayt, amlu asaqqallar liqulu xan tviq etdilr ki, [Mrdqulu xan] tnbeh etsin v czalandrsn. O, bir dst fsadnn thriki il Xorasann ilrini intizama salmaq ad altnda lahzrt [Abbasn] dnyan fth edn miyytind darssltn Heratdan xd. Onun xatirind qrar tutmudu ki, Xorasann btn ilrini z lin keirsin v Mrdqulu xann mnsublar arasndan mslht bilmdiyi kslri aradan qaldrb, onlarn yerin z adamlarn tyin etsin. Mrdqulu xann fikrinc, bu fitnnin hrktvericisi liqulu xann vziri Xoca fzl idi. liqulu xana atdrmdlar ki, Qain hakimi olan Fulad 1029 sultann qarda olu Sultanli xlif gizli surtd Mrdqulu xanla dostluq v mttfiqlik edir. Buna gr d liqulu xan Qain trf yollanb, onu hbs ald, onun mallarn v yalarn msadir edib, Triz vilaytin getdi v istr Mrdqulu xann mnsublar olsun, istrs d qeyrilri olsun, Xorasann btn mirlrinin hzuruna qorular vasitsil itat etmk bard hkmlr gndrib bildirdi ki, zn lahzrt [Abbasn] trfdan v ardcl sayan v onun llsi olan bylrbyi [liqulu xana] tabeilik gstrn hr bir ks mzffr sgrlr qoulub, [Abbasn] ahlq bayraqlar altnda hazr olsun. Bu msldn xbr tutan Mrdqulu xan da z trfdarlarn armaqdan tr adamlar gndrib, mqdds v ulu Mhddn xd. Szlrin etimad olan etibarl adamlarn dediklrindn bel mlum olur ki, Mrdqulu xan he bir vchl dymk dncsin v mnaqi fikrin malik deyildi v istyirdi ki, dvltmndlrin syi il i barqla nticlnsin, hr iki trfin bhlri aradan qaldrlsn, bir-birlri il grsnlr, vvlki tki [Abbasn] sadtli miyytind durub, haraya mslht bilrlrs, oraya yr etsinlr. Lakin trflrdn he birinin asaqqallar onun bu fikrin rik deyildilr. Mrdqulu xan hrnd adam gndrib, danqlar aparmaq n Xoca fzli v bir -iki amlu asaqqaln arsa da, onlar [bu tklifi] qbul etmdilr. Xoca fzl getmy crt etmdi v bu fsadn islah olunmasna rbt gstrmdi. nki o, Mrdqulu xana xtr yetirilmsi n sy gstrn xslrl aq-akar hmry idi. N is, bu iki qoun
1029

S-129, v.255b-d Fulad vzin Polad yazlmdr.

496

bir-birlrin yaxnlab, Turizin Susfnd kndinin yannda bir -birinin brabrind mvqe tutdular, alaq v adrlarn qurdular v bir -birlrin elilr, mktublar v ismarlar gndrdilr. Bir gn Mrdqulu xann qohumlarndan olan v hazr olmaq bard hkm alm brahim sultan rfl orduya glib atd. O grd ki, Mrdqulu xann v ustaclu mirlrinin ordusu lahidd yerlibdir v oymaq tssbkeliyi chtindn o, z tbili, lmi v trtib salnm svari dstsi il Mrdqulu xann ordusuna getdi. [Mrdqulu xan] onu qarlamaq n bir dst gndrdi. Silahl svarilrin v tbil sslrinin mahidsi nticsind amlu ordusunda xbr yayld ki, Mrdqulu xan trtib salnm qounu il silahlanb, vurua v dy hazrlar v sava tbillrini vurdurur. lrin bu cr cryan etdiyini grn liqulu xan da ehtiyat tdbirlrin l ataraq, bu trfdn atland v z ordusunun mrkzini, sa v sol cinahlarn trtib edib, savaa hazr oldu. liqulu xanla Mrdqulu xan arasnda qfltn dyn ba vermsi. Bu xbr Mrdqulu xann ordusuna atd. O da zrurt zndn tip (sf) balayb, dy hazrlamaqla mul oldu. Bu vaxt, liqulu xann hbs edrk bir ne gn mhbus saxlad v daha sonra tqsirindn keib azadla buraxd Sultanli xlif liqulu xann rftarndan incidiyi n dyn balancnda ordunun sfini viran qoyub, z adamlar il birlikd Mrdqulu xana qouldu. Bu hadis amlu ordusunun arasnda sarsnt yaranmasna sbb oldu v ustaclu tayfasn csartlndirdi. Xlas, hr iki trfin mbarizlri qlnca v nizy l atdlar v tozanan oxluundan havann z tutuldu. liqulu xann gz bir dsty satad v o, Mrdqulu xann da o dstnin arasnda olduunu tsvvr etdi. O, tdbirlilik v ehtiyatllq yolundan xbrsiz bir kild z xsn dy atld v o dyd onun z il yana at apan bir sra amlu igidlri il birlikd o dstnin zrin hml edib, onlar prn-prn sald. O, hmin dstni tqib edn vaxt z tabeilrindn ibart myyn sayl bir dst il birlikd digr trfd olan Mrdqulu xann gz [Abbasn] padahlq bayraqlarna dd. Szgedn xs (Mrdqulu xan) sy gstrdi ki, mhdud sayda adamla mrkzd qrar tutmu xilaft v hkmranln o misilsiz drrn (Abbas) z trfin keirsin. Bu mqsdl o, hmin trf bir dst gndrdi. Onlar amlu xanlarnn qounu iind [Abbasn] sadtli miyytini tapb, frsti qnimt bilrk, mzffr bayraqlarn klgsi altnda dayanm azsayl dsty hml etdilr. Hmin camaat bu hmly tab gtirmyib, tlaa qapldlar v prn-prn ddlr. Mrdqulu xann tabeilrindn olan v mtbr mirlrdn saylan bu-Mslm xan avulu lahzrt [Abbasa] atb, o dvlt v iqbal taxtnn bzyinin fly bnzr boz yynini tqdir sahibinin minlrl yetkin hikmti znd ks etdirn frman il l keirdi. liqulu xann mlub olmas. Qzav-qdrin icralar sadt saan o mjdni [ustaclu] tayfasna verdilr. rfli [Abbasn] bynilmi xsusiyytlr 497

malik zatn fqtli Allahn aman altnda Mrdqulu xann ordusuna gtirdilr. amlu tayfas aq-akar mlubiyyt urad. Vzir Xoca fzl o tayfadan olan drd yz-be yz nfr adamla birlikd sir dd. Onlarn mallar v yalar qart v tarac olundu1030. liqulu xan qovduu dstnin tqibindn geri qaydan zaman z ordusunun qol (mrkz) qounundan v lahzrt [Abbasn] flyi bryn tirinin lamtindn he bir nian grmdi. O, vziyytdn xbr tutub, heyrt v tccb barman dilyrk, ddy qflt gr gzndn pemanlq yalar axtmaa balad v son drc myusluq v nakamlqla yynini dy meydanndan dndrib, z sadtinin srmaysini ldn verdiyi n ah-naly qrq olmu, byk bir yanlma v midsizliy dar qalm, xcaltli v mat-mttl bir vziyytd Heratn yolunu tutdu. Mrdqulu xan bdi sadt qovudu v ilahi drgahda ona kramt olunmu bu byk hdiyy sbbindn onun adyanalq klah asimann st qatna dymy balad. O, lahzrt [Abbasa] qiymtli bir drr kimi z cannn drsdfind yer verdi v gldiyi yolla mqdds v ulu Mhd qaytd. Bu hvalatn ba vermsi z tifilliyinin vvllrindn amlu tayfas arasnda bym, liqulu xandan v onun adamlarndan hmdmlik v lft grm la -hzrt [Abbasn] rfli xatirin xo glmdi. Amma iqbal ilhamnn dlalti il qm qssnin tsirlrini z mbark alnndan silib, cinlrin v insanlarn imam, vilayt v imamt taxtnn sultan olan bl-Hsn li ibn Musa r-Rzann - ona Allahn salam olsun - ziyarti rfin nail olmaq v o mqdds rvzy gec gndz xidmt etmk sadtini qazanmaqla z mhtrm xatirin rahatlq bx edrk, bu byk thfdn ad -xrrm oldu. Mrdqulu xan, hqiqtn d, amlu tayfas il insancasna davranb, araqardranlarn tnbeh olunmasndan sonra sirlrin azad edilmsin dair hkm verrk, hamsn zizldi v ehtiram gstrdi. O hkm etdi ki, [sirlrdn] hanssa biri [ustaclu] qoununun l keirdiyi qnimtlr arasnda znn atn, dvsini v yaran tanyarsa, hmin mallar drhal ona tslim edilsin. Mrdqulu xan, hminin onlarn Herata getmk v ya ali sadt malik [Abbasn] zngisinin hndvrind qalmaq mslsind seim etmkd ixtiyar sahibi olduqlarn bildirdi v o vaxtadk liqulu xann vziri olan Xoca fzl lahzrt [Abbasn] vziri vzifsin ucaldld. amlu camaatndan kimlr ki qalma qrara aldlar, onlar lahzrt [Abbasn] xidmtind durmaa tyin olunaraq, onun rfli zngisinin qorular, yzbalar v mlazimlri silkin mnsub oldular. Mrdqulu xan liqulu xana vvlki itatkar ruhda bir mhbbtamiz mktub yazb, o na dostcasna giley-gzar etdi v szgedn hadislrin msuliyytini qzav -qdr zrurtinin v asimandan gln aln yazsnn zrin qoydu. Amma vzir Xoca fzl v amlu aalar knllrini Heratdan z bilmyrk, ustaclu tayfas arasnda rahatlq tapa bilmdilr. Bir ne gndn sonra
1030

S-129, v.256b; S-297, v.199b.

498

onlar dst-dst frar edib, Herata getdilr v xasseyi -rifnin cilovdar olan v hmin dy gnnd ali miyytdn ayrlmayan Hseyn by bdlldn v dy meydanndan qa zaman liqulu xann dstsindn gerid qalb, rfli [Abbasn] mlazimi olmaq mqsdin atmaq n zn mqdds Mhd yetirn ahli by Kramtlnn olu li bydn savay, amlu tayfasndan he ks mqdds v ulu Mhdd [Abbasn] ali miyytind qalmad. Mrdqulu xan lahzrt [Abbasn] sltnt v padahlq ilrini qaydaya salb, o hzrtin adndan mnsb sahiblrini tyin etdi v tkbana surtd vkillik v lllik krssn oturdu. Cmi Xorasan hli ona z tutaraq, tbrik v mbarkbalq etdilr. O, Xorasan mmlktind vvlkindn daha artq iqtidar v istiqlal ld etdi. AZRBAYCAN HADSLR, RUM SRDARI OSMAN PAANIN TBRZ ZRN QOUN KRK, O CNNT NANL GZL HR AL ETMS V DVRANIN ZRURT ZNDN, DNYA SAKNLRNN PRVRDGARI [OLAN ALLAHIN] TQDR L O GZL HRD BA VERM DAINTILAR HAQQINDA Bundan nc Azrbaycan hadislrinin iind byan shifsi zrin nbr qoxulu qlml yazld kimi, irvann Drbndind olan Osman paa btn irvan v Grcstan mmlktini istila v zbt etdiyini v Drbnd qalasndan savay he bir yerin [Osmanllarn] ixtiyar altnda olmamas bard Sinan paann dediklrinin yanl olduunu xondgarn hzuruna atdrmd. Bu msl Frhad paann srdar tyin edilib, Azrbaycan zrin glmsin sbb olmudu v nec ki [yuxarda] qeyd olunmudur, calal bayraqlar Xorasanda olan zaman o, rvan istila edrk, orada qala tikdirmidi. Osman paa is tamam irvan v ki vilaytini zbt edib, z etimadl adamlarna taprd, z stanbula yollanaraq, xondgarn hzurunda btn Azrbaycan, blk, hm d raq l keirmk bard hdlik gtrb, vzirlik v srdarlq rtbsin yiylndi v Azrbaycan ial etmk zmi il saysz-hesabsz qounla rzuruma yolland. Pii ilinin q sona atd v 993-c (1585) il mvafiq gln trklrin toxaquy ilinin kef saan Novruzunun lamtlri, Xotay trklri kimi, vfa sahiblrinin knllrini yamalamaq qsdi il tamam br-bzkl cilvlnib, ortaya xd v yeni alb sevinc yayan reyhanlar bahar mclisinin yarana evrildilr. Bu zaman Nvvabi-Cahanbani bahar yyamnn v cavanlq dvrnn zrurtinin tsiri altnda reyhani rab qurtumlamaqla v ey -irt etmkl mul olub, gl zllrdn v lal yanaqllardan kam alr, baharn n bx edn gnlrini Tbrizin irt mkannda adyanalq v rahatlq irisind keirir v liqulu xan Ftholu trfindn sfahandan gtizdirilmi olan v hqiqtn d, at s aan hrsi dmiri krsi kimi par-par parlayan eytan adl bir dmiri olanla sevgi v eq macrasna balayb, onun vsal bandan murad alman gllrini yrd. 499

ahqulu by Qrba1031 olu Rumlu o [eytan adl olann] barsind bu trkc beyti yax demidir: Beyt Knlm quun ol nrgizi-fttan apara, Kimdr ki, onun qmzsindn can apara?! eytan, eytan dediklri gr bu olsa, Mn razyam imanm eytan apara. nc [eir] deynlrdn bir digri demidir: Rbai Gl zn grck aiq ipirin candan ker, Kirpiyin oxtk uub, sineyi-bryandan ker. Zvq-vqndn snin, ey Xaliqin xlq etdiyi, Yoxdur he bir bh ki, hqq crmi-eytandan ker. O gnlrin hadislrindn biri d budur ki, irvanda qlb nianli sgrlr trfindn sir tutulan v lmut qalasnda mhbus olan tatar padahzadsi Qazi Gray xan airlik pesin malik xosima bir cavan idi v bacarnn, istedadnn oxluu il tannmd. O, tkkr v mdh slubunda trkc bir qzl yazb , Nvvabi-Cahanbaninin hzuruna gndrmidi. Hmin qzlin ilk beytlri bunlardr: Nmiz bar, bir gdayuz, bir nmd, bir buriyamz bar, Dxi sultana layiq bir duayi-bi-riyamz bar. gri padiahn eyni birg eyni-izztdr, Vli sultanmn drgahna sbk ricamz bar. Nvvabi-cahanbani onun shbtin rbt gstrrk, onu qaladan xartdrd. O, [Hmz mirznin] ali hzurunda ziz v mhtrm bir xs evrildi v ksr vaxtlarda xsusi mclislrd [Hmz mirzy] yaxn yolda v hmdm oldu. Bu msl liqulu xan Ftholunun v izztli bsatn mqrrblrinin knllrind hsd v ikrah dourdu. Szgedn xs (Qazi Gray xan) onlarn davranndak bu mnan hiss etdi v onun ryini qorxu brd. Bir gec o, darssltn Tbrizdn frar etmy qrar verib, zn rzuruma yetirdi v Osman paann ordusuna daxil oldu1032.
1031 1032

S-129, v.257b. Tehran apnda (s.306) rba yazlmdr. S-129, v.258a.

500

Szn qsas, bahar gnlri v ik almas mddti sona atd, havalar istilmy doru z qoydu v dalar, dzlr lalgl bitkilri il zintlndi v bzndi. Hkmdarn miyyti knbr v Klnbr yaylaqlarna yollanb, oradan Bazarcahiy1033 trif apard v ay yaylaqlarda qald. rt v adyanalq qaplar ahn v ordunun amal v amanl zn ald. uxursd vilayti zrindki hakimiyytini itirn v o hdudda avara-srgrdan dolaan Mhmmdi xan Toxmaq z qounu il birlikd Sari-bula adl yerd flk vktli orduya qatld. Bu snada Osman paann glii xbri yaylb, knllrd prianlq yaratd. Mmlkti-mhrusnin mirlrinin v sgrlrinin hzuruna itat edilmsi vacib olan hkmlr yazlaraq, srtd Bhrama tay olan qorular vasitsil gndrildi ki, raqdan, Farsdan v Kirmandan btn qlb nianl qzlba sgrlri qeyrt v mrdlik zndn ali taxtn tklrin yollanb, flk vktli orduya birlsinlr. Nvvabi-Cahanbaninin fikri-zikri o idi ki, hddibulua atma dvr hakimiyyt v hkmranln balanc olduu n o, qzlbalarn z sdaqti il seiln tayfalarn v mzffr sgrlrini din tssbkeliyi v mzhb qeyrti il toplasn v qardak illrd onlar o hzrtin zngisinin yannda dayanb, dmn ordusunun leyhin mrdlikl vurusunlar. Buna gr d onun trfindn Mhmmd xann, Vli xann, Mseyib xann v btn tkl v trkman tayfalarnn mirlrinin adlarna bu mzmunda rbtli frmanlar v clbedici mktublar yazld: Qzlba tayfalar bu vilayt nianli [Sfvi] slalsinin sufilri v ardcllardrlar v onlar z vlinemtlri yolunda canlarn thlky atma sdaqt mrtblrinin n aa pillsi hesab edirlr. mir xan sdaqt yolundan sapmd v rfin xatirinin qeyzlnmsin sbb olan bir ne ilr trtmidi. Buna gr d o, z czasna atd. Lakin baqa he ksin bu msly dxli yoxdur v xatirimizin lvhsind digr trkman mirlrindn v qazilrindn he bir narazlq mvcud deyildir. Bel ki, o tayfann byklrindn olan dhm xan Trkman o hzrtin (ahn) mlazimliyind ziz v mhtrm bir xsdir v [ahn] fqtli nzrlri onun zrinddir. Siz pozun xyallar beyninizdn xarn v znz vlvly salmayn. Ax sizin bu davranlarnz ata-babalarnzdan siz irsn miras qalm irad v sdaqt mram il ziddiyyt tkil edir v mhz bu sbbdndir ki, dmnlr ran mlkn ial etmk v qzlba tayfalarn aradan qaldrmaq n kmr balayaraq, hal-hazrda qzlbalarn yzillik gorxanas olan v ran sultanlarnn taxtgah olmu hrtli Tbriz hri zrin irlilyirlr. Uzaqgrn aln zrurtin ml edib, bu ilrin nticsini gtr-qoy edin v irad, ixlas, dvltsevrlik v sdaqt zndn birlrk, hazrlql qounlarla sltntin qrar tutduu taxtn tyin yollann. Nslinizin yzillik irad v sdaqt tklrini syankarlq irkabna buladrmayn v mhtm zngimizin trafnda mrdlikl dy meydanna atlaraq,
Bazarcahi - slind Bazaray olmaldr. Bazaray Zngzur mahalnda yerln yaylaq addr (F.Krzolu. Osmanllarn Kafkas-ellerini fethi, s.219).
1033

501

dmnlrin df etmk mqsdi urunda sy gstrin. Yad dmnin df edilmsindn sonra hr n xahiiniz olarsa, rz edrsiniz ki, mtlblrinizin yerin yetirilmsin alaq. nki aydndr ki, gr Tbriz hri v onun vilayti qzlbalarn lindn xsa v ran mmlktlrinin sas v qoun mnbyi olan Azrbaycan mmlkti dmnlrin ixtiyarna kes, onda bu [Sfvi] dvltin bsbtn nqsan yol tapacaq v bu fitn digr mmlktlrimiz d sirayt edck. Bel olan tqdird mlumdur ki, qzlbalarn hal n il nticlnck. Haqqnda bhs etdiyimiz clbedici hkmlrin qorular vasitsil gndrilmsindn sonra ordu Osman paann Qarabaa yr edcyindn ehtiyatlanaraq, bir ay o hndvrd qalb, bir aydan sonra is Tbriz smtin yolland. Orduda olan byk mirlr behit bzkli mclisd cmlib, Tbrizin mhafizsi v qvvtli rqibin df edilmsi bard knga ynca qurdular. Dvrann vziyytindn mlumatl olan bir sra aqillr v tdbir sahiblri tklif etdilr ki, cnntmkan ahn zamanndak sulla Tbriz hri v dmnin yolunun st boaldlsn, riyyt v hrin halisi yax mhkmlndirilmi bir mahal olan Qaracadaa gndrilsin, hrd azuq qalmasn, trkman v tkl tayfalarnn gliindk dy txir salnsn, dmn ordusuna he trfdn azuq ged bilmmsi v dmn ordusundan he ksin azuq ld etmk n xa bilmmsi n yollar zbt olunsun v nhayt, [qzlba] qounlar cmldikdn sonra harada mslht olarsa, dy v vuru ba versin. Lakin cahillrdn v qrur badsinin srxolarndan bzilri bu doru ryi xta hesab edib, bel mslht grdlr: - Tbriz hrind yz min kii vardr ki, bunun da he olmasa yars i yarayan cld cavanlardrlar. Qoy onlar z arvad -uaqlarnn v mallarnn keiyini kib vurusunlar v hrd kbndlr (barrikadalar) qursunlar. mr olunmaldr ki, tbrizlilr kbndlrin banda dayanb, mdafi il mul olsunlar v dmnin hr daxil olmaq yolunu balasnlar. Bellikl, [hrin] irisindn Tbriz hli, bayrdan is qzlbalar dy girib, [Osmanllarn] df olunmasn yerin yetirsinlr. ksriyyt bu ryi byndi. Nvvabi -Cahanbaniy xo glmy alan tbrizli divanlrdn bzilri bo-bo szlr dandlar v qoymadlar ki, Tbriz boaldlsn. Bellikl, ham bu yanl ryi doru bilib, Tbriz halisinin qalmasna razlq verdi. Tbrizin yanlarna v silzadlrin rfin hkm yazld: Dmni df etmk iind mrdan olun! z evlrinizi, aillrinizi, canlarnz v mallarnz onlarn rindn qoruyun! Sizin aillrinizin v klrinizin [hrdn] bayra xarlmas qarmaqarqla sbb ola bilr. Buna gr d he kim ailsini v kn [hrdn] bayra xarmasn! Biz d z nvbmizd bu trfdn trtib salnm qounlarla dmn qar mhariby kmr balamq v dmnlrin siz zrr vurmalarna imkan vermycyik. Byk mirlrdn bir-iki nfr, xsusn d Pirqeyb xan Ustaclu z qounu v lkri il birlikd hr gndrildi ki, liqulu xann qarda olan v liqulu 502

xann z vzin hrin hakimi v mmlktin harisi tyin etdiyi Hseynqulu sultanla ittifaqda yollarn stnd kbndlr qurub, istehkamlar dzltsinlr, hr camaatn kbndlrin mhafizsin v dmn hcumunun df olunmasna rbtlndirsinlr, he bir ksin z ailsini v kn [hrdn] bayra xarmasna imkan vermsinlr v gr bel bir hal ba verrs, hmin ailnin basn czalandraraq, onun mallarn v yalarn qart v taraca mruz qoysunlar. [Yuxarda] yazlm mzmuna malik ali hkm Tbriz atdqda o oxsayl [Osmanl] ordusunun glii ucbatndan rklr yol tapm zgnlk v prianlq bir qdr sakitlmy doru z qoydu. Tbrizlilr sdaqt v ixlas zndn bu i razlq verib, bu byk hadisy hazrlamaa baladlar v kbndlr qurmaa giridilr. Mhlllr bldrld, hr mhllnin hr bir giri yolunun qorunmasna rhbrlik etmyi o mhllnin phlvanlarndan birin taprdlar v hr kbndin stn qzlbalardan bir mtbr xsi i yarayan bir dst adamla birlikd tyin etdilr. Amma bla selinin yolunun stn v inad atinin ziyannn qarsn r-pl alman faydas olmad. zli (Allahn) iradsind o rfli hrin xarab olunmas, Tbriz halisinin asayiinin pozulmas v onlarn prianla, tfriqy v prakndliy mruz qalmas qrar tutduundan onlarn sylrinin v almalarnn he bir nticsi olmad. Beyt Nyi ki, qzav-qdr qlmi yazbdr, He ks onu dyimy almasn. Cahan yaradan [Allahn] tqdirindn, O nciblrin hval brbad oldu. Buna gr d onlarn sy v tdbirlrinin, He bir faydas v smrsi olmad. Bu mqamda mnasib olard ki, Tbrizin v tbrizlilrin hvalnn bir qismini inc yazan qlml qeyd alb, daha sonra mtlb kek. Dnyann gli gediindn xbrdar olanlarn qlblrin gizli deyildir ki, gzl Tbriz hri uzun mddt rzind rann paytaxt v hkm ken padahlarn sltnt mrkzi olmudur. Zman sultanlar, vzirlr v hakimlr trfindn o hrd mscidlrdn, mdrslrdn, xeyriyy mrkzlrindn (bqa l -xeyr) ibart ali imartlr trtib olunmu v bunlara xoagln tarlalar v taxl anbarlar vqf edilmi, rk oxayan balar v bostanlar yaradlmd. Bunlarn say o qdr oxdur ki, dili qrlm qlm bunlarn he czi bir hisssini d qeyd ed bilmz. Tbriz camaat mnzil v msknlrin tikilmsind v onlarn zintlndirilmsind, mnzillrin avadanlqlar v br-bzkl doldurulmasnda o qdr ifrata varr ki, n aa sviyyli bir bazar adamnn evi bir mirin qalmas n layiqdir. 503

Cnntmkan v behitmskn ahn uurlu zamannda bir -iki df Rum padah Sultan Sleyman o mlkn ial arzusu il glmi v fitri iliy malik olan v mqdds nianli Sfvi xandanna meyil gstrn Tbriz camaat bu dvltin yolunda layiqli xidmtlr nmayi etdirmidi. Bu sbbdn d cnntmkan ahn o hrin halisin tamam hsn-rbti v iltifat vard v hmin gzl hrin sakinlrinin ksriyyti tacirlr, pe hli v sntkarlar olduqlar n o, mali mhtrifni onlara balam, hri divan mkllfiyytlrindn azad etmi v o camaatn knln almaqdan tr qti surtd buyurmudu ki, darualar mhkm ilrini qaz-ehdasn1034 hzurunda rit qaydasna uyun trzd sorulayb, gnahkarlara qar rit hkmn icra etsinlr v he kimdn crim tutmasnlar. Ne illr rzind o hrin halisi rahatlqla yaayb, z imartlrini qurmaa, evlrini avadanlq v br-bzkl doldurmaa v qadnlarn zintlr v zivrlrl tmin etmy nec lazmdrsa aldlar. mumiyytl, o hrin firavanl, abadl, sakinlrinin oxluu v halisinin izdiham o yer atmd ki, btn islam hrlri arasnda o cr zmt, o qdr haliy v o sayaq abadla malik baqa bir hr nian vermirdilr. Lakin axrda [Tbriz] dvrann bd nzri dydi v o firavanla xarabalq yol tapd. Orann adamlar soyuna, qtl v qart mruz qaldlar. Qlncdan qurtulanlar yz hsrt v rzillik iind vtnlrindn ayr ddlr. Orann yan-rflri v [sad] halisi mcz byan edn hkmdarlar girdiklri hri xaraba qoyarlar, orann nfuzlu adamlarn alaldarlar aysin1035 uyun olaraq, izzt zirvsindn zillt v xarlq kkliyin ddlr. El ki Frhad paann Tbriz smtin glmsi xbri tsdiqlndi, ahn v adl-sanl ahzadnin qzlba tayfalarna, xsusn d tkl v trkman tayfalarna hr n qdr mslhtamiz hkmlr gndrrk bu hadisnin df olunmasnda onlardan kmk istmlrin v vziyytin mahiyyti bard onlar mlumatlandraraq onlarn gliinin intizarn kmlrin baxmayaraq, he bir faydas olmad v he bir smr vermdi. Tkl v trkman tayfalar inadkarlqda v trslikd israr etdilr. Bu iki tayfadan, Fars, Kirman v raq qounlarndan he kim hkmdar ordusuna qoulmad. sgndr anl nvvab ordunun yklri il birlikd zmdl v Dizmar 1036 smtin yolland. Nvvabi-Cahanbani is rfli znginin hndvrind olan mirlrdn, dvlt rkanndan, qorulardan v xasseyi -rif mlazimlrindn ibart azsayl bir qounla Rum ordusuna qar mharib etmk n sadtli miyytdn v adl-sanl atasnn hzurundan ayrld. Qoruba bir dst qoru il birlikd sgndr anl nvvabn xidmtind qald. ahzad cnablarnn ali
Qaz-ehdas v ya qaziyi-ehdas - cinayt qazsdr. Mlki v ail-mit msllri barsind fitva vern qazlardan frqli olaraq, qaz-ehdaslar cinayt ilrin dair thqiqat aparlmasnda v hkm xarlmasnda itirak edirdilr. 1035 Qurani-Krim, Nml sursi, 34-c ay. 1036 Tehran apnda (s.309) Dizmar vzin Zmar getmidir.
1034

504

miyyti is saylar on-on iki min nfrdn1037 ox olmayan iqbal sgrlri il birg Mrnd istiqamtindn Tbriz dann tyini tutub, Tsuc 1038 yolundan glmkd olan lysmaz Rum qoununun gliini v keiini mahid v mlahiz edrk, frst gzlmy balad. [Hmz mirz] iki df qoun catlilrindn v dykn mbarizlrdn bir dstsin mr etdi ki, [Rum ordusunun] yaxnlna gedib, onlarla vurusunlar, ancaq ehtiyat ldn vermsinlr v gr qlb dmn trfd olarsa, onda zlrini dan arxasna kib, [ahzadnin] ali miyytin qoulsunlar. El ki rumilr qzlba qoununun qaraltsn mahid etdilr, Rum ordusu iindn oxsayl bir dst ayrlaraq, qalibiyytli [qzlba] qounu il savamaa tlsdi. Trflr arasnda dy ba verdi. Rumilr trfdn ox adam mzffr qazilrin qlnclarna yem oldu. Rum ordusunun sas hisssinin hcuma kemsindn sonra adl-sanl ahzadnin mrin sasn, [qzlbalar] dy-dy zlrini knara kdilr. Qzlbalarn mhur igidlrindn ne nfri bu dylrd tin hzm olunan lm rbtini idilr1039. Lakin Rum qounu saysz-hesabsz olduundan ali znginin trafnda olan bu qdr az adamla birlikd onlara qar dymk v vurumaq mmkn deyildi. Buna gr d [qzlbalar] onlara hml ed bilmdilr v Osman paa khakl Tbrizin urab (Acsu) aynn yaxnlnadk glib, orada dayand. Tbriz halisinin gz o byk qouna ddkd onlarn rklrin mqayisyglmz bir xof v qorxu hakim ksildi. Rumilr iki - df hrin kbndlri zrin hcum etdikdn sonra dvltxanann yaxnlnadk glib xmaa nail oldular. Bu trfdn [Tbriz halisi] onlara qar mdafi olunmaqla mul idi. Trflr arasnda bir qdr dy ba verdi. Axrda rumilr qalib glib, kbndlri toplar v zrbznlrl dadaraq, Sahibabad meydannadk irlildilr. Bununla da hm hrbilr, hm d riyyt aydn oldu ki, bu hadisnin df olunmas onlarn qdrtinin fvqnddir. Onlar tlaa ddlr v bir yer cmlib mdafi olunmaq n zlrind qdrt tapa bilmdilr. Hseynqulu sultan, Pirqeyb xan v hrd olan [digr] qzlbalar el hmin gec [hri] trk edib, ali miyyt qouldular. Qzlbalarn kmyindn mhrum olub, iztirab bksin dm tbrizlilr z hallarnn v hl-yallarnn qorunmas n qaz vzifsini tutan Kamran by vhdini v mfti1040 v eyxlislam olan Mvlana Mhmmd li Mvlana nayt olunu Osman paann yanna xahi etmy gndrib, z itat v tabeiliklrini izhar etdilr. Osman paa vvlc onlar bir qdr danlayb
S-297 nsxsind (v.202a) 10 min nfr yazlsa da, B-589 nsxsi (v.24a) Tehran apndak (s.309) rqmi tsdiq edrk, qzlba qoununun 10-12 min nfr olduunu gstrir. 1038 Tsuc - Cnubi Azrbaycanda, Urmiya glnn imal sahillrind qsb ( . -, . 43). 1039 S-297, v.202a, B-589, v.24a. 1040 Mfti - rit sasnda fitva vern yksk vzifli ruhani.
1037

505

mzmmt ets d, Tbriz halisinin oxlu cat v dyknlik gstrdiyini mahid etdiyindn v onlardan tamamil kinib ehtiyatlandn dan aln gc v hmin mlk ld saxlaman zrurti sasnda hrkt etdi, Tbriz halisini arxaynladrd v onlara buyurdu: - z halnzda qaln! Xatirlriniz prianlq salmayn! Bundan sonra siz xondgarn qoununun riyytisiniz. Onlar (Kamran by v Mvlana Mhmmd li) hr qaydaraq, grbeitdiklrini Tbriz hlin bildirdilr. Amma aqillr v drrak sahiblri rumilrin rklrind Tbriz hlin qar kin saxladqlarn v mzhb frqliliyi chtdn onlarla yola getmycklrini bilrk, z vziyytlrinin qaysna qalb, mallarn v yalarn malik olduqlar zirzmilrd, evlrd1041 v quyularda gizltdilr v zlri bir-bir, iki-iki z hl-yallarnn llrini tutub, piyada v svari kild geclr hri trk edrk, frar vadisin z qoyurdular. gr onlarn yannda nad pul vardsa, bel bir gnn intizarnda olan hr tbqnin claflar, alaqlar v itialar yollarn stnd onlar tutaraq, lpaq v ryan edib buraxrdlar. Osman paa rahatlqla hr daxil olub, Tbriz dvltxanasn qala n mnasib yer hesab etdi1042. Daha sonra o, urabdan k edib, Tbrizin qibl trfind olan rndaba gedrk, orada drg sald v qalann layihsini kib, sgrlr paylad ki, onlar [qala tikmk n] i grmy balasnlar. Rumilrin qala tikintisi il mul olduqlar qrx gn rzind Surxab dan z snacaqlar etmi olan qzlba qazilri ksr vaxtlarda geclr v gndzlr zlrini rumilrin ordusunun trafna yetirib basqnlar trtslr d, Rum sgrlrinin oxluu v Rum qoununun izdihaml olmas ucbatndan bunlar bir ntic vermdi. Rumilr qalann [tikintisi] ii il mul olub, onu z istdiklri kimi tamama yetirdilr v hrd l keirmi olduqlar bol azuqni, z toplarn, zrbznlrini v qala mdafisi yaraqlarn qalaya dadlar. Axta Cfr paa qalann harisi v Tbrizin hakimi tyin olundu. Qalann tikintisi snasnda Osman paa Tbrizd qtliam trtdi. Bunun zahiri sbbi o idi ki, Tbriz hli rumilrl yola getmirdi v geclr claflar v alaqlar rumilrin alaqlarna gedib, oradan yalar v mallar qart edib gtirirdilr, frst tapan kimi [rumilrdn] kimis qtl yetirirdilr v qala zrin gedrk, [rumilrin] gndz tikdiklrini geclr uururdular. Tbrizlilrn bel ilrl mul olmas Osman paaya yax mlum idi. Bir df kiik bir hamamda hamamlar frst tapb, bir rumini qtl yetirrk, hamamn quyusuna atmdlar. Osman paa bu xbri eitdikd onu qzb lsi brm v o, trkc demidi ki, Tbriz xlqi cb qrmalu taifdrlr1043, yni fitnkar tayfa olan Tbriz hli tamam qrlmaldrlar, nki
Bak lyazmalarnda evlr (xaneha) vzin gizli yerlr (nihanxaneha) yazlmdr (S -297, v.202b; B-589, v.24b). 1042 Osman paann ordusu Tbrizi 20 sentyabr - 29 oktyabr 1585-ci il tarixlri arasnda ial altnda saxlamd (... XVI . .188-191). 1043 Osman paann bu szlri orijinalda trkc verilmidir.
1041

506

onlarn grkmindn syan v tyan grsnir. Bellikl, qzav -qdr zrurtin uyun olaraq, Osman paa trfindn bu bard hkm verildi. Rumilr o klmni eidn kimi syrlm qlnclar il hr tklb, ba ksmy baladlar. Tbrizlilr gec yarsnadk zlrini gizli yerlrd mhafiz edib, gec vaxt z balarna ar qlmaqdan savay x yolu tapa bilmdilr. Rumilr bayrda grdklri hr ksi qtl yetirirdilr. Daha sonra is onlar evlr soxulmaa balayb, daxil olduqlar evlrd kiilri bla qlncna yem etdilr, mallar v yalar talan v qart etdilr, bir ox qadnlar v qzlar is sir etdilr. Uaqlarn v arvadlarn fryad v fan asimana atd. Axrda rumi camaatnn arasnd an Osman paann yannda sz demk hququna malik olan bir sra ncib fikirli v Allah tanyan adamlar xahi edrk, onu bu yaramaz iin davam etdirilmsindn dandrdlar. Szgedn [Osman paa] axrnc gn sgrlri qtl v qartdn kindirdi. Qlncdan qurtulanlar canlarnn qorxusundan z mallarn v var -dvltlrini trk edib, hl-yallarnn llrindn tutaraq, gec vaxt hrdn xb getdilr v yaxnlqdak yerlr v razilr splndilr. O cr firavan v abad bir hr dmnlrin lin kedi. Evlrd v snacaqlarda gizldilmi sonsuz drcd ox mallar v yalar, saysz-hesabsz azuqlr v dfinlr rumilrin lin dd. [Rumilr] mallar axtarb tapmaqda o qdr thqiq v tfti edirdilr ki, sakinlrin z ev avadanlqlarn gizldrk z evlrini v divarlarn onun stn uurtduqlar iyirmi zr drinliyindki quyulara yol tapb, o mallar quyunun iindn xarrdlar. Lakin bu mllr Osman paaya uur gtirmdi. O, insanlara rhm etmyn Allah da rhm etmz [hdisinin] zrurti zndn, mzlumlarn v hli-beyt ilrinin kdiklri ah-nallrin tsiri il Allahn qzbin dar oldu v onun nambark zatnda he bir naxoluq lamti olmad halda, birdn -bir xnaq1044 xstliyin tutulub, z mvcudluq paltarn fanilik klyin verdi (vfat etdi). Rumilrin Tbriz hrind qaldqlar qrx-lli gn rzind qraq-bucaqda ba vermi kiik dylrdn savay, qzlbalarla rumilr arasnda df byk vuruma oldu v bunlarn hr nd mzffr [qzlba] qounu qlb qazand. Osman paann bu szlri orijinalda trkc verilmidir. Xnaq xstliyi difterit (yoluxucu boaz xstliyi). QIZILBA QOUNU L RUMLR ARASINDA BA VERM DYLR HAQQINDA. QULU BY QORUBAININ SRDARLII ALTINDA APARILMI BRNC DY Bu mvzunun tfrrat beldir ki, rumilr Tbrizi istila etdikdn, qzlbalar hri trk edib ahzadnin ali miyytin qoulduqdan, rumilrin iqtidarl olmas z xdqdan v [Hmz mirznin] yanndak bu qdr az adamla
1044

Xnaq xstliyi difterit (yoluxucu boaz xstliyi).

507

birlikd saysz-hesabsz [Osmanl] qoununa qar dymyin imkan xaricind olmas aydn olduqdan sonra Nvvabi-Cahanbani geri dnb, zmdldki hkmdar ordugahna gldi v aqil, dncli v tdbirli bir adam olan v hkmdarn yannda qalan qoruba Qulu by farn itirak il mvrt e tdi. Aydn oldu ki, bu hvalatn vvlind hri boaltmamaq yanl addm olmudur. Aqillr bel bir fikir irli srdlr: - hrin rumilrin lin kediyi v tbrizlilrin praknd olduu indiki raitd [qzlba] qoununun azl, yardm v kmkilrin olmamas v dmnlrin oxluu ucbatndan dy v vurua atlmaq srfli deyildir. Sbir etmliyik ki, onlar qala [tikintisini] tamamlayb k etsinlr. Onlar k edn vaxt biz quldursaya trzd onlarn arxasnca db, hr mnzilbanda frstdn yararlanaraq, onlara imkanmz atan qdr ziyan vurarq. Onlar z lklrin atdqdan sonra is biz geri qaydb, qalann stn glrik v Azrbaycann hrbilrini v riyytlrini cmldirib. Allah-taalann kmyi il qalan l keirrik. ndiki halda bundan baqa bir tdbir grmk vaxta mnasib deyildir. Lakin Nvvabi-Cahanbani nurlu xatirind yer tapm qeyrt v lyaqt hissi zndn, faliyytsiz qalaraq rumilrin rahatlqla qalann [tikintisi] iin mul olmalarna imkan vermy raz olmad. O qrara ald ki, z nfis vcudu il onlara qar mhariby yollanaraq, nec df olub ki, Allahn izni il azsayl dst oxsayl dsty qalib glib aysinin1045 mnasna mvafiq surtd Allahn kmyin arxalanb, mmkn qdr sy v alqanlq nmayi etdirsin. Amma qoruba v asaqqallar raz olmadlar ki, o hzrt z rfli vcudu il dy atlsn. Qoruba xahi edib dedi: - Dy gedib qounu snaqdan xarmaq n mn bu df rxst verin. gr dymk srfli olarsa, nvbti df Nvvabi -Cahanbani z dy meydanna yollanar. Yox, gr bu df mnim rhbrliyim altnda aparlacaq dyd flakt z verrs, qoy, onun tsiri siz deyil, drgahnzn mlazimlrin dymi olsun. Aqillr bu ryi byndilr. Hkmdar ordusu k edrk, hrin drd frsxliyind yerln Nhnk drsin 1046 glib, orada drg sald v NvvabiCahanbani qoruban qounun srdar tyin edib, yola sald. Mhmmd xan Toxmaq is ali miyytd qald. Qoruba bzi mirlri v i yarayan xslri rxi tyin cdib, irli gndrdi. Onlar rq trfd, raq yolunun stnd olan Fhusfnc ayndan kedilr. Onlarn qaraltsn grn rumilr qzlba qoununun gliindn xbrdar oldular. Osman paa o vaxtlar rumilrin catlisi olan Cialolunu srdar tyin edib, onu bir sra mirlr v srhd paalar il birlikd [qzlbalar] df etmy gndrdi. Onlar qzlba qoununa ox da mhl qoymurdular. Qzlba qoununun sas hisssi hl ay kemdiyi n Cialolu onlar grmdi v rxilri
1045 1046

Qurani-Krim, Bqr sursi, 249-cu ay. S-297 nsxsind (v.203b) Shnd drsi yazlmdr.

508

qzlba qoununun sas hisssi hesab etdi. O, topxanadan v rradlrdn 1047 ayrlaraq, igidcsin irli d v dy girdi. Bu trfdn is qzlba qoun unun igidlri aydan kerk, rumilrin qoununa nzr saldlar v atlarn o gruhun stn aparaq, bir hmldc o yaramaz qvmdn on min 1048 nfr qdrini lm torpana tkb qll yetirdilr. Qzlba qoununun qhrmancasna zrblrindn Cialolunun sgrlrinin dayanqllq binas sarsld v onlar qamaa baladlar. Qzlba qazilri fth v zfr qazandlar v [rumilrin] bir sra mtbr adamlarn diri-diri l keirdilr. Qaaqa zaman Cialolu bel bir gn n saxlatdrm olduu madyana zn yetirib, ona minrk aradan xd. Kor Seydi avulu 1049 niz il Cialolunu vurduunu iddia ets do, onun bu szlri sbuta yetmdi. Dyn gedii zaman Osman paa xbr gtirnlr vasitsil saatbasaat mlumat alrd ki, qzlbalar stn glirlr v buna gr d o, kmy dst -dst lav qounlar gndrirdi. Dmnin mlubiyytindn v onlarn srdar Cialolunun qamandan sonra qoruba [Osmanllarn] dy meydanna lav qvvlr yeridcklrindn narahat olub, bel olan tqdird bir blann z ver bilcyini mlahiz edrk, qzlbalara geri qaytma mr etdi. Gn axra atdndan onlar geri qaydaraq, hmin ayn knarnda qrar tutdular v nvbti gn orduya glib, balar, axtarmalar v sirlri ahzadnin mbark nzrlri qarsna gtirrk, ahan tltiflr layiq grldlr. Osman ordusunun trtdiyi qtliamdan sonra [qzlba] ordusuna gln Tbriz sakinlrindn eidildi ki, hmin dy nticsind rumilr qzlbalarla hesablamaa balamdlar v Osman paa, Cialolunu danlam, onu qorxaqlqda, kingnlikd v tdbirsizlikd ittiham etmidi. DNYA SAKNLRNN AHZADS HMZ MRZNN SRDARLIIALTINDA APARILMI KNC V NC DYLR Qzlbalarn rumilrl ikinci dy v dmnlrin yen d mlub olmas. Qoun drd-be gn dincldikdn sonra Nvvabi-Cahanbani z xsn nfis vcudu il rumilr qar mhariby yolland. O, anl orduda olan on -on iki min nfrl birlikd yola dd. Rumilr qzlba qoununun tlaysinin 1050 gldiyini mahid etdikd Osman paa bu df Qaraman bylrbyisi Murad paan v Diyarbkr bylrbyisi Mhmmd paan srdar tyin edib, onlar Anadolu qounu il birlikd qzlba qoununa qar dy gndrdi. Fhusfnc ay knarnda iki trfin rxilri bir-birlri il zldilr. Dy v vuru
rrad - zrin top qoyulmu araba. S-297 nsxsind (v.203b) htta 12 min yazlmdr. Lakin slind bu dyd ldrln Osmanl sgrlrinin say 2 min nfr idi saxlamd (... XVI . .190). 1049 S-297, v.204a. Tehran apnda (s.312) avulu vzin Xbulu yazlmdr. 1050 Tlay - visual kfiyyat dstsi.
1047 1048

509

mrksi qzd. Hr iki trfdn ardcl hmllr ba verdi. Rumilr stn glmy baladlar. Nvvabi-Cahanbani onlarn qlb v stnlyn sbir ed bilmyib, z igidlik atn mbariz meydannda cvlana gtirdi. Hrnd qoruba v dvltsevr asaqqallar tdbirlilik v ehtiyatllq mlahizsi il ahzadnin zmkarlq yynini maneilik li il saxlayb, onun irli getmsin ngl olmaq istslr d, faydas olmad. Nvvabi-Cahanbani sadtli ordunun mrkz (qol) hisssini irli apard v ali miyytin tay-brabri olmayan cavanlar o dvlt v iqbal taxtnn bzyinin mbark nzrlri altnda canyaxan nizlrin zrblri il rumilrdn bir oxusunu yhrin stndn arb, hlak torpana tkdlr v gn batanadk dyl v vurula mul oldular. Dnya sakinlrinin ahzadsi rumilrin sfini dadb mhv etmy sy gstrdi. Hava qaralsa da, qzlba qounu dydn l kmirdi. Paalar ayaqlarn yer mhkm basb, mllr yandrdlar. Bu snada Nvvabi-Cahanbani sol cinahdan ahrux xan qoununun mrkz hisssindn ayrb, ona mr etdi ki, dmnin sa cinahna hml etsin. Szgedn xs zlqdr mirlri v qounu, Qaracada v eyxavnd tayfalar v sol cinahda olan digr camaatla birlikd ali miyytdn ayrlb, ayn lap qranadk irlilmy nail olaraq, rumilrin mrkzinin arxasna kedi. Rumilr z mrkzlrinin arxasnda [qzlbalarn] eypur sdasn eitdilr v eyni zamanda, ali miyytin mlazimlri ahzad il birlikd atlarn irli apdlar. Rumilrin saynn ox, dykn qazilrin is saynn az olmasna baxmayaraq, [qzlbalarn] eypur ssinin [rumilrin] mrkzinin arxasndan glmsi v [qzlba] igidlrinin csurluqla irli atlmas rumilri a-ba sald v onlarn sabit v mtin ayaqlar sarsld, onlarn qoununun mrkz hisssi bir-birin dydi. Qounun mrkzind qrar tutmu paalar hr n qdr mdafid durmaa sy gstrslr d, faydas olmad v onlar dy meydanna arxa evirib, frar yolunu tutdular. Amma onlarn arxasnca dn qzlba qounu ox olduundan, qa vaxt [qzlbalar] onlara atdlar. Diyarbkr bylrbyisi Mhmmd paa v Qaraman bylrbyisi Murad paa hr ikisi sir alndlar. Ar yara alm v yaamaq ehtimalna malik olmayan Mhmmd paann ban bdnindn ayrdlar. lixan by msddinl trfindn tutulmu Murad paan is xondgarn anigirbas Yusifaa v 1051 digr sirlrl birlikd diri-diri [Hmz mirznin] nzrlri qarsna gtirdilr. Bu dyd rumilrdn oxlar tin hzm ediln lm rbtini idilr. Qzlba qazilri rumilrin ordugahnn yerldiyi rndaba qdr qaanlar tqib etdilr v htta bir ne nfri alaqlarn arasnda tutub gtirdilr. Qaranlq gec rumilrl qzlbalar arasnda pr kdiyindn byk mirlr v Bhram kimi intiqam sgrlr flk ehtiaml ahzadnin ali miyytind dy meydanndan knara gedib, ertsi gn is ksilmi balar, l keirilmi axtarmalar v hr ksin trtdiyi mrdanliklrin nianlrini
1051

S-297, v.204b.

510

nzrdn keirmkl mul oldular. Murad paan [sirlrdn] sa saxlanmaa qabil olan bir ne nfrl birlikd hkmdar ordugahna gndrdilr v oradan d a Qhqh qalasna apardlar. [Hmz mirznin qounlar] iki - gn Fhusfnc aynn knarnda qaldlar ki, qaa-qovdan yorulmu atlar dinclsinlr v yenidn dy getmk bacarnda olsunlar. Rumilr trfdn is Osman paa qrx -lli min nfr1052 tyin etdi ki, z ordugahlarnn trafnda keik kib, irli getmsinlr. Az adamla onlara tla bx edn Nvvabi -Cahanbaninin igidlik v mrdanliyi onlar heyrt salmd. Amma onlarn oxluq v izdihamlarnn yetrli drcd olmas sbbindn onlar bir trfdn hrbl v dyl mul olur, digr trfdn is qala tikirdilr. Xlas, [qzlba] qounu v onlarn atlar -drd gn tamamil yorunluqlarn xarb rahatlaandan sonra yenidn dy hazrladlar. Qrar verildi ki, Osman paann savaa yollanmamas zndn hlledici dy ba vermdiyi n gr Allah-taalann kmyi il bu df biz qar dy gndrilmi dsty qalib glsk, onda rumilrin ordugahnn ortasnadk yynlrimizi geri kmdn gec basqn sulu il onlarn ordusunun zrin tklrik. Dymyin bizimn srfli olduu mddt rzind mmkn qdr sy v alma hyata keirib, qiyamt gnnn lamtlrini nmayi etdirrik v hrgah qlb dmnin trfind olarsa, zmz dy -dy knara kib, ondan sonra hr gn qalmaqal atini alovlandraraq, dmni asud buraxmarq. [Qzlbalar] bu mramla Allaha tvkkl edib, flk kimi gzn khrlrin mindilr v zfr bayraqlarn dalalandrdlar. Sadtli tir dnya sakinlrinin ahzadsi [Hmz mirznin] ba zrind ald. Mzffr miyytin bahadrlar cat cdrnn svarisi [olan Hmz mirznin] jd aha grnl lminin klgsi altnda toplab, layiqli bir trzd dy meydanna yollandlar. Mzffr qounun rxilri rumilrin ordusuna atdlar. Ordugahn mhafizsin v gztiliyin mmur edilmi rumilr z ordugahlarnn knarnda mvqe tutub, irli glmirdilr. Bu trfdn d [qzlbalar] tdbirlilik v ehtiyat mlahizsi il arxan v n gzldilr ki, mbada, rumilrdn bir mkr v hiyl ba verr. Xlas, bu minvalla gndz dnb gec oldu, lakin trflr arasnda dy v vuru ba vermdi. Osman paann xnaq xstliyindn lmsi. [Qzlbalar] gnn axrnda hmin civarda mvqe tutub, trafa v yan-yry qaravullar gndrdilr v zruri hkm verildi ki, bu gec sgrlr gzd-qulaqda olub, sbh yaxn ordugaha tklrk, rumilrin qoununun zn toparlamasna qdr onlar qtl yetirmkdn v ldrmkdn bir dqiq d l kmsinlr. Gecdn bir qdr kemidi ki, qaravuldak qazilr igidlik ayaqlarn n qoyub, ordugahn knarna atdlar, zlrini rumilrin alaqlarndan olan bir alaa saldlar v oradan bir -iki nfri tutub xararaq, onlar dnya sakinlrinin ahzadsi [Hmz mirznin] mbark nzrlri qarsna gtirdilr.
1052

Bak nsxsind sadc 50 min nfr yazlmdr (S-297, v.204b).

511

Nvvabi-Cahanbani onlardan sual etdi: - N n dnn rumilr dymkdn tr irli glmdilr? Onlar mchul adamlar idilr v iin mzindn xbrlri yox idi. Amma mslni bel izah etdilr: - Zahirn, srdari-zm xlvt kilrk, k etmk bard bir ne mvrt keiribdir. Paalar v sgrlr ordugahn mhafizsindn savay he bir xidmt mmur edilmyiblr. Bu snada rumilrin ordugahnda oxlu at alovland. El bil ki, xrmanlara od vuruldu. Atin lsi hr yerdn yksldi. Mlumatl adamlar dedilr: - Bu, k etmk lamtidir. Hr ks z alana toplad odunlara od vurmudur. Bu hadis sirlrin szn tsdiq etdi. Gec yars olarkn, rumilrin ordusundak say-sem adamlardan birinin himaysinin klgsi altnda ban saxlam, hmin rumidn insancasna mnasibt grm v onun saysind sgrlrin zrrindn v ziyanndan qorunmu bir tbrizli xs glib bunlar syldi: - Osman paa iki gn idi ki, xnaq xstliyin tutulmudu v eiy xmrd. Nhayt, dnn gec o, clin mtlq qzav-qdrin dar olub, vfat etdi. Gndz bu xbri camaatdan gizli saxladlar. Cialolu komandanl z zrin gtrb, gnn axrnda paalar v asaqqallar yaraq, onlara hal qziyynin mahiyytini izah etmi v hamnn ryi k etmyin zrind qrar tutmudur. Shr k edib gedcklr. Bu tbrizlinin daha sonra dediklrindn aydn oldu ki, bu hadisdn bir ne gn nc Cfr paa qalaya gndrilmi v [qala n] birillik azuq tdark edilmidi. [Mvrt zaman] bir sra paalar demidilr : - Hl qalann mhm ilri intizama salnmayb. Bizim gediimizdn sonra qzlbalar qalan asanlqla tuta bilrlr. Bel olan tqdird n n iki - min adam lm verk? Cialolu, Cfr paan qalmaq v ya getmk mslsind ixtiyar sahibi etmi, szgedn xs (Cfr paa) is buna bel cavab vermidi: - gr mn qalaya daxil olmasaydm, xb gedrdim. Lakin indi ki, daxil olmuam, Osman paann vfatnn ardndan buradan xb getmk bizim padahmzn dvlti n nqsandr. Mn Allahn qzav -qdrin razlq verib qalacaam. Siz is k edib gedin. Qoy n olursa, olsun. Hkm anl v ulu Allahndr. [Szgedn tbrizlini himay edn] o adam knga mclisindn z evin glib, hadisnin mahiyytini bu tbrizli xs anladaraq, ona demidi: - Biz sabah k edcyik. Qzlba qounu yaxnlqda olduu n ehtimal vardr ki, sabah trflr arasnda byk bir dy ba versin. Bel olan tqdird sn aralqda zay olarsan. gr bacarsan, n qdr ki, gecdir, zn qzlba ordusuna yetir. 512

Tbrizlinin dediyin gr, hmin rumi bir ne nfri ona qoub gndrmi v qzlba qaravullarnn qaralts grnn kimi onu mayit edn rumilr geri qaytmdlar. O (tbrizli) xs sylyirdi ki, Osman paann vfat hadissi, dnya sakinlrinin ahzadsi [Hmz mirznin] igidlik v mrdanliyi v qzlbalarn qoaql rumilrin hvali-ruhiyysini sarstmdr, onlar yeniri qvvlrinin v qalan qorumaa mmur edilmi digr dstlrin qalada qala bilcklrini mkl sayrlar v gr [qalan qorumal olanlar] orada qalmaq istmslr, onda Cfr paa da zrurt zndn xb gedckdir. Onun dediklri gerklikdn uzaq grnmdiyi n ham bu fikri qbul etdi. Bir szl, bu xbrlr zndn [qzlba] qounu arasnda sevinc qqrqlar dd. [Qzlbalar] sevinc v adlq lamtlrini nmayi etdirdilr. Sbh vaxt is hrb lvazimatn hazrlayb dy sflrini trtib edn qazilr z saylarnn azlna v dmnlrin oxluq v izdihamna baxmayaraq, dy meydanna yollandlar. [Osmanl] ordusunun komandanln z zrin gtrm Cialolu z lksin qaytmaq zmi il k edib, byk bir dstni nd, qvvtli bir dstni d arxada tyin edrk, tamam tdbirlilik v ehtiyatllqla geri qaytman yolunu tutdu. Qalibiyytli [qzlba] qoununun rxilri rumilrin yurtu (drgsi) olan rndabdan keib, nbi-Qazan yaxnlnda rumilr ataraq, dy lvazimatlarna l atdlar v o trfdn d [rumilr] dst -dst mdafi il mul olub, dy-dy msaflri qt etmy baladlar. Nvvabi-Cahanbani sadtli qounun mrkz (qol) hisssini rndabdan irli aparb, qazilri mhariby hvslndirirdi. qbal miyytinin bahadrlar atlarn irli aparaq, dmnlr atb, mrdlik nmunlri gstrdilr v dmnlri arabalarn, dvlrin v yklrin (aruq) arasna doru qovdular. Hqiqtn d, Osman paann vfat etdiyi v Rum qoununun srdarsz qald hmin gnd qzlba qoununun say bir qdr d artq olsayd v dymk n daha artq sy gstrilsydi, rumilrin ordusunun byk bir mlubiyyt dar edilrk birdflik mhv edilmsi mmkn olard. Lakin bu hadis sbbdn ba vermdi. Birincisi odur ki, qzlba qounu ox az idi v rumilr onlarn qoununun keyfiyyt v kmiyytindn xbrdar olub bildilr ki, dnya sakinlrinin ahzadsi olan cnabn yannda on-on iki min nfrdn artq adam yoxdur. Bununla yana, byk mirlrin arasnda nifaq mvcud idi. [Hmz mirz trfindn] yksldiln liqulu xan Ftholuya digrlri hsd aparrdlar, ksr mirlr ona qar mnfi mnasibt bslyirdilr v istmirdilr ki, onun adamlar qzlbalar arasnda hrt tapb, fth v zfr sahibi kimi tannsnlar. Digr bir sbb o idi ki, qzlbalar fikirlmdn dvlrin, yklrin v yalarn arasna gedib ddkd v onlarn li qnimt atdqda qounun ksrinin tbitin xas olan mal-dvlt hrisliyin malik lyaqtsiz tamahkarlar mallar qart etmy baladlar. Dvdn v yaraqdan kimlrin lin n drds, hmin qnimtlrin oradan aparlmasna sy gstrib, mharibdn l kirdilr. Bunun nticsind get-ged qoun azald v qazanlm stnlk sarsld. Baqa bir sbb is bundan 513

ibart idi ki, Cialolu yarm frsx yol qt edib, rndabdan nbi -Qazana atdqda grd ki, qzlbalar csartl irli atlrlar, rumilrin qounu bir-birin dymidir v tezlikl darmadan olunma ehtimal vardr. Buna gr d o, kamil ala v mqsduyun tdbir ml edib, drhal hmin yerd mvqe tutdu, alaqlar v arabalar z ordusunun trafna kib, yenirilri arabalarn arxasn a yerldirrk, mdafi olunmaa balad. Qzlbalar trfindn daha artq bir hrkt ba vermdiyindn v onlar arabalarn zrin hml etmdiklrindn, qamaa meyillnn rumilr z rklrin toxtaqlq verrk, xofdan v qorxudan uzaqladlar. Bu vziyyti mahid edn v qzlba qoununun tfriq dmsindn agah olan Nvvabi-Cahanbani btn bunlara baxmayaraq, irli atlb, mrkzd hazr olan qounla birlikd tam fdakarcasna hml etmk istdi ki, tqdir prdsi arxasnda gizli olan surt z xsn. Lakin byk mirlr v dvltsevrlr arabalar zrin hcum etmyi mslht grmyib, adl -sanl ahzadnin sba rftarl atnn yynini tutaraq, bu zmkarln qarsn almaqdan tr tkid v xahi etdilr. Nvvabi-Cahanbani zahirn mtlblrinin yalnz o hzrtin misilsiz vcudunu qorumaqdan ibart olan bu dvltsevrlrin mslhtin ml edib, mharibdn l krk, rndab trafnda mvqe tutdu. Bu dydn [ksilmi dmn] balarnn v axtarmalarn az gtirilmsin baxmayaraq, sgrlrin lin qnimt ox kemidi1053. Rumilr nbi-Qazandan k etdikdn sonra Nvvabi-Cahanbani ali miyytin mlazimlri il z drgsindn (yurtundan) atlanaraq, rumilrin qoununun arxasnca dd ki, dy girmyin srfli olduu hr yerd onlara qar vurusun v yolun he bir mnzilind onlar rahat buraxmasn. Ta Tsuc qsbsindk rumilri bu qaydada tqib etdilr. Qazilr frstdn yararlanb, zlrini rumilr yetirrk, onlarla dy girdilr v bir oxlarn qlnca yem edib, qtl yetirdilr. Ksilmi balarla axtarmalar [Hmz mirznin] mbark nzrlrin atdrld. Ta Mayan mvqeyindk byk dy ba verdi. smaylqulu xan v amlu tayfas igidlik atn irli apd. Lakin rumilrin byk bir dstsi onlara qar zor gstrdilr v onlar df edib, geri oturtdular. Allahn qzav-qdrindn o ld bir bataqlq vard. amlu tayfasnn gzar oraya dd v onlarn atlar sinydk gil batdlar. Rumilr onlar qrmaa aldlar. gr bir an kmk glmsydi, dy yararl olan amlu cavanlar gilin irisind qtl yetirilckdilr. Bu zaman rxi olan Pirqeyb xan Ustaclu kmk n irli atlb, rumilri geri oturtdu v amlu qazilri yz tvi v yorunluqla irkabdan xdlar. Ali miyyt mlazimlrindn Zeynal by rbtdarn olu ahhseyn by1054 v mqrrblr silkin daxil olan Div sultan Zlqdrin olu Qorxmaz xan Cbbdar bu dyd qtl yetirildilr. mumiyytl, o gn bir o qdr d ox nailiyyt ld olunmad.

Axtarma dy meydannda ldrlm dmnlrin zrindn axtarlaraq ylan yalar, qnimt is dmn ordugahndan l keiriln v ya dmnin atb qad mallar nzrd tutur. 1054 Bak nsxsind Hseyn by yazlmdr (S-297, v.206b).
1053

514

liqulu xan Ftholu mnsb sahiblrinin v dvlt bsat mqrrblrinin bir-birlrin olan paxll v hsdi zndn smaylqulu xana mnfi mnasibt bsldiyi n Pirqeyb xana kin-kdurtl dedi: - N n amlu [tayfasna] kmk edib qoymadn ki, o, (yni smaylqulu xan) z tay-tular arasnda xcalt dar olmu bir kild mlub edilsin?! gr qzlba qoununun yanlar arasnda nifaq v ittifaqszlq bu qdr rvac tapmasayd, aydndr ki, o zaman n [ox] ilr grmk mmkn olard. Xlas, Nvvabi-Cahanbani Tsucadk tqibdn l kmdi v imkan atd qdr sy v alqanlq nmayi etdirdi. Hqiqtn d, bu dylrd v vurumalarda Nvvabi-Cahanbanidn bir tqsir ba vermdi. Hrb v dy yollandqlar gndn etibarn o, on drd gn rzind sava paltarlarn (zireh v xftan) ynindn xarmad v hr gn sbhdn ama qdr z vaxtn [rumilrin] ovlanmasna srf edib, o tayfann yox olunmasna v mhv edilmsin chd gstrdi. Amma dmnlr saysz-hesabsz idilr v onlarn lysmaz qoununa mqavimt gstrmk ali miyytin mlazimlrinin qdrti fvqnd idi. Bir yandan da z aralarnda nifaq etmkl mul olan qzlba balarnn bsirt gzlri bu haln axrnn nec nticlncyini grmz olmudu. Onlarn xilqtind eytani vsvslri z rklrindn xarmaq v ixlas yoluna qdm qoymaq istiqamtind he bir alqanlq yox idi. Onlar trslik v inadkarlq zndn klfin ucunu ldn verib, bel bir [ar] raitd hams birlikd hmrylik v yoldalq nmayi etdirmdilr. Szn qsas, rumilr z lklrin yaxnladqlarndan [qzlbalar] geri qaytma v qalann l keirilmsi il mul olma n nmli vzif hesab edib, hrkt yynlrini geri qaytmaq smtin dndrrk, [Tbriz] hrinin yaxnlna, nbi-Qazan trafna glib, orada dayandlar. [Hmz mirz] z adlsanl atasnn hzuruna adam gndrib, hvalatn tfrratn ona rz etdi. sgndr anl nvvab da ordunun yklri (aruq) il birlikd k edib, [Tbriz] hrin gldi, hkmdarn dvltxanas olaraq sdr Mir sdulla trinin mnzillri tyin edildi v hkmdar orada mskunlad. mirlrdn v dvlt rkanndan hr biri o hrin yarmuuq-yarmabad mnzillrindn birind mskn sald. Hmin vaxt bu stirlrin mllifi anl orduda idi. Biz ertsi gn hr gldikd nzrlrimiz qrib bir hr dydi. Qzl v lacivrdi rngd bzdilmi btn evlr xarab olmudu. Naxl qaplar v pncrlr sklb, odun yerin yandrlmd. Aaclar, balar v baalar qrlb, illik odun kimi qalaya danmd. ry yatan ne min evin arasndan ortabab adamlardan birinin yaay yeri olmaa qabil olan bir ev d salamat qalmamd. Btn dkanlar, ka il ilnmi ikimrtbli emalatxanalar v hamamlar viran olmudu. Hminin ldrlm tbrizlilrin csdlri klrd, evlrd v bazarlarda db qalmd. Xlas, sevinc bx edn Tbriz hri malik olduu btn adlq v nlikl birlikd viran qalm vziyytd nzr glirdi. Onu mahid etmkdn knllr hycana glir v 515

htta darkli insanlarn da hal prian olurdu. Mvlana Vqui Tbrizi1055 o vziyyt mnasib olaraq bu beyti deyibdir: Beyt Krbala hadissini drdim tskin verirm, nki Tbriz hsrt ryim Tbrizdn d virandir. sgndr anl nvvab v dnya sakinlrinin ahzadsi trfindn mhtsib l-mmalik Mir Cfr ibn Mir Rastiy mr olundu ki, ne gn rzind vaxtn qtl yetirilmilrin kfn tutulmasna srf edib, ldrlmlrin dfni il mul olsun. Hminin klri v mhlllri yemin olmamas ucbatndan tlf olub bir birlrinin zrin yxlm atlarn v qatrlarn lelrindn tmizldilr. traf kndlr v tarlalara splnmi Tbriz camaat tdricn hr glib, z evlrini viran, azuq v dfinlrinin is talan olunduunu grdlr. mirlrin, dvlt rkannn, mnsb sahiblrinin v baqalarnn hrsi bir mnzild mskunlad. Mxtsr, insanlarn sakin ola bilcyi yerlr tmir olundu, Tbriz hrind ordunun v Tbriz hlinin zizlmsi saysind brpa ilri aparld v hmin qda hkmdarn qla o cnnt grkmli hrd ba verdi. TBRZ QALASI URUNDA VURUMA V BU LN AXIRINA QDR QALANIN TYND V MHASRNN GEDND BNDLRN YARADICISI [OLAN ALLAHIN] TQDR L BA VERM HADSLR HAQQINDA zli v bdi [Allahn] iradsind v istyind qrar tutmudu ki, frh bx edn Tbriz blgsi rumilrin ixtiyarna kesin, o hrd oxlu dantlar trdilsin v orann ne il rahatlq v asudlik iind yaayaraq qrur badsindn srxo olmu halisi vtndn ayr db, eidli blalara v mhntlr giriftar qalsnlar. Ondan tr ki, brbad raitin n olduunu bilmyn o camaatn ddy vziyyt dnya adamlarna ibrt olsun v bu gn z feyz bx edn vcudu il rann xobxt taxtna asiman parlaqln v iki cahann zintini yiylndirn bxtiyarlq v sadt brcnn ulduzunun, yni misilsiz hriyar, triflayiq xisltli hkmdar, Allahn klgsi olan lahzrt ahn hakimiyyti v hkmranl zamannda vziyyt yaxlamaa doru z tutsun, hadislrin alaql v xarl ucbatndan sevinc v nlikdn mhrum olmu o rk oxayan baa (Tbriz) taleyin uuru il clal sahibi olan hzrtin (ah Abbasn) zavalaglmz dvltinin valilrinin ixtiyarna kesin, tnzzl zlmtin qrq olmu o razi at yadran
S-297, v.207a. Tehran apnda (s.316) Mvlana Frui Tbrizi yazlmdr. slind is Bak lyazmasnda qeyd olunduu kimi, bu air Mvlana Vqui Tbrizidir. Onun sl ad Mhmmd rif olmu, h. 1018-ci (m. 1609) ild vfat etmidir (M.Trbiyt. Danimndani-Azrbaycan, s.60).
1055

516

qlncn mllri altnda iqlanb, min-amanlq almin nur sasn. Mhz bu sbbdn o zamanlar hmin flakti df etmk n hr n qdr sy gstrib alsalar da, nticsi az oldu v gizlinlik prdsi altnda olan bzi ilr z xaraq, vziyyti mrkkbldirdi. Mxtsr, sadtli ordu Tbriz daxil olduqdan sonra byk mirlr ehtiyat nqteyi-nzrindn qalann trafn v yan-yrsini hatlyib, ne yerd sngrlr (siblr) yaradlmasn tyin etdilr. Sahibabad meydan v Hsn padah mscidi trfind yerln rq smtind Nvvabi-Cahanbaninin, o hzrtin xsi mlazimlrinin, liqulu xan Ftholunun, onun tabeilrinin v Tbriz camaatnn sngri qrar tutdu. Shharan (sehrbazlar) mhllsinin yerldiyi n trfd bir sngr qorubaya, qorulara v bzi mirlr, bir sngr is ahrux xana v zlqdr tayfasna mxsus oldu. Mhmmdi xan Toxman tabeilri, mamqulu xan Qacar v Qaraba camaat da digr bir sngri hdlrin gtrdlr. Amma qalann iki trfi, yni qrb v imal istiqamtlri bo qald v qounun azl sbbindn o trflri mhasiry almaq mmkn olmad. Bzn trkman, tkl [tayfalarnn] v Fars [vilaytinin] qounlarnn glii xbri atdndan, qrara alnd ki, gr onlar glib xidmtkarlq mqamnda dursalar, onda hmin istiqamtlrd mvqe tutarlar. Qala mliyyat n yerqazan (beldar) v klngdar adamlarn sora il Azrbaycan mmlktind frman verildi v top lvazimat trtib olunaraq, Murad by Topuba top tkmy balad. Topun tamamlanmasna qdr Hsn padah mdrssinin ortasndan lam atmaq qrarna gldilr ki, bu lam qalann ortasna gedib atm olsun. Dmir pncli lamlar (nqbilr) lam atmaq iin baladlar. Amma mhasir zaman mumi qounun ziflmsin v prianlna sbb olan hadislr ba verdi. ahn v ordunun knln qmlndir n, qzlbalarn sarslmasna v mhasirdkilrin csartlnmsin sbb olan hadislrdn birincisi dvltin byklrindn v zlqdr tayfasnn rislrindn ahrux xan Mhrdarn Tanrnn tqdiri il sir dmsi oldu. Bu ibrtverici hadisnin rhi beldir ki, szgedn xs catli, igid, mrdan bir kii idi v qeyrt, lyaqt chtdn ona ar glirdi ki, btn mirlrin v byk dvlt rkannn burada olduqlar bir halda, qzlbalarn yz illik evi saylan Tbriz hrinin ortasnda axta bir adam olan Cfr paa hkmdar dvltxanasnda v Ht-behit saraynda oturub, Rum xondgarnn adna xtb oxutdursun. Buna gr d [ahrux xan] qalann l keirilmsi yolunda iztirab kib, hr gn bildirirdi ki, ta bu qala fth olunmaynca, yuxu, yaay v asayi biz haramdr. Qeyrtinin oxluu ucbatndan tdbirlilik v ehtiyatllq yolundan uzaq db, birinci hftd z mvqeyini irli kdi v qala divar yaxnlnda yerln bir ev gldi. Nvvabi-Cahanbani bu igidliyi, mrdanliyi v tlsknliyi mqsduyun saymrd v iki df adam gndrib, ona bel bir xbrdarlq etmidi: 517

- Oradan qaydaraq, daha sonra z mvqeyini yava -yava irli k v hr n qdr irli gedrsns, z arxan kmki qvvlr v tfngilrl istehkam edib, xatircm olduqdan sonra irlilmy davam et! Lakin szgedn (ahrux) xan ona bu cr cavab gndr di: - Dnyan bzyn ryiniz mqsduyundur v vvlcdn bel etmk grk idi. Amma bir halda ki, glib buraya xmam, buradan geri qaytma zm layiq bilmirm. Rbbin qzav-qdri, uurlu alqanlq v sadtin mvffqiyyti il bu iki- gn rzind: Ya murad il flyin zrin ayaq qoyarq, Ya da ki, mrdlikl qeyrt namin ba qoyarq. Onun sir dmsinin frman qzav-qdr lvhsind yazldndan o, orada qalmaqda israr etdi. Nvvabi-Cahanbani ertsi gn eikaasba Piri by amlunu onun yanna gndrdi ki, yd -nsiht verrk, onu oradan xarsn. Szgedn xs onun yanna gldi. Onlar bu msl bard shbt edrkn rumilr ksr sgrlrin v gec keikilrinin xb getdiklri v gndz keikilrinin hl glib xmadqlar bir mqamda qfltn qaladan xdlar v o mvqeyin stn tkldlr. Bir dst yenicri gli -gedi yeri olan knin giri yolunu tutaraq, tfng atlrinin kmyi il gli yolunu baladlar. Digr bir dst is o evi mhasiry alb, qapdan v pncrdn iriy oxlu ox v tfng atdlar. Axrda onlar ev daxil oldular. ahrux xann rumilrin lin sir dmsi. ahrux xan, onun Zhrimar [lqbi] il mhur olan v mtbr mirlrdn, zmannin catlilrindn saylan olu blqasim sultan, Piri by Eikaasba v orada olan ne nfr digrlri mrdlikl vurudular. ahrux xan yaralanb, sir dd. Digrlri is hidlik rbtini idilr. Rumilr onun ahrux xan olduunu yrndikd drhal geri qaydb, onu qalaya atdrdlar. hrd rumilrin [qaladan] xmas v ahrux xann mvqeyind dy ba vermsi xbri yayld. Hr trfdn qzlbalar oraya hcum kdilr. Lakin onlar atana qdr rumilr geri qaydb, onu qalaya aparmdlar. Bu hadisnin ba vermsi sbbindn qaladan sevinc qqrtlar yksldi. Bayrdaklarn ryini is qm-qss brd. Mhasirdkilr qalan mdafi etmy csartlndilr. Qzlbalarn is hval prian oldu. Nvvabi-Cahanbani bu hadisy baxmayaraq, z misilsiz xatirin kdri v qmi yaxn buraxmad v buyurdu: - Hr kim ki, artq drcd zbanalq edib z vlinemtinin szn eitms, bunun nticsi heyifsilnmk v pemanlqdan savay bir ey olmayacaqdr. Amma bununla yana, [ahrux xan] din v dvlt yolunda alm bir adam olduundan onun xlflrin nvazi gstrildi. Mhrdarlq mnsbi onun 518

olu slms xana verildi. Hminin blqasim sultann mnsbi onun olu Thmasibqulu sultana mrhmt olundu. Piri byin olu Rzaqulu by hsn -camal sahibi olan bir yeniyetm idi. O da z atasnn yerin eikaasba [tyin] edildi. Zlqdr tayfasnn vvlki qaydada hmin sngrd qalmas myynldirildi. Amma onlar z sngrlrinin keiyindn, qorunmasndan v mhafizsindn savay bir i gr bilmdilr. Bu zaman daha bir ikrah douran hadis ba verdi. Bel ki, kluqu ad il mhur olan, on be batman arlnda da atan v cnntmkan ahn topxanasna mxsus olub, qalalardan birind saxlanlan bir topu qalann tyin glrk, n trfdn brclrdn birin nian alb atdlar v brcn yars onun glllrinin tsirindn tkld. Lakin rumilr gnn gnorta a sngr tklb, oradak adamlar tfng atlri il prn-prn salaraq, topun halqalarna kndir saldlar, daha sonra is adamlarn cmlmsin qdr tcili surtd geri kilib, topu [qala] divarlarnn tyin kdilr, oradan da qalaya apardlar. Hadislrdn digr birisi bu idi ki, iki aydan sonra toptkm iin hazrlqlar tam baa atdrlmd v qzlba oyanlar bu iin icra olunmas n toplamdlar. Lakin qn iddtindn v gn alarnn zif dmsi sbbindn top qliblri yax qurumamd v rtubt malik idi. Buna gr d krd ridilmi misi qliblr tkdkd hmin rinmi mis fqraraq, qliblrdn havaya srayb, trafa v yan-yry dald. Az qala zati-alilri [Hmz mirznin] mqdds vcuduna ondan xtr toxunacaq v o, rinmi misin ziyanndan zrr kckdi. Ulu Yaradan onu hifz etdi. Amma mqrrblrdn v mqdds bsatda hazr olan xslrdn ne nfri ridilmi misin ziyanndan zrr kdilr v yandlar. Bellikl, iki ay rzind top tkmyin intizarm kslr d, ml glmdi. Bu hadisdn sonra mqrrblr zmrsindn olan Hseyn by nisin olu Barxudar by Topuba top tkmy mmur edildi. O, qrx be gn rzind bu iin lvazimatn hazr etdi. Mnccimlrin qrarladrdqlar uurlu bir saatda ali mclis trtib olundu v bu df taleyin qvvsi il iyirmi be batman da atan byk bir top arzu olunan kild tklb hazrland. Hmin topu Nvvabi Cahanbaninin sngrin aparb, orada quradrdlar v topular z ilri il mul olmaa baladlar. Lam ii d irlilmkd idi. Mlumatl adamlar txmin v mqayis il myyn etdilr ki, [lam] qalaya atbdr. Gec ikn yz nfr qdr i yarayan cavan tyin edilib gndrildi ki, lam dlib qalaya soxulsunlar, bunu bildirmk n grnay alsnlar v grnay sdas gln kimi btn sngrlrdn [qala zrin] hcum balasn, Lakin o zaman hmin qalann l keirilmsi tale qlmi il yazlmadndan v bu iin hyata keirilmsi kama yetmi hkmdar, Allahn klgsi olan lahzrt ahn hakimiyyti v dnyan bzmsi zamanna qdr txir salnmal olduundan o vaxt qalann alnmasna imkan vermyn bir 519

hadis ba verdi. Xlas, lamdak igidlr lam tez baa atdrmaa aldqlarndan txmin v mqayisd shv yol verib, irhac [adl yerd] lam dlib ba qaldrdlar. Mlum oldu ki, qalaya atmaq n hl bir ne gn d i grmk lazmdr. Buna gr d onlar dliyi qapayb, z ilrin davam etdilr. Bu snada dvlt rkannn byklrindn olan qoruba Qulu by farn v onun qarda olu, Nvvabi-Cahanbaninin qorubas Cabbarqulu byin qalaya frar etmsi hadissi ba verdi v bu hadis qalann alnmasnn txir dmsin sbb oldu. Qorubann frar etmsi v rumilrin qalasna getmsi. Bu mvzunun icmal yolu il izah beldir ki, Qulu by Qoruba btn ilrd Mhmmd xanla v s. mirlrl mttfiq olmu v Nvvabi-Cahanbaninin mhtrm anasnn qtl yetirilmsi, Mirz Salmann ldrlmsi v zati-alilri [Hmz mirznin] xatirind tbii olaraq ikrah douran digr mllr mhz onlarn iradsi v qrar sasnda ba vermidi. Hmi zati-alilrinin xatirinin mrkzind bel bir dnc mvcud idi ki, macal dnd o tbqdn intiqam alsn. Lakin rumilrin gli -gedii hadislri onun bu dncsinin gerklmsinin yubanmasna v txir dmsin sbb olurdu. Mlumatl v tcrbli bir xs olan qoruba bu mslni anlayb, hmi xoflu v rkk vziyytd idi. Nvvabi-Cahanbani d ondan bdgman idi. Bu vaxt Mhmmd xanla Vli xan fitnkarlq mvqeyini tutub, mir xann qannn intiqamn almaq mqsdi il bir-birlri il ittifaq edrk, anl orduya doru yollanm v Tbriz yaxnlna atb, syan v tyan nmayi etdirmy balamdlar. Hmin zaman [Hmz mirznin] nurlu xatirin gldi ki, birdn, dvltin md dayaqlarndan olan qoruba gizli surtd trkman v tkl tayfalar il mttfiq olar v onlarn glii vaxt o, nvbnv fsadlar trd bilr. mir xann qanna bais olmu liqulu xan Ftholu v Mhmmdi Sarsola aran daha da qzdrb, Nvvabi-Cahanbaninin beynin bunlar yeritdilr: - O tbqnin gliindn nc qoruban aradan qaldrmaq lazmdr v bunun txir salnmas caiz deyildir. nki o camaatn gliindn sonra onlar bir birlrinin kmyi il n istslr hyata keir bilrlr. Bu szlr [Hmz mirznin] ryind zn yer tapd. O gruhun (trkman v tkl tayfalarnn) gliinin avaz yayldqda, qala mhasirsi snasnda [qorubann] iini bitirmk qrara alnd v ne gn bundan vvl rl tayfasndan yz nfrl ulu drgaha glmi miraslan xan rl farn olu Thmasibqulu sultan qorubalq mnsbin namizd edilib, bel bir mr ald ki, [Qulu by fan] aradan qaldrsn. O, bu tapr icra etmy yolland. Qoruba da xain adamlar kimi xoflu idi. Trkman v tkllrin glii bard dalbadal xbrlrin glib atd o bir ne gn rzind olduqca narahatlq keirirdi v sngrdn ev glib, zn xstliy vuraraq, ne gn evd oturmaqla bu tbqnin glib atmasnn intizarn kirdi. Thmasibqulu xan bu xidmt tyin etdiklri gn qorubann qarda olu Cabbarqulu by zati -alilrinin 520

hzurunda v behit bzkli mclisd idi v o, bu mslni frastl anlayb, drhal oradan [misinin] yanna glrk, onu bu hadisdn agah etdi. Onlar bu tin mqamda rumilrin qalasna getmkdn savay ar tapmadlar v Thmasibqulu sultann qoun v lkrl onun evinin qapsna atd vaxt hr ikisi birlikd baa yolundan zlrini bayra atb, z sngrlrin gedn yolla qalaya doru z tutdular. Onlar qalann tyin atdqda z [qzlba] taclarn balarndan gtrb, xndy atdlar. Qalann stndn bu hal mahid edn rumilr qapn aaraq, onlar qalaya gtirdilr v bu hadisni qzlba tayfas n bdbxtlik, zlri n is xobxtlik bilrk, sevinc qqrtlarn Keyvan eyvanna atdrdla r. Hmin gn Cabbarqulu by qalada lamn stn gedib, rumilri lam vurulmas bard mlumatlandrd v lamn irhacda alm dliyini onlara nian verdi. Rumilr lamn stn ab, tfng atlri il lamdak iilri hlak etdilr v lam yolu il qfltn Hsn padah mdrssin xdlar. O sngrd byk bir dava-dala ba verdi. Bu bard Nvvabi -Cahanbaniy v liqulu xana xbr atdqda trafdan v yan-yrdn oraya hcum kildi v trflr arasnda byk bir dy getdi. Hr iki trfdn bir oxlar hlak oldular. Rumilr lamdan z mqsdlri n istifad edib, hmin lamdan tfng ataraq, sib hlin zrr vururdular. [Qzlbalar] lacsz qalb, lam bir ne yerdn dldilr, gah oraya torpaq tkdlr, gah tst buraxdlar v axrda lamn ortasna su buraxb, oran doldurdular. Bununla da yol baland v ay rzind qalann fth edilmsinin myssr olmas midi il lamn qazlmas n kilmi zhmt tamamil zay v bs oldu. Trkman v tkl tayfalar yaxnla atmdlar. Gnbgn onlarn fitnfsad xbrlri glmkd idi. Buna gr d [Hmz mirz] qala mliyyatndan l kib, onlarn iini hll etmyin fikrin dd. Tbrizlilrdn v Azrbaycan camaatndan ibart bir dst tyin olundu ki, sngrlrd oturub, qalann darvazalarn gzlsinlr ki, rumilr bayra xa bilmsinlr v bu mddtd Nvvabi-Cahanbani il mirlr [trkman v tkllrin] df edilmsi il mul olsunlar. Sdr Mir msddin Mhmmd Xbisinin vfat. Bu ilin hadislrindn biri d [gnahlar] balanm sdr Mir msddin Mhmmd Xbisi Kirmaninin lm hadissidir. O, Tbriz qalasnn mhasirsi snasnda sur l -niyy xstliyindn vfat etdi. Szgedn xs byk mqaml, yksk hrtli v yax xlaql bir seyid idi v oxlu qabiliyyt v istedada malik idi. Riyaziyyat, heyt (astronomiya), rml v ncum (astrologiya) elmlrin vaqif idi. Smimi tbitli v ox xoshbt bir adam idi. Yax eir deyrdi. [eird] txlls Fhmi idi. Sdart (sdr) krssnd qrar tutduundan sgndr anl nvvab onun hrmt v ehtiramnn saxlanmasnda v ona iqtidar v ixtiyar verilmsind ifrata varmd. rili-xrdal btn rit msllri onun ryin v dncsin hval olunmudu. Szgedn xs drya qdr sxavtli lini bxi v ehsan vermk mqsdi il ab, mmlktlrin vqf vergilrindn, cnntmkan ahn nzirlrindn, firuz 521

mdnlrinin xms vergisindn v s. glirlrdn dvlt xzinsin toplanm yz min tmn yaxn nad qzl v firuz tozunu iki- il rzind seyidlr, lmalara, salehlr, fqralara, elm tlblrin v ehtiyac olanlara paylayb, bu tbqnin mhurlarna byk hrmt gstrmi v bir oxlar onun vasitsil padahn ehsan sfrsindn bhr gtrmlr. Rngarng eirlri vardr. Onun qzllrindn v rbailrindn bir ne beyt burada qeyd olunur: Qzl Eq rab hr in n bir baqa cr keyfiyyt malikdir, O, irin n Frhada da skdrr, Xosrovu haldan-hala salar. Bad barda bada gedr Fhmi meyxany, Mehrabna glmsin ba aa, xo himmt malikdir. Rbai Onun meyxansind rab digrdir, Mhbbt ritind ihtisab digrdir. Snin srxolarn xbrsizdir hesab gnndn, Bu tayfadan mhrd hesab digrdir. Rbai z gzlliyi il yz huridn stn olan xristian balas, El bil, atprst mbdinin yanan ati kimidir. Rizvan sanki odunu kimi, onun atkdsi n Btn tuba aaclarn ksib, cnntdn gtirir1056. lm vaxt bu rbaini demidi: Biz bu fani dnyadan gedcyik, Mzarn iind taqtsiz yatacaq. Dilsizlik dili il torpan qulana Flyin vfaszl bard sz deycyik.

1056

Rizvan - islam mtnlrin gr, cnntin gztisi v qaps olan mlyin ad.

522

TKL V TRKMAN TAYFALARININ TBRZ GLMS, DAHA SONRA O FTNKAR CAMAATIN GER QAYITMASI V O SNADA Z VERM DYLR V VURULAR HAQQINDA Bundan nc byan shifsi zrin dili qrq qlml yazld ki, mir xann hbsindn sonra Mhmmd xan Trkman bu hadisnin ba vermsindn, liqulu xan Ftholunun trqqi edib yksldilmsindn, amlu v ustaclu tayfalarn n etibar v iqtidar qazanmasndan narahat olaraq, Kaandan Hmdana getmidi. mir xann qardalar v vladlar da oraya cmlib, Vli xan Tkln zlrin mttfiq edrk, fitn-fsad qaldrmaa hazrlq grdlr v hmin iki tayfann (amlu v ustaclularn) etibarn zay edib sndrmaq mvqeyini tutdular. Rum qoununun glmsin, gzl Tbriz hrinin ial olunmasna v sltnt qrargahndan onlarn glmyi bard ml edilmsi vacib olan hkmlr yazlmasna baxmayaraq, onlar glmkdn boyun qardlar. Onlarn bu hrktlrindn ictimaiyyt arasnda bel mlum oldu ki, trkman v tkl mirlri v yanlar bir-birlri il hd-peyman balayaraq qrara almlar ki, ktlvi kild anl orduya gedib, Nvvabi -Cahanbanini onlarn istklrin uyun hrkt etmy, liqulu xan Ftholunu, Mhmmdi Sarsola v mir xann digr qatillrini qisas alnmas n [mir xann] oullarna tslim etmy, amlu v ustaclu tayfalarn nfuzdan salb, bu iki oymaqdan he bir vcud sahibini z xidmtin buraxmamaa mcbur etsinlr v bununla da dvlt ilri vvlki tki onlarn ryindn v razlndan asl olsun. Onlar mhz bu batil dnc v bihud anlama il bir-birlrindn ayrlb, hr biri z lksin v iqtasna getdi ki, z qoun v lkrlrini trtib v tchiz etsinlr, daha sonra is myynldirdiklri vaxtda yola xb, bir yer toplasnlar. z tayfasnn mtbr mirlrindn saylan v likr qlmrovunda lk sahibi olan Sola Hseyn Tkl bu mslnin leyhin xd v Vli xan bu idn kindirmy alaraq, ona xbr gndrdi: Sn trkmanlarn thriki il fsad trtmk yolunu tutma v sdaqt ipinin ucunu ldn verm! Bir halda ki, sn Badad srhdinin mhafizsin msulsan v snin oradan arlmanla bal rf trfindn hkm verilmyibdir, sn Mhmmd xann sz il z mkann trk etm! Padahlar z qounlarnn ba v mal zrind ixtiyar sahibidirlr. Bizim z padahmza v padahzadmiz qar etiraz dilimizi uzadaraq mir xann qtli barsind sz demyimiz sdaqt v itat yolundan uzaq olan bir hrktdir. Bu xbrdarlqdan sonra Vli xan ondan vahimlndi v narahat oldu ki, o, tkl aalarnn [qiyam barsindki] dnclrini korlaya bilr. Buna gr d [Vli xan] ona qar inadkarlq mqamna gldi. Trflr arasnda mxtlif narazlqlar z verdi. Axrda i o yer glib atd ki, Vli xan tkl tayfasnn ksrini zn mttfiq edrk, Mhmmd xanla birlikd onun stn getdi v trflr arasnda dy ba verdi. Sola Hseynin adamlar dnyasevrlik gstrib, mdafi mqamnda ox durmadlar. Hrb v zrb snasnda Sola Hseyn ar bir 523

yara alb, mdafi olunmaa aciz qald v sir dd. Vli xan onu l keirib, Tbriz doru hrkt zaman onu aradan qaldrd. Xlas, Osman paann qaytmas, Tbrizd qala tikilmsi v calal bayraqlarnn qalann trafna glib oran mhasiry almas bard xbrlr raqa atdqda trkman v tkl mirlri z zahirlrini xidmtkarlq libas il bzslr d, batinn z mqsdlrin atmaq n Tbriz smtin z tutdular. Mhmmd xan Kaanda, Qumda v Savd olan trkman tayfas il, Mseyib xan rfddinolu Tkl Tehrandan, onun qarda olu Muxtar sultan Vramindn, Vli xan Tkl, onun olu li sultan Pakmal v mir xann qardalar, oullar v tabeilri Hmdandan yola xb, trtib olunmu qounlarla bir yer cmldilr v raqn hr trfin adam gndrib, trkman v tkl tayfalarndan hr bir ks hanssa bir mahalda yaayrdsa, onlarn hamsn toplayb hazr etdilr. Nticd, onlarn ordusunda byk bir izdiham yarand. Fars [vilaytinin] mirlmras mmt xan Zlqdr v onun tabeiliyindki mirlr Xorasan yrndn qaytdqdan sonra Azrbaycan yrn tdark v hazrlq grmk n z lklrin getmy rxst almdlar. Bu zaman onlar hazrlqlarn sona atdraraq, yola xmdlar v raqa glib atmdlar. Orada Mhmmd xan onunla grrk, onun v zlqdr tayfasnn zn mlayimlik v dostluq qaplarn ad v onlara uzlama tklif etdi. mmt xan dnd ki, z vermi bu fsad z slh niyytli vasitiliyi il islah ed bilr v bunun nticsind rfin v hamnn knl ondan raz qalar. O, mhz bu niyytl onlara qoulma qbul etdi v onlar birlrk, birlikd yola xdlar. Get-ged Mhmmd xan v yoldalar inc hiyllrl mmt xan z xatirlrind gizli olan msllrd zlrin mttfiq etdilr. mmt xan aqil, tcrbli, dncli v tdbirli adam olmasna baxmayaraq, vsvs v fsun saysind doru yolu azb, xta istiqamtini tutaraq, onlara rfiq oldu. Bu xbrlr darssltn Tbriz atdqda onlarn toplamann v ittifaqnn fitn-fsada dlalt etdiyi aydn olsa da, amma Nvvabi-Cahanbani istdi ki, onlarn knlndki gerk niyyti, onlarn dost, yoxsa dmn olduqlarn ham arasnda akara xarsn. Hr iki trfdn bir-birilrin elilr gndrildi. vvlc sgndr anl nvvab trfindn onlarn yanna adam gndrilrk, onlarn adna bol-bol hsn-rbt saslanan clbedici frmanlar yazlb gndrildi: Siz bu yksk slalnin trfdarlar v dvlt-sevrlrisiniz v ne illik xidmt hququna maliksiniz. Osman paann v Rum qoununun bu xandann (Sfvilrin) khn sltnt mrkzi olan Tbriz vilaytini ial etmk n bu hduda v lky gldiklri bir vaxtda trfdarlq yoluna, qeyrt v lyaqt hissin yaraan i o idi ki, siz bu xbrlri eidndn sonra narahat olaraq, sizin arlmanzla bal hkmdarn frman yazlmazdan nc fdakarlq v sdaqt zndn, bir-birinizl birlmy v ittifaq etmy muayat olmadan, hr biriniz nnvi qaydada srt v tlsknlikl sltnt v sadt taxtnn tyin doru yola db, canfdailik nmunlri gstrydiniz. Qdrtli dvltin 524

dmnlrinin df edilmsindn sonra is gr bir mtlbiniz v iltimasnz vardsa, rz edrk, z mtlblrinizin yerin yetirilmsini xahi edydiniz. Lakin siz bu ii etmkdn boyun qardnz. Sizin arlmanz bard byk tkidlrl israrl hkmlrin gndrilmsin baxmayaraq, etinaszl hddn ardnz. ndi sizin hkmdar ordusuna glmkd olduunuz bir mqamda eidilir ki, byk qvv toplayb, ktlvi surtd glirsiniz v buradan sizin fitnkarlq v nifaq n ittifaq etdiyiniz aydn olur. gr siz, hqiqtn d, sdaqt v trfdarlq yolunda sabitqdmsinizs v z itat boynunuza frman icral kmndini keirmisinizs, onda bunun qaydas odur ki, bhmizi aradan qaldrmaq n bir birinizl birglik v ittifaq etmy muayat olmadan, hr biriniz z qoun v lkrinizl lahidd surtd itat v bndlik znz ali taxtn tyin doru tutub glsiniz, bsat pmk rfin nail olasnz v hr biriniz hans xidmt mmur olunsanz, onun yerin yetirilmsi il mul olasnz. Bel olaca tqdird siz mnasibtd ltf v fqtdn savay he bir tdbir grlmyckdir. Bundan baqa, hkmdar trfindn Mseyib xan rfddinolu Tkly ayrca ismar gndrilmidi: Snin zati-alimiz ox yaxn mnasibtin vardr. gr trkman mirlri mir xann qtli sbbindn mnim mhtrm olumdan vahimy dblrs, snin bu ilr n dxlin var ax? rsi sdaqtiniz layiq olan v padahn siz gstrdiyi qay v mehribanla tn gln hrkt budur ki, zn o tbqnin mcmusuna daxil etm v var qvvnl sy edib, xilaft mqaml taxtn tyin yollan! Szgedn mirlr d ulu drgaha riz gndrrk, qulamlq v fdakarlqlarn izhar etdikdn sonra bunlar bildirdilr: rfli qlbiniz aydndr ki, tkl v trkman oymaqlar il amlu v ustaclular arasnda sabiq zamanlarda mvcud olmu mnaqi bizim Xorasan hadislri vaxt Nvvabi-Cahanbaniy trfdar olmamz zndn yenidn tzlnmi v hmin hadislrin gediind o iki tayfadan bir oxlar trkmanlarn v tkllrin li il qtl yetirilmidir. ndi is onlar ali xidmtd rbt v fqt layiq grlmlr v Nvvabi Cahanbanini bizim kimi dvltsevrlr mnasibtd bdgman v namehriban etmilr. mir xann bana glnlr d mhz onlarn fsadlarnn nticsidir. slind o kii ldrlmy layiq olan bir i grmmidi. Bizim xahiimiz budur ki, o tbqnin (amlular v ustaclularn) Nvvabi-Cahanbaninin xidmtind qdirqiymti v drcsi olmasn. Bizim toplanmamz v ittifaqmz biz zidd olanlardan xoflandmzdan irli glir. Eyni zamanda, Mseyib xan da onlarla birgliyini saslandrmaq n vziyyt mnasib gln szlr bildirdi. Szgedn mirlrin rizsi sgndr anl nvvaba v dnya sakinlrinin ahzadsin glib atdqda yenidn itat edilmsi vacib olan hkmlr cah -calal qrargahndan onlarn adlarna gndrildi: Sdaqtl zintlnmi btn qzlba tayfalarnn bu dvlt xidmt etmk haqq vardr. Sdaqt sahiblrini padahn ehsan sfrsindn mhrum etmk mrvt qaydalarna ziddir. gr amlu v ustaclu tayfalarndan ibart bir dst zamann zrurtin uyun olaraq syan qaldrb 525

Xorasanda fitnkarlq salmdrsa da, lakin el hmin tayfalarn digr hisssi raqda v Azrbaycanda bndlik yhrini iyinlrind v itat halqasn qulaqlarnda dayrlar v onlardan, xsusil d ustaclu tayfasnn byklrindn olan Mhmmdi xan Toxmaqdan v amlu tayfasnn mtbr mirlrindn olmu Vli xlifnin oullarndan eidli xidmtlr v fdakarlqlar zhura glib v glmkddir. He ks baqasnn gnah ykn damaz [aysinin] 1057 zrurtin sasn, bu camaatn balarna cza veril bilmz. liqulu xan Ftholunun hsnrbtimiz tu glmsi is onunla laqdardr ki, bu xs sadtli clusumuzun vvlindn mhtrm olum [Hmz mirznin] ali zngisinin mlazimi olmu, xidmtlr gstrmi v ondan itat v sdaqt yoluna zidd olan he bir i mahid edilmmidir. gr indi o, hsn-rbtimizin nzrlri altna clb olunaraq, bizim trfimizdn himay qazanbsa, onun n qsuru vardr v ona gstriln qaykelik n n digr tayfaya qar iltifatszlq kimi baa dlmlidir? O ki qald mir xann mslsin, bu i mhz Nvvabi-Cahanbaninin ondan incik dm rfli knlnn iradsi il ba vermidir. Ona gr d sizin bu bard sz shbt qaldrmanz qidy v sdaqt ziddir. Odur ki, Tbriz hrinin ldn getdiyi v hamnn oradak qalan l keirmk n sy gstrdiyi bir vaxtda fitn-fsad yaratmayn! gr bu szlrimiz xilaf olan addmlar atsanz v fitnkarlqda israr etsniz, o zaman sizin cavabnz vermk biz borc olacaqdr. Mgr siz bu ilrin axrn grmrsnz v nankorluun iyini duymursunuz? Bu df szgedn mirlr sz birliyi il bel bir cavab gndrdilr: Biz vvlki qaydada irad v sdaqt slubuna riayt v ml edirik. Biz yalnz biz rqib v zidd olanlarn zrr v rinin zmzdn knar olmas n bir -birimizl ittifaq etmiik v ali taxtn tyin atdqda ali rfin v Nvvabi -Cahanbaninin xatirinin razlna uyun olan v dmnlrin kam almana sbb olmayan hr n olarsa, ona ml edcyik. Haqqnda bhs etdiyimiz gndrilr ba verdikdn v o gruhun hrktlrindki ikitirlik v nifaq qoxusu hamnn burnuna atdqdan sonra o gruha yolda olmu Fars [vilaytinin] mirlmras mmt xana v zlqdr tayfasna Nvvabi-Cahanbani trfindn hsn-rbt v ltfkarlqdan ibart olan tabe olunmas vacib hkm v inayt frman gndrildi: Biz siz qaykelik gstrrk, iraz hakimi v Fars mmlktinin mirlmras vzifsin tyin etmkl zizlyib, bauca etmiik. Zlqdr tayfas hmi bu vilayt nianli xandann sufisi v trfdar olub. He zaman onlarn tkl v trkman tayfalar il lfti, bu tayfalarn leyhdarlarna qar is nifrti olmayb. gr o camaat (tkl v trkmanlar) toplanma v ittifaq etmyi qrara alb, ktlvi surtd [buraya] glirlrs, bs, zlqdr tayfasnn bu msly n dxli var v sizin onlara qoulmanzn sbbi ndir? gr slh yaratmaq v asaqqallq etmk mvqeyindn x edrk, ba vermi fsadn sizin vasitiliyiniz sasnda dinc
1057

Qurani-Krim, nam sursi, 164-c ay.

526

yolla nizamlanacan nzrd tutubsunuzsa, onu bilin ki, digr oymaqlarn asaqqallar v xeyirxah, ncib fikirli adamlar ulu drgahdadrlar. Siz d cahann pnah olan drgaha glin, oymaqlarn asaqqallar il mttfiq olun v qdrtli dvltin faydasna uyun gln hr hans bir xahiiniz olsa, rz edin. Yox, gr mmt xan v Fars [vilaytinin] zlqdr tayfas da sdaqt yolundan sapb, o tbqnin (qiyamlarn) fitn -fsadna rik olsalar, onda nemt nankor xanlar nemt nankor xman funtini tezlikl hiss edcklr. Szgedn hkmlr Nvvabi-Cahanbaninin Kor Hbib [ad] il mhur olan shbt yasavulu Hbib by Zlqdrl gndrildi. O, [qiyam] mirlrin ordusuna atdqdan sonra mmt xan frmann mzmunundan xbrdar oldu v Mhmmd xanla and iib balad hd-peymana sadiq qalaraq, onun (Mhmmd xann) v onun yoldalarnn mslhtin ml edib, padahn mrin tabe olmad. Mhmmd xan v onun yoldalar olan mirlr bununla kifaytlnmyrk, mmt xana tklif etdilr ki, znn smimi -qlbdn onlarla mttfiq olduunu zahir etmkdn tr Hbib byi qtl yetirsin. Zlqdr [tayfasnn] aqibti dnn bzi nmayndlri mmt xann bu yaramaz mli trtmsin raz olmasalar da, Mhmmd xan o bard israr etdi. mmt xan istr -istmz Sultaniyy mnind o gnahszn qtlini hyata keirdi v onun qtlindn sonra onlar hrkt glib, khakl Tbriz yollandlar. El ki Hbib byin qtli bard hqiqt vktli [Hmz mirznin] qulaqlarna atd v szgedn [qiyam] mirlr hr yaxnladlar, Nvvabi Cahanbani dftrxana daruas vzifsini tutan, z tayfasnn byklrindn olan v ata-babasnn bu dvlt qarsnda khn xidmtlri olmu Fthi by Prvaninin1058 olu lixan by Trkman eli kimi Mhmmd xann yanna gndrdi ki, ona nsiht verib, bunlan bildirsin: xlas v sdaqt yolunun yol usu olun! Nvvabi-Cahanbaninin razlna uyun hrkt edin! mir xann qtli bard sla sz demyin! Bu msl stnd liqulu xan Ftholuya v Mhmmdi by Sansolaa qar inad v ziddiyyt nmayi etdirmyin! Tbriz qalasnn alnmasndan sonra mir xann xlflri bard n mslhtiniz olarsa, hyata keirilckdir. Szgedn lixan by [qiyam] mirlrin ordusuna atd v zn xstliy vurub, geri qaytmad. [Qiyamlar] irlilyib, daha da yaxna ataraq, hrin civarnda dayandlar. Heydr sultan abuun olu dhm xan Trkman z tayfasnn mtbr xslrindn idi, Nvvabi-Cahanbaninin xidmtind ziz v mhtrm idi, liqulu xanla da tamam lft malik idi v hmi ali mclisd trkmanlarn yndmsiz hrktlrindn xcalt krdi. Nvvabi-Cahanbani onu bu xcalt v baaalqdan xilas etmk mqsdi il ona mr etdi ki, hmin [qiyam] camaatn arasna gedrk, yd v nsihtl onlarn fitn -fsadn aradan qaldrsn, gr onlar onun nsihtini qbul edrlrs, onda onun vasitoiliyi il
1058

Prvani - sarayda frman yazmaq ii il mul olan mmur.

527

hicab prdsi altndan xb, [Hmz mirznin] hzuruna glsinlr v gr qbul etmslr, o zaman dhm xan z oymann yannda qalsn. nki aydn idi ki, gr szgedn mirlr inad v trslik yolunun yolusu olmaqda davam etslr, onu da lixan by v digrlri kimi tutub saxlayacaqlar. Hmin xs d bu msly rbt gstrib, mqsd doru yolland. O da z dostlarnn getdiyi kimi getdi. lbtt ki, onun szlri d bir tsir etmdi v Mhmmd xan onun gliini qnimt bilrk, onu da tutub saxlad. El ki [qiyamlar] Tbrizin drd frsxliyind yerln Sidabad mvqeyin atdlar v onlarn mxalifliyi v syankarl tam aydn oldu, tkl v trkman camaatndan orduda olan hr ks xoflu v rkk olub, prn -prn drk frar etdilr v gedib onlara qouldular. z tayfasnn mirzadlrindn olan, yuxarda xatrlanm Cabbarqulu byin qalaya frar etmsi hadissindn sonra onun vzin Nvvabi Cahanbaninin qorubas mnsbin yksldiln, lyaqtli v mrd adam saylan Kel Mustafa far he bir zahiri sbb olmadan frar edib, tyan mirlr qouldu. Hmin bir ne gn rzind Nvvabi-Cahanbanidn zn qar mnfi mnasibtin olduunu gman edn hr ks bir-bir, iki-iki frar edib, gec yars qaaraq, o [qiyam] tbqy birlirdi v dmnilik, ziddiyyt amillri daha da qvvtlnirdi. Nvvabi-Cahanbani ksr vaxtlar thlksizlik mqsdi il z sngrin yaxn olan liqulu xann mskunlad mir xana mxsus qalada qalrd v o camaatdan qfltn ktlvi fsada sbb olacaq bir i trn bilcyinin mlahizsi il sgndr anl nvvaba da oraya glmyi tklif etdi. O hzrt, ahzadlr v hrm hli hams mir xann qalasna kd, hkmdar dvltxanas orada qrar tutdu v liqulu xan da xidmt v keik ilrinin tkili n orada qalb, qonaqprvrlik v xidmtkarln zrurtlrini hyata keirmy balad. Byk mirlrdn, mhtrm qorulardan v xalis mlazimlrdn ibart bir dsty mr olundu ki, hmi keik n hkmdar dvltxanas qapsnda hazr dayansnlar v digr bir dst is tyin olundu ki, raq yolundan glib -gednlrin gedi-gli yeri olan hr xiyabannn o bana kimi gedib, orada qaravul krk, [qiyamlarn] hrktlrindn xbrdar olsunlar. [Qiyamlar] Sidabaddan k edib, hrin iki frsxliyind olan Fhusfnc mvqeyin atdqda onlarn sgrlrindn bzilri yaraq balayb, qaravul slubunda irli gldilr v mahid etdilr ki, bu trfdkilr d tdbir v ehtiyat zrurtlrin riayt edirlr. Ertsi gn onlar Nvvabi -Cahanbaninin hzuruna adam gndrib, vvlki mtlblrini tkrar etdilr. Onlarn klamnn mzi bu idi: Ustaclu tayfas he bir cinayti olmayan mir xann qtlin tbbs etmidir. Biz liqulu xan Ftholunu onun qannn baiskar hesab edirik. Nvvabi-Cahanbani qatillri tutub, mir xann oullarnn llrin tslim etsin ki, onlardan qisas alnsn. ks tqdird biz onlarn bu cr izzt v etibarla ali xidmtd dvltin sas dayaqlar olmalarn mahid etmk dzmn v taqtin malik deyilik. Nvvabi-Cahanbani d vvlki trzd cavab verdi v [elilrin] gli 528

gedii tkrarland. Aydn oldu ki, o gruh z mtlbin nail olmaynca ban itat v tabeilik nbrin qoymayacaqdr. Blk d, onlar iqtidar v istiqlal zndn zor v qlb il hr daxil olub, z niyytlrini hyata keirmk iradsin malik idilr. Onlarn mtlbinin ba tutmas padahln qeyrt v lyaqtindn uzaq v al mizannda dnlmmi addm olard. Buna gr d Nvvabi -Cahanbani vaxtn v zamann zrurti zndn riayt etdiyi barq v anlama yolundan yynini kib, danlaq v mzmmt smtin meyil etdi v onun qeyrt alovunun almas nticsind o, z mbark dilin onlara qar danlayc szlr gtirdi. O gruh iki gn Fhusfncd qalb, nc gn ktlvi surtd atlanaraq, sf baladlar v vvlc crxini n salaraq, dy slhsi v yaraqlar il xiyabann giriindk gldilr. Onlarn bu kild v bu qaydada atlanmas xbri hr atd. Aydn oldu ki, o camaata yd-nsiht tsir etmir v onlarn fitn, fsad v dbsizlik ati qlnc v niznin thriki olmadan snn deyildir. Sltnt namusu bunu zruri etdi ki, bu trfdn d iqbal sgrlri o gruhu czalandrmaq n hazr olsunlar. Bir sra byk mirlr, xsusn d ustaclu mirlri v liqulu xann tabeilri onlarn qarsna gndrildilr. Qiyamlarn zfr arl sgrlr qalib gl bilm ehtimal nzr alnaraq, ali miyyt d onlarn ardnca hrkt gldi. sgndr anl nvvaba da atlanma tklif etdilr. [Hmz mirz] z yksk drcli atasnn sadtli rikabnn yannda hcum v calal bayraqlarn dalalandrb, o alaqlarn stn tlsdi. O camaatn dbsizliyi v trsliyi hddini ab [Hmz mirznin] xosrovan qzb odunu aldrdndan mirlrdn, dvlt rkanndan v sltnt pillsinin ncib fikirli xslrindn he ksin qdrti olmad ki, Nvvabi-Cahanbani atlanan vaxt o hrkatn lvin sbb ola bilck bir sz dey bilsin. Zfr aytli bayraqlar xiyabana atdqda ustaclu tayfasnn qaravulda olan tk-tk svarilri mharib ahngini sazlayb, irli getdilr. O trfdn d o gruhun chalt v qrur badsindn srxo olan qiyamlar igidlik gstrib, z cat atlarn irli apdlar. Trflr arasnda toqquma oldu v iki - nfr yaraland. Bu an Qaraba bylrbyisi mamqulu xan Qacar, Mhmmdi xan Toxmaq, Seyid by Kmun v ahqulu xlfa Rumlu liqulu xan da zlrin yolda edrk, adl-sanl ahzadnin zngisi qarsnda atdan db, z itat v sdaqt balarn bndlik zminin doru endirdilr v kama yetmi ahzadnin sba rftarl khlninin yynini dvltsevrlik li il tutub rz etdilr: - Ali sviyyli padahlarn z syan qulamlarna qar dy getmsi dvlt layiq deyildir. gr ali miyyt bir qdr d irli hrkt ets, ox ehtimal vardr ki, bu gec nahaq qan axm olsun. Ax o [qiyam] camaatn n qdir qiymti v sviyysi var ki, onlar czalandrmaq n lahzrt z xsn getsin?! Biz dvltsevrlrin xahii budur ki, bu gn yyninizi geri qaytmaq smtin dndrib, syan hlini czalandrmaq n daha bir -iki gn sbir edsiniz. Ola bilsin ki, onlar biz dvltsevrlrin vasitsi il zoraklq v tkbbr atndan enrk, z balarn tabeilik kmndin salarlar. gr bu df d onlar biz 529

bndlrin mslhtindn xsalar, o zaman zati -alilrinin bu i qarmana ehtiyac yoxdur. nki onlarn ii bizim kimi qulamlarn sylri il hll olunacaqdr. Nvvabi-Cahanbani dvltsevrlrin mslhtin ml etdi v adam gndrib, qaravullar [toqqumadan] kindirdi. O, mirlrin xahiini adl -sanl atasnn hzuruna rz etdi v onlar bu xahi sasn hr qaytdlar. Shri gn tkl v trkman mirlri adam gndrib xahi etdilr ki, bzi msllr bard danq aparmaqdan tr iki- nfr etimadl asaqqal gndrilsin. NvvabiCahanbani adam gndrmyi mmkn hesab etmdi v onlarn riyakarlqlar zndn, sltnt v padahlq adndan o camaatla danq aparlmasn bir o qdr d mnasib bilmdi. Lakin sgndr anl nvvab onlarn xahiin ml olunmasnda fayda grb, o zamanlar zfr nianl sgrlrin qazs (qaz -sgr-i zfr-sr) vzifsini tutan seyid mnli sdr Mir blvl ncunu, mirlrdn is xeyirxah kiilr olan Seyid by Kmunni v ahqulu xlfa Rumlunu gndrdi. Amma onlarn da dhm xan v digrlri kimi saxlanlmamas n rt qoyuldu ki, xiyabann banda qaravul dstsindn ayrlb bir az irli getsinl r, o trfdn d Mhmmd xan v [qiyam] mirlr z sgrlrindn ayrlb, qabaa glsinlr v hr n szlri olarsa, at stnd danb, geri qaytsnlar. Szgedn camaat buyurua ml etdi. O camaatn sznn mzi bu oldu: - Sbb ndir ki, Nvvabi-Cahanbani ellrindn, oymaqlarndan v irtlrindn Xorasanda eidli fitnlr trnmi v indi d trnmkd olan iki fsad xsin knlnn razl namin tkl, trkman v zlqdr kimi mtbr qzlba oyman zndn myus edib onlarn zn geri evirir? Ax n n rumilrin Tbrizd qala tikdiklri bir vaxtda qn bu iddtin v axtaya rmn sfrbrlik (yasaq) mqqtin qatlanb buraya atm on min adam tzdn dalb getmlidir? [ah trfindn gndrilmi] izztli hzrtlr vaxta mnasib kild tsdiqlyici cavab verdilr. oxlu qil-qaldan sonra [qiyam mirlr] raz oldular ki, bundan sonra mir xann qtli hadissindn v onun qannn alnmas mslsindn bir d sz salmasnlar. Lakin onlar bel bir rt qoydular: - liqulu xan v Mhmmdi Sarsola bu fsadn xmirinin mayas olmu v zati-alilrinin mbark xatirini bizdn dndrmilr. Bir halda ki, sltnt ilrinin v padahlq iqtidarnn intizam chtin gr onlar etibar drcsindn salmaq istmirlr, onda he olmasa indiki mqamda trkman tayfasnn v mir xann tabeilrinin knln almaqdan tr hmin xslri sadtli dvltin razisindki bir vilayt hakim tyin edib gndrsinlr ki, onlar ulu drgahda qalmam olsunlar. Ondan tr ki, bu hadis [trkman ] tayfasnn qlblrinin rahatlamasna v abr-hyasnn tmin olunmasna sbb olsun v biz d arxayn bir kild glib mlazimlik edk. Bir mddt sonra is bu msl z hllini tamamil tapar, biz bndlrin knl biz gstriln ali hsn -rbtdn 530

tmin olunar v o zaman [Hmz mirznin] dnyan bzyn ryi lazm bilrs, hmin xslri yenidn drgaha arar. Szgedn slhyaradanlar qaydb, bu mslni rz etdilr v bir -iki gn bu fikir v ndi irisind kedi. Lakin tale prdsi altnda gizli qalan bzi mxfi ilr vard ki, qzav-qdrin zrurti v flyin yazs ucbatndan onlarn ba vermsindn zg ar yox idi. Buna gr d hmin shbtdn he bir ntic hasil olmad v hr iki trfin aqillrinin v xeyirxahlarnn sy v tdbirlri smr vermdi. Qaraba bylrbyisi mamqulu xan Qacar aran sakitldirmkdn tr [Hmz mirzy] rz edib dedi: - gr qdrtli dvltimizin icazsi v mbark xsinizin razl olarsa, mn z ldm gtrrm ki, xan hzrtlrinin, yni liqulu xann xidmtind irvana yollanaram, Abdulla xan Ustaclunun hkumtgah olmu o vilayti tutub, onun ixtiyarna verrm v o, orada rahatlq v xobxtlikl yaayar. Hal -hazrda bu camaat (tkl v trkman tayfalarn) mehribanlq v iltifatla clb etm k lazmdr ki, onlar hr glib, xidmt gstrsinlr v qalann l keirilmsi urunda alsnlar.1059 Lakin Nvvabi-Cahanbani liqulu xan v Mhmmdini himay etmkd v onlara gstrdiyi qayn qorumaqda qtiyyt gstrdi. Adlar kiln xslrin hr ikisi ali mclisd dil glib, hriyara kr v ltf ta etdikdn sonra rz etdilr: - Sizin mbark xatiriniz ny razdrsa, sizdn asl qulamlar olan bizlr ona boyun yrik v dvltin nqsanna sbb ola bilck he bir i raz olmarq. Biz on min nfri iki nfr brabr etmyi vaxta mnasib v dvlt layiq bilmirik. Bizim he bir i qar sxntmz yoxdur. Dvltin faydasna v zati alinizin ryinin zrurtin uyun olan hr ey trddd etmdn ml elcyik. [Misra] Biz snin ryin saslanan hr ey knl vermiik. Nvvabi-Cahanbani buyurdu: - Mnim bu msld bu cr qtiyyt gstrmyim he d sizin xatiriniz n deyildir. Mn z knlmn istyi il sizi himay edib fqt gstrmim. Rqiblrin bu bard mniml sz-shbt etmsi dbsizlikdir. Sizi drgahdan xarmaq sltntin niyytinin zifliyin v iqtidarnn yoxluuna sbutdur. Ona gr d bu mvqenin stnd durub, he vchl knlmn istyin v razlna zidd olan bir i izin vermycym. Hakimlrin hakimi olan Al lah-taala tezlikl biziml o dbsiz nankorlarn arasndak bu msly z hkmn verckdir. Siz z halnzda qaln!
1059

S-129, v.268b.

531

Shri gn ulu drgahn razisind heyrt douran bir hadis ba verdi. Hseynqulu by lksnolu Zlqdrin qarda olu smaylqulu qzlba fsadlarndan idi v hmi fitn-fsad trdirdi. O, ahsuvar by Qapbann qarda Thmasibqulu by Qap far, Xlif Qacar v s. kimi byk qorulardan ibart fitnkarlar dstsi il birlikd zn dvltsevrlik libas il bzyib, riyakarlq dili il sz-shbt salmaa balad. Onun klamnn mzi bu idi: - Padah drgahnn n md mlazimlri qorulardr v gr onlar padahn dvltinin ilrindn hanssa bir i ittifaq edib ba qosalar, digrlrinin itatdn savay arsi qalmaz. ndi bizim bir mklmz db. Bilmirik sbb ndir ki, liqulu xan Ftholunun v Mhmmdi Sarsolam knlnn razlndan tr qzlba tayfalar iki dsty blnb v az qalbdr ki, msl hrb v dyl nticlnsin. Ny gr tamam birglik v izdihamla glmi tkl, trkman v zlqdr mirlri mlazimlik etmk v rumilrin qalasn l keirmk istiqamtind sy v yardm gstrmk imkanndan mhrum olmaldrlar?! Qzlba sufilri arasnda pir v xlif adlanan bzi alsz sadlvhlr bu hrkt sufilik v ixlas ad qoyaraq, hams o tbqy rbt gstrdilr v hams bir-birlri il yekdil v dilbir olub qrar verdilr ki, Nvvabi -Cahanbaninin yanna gedrk, pir-mrid mnasibtinin qaydas n crdrs, o cr z mkllrini rz edib, onun hll olunmasn xahi etsinlr. Onlar qoru zmrsinin cahillrini, itialarn v yaramazlarn zlrin mttfiq etdilr ki, gr kama yetmi ahzad trfindn drdlrin fa taplmasa, onda ktlvi surtd liqulu xann v Mhmmdinin stn gedib, onlar bu i mane olmaq istyn hr ksl birlikd qtl yetirsinlr. Onlar bu pozun fikirl qqrq saldlar ki, hr ks ahsevndirs v bu dvltin mnafeyini gdndirs, bizim bamza toplasn! Bellikl, byk bir dst hrkt gldi v avamlarn arasna ahsevnlik qovas dd. O camaatn byklri Nvvabi-Cahanbaninin dvlt saraynn qapsna getdilr. Hmin camaatn iradsi hyata kemzdn nc cahillr v r adamlar liqulu xann rikabxanasna v byutatna tklb, onun mlkiyytin aid olan oxlu mallar qart v tarac etdilr. Bu zaman xalq arasnda liqulu xanla Mhmmdinin qtl yetirilmsi haqqnda ayi yayld v onlarn mlazimlrinin v ustaclu yanlarnn mhlllrd yerln evlrinin ksri qart v taraca mruz qald. Bu hadislr bard tkl v trkman mirlrin mjd atd v onlar sevinc v adlq nmayi etdirmy baladlar. Szn qsas, ahsevnlrn hay-kyndn, qalmaqalndan v qovasndan ali mclis itiraklarnn hval alt-st oldu. O camaat pncrnin nn gldi v onlarn mtbr xslri z mddalarn rz etdilr, amma strtl sz deyib, crt etmdilr ki, bir ksin adn hallandrsnlar. Nvvabi -Cahanbani vvlc onlarla yoldacasna v mlayimcsin shbt edib buyurdu: 532

- Bizim v sizin padahmz v mridimiz sgndr anl nvvabdr. O, indi z evind dinclir. O hzrtin hzuruna gedib, mddanz rz edin. Mn d padahn v mridin qaimmqam v vlihdiym. [Onlar dedilr:] - Biz bilirik. Bizim sl mtlbimiz dvltsevrlikdn savay bir ey deyildir. Nvvabi-Cahanbani smaylqulu xan amluya mr etdi ki, irli getsin v o camaatla shbt edib yrnsin ki, shbt kimdn gedir, sl mqsd ndir. smaylqulu xan hmin pncrdn onlarla shbtldi, dand v onlara ts lli verib dedi: - nallah, dvltin faydasna olan hr ii hyata keirib qoymayacaq ki, qzlba sgrlri arasnda fitn v ziddiyyt ba versin. Nvvabi -Cahanbani raz deyil ki, eyni drgahn mlazimlri olan bu iki gruh arasnda bir fsad ba versin. Biz imkanmz atd v limizdn gldiyi qdrinc dmniliyin amilini aradan qaldrmaa alrq. O qorxmaz camaat sslrini daha da ucaltd. Nvvabi -Cahanbani yenidn onlarn mtlbini soruub buyurdu: - Ax siz kimi nzrd tutursunuz? liqulu xan sz balayb rz etdi: - Onlar strtl kild danrlar. Amma, slind mni nzrd tuturlar. Onlarn mtlbi budur ki, mn Mhmmdi il birlikd qzb tu glim v bununla da tyan mirlr tslli taparaq, xof v dht keirmdn mlazim lik etmy glsinlr. Biz tkrarn rz edirik ki, z hyatmz sizin mbark knlnzn istyin tslim edirik v bizim taleyimiz sizin qrarnzdan asldr. Nvvabi-Cahanbani buyurdu: - gr beldirs, onlarn sz siz qar deyil, blk d, mn qardr. nki mir xann qtli mnim frmanmla icra olundu v sizin yksldilmyiniz mn bais oldum. smaylqulu xan hrnd istdi ki, onlara yoldacasna v mlayimlikl tslli verib, geri qaytarsn. Lakin onlar sakit olmayb, hyaszl daha da artrdlar v prd altndan xaraq, uca ssl, aq-aydn liqulu xanla Mhmmdinin adn kib qqrdlar: - N n bu iki fsadnn vcudu namin bdi dvlt qsrinin bnvrsi sarslsn? Onlar smaylqulu xan da syb biabr edrk dedilr: - ldrlmli fitnkarlardan biri d snsn. vvlc sni ldrmk lazmdr. O gruhun hyaszl v qalmaqal bu drcy glib atdqda Nvvabi Cahanbaninin rfli xatiri onun ziz anasnn qtlin sy gstrnlrdn biri olmu Hseynli lksndn onsuz da tamam incik idi v o camaatn dbsizliyi ucbatndan onun qzb lsi daha da alovland. O, fitnkarlar czalandrmaq mqsdi il xd v qlncn qbzsin l atb, o gruhun irisin soxuldu. vvlc [gzlrini] qan tutmu Hseynli onun qabana xd v o, bir Heydri 533

zrbsi1060 il onun iini bitirdi. Ondan sonra Thmasibqulu by Qap v trslik edib orada qalan hr ks tin hzm ediln hmin [lm] rbtini idilr. Qlncdan qurtulanlar praknd oldular v pemanlq zaviysind gizlndilr . Bu hadisdn sonra Nvvabi-Cahanbani rqiblrin ksin gedrk, yenidn liqulu xan xosrovan nvazilrl rflndirdi v onun ciqqsi, tac v dstar 1061 rikabxanada tarac olunduundan ona qzl toxumal tac, qzl ilmli mndil v z xsi ciqqsini balad. Hminin hkm olundu ki, btn ustaclu mirlri v yanlar liqulu xanla birlikd atlanaraq, hrin mhlllrini gzmy xsnlar v ta xiyabann o banadk getsinlr ki, vvlki xbrlrin yalan olduu tyan mirlr aydn olsun. liqulu xan sevinc v xobxtlik iind z trfdarlarndan ibart oxsayl bir dst il atlanb, hriyarn ltfkarlnn sadti il bir qdr zn gstrib, geri qaytd. Nvbti gec daha caib bir hvalat v daha qrib bir hadis z verdi. O qrib hadisnin icmal yolu il rhi budur ki, Mhmmd xan z muradnn midsizlik dalanna dirndiyini grb, adl-sanl ahzadlrdn birini hiyl v tdbirl l keirib raq trf qaytmaa v orada sltnt ayinini trtib edib Nvvabi-Cahanbaniy qar mxaliflik bayraqlarn ucaltma qrara ald. ahzadlr bu-Talib mirz v Thmasib mirznin hr ikisi mir xann qalasnda z adl-sanl atalarnn v yksk mnsbli qardalarnn hzurunda idilr v gndz onlarn yannda olur, gec is hr biri z llsi v ddsi il sgndr anl nvvabn xlvtxanasna yaxn olan z evlrind dinclirdilr. bu -Talib mirznin llsi v ddsi tkl tayfasndan idilr v onun llsi olan Xlil by Tkl raqda qalmd, hmin hadislr zaman is o [qiyam] camaatn arasnda idi. Amma [bu-Talib] mirz artq tamamil al-kamal v hddi-bulu sahibi olmudu v onu aldatmaq tin olard. Thmasib mirznin llsi Keyxosrov by Grc sadlvh, dar dncli bir kii idi. El [Thmasib] mirz z d azyal idi. Hkmdar dvltxanasnda olan bir-iki nfr trkman qorusu sz-gedn Keyxosrovu yalt, byklk v bolluca nam vdlri il tovlayb qrarladrdlar ki, frst dn kimi, bir gec [Thmasib] mirzni gtrb, [qiyamlarn] arasna aparsnlar. Bellikl, hmin qorular mbark dvltxanada o aqibtsiz blhi klk v ofsunla yoldan xarb, razlama v svdlmdn sonra lverili mqam dn bir gecd ahzadnin yataq otana yaxn olan brclrdn bir brcn tyin sba rftarl (srtli) atlar gtirdilr v bdzat Keyxosrov o vaxt on yanda olan ahzadni uaqlarn tbitin xas olan yuxu mstliyi halnda v ya oyaq vziyytd, hr halda, yataq otandan brcn stn gtirib, onu uval v kndirl yer endirrk, z d aa dd. Hqiqtn d, bununla onlar izzt v dvlt zirvsindn zillt kkliyin endilr. [Keyxosrov] qorularla ittifaqda
Heydr (rbc aslan demkdir) - Hzrt linin lqblrindn biridir. Heydri zrbsi dedikd, Hzrt liy mxsus, onun kimi vurulan zrb nzrd tutulur. 1061 Ciqq - bayraqda v lmd olan qotaz; ba geyimin vurulan bzk. Burada ba geyimin vurulan dbdbli qotaz, bzk mnasnda ildilmidir. Dstar - mmam, alma.
1060

534

hmin atlara minib, [Thmasib] mirzni qabaqlarna salaraq, qeyri -nnvi bir yolla tkl v trkman mirlrinin ordusuna apardlar. Hamnn dediyi budur ki, Mhmmd xann bu msldn xbri yox idi v bu hadis su stn bdii nax vurmu (qeyri-mmkn bir ii hyata keirmi) qorularn mli v ii idi. Tyan mirlrin ahzad Thmasib mirzni Qzvin aparmas. Amma szgedn mirlrin iradsi v tdbiri olmadan bel byk bir iin tsadfn ba vermsi alabatan deyildir. Blk d, mxalifliyin v inadkarln balancndan bu fikir onlarn xatirind qtilmi v bu dnc v ndi il geclrini gndz etmilr. Hr halda, Mhmmd xan hmin gec zn yolda olan ad kilmi mirlri bu hadisnin ba vermsindn xbrdar edib, bu mslni z xobxtliyinin nticlrindn v z sadtinin sbutlarndan sayd. Onlar ahzadnin qdmlrindn sevinck olub, nlik v adlq lamtlri nmayi etdirdrk, onun behitmskn v cnntmkan ahn ada olmas sbbindn v hmin hzrtin d on bir yanda sltnt rtbsin atdn nzr alaraq, onun sltnt v padahln z-zlrind myynldirdilr. Lakin onlar bu mnadan qafil qaldlar ki, cnntmkan ah behit balarnda sakin olmu Sleyman anl xaqan hzrtlrinin n byk olu idi, irs, try v vlihdlik qaydasna gr, o, hkmdarlq niansin malik idi v z rfli atasnn lmndn sonra ona miras qalm sltnt krssn ylmidi. Bu ahzadnin is adl-sanl atas hl hyatda idi, dvlt v padahlq taxt zrind iqtidara malik idi v ahzadnin vlihdlik rtbsin malik olan zndn byk qarda sa idi. Bel olan halda nec ola bilrdi ki, onlarn bu iddias hyata kesin v ax al mridi v zka piri n yolla v hans cr bu i razlq ver bilrdi?! Mxtsr, ahzad [Thmasib] o gruhun iin gldikd onlar vaxt itirmdn k etmk tbillrini vuraraq, raqa doru z tutub, hrkt baladlar. Shri gn sgndr anl nvvab, dnya adamlarnn ahzadsi (Hmz mirz) v sadt nianl drgahn sakinlri bu hadisdn xbr tutdular v onlarn rklri kdrli v prian oldu. Bzi qsr dncli adamlarn tsvvr o oldu ki, bu hadis sgndr anl nvvabn ryi v razl il hazrlanmdr. Ustaclu v amlu mirlri bu batil tsvvr tsdiq edib, Nvvabi-Cahanbanini yksk drcli atasna qar bdgman etdilr. Bu dncnin sbbi v bu bhnin baiskan o idi ki, sgndr anl nvvabn ziz anas trkman tayfasnn mhtrm qzlarndan idi, onun qohum-qrbalarndan bir oxlar o [qiyam] gruhun iind idilr v onlarn hm d sgndr anl nvvabla qohumluq mnasibti var idi. sgndr anl nvvab hmi o tbqy hsn-rbt v iltifat gstrmidi. Mseyib xan Tkl o hzrtin xalas olu idi. sgndr anl nvvab z ahzadlik yyamnda Heratda olarkn [Mseyib xann] atas Mhmmd xan rfddinolu onun llsi olmudu. O hzrt hmin [tkl] tayfasnn arasnda boya -baa atmd v n zaman ki, shbt snasnda Mhmmd xan Tklnn ad kilsydi, sgndr anl nvvab onun yax davranndan razln v mmnunluunu izhar edrdi, ondan sonra llsi olmu ahli sultan Ustaclunun is pis rftarndan gileylnr, 535

tkl tayfasna hrmtini bildirrdi. Hmin iki tayfadan (trkman v tkllrdn) yanl mllr ba vern vaxt sgndr anl nvvab hmin tayfalarla yax mnasibtlrin v qzlbalarn iki mtbr oyma olan o gruhun Nvvabi Cahanbanidn myus qalmalarn istmdiyin gr bzn trfkelik kimi anlalan slhprvr szlr sylmidi. Hminin Nvvabi -Cahanbani bir-iki il idi ki, yetkinlik v kamal yara il bznmi, dvlt v hkmdarlq ilrini z hdsin gtrm, btn msllri z ryi il srncam etmy balam v cavanlq dvrnn zrurti olan v yksk drcli atasnn xatirin xo glmyn ilr ba qomudu. Hamnn tsvvr o idi ki, sgndr anl nvvab btn bu sbblr zndn z mhtrm olundan incik dmdr. Buna gr d ondan bhlnmidilr. Amma hqiqt ondan ibartdir ki, btn bu kimi msllr baxmayaraq, sgndr anl nvvabn Nvvabi-Cahanbaniy o qdr ata-oul mhbbti vard ki, onun rfli knlnn razln he bir byk il brabr tutmurdu, onun nurlu knlnn iradsini btn dvlt msllrind stn sayrd v ola bilmzdi ki, btn bu qdr ata-oul mnasibti, vlihdlik rtbsi verilmsi v mhtrm oluna nisbtd mehribanlqla davranmas il yana, ona qar xyant v nifaq mqamnda durmu olsun. Hr halda, Nvvabi-Cahanbani v byk mirlr bu hadis barsind fikir v ndi irisin db, o gruhun byk bir qarqla sbb ola bilck r ilrini v fsadn df etmyi Tbriz qalasnn l keirilmsindn daha hmiyytli v nmli saydlar. O hzrtin doru ryi bel qrara gldi ki, yubanmadan v txir salmadan, tcili surtd hmin aqibtsiz camaatn ardnca yollansn v n qdr ki, onlar z mvqelrini mhkmltmyiblr, onlarn r mlini df etsin. Lakin o, hm d nzr ald ki, o gruhun iini yol snasnda bitirmk n gr adl-sanl atas v zfr arl sgrlrin hams il birlikd onlar tqib ets, grk onda Tbriz mmlktindn, blk d, tamam Azrbaycandan llrini zsnlr. nki calal bayraqlarnn raqa getmsindn sonra Azrbaycan mirlrindn biri d o diyarda qala bilmyckdir v gr bir dstni Azrbaycan mirlri il birg qala mhasirsind saxlayb z gedrs, bu halda da hkmdar qoununda o qdr sgr yox idi ki, hmin [qiyam] camaatn iini bitirmy kifayt etsin. Zrurt zndn n doru grnn ry bu oldu ki, mhtrm qarda bu-Talib mirzni adl-sanl atasnn hzurunda Tbrizd qoyaraq, Mhmmd xan Toxma, Qaraba bylrbyisi mamqulu xan v s. Azrbaycan mirlrini byk qorulardan bir dst il birlikd onlarn mlazimliyin tyin edib, onlar qalan mhasir etmk n saxlasn v z is xsi mlazimlri, liqulu xan v raqda lky malik olan mirlrl birlikd rdbil v Xalxal yolundan gedib, raq dznliyin xsn, oradak trfdarlarn cmldirib, fitnkarlarn df edilmsi il mul olsun. O, bu fikirl sfr hazrlq grb, sgndr anl nvvabdan icaz alandan sonra hmin gn smaylqulu xan amlunu sltnt v hkmranlq brcnn drr 536

olan ali mnli ahzad smayl mirznin llsi kimi byk bir mnsb yksldrk gndrdi ki, Tarom v Xalxal yolundan srtl hrkt edib, o gruhdan nc zn Qzvin atdrsn, aillri v klri [Qzvin] hrind olduu n bu hngamd z hl-yallarn qorumaqdan tr o trf z tutan ksr qzlba tayfalarnn hamsn z bana toplayb, mhlllrd kbnd (barrikada) qursun v ali miyytin glib atmasnadk hri v mbark dvltxanan mhafiz etmkl mul olaraq, msud miyytin gliini gzlmkd olsun. nki ehtimal vard ki, gr smaylqulu xann Qzvin glii xbri tyanlara atarsa, onlar oraya getmkdn danaraq, hr biri z lksin v mmlktin gedckdir. smaylqulu xan ali gstri uyun olaraq, hmin gnn axrnda amlu tayfas il yola dd. Amma ahzad [smayl] z il aparmad. Ali miyyt d Allaha tvkkl edib, onun ardnca hrkt gldi. TYAN SAHBLRNN FTNSN ARADAN QALDIRMAQ N DNYA SAKNLRNN AHZADSNN RAQ TRF YOLLANMASI, YARAMAZLIQ NANINA MALK TBQ L MHARB ETMS V FQTL ALLAHIN RBTNN KMY L QLB ALMASI HAQQINDA raq trf hrkt edilmsi, yaramazlq v nifaq sahiblrinin tnbeh olunmas v czalandrlmas qrarladrldqdan sonra Mhmmdi xan Toxmaq Tbriz hakimi tyin edildi v o, Qaraba bylrbyisi mamqulu xanla v Azrbaycan lksinin digr mirlri il birlikd qalann mhasird saxlanlmasna mmur olundu. Hminin qorulardan v drgah mlazimlrindn ibart bir dst sgndr anl nvvabn xidmtin v dvltxannn keiyin tyin edildi. buTalib mirz d z yksk drcli atasnn hzurunda qoyuldu. Bu hrkat qalann fthinin lngimsin sbb olacandan Tbriz sahibkarlar byk hycan v iztirab keirmy baladlar. Lakin Nvvabi-Cahanbani knl oxayan vdlrl onlar arxaynladrd v Allah-taalann kmyi il tyanlarn iini bitirib, ay rzind Tbriz qaydacana sz verdi. O, calal sahibi olan qadir [Allahn] drgahna tvkkl edib, mumi say min nfrdn ox olmayan xsi mlazimlrindn, mirlrdn v qorulardan ibart bir dst il birlikd mqsd doru z tutdu. Yeddi mnzil yol gedrk, darlirad rdbil glib, vliyalarn v alimlrin sultan olan hzrtin (eyx Sfiddinin) v [digr] byk eyxlrin v ali mqaml cdadlarnn qbirlrini ziyart etmk rfin nail oldu. l axra atdndan v 994-c hicri ilin (1586) mvafiq1062 gln it ilinin Novruzu yaxn olduundan bir hft o rfli blgd qalb, sadtli Novruz gnlrini irt v adyanalqla keirdi v ilahi drgaha mracit ednlrin dualarnn qbul olunduu yer olan o ulu astanada syan v tyan sahiblrinin gnahkar mllrinin czasn
1062

Mnbnin mtnind shvn 995-ci il yazlmdr.

537

xahi edib, ilin vvlind o yksk drcli xsiyytlrin mqdds ruhlarndan imdad dilyrk, Xalxal yolundan raqa z tutdu. Zati-alilrinin sgrlri son drc az, dmnlr is vktli v oxsayl idilr. Buna gr d [Hmz mirz] srtl getmyi vaxta mnasib v dvltin faydasna uyun hesab etmyib, qmr seyrngahl qorular dvltsevrlrin v irad sahiblrin hazr olmas n gndrdi v yolun msaflrini yava -yava, lng-lng getmy balad. Amma az adam onlara qoulma qrara ald. z tabeilri v mlazimlri il birlikd oxsayl bir dst olan eyxavnd camaat arasndan he ks ninki bu xidmt qoulmaa razlq vermyib yoldalqdan boyun qardlar, htta o hrmtli tbqnin cahillri ayaqlarn db dairsindn knara xararaq, [Hmz mirznin] xass tvlsinin arxadan gln bzi atlarna tamah salb, zorak yolla l keirdilr. Mxtsr, [Hmz mirz] cah -calalla Tarom lksin glib atdqdan sonra bir ne gn qalibiyytli sgrlrin cmldirilmsindn tr orada qald. Tarom hakimi Pirqeyb xan Ustacluya mhafiz n krpnn stnd mvqe tutmaq mri verildi. Qzlzn aynn damas sbbindn kndlilrin ali orduya gedi -glii az ba verirdi. Bunun nticsind [orduda] rzaq azald v sgrlr bir ne gn qtlq kdilr. Nvvabi Cahanbani z ali srkarnn btn qzl v gm yalarn para -para etdirib, qzlba qazilri arasnda bldrd. Bu snada Thmasib mirznin v [qiyam] mirlrin darssltn Qzvin glii, smaylqulu xann Rudbar1063 trf getmyi v onun mlub v bdhal bir vziyytd Deylmana frar etmsi xbri [Hmz mirznin] ali rzin atd. Bu hadisnin rhi beldir ki, smaylqulu xan qrarladrlm kild Tarom v Xalxal yolundan srtl hrkt edib, zn darssltn Qzvin atdrd v hrbilrdn v hrlilrdn ibart hr camaatn cmlyib, mhlllri kbnd edrk, hr kbndin banda qzlbalarn arasndan cld v i yarayan bir xsl birlikd hrli tfngi v kamandarlar tyin etdi. T hmasib mirz, tkl v trkman mirlri bhr trafna atdqda onlarn qulaqlarna dydi ki, smaylqulu xan Qzvin daxil olub v mdafi mvqeyi tutub. Onlar dftrxana daruas lixan sultan Trkman eli kimi hr gndrib, smaylqulu xan itatkarla v tabeiliy dvt etdilr. Onlarn gndriinin mzmunu bel idi: Allaha hmd v minnt olsun ki, bizim padahmz v mridimiz dvlt v sadt taxt zrind ylmi sgndr anl nvvabdr. Bizim xatirimizd o drgahn qarsnda sdaqt v dvltsevrlikdn savay he bir i yoxdur. Biz o zizi dvltmnd, xeyirxah v ncib fikirli bir adam kimi tanyrq v ondan tvqqe etdik ki, Tbriz yaxnlnda bizim mslmizi bir nvl islah etsin. Lakin Nvvabi-Cahanbani bizim xahiimiz mhl qoymad. Buna gr d biz o hzrtdn myus olduq v onun drgahnda smr tapmadq. Axrda zrurt zndn bel bir hadis ba verdi v biz oradan qaytmal olduq. ndi d o zizdn
Rudbar - hal-hazrda rann Gilan vilaytinin Rt hristannn be nahiysindn birini tkil edn dalq rayon.
1063

538

tvqqe edirik ki, dmnilik bsatn ydrsn ki, aralqda uzlama qaplar alsn v bir-birimizl dostluq v birlik edrk, hr msl bard din v dvltin faydasna v o zizin mslhtin uyun n olarsa, onu hyata keirk. Bizim uzlama v ittifaqdan savay he bir mqsdimiz yoxdur v onun mslhtindn xmayacaq. Ad kiln eli bu gndril hr gedndn sonra szgedn mirlr onun geri qaytmasn gzlmdn onun ardnca at apb, hrin bir frsxliyin glib dayandlar. smaylqulu xan o gruhun ml v faliyytlrinin onlarn szlrin zidd olduunu grmsin v onlarn hrktlrin v szlrin etimadnn olmamasna baxmayaraq, hmin camaata qar mqavimt gstrmyin z qdrti rivsind olmadn bilirdi. Buna gr d o, lixan sultan geri gndrib, vaxtn mslhtin uyun gln slhprvrcsin v dostcasna szlrl onlara cavab yollad. Amma el hmin gec [smaylqulu xan] z oullar, hl -yal v amlu tayfas arasndan qdrti olan hr ksl birlikd hrdn xb, Rudbar dalarna z qoyaraq, tin keiln bir yerd mskn sald. Qzvin mtsddisi Mir Cfr Qzvini, Phlvan Sultan Mahmud ssba v Qzvinin bzi hrmtli xslri d1064 Nvvabi-Cahanbaninin trfdarlar olduqlarndan smaylqulu xana yolda olub, onunla getdilr. Trkman v tkl camaat manesiz v mqavimtsiz surtd darssltn Qzvin daxil olub, hkmdar dvltxanasn Thmasib mirznin iqamtgah tyin etdilr v mirlrdn hr biri rbt douran mnzillrd yerldilr. Nhayt, bir saat myynldirib, Thmasib mirzni hkmdarlq krssn xararaq, onu atasnn vlihdi elan etdilr v frraxanadan1065, padah byutatnn lvazimatndan v Nvvabi -Cahanbaninin mlkiyytindn (srkarndan) hrd v dvltxanada qalan hr n vardsa, l keirdilr. Hminin Nvvabi-Cahanbaninin yannda xidmt edrk ona trfdar olan bir sra mirlrin, vzirlrin v yanlarn mallarn v yalarn kimin mnzilind v hans yerd tapdlarsa, msadir etdilr. Sdr ah Tqiddin Mhmmd sfahaninin cnntmkan ahn vziri Qaz Cahann qzndan doulmu olu ah Qivamddin Hseyn sfahandan xb, Nvvabi-Cahanbaninin hzuruna glmk mqsdi il anl orduya doru gedirdi v hmin vaxt Qzvin glib atmd. Ona orada oxlu hrmt v ehtiram gstrib Thmasib mirznin vziri tyin etdilr v ona etimadddvl lqbi verdilr. Cnntmkan ahn mustovfisi olmu Mirz krullann olu Mirz Mhmmdi is mustovfi tyin etdilr. Hminin digr mnsblr d tyinatlar oldu. Vkillik
S-129, v.273b; S-297, v.216b. ss - geclr hr klrinin mhafizsi, sasn d bazarlarn v sntkarlq-ticart mrkzlrinin qorunmas il mul olan v daruann tabeiliyind olan silahl dst idi. Bu dstnin digr bir ad ehdas idi. ssba (v ya miri -ss) is hrin gec mhafizsinin risi demkdir . . . - , .84-85.. Phlvan Sultan Mahmud Qzvin hrinin gec mhalizsinin risi olduu n ssba titulunu almd. Bizim burada kursivl verdiyimiz szlrin vzind Tehran apnda (s.333) Phlvan Sultan Mahmudba (?) Qzvini yazlmdr. 1065 Frraxana saray xalalarnn toxunduu v saxland yer.
1064

539

barsind tkllrl trkmanlar arasnda ixtilaf yarand. Axrda Mhmmd xan zn ll adn qoydu, vkillik mnsbi is Mseyib xan rfddinolu Tkld qrar tutdu. Amma mtlq ixtiyar sahibi Mhmmd xan idi. Onlar darssltn sfahana, raqn mxtlif trflrin v istiqamtlrin v digr yerlr xbr gndrib, ahzad Thmasib mirznin clusu bard mlumat verdilr. Beyt Xo tutdular hriflr saqinin zlfnn ucunu, gr flklri qoysa ki, bir qrar tutsunlar. Amma hkmlrd sgndr anl nvvabn hrmtini gzlyib, mhr Nvvabi-Cahanbaninin qaydasnca frmanlarn aa hisssin vururdular v yuxardan mhrlmirdilr. Nvvabi-Cahanbaninin ali miyytinin Taroma glmsi v qoununun azl sbbindn orada dayanb qalmas xbri tyan mirlrin qulaqlarna atdqda vvlc Rudbarda olan smaylqulu xan df etmy yollandlar. Vli xan Tklnn bal il bir sra tkl, trkman v s. tayfalarn mirlri srtl hrkt edib, onun zrin Rudbara getdilr. smaylqulu xann tutduu mvqenin bir yoldan savay yolu yox idi. O, orada qalb, yolun stn tfngi v kamandarlar qoymudu. Amma Vli xan Rudbar hlindn bir mlumatl xsi l keirib, qeyri-nnvi bir yolla qfltn onun stn getdi. smaylqulu xan bu haldan xbrdar olub grd ki, arxasn v nn mxalif qounu hat edibdir. O, heyrt v qorxu iind qrq oldu. Lakin Mvlana Nemtulla Rudbarinin oullar dvltsevrlik edib z hdlrin gtrdlr ki, gr o, z aruqlarn, yklrini v yalarn trk ets, onu cnglliyin ortasndan mxaliflrin keidi mmkn olmayan bir yola xararlar. smaylqulu xan lacszlqla z yklrini, amlularn mallarn, yalarn v klrini atb, mhdud sayl bir dst il cngllik yolu il Deylmana getdi. ksr amlu qazilri atdan enrk, hrbi libasn yinlrindn soyunub, zlrini cnglliy saldlar v menin sxl saysind yz tvil canlarn salamatlqla xilas edib, Deylmana atdlar. Gilan valisi Xan hmd xatrladlan hadisdn xbr tutub, onlar n qonaqlara lazm olan hr eyi gndrdi v bir ne gn rzind onlara baxd. amlularn mallarnn v srvtlrinin tamam tkllrin lin kedi, bir hisssi zay oldu, bir hisssini is hr gtirdilr. Amma Mhmmd xan qoymad ki, amlularn aillrin qar l uzadlsn. Vli xan qaytdqdan sonra [qiyamlar] Qzvinin trafnda v yanyrsind yaayan qzlba tayfalarn bu vaxtadk [Thmasib mirzni tbrik etmk n] Qzvin glmdiklrin gr czalandrmaqdan tr onlarn stn qoun gndrmk qrarna gldilr, zlrinin digr tdbirlri kimi, bu xtal ryi d doru sayaraq, bu i giridilr v far tayfasnn ovsalu v brl ellri zrin bir dst gndrib, onlar qart v tarac etdilr. Buna gr d digr el v oymaqlar 540

[qiyamlardan] uzaqladlar. stdilr ki, bayat el -obas zrin d [qoun] gndrsinlr. Lakin bu vaxt Nvvabi-Cahanbaninin Qzlzn ayndan keib Mahan mnliyin glmsi xbri onlara atd. Onlar digr bir i frst tapmayb, mharib zmi il hrdn xdlar. Buna qdr is Nvvabi-Cahanbani Rudbar hadissini eidib, adam gndrrk smaylqulu xan Deylmandan z yanna ard ki, Paradbaba Mnsuri yolundan Taroma glib ali miyyt birlsin. O, gstri uyun olaraq, ali miyyt birldi. Nvvabi-Cahanbani smaylqulu xann, onun qardalarnn v amlu aalarnn alaqlarn, byutat lvazimatlarn v ehtiyaclarn ali srkardan ddi v piyada qalm amlu qazilrini atla tmin etmk n hkm olundu ki, btn mirlrin, yanlarn v hr ksin ki z mindiyi atdan savay at vardr, onlara versin. Bellikl, piyada qalanlar atla tmin olundu v onlar n slh v yaraq tkil edildi. liqulu xan Ftholu v s. mirlr d [amlulara mnasibtd] iltifat nmayi etdirdilr. Mxtsr, onun gliindn sonra ali miyyt ay keib, Mahan mnliyind dayand. Onlar orada olarkn Xalxalda v Taromda olan ustaclu tayfasn da z yanlarna cmldirrk, oradan k edib, Sultaniyy mnind dayandlar. Rey v Rudbarda yaayan Mhmmd Hseyn sultan bada olmaqla ymr camaat1066 bu mkanda trtib salnm qounla ali miyyt qouldular. Trkman v tkllrin soyunuluu v qartkarl [Qzvin trafndak] ellr v oymaqlara atb, onlar vahimy salmd v imkan olan hr ks z eli v ulusu il birg Sultaniyy mnin glib, ali orduya qoulmudu. Ali nvvab [Hmz mirznin] qorusu olan v qalibiyytli orduda mir rtbsi dayan Dvltyar Siyahmnsur qoun gtirmk n gndrilmidi. Hmin vaxt o, siyahmnsur [tayfasnn] krdlrindn bir dstni z il gtirib glrk, Sultaniyyy atd. Onlarn maldar adamlar olmasna v aralarnda yaraql xslrin az olmasna baxmayaraq, onlarn glii qounun ox grnmyin sbb oldu. Bellikl, Sultaniyyd bir qdr qoun yd. Qalibiyytli miyytdki qounun say artaraq, yeddi min svariydk atd. Onlarn be min nfri i yarayan [sgrlr] idilr. Digr trfdn trkman v tkl [mirlri] z tabeilri il Thmasib mirznin miyytind Bahluvar1067 mnin atdlar. Onlarn sgrlrinin say on mindn ox idi. z d ki, bunlarn hams bacarqlv yaraq-slhli adamlar idilr. Onlarn ksriyytinin iki at vard, birini minirdilr, o birisini is ehtiyatda saxlayrdlar. Mxtsr, onlarn glii xbri zati -alilrinin qulana atdqda qounlarn bir-birin yaxnlamas ba verdi. Nvvabi-Cahanbani Sultaniyydn k edib, Sayinqalann iki frsxliyind dayand. Hmin gn [qiyamlarn] qaravullar onlarn glii bard xbr atdrdlar. Nvvabi-Cahanbani, Pirqeyb xan
ymr camaat - zlqdr tayfasnn bir obas idi (F.Smer. Safevi devletinin kuruluu, s.95,178,180). 1067 S-129, v.275a-da Baqluvar yazlmdr.
1066

541

Ustaclunu qounun rxisi [tyin] edrk, ustaclu v s. tayfalarn mirlrindn, i yarayan adamlardan ibart iki min nfrlik dstni ona yolda etdi. liqulu xan is slms xan Mhrdar, li sultan Tatolu v mhrdar ahqulu sultan Zlqdrin nvsi li sultanla birlikd cmi say iki min nfr olan bir dst il rxilrdn sol cinahda yerldirdi. smaylqulu xan, Qorxmaz xan v ahverdi xlif nallu say min iki yz nfr olan amlu qounu il sa cinahda mvqe tutdular. Nvvabi-Cahanbaninin v xsi mlazimlrinin zfrpeykr ayparas mrkz fqlrindn dodu v ahqulu sultan Xlfa, Seyid by Kmun, Dvltyar xan Siyahmnsur da o hzrtin yannda qrar tutdular. Taqtsiz atlara malik maldar adamlarn ksri d qounun ox grnmsi n mrkzd dayandlar. Bellikl, dnya sakinlrinin ahzadsi [Hmz mirznin] ordusunun mrkz hisssi azdan-oxdan iki- min nfr atrd. Onlar layiqli trzd dy mliyyatnn trtibi v lvazimat il ordugahdan xb, bir frsx irlildilr v sr1068 vaxtnadk at stnd qalb, syan hlinin gliini gzldilr. sr vaxt xbr atd ki, tyanlarn ordusu dalar arasndak ayn yannda drg quraraq, dy ertsi gn saxlayblar. Sru (mlaik Cbrayl) qeyb almindn bu nidan qulaa atdrd: Beyt Dmn qlbi gldi bel qrara Ki, sabah yollansn dy yoluna, Kin meydannda coub-qaynasnlar, z balaryla oyun oynasnlar. Bu xbri dqiqldirdikdn sonra Nvvabi-Cahanbani z ordusundak hr bir tayfann nmayndlrindn ibart iki - nfri shrada qoydu ki, [qiyamlarn] hiylsindn, mkrindn v gec basqnndan vaqif olsun v z is ordugaha qaydb, o gec sabahacan bir sra fdailrl birlikd oyaq qalaraq, tkrar tkrar Allaha dua etdilr: Ey uca Allah! Qiyamlarn ryini yumaldb, bu fitnni xeyir v xoluqla yoluna qoy!. Hmin vaxt Rvzts -sfa kitab ortalqda idi. Nvvabi-Cahanbani [hmin kitabla] fal ab baxd ki, grsn, ad shifd n xacaqsa, znn o [qiyam] camaatla hvalatnn nec olacan onunla mqayis etsin. Tsadfn, bzi mirlrin mir obann v Sultan buSid xann iqtidarn aradan qaldrmaq n syan qaldrmalar, onlarn mcadilsi, Sultan bu-Sid xanla mir obann zfr qazanmas v syan mirlrin mlub olmas hadissindn [bhs edn shif] ald 1069. Nvvabisr vaxt - ikindi zaman, gnortadan sonra. S-129, v.275b; S-297, v.217b. Tehran apnda (s.336) bu cml beldir: Tsadfn, mir Sultan bu-Sidin Ulcaytu xana qar syan, onlarn mcadilsi v bu -Sid xann zfr qazanmas hadissindn (bhs edn shif) ald. Halbuki Hlaku (Elxani) hkmdar Sultan bu -Sid (13161068 1069

542

Cahanbani ban scdy qoyub nzir etdi ki, gr o tbqy qalib glrms, eidilnlrin ksin hrkt edrk, fth v zfrdn sonra bir nfrin d qtlin imkan vermrm v sirlrl fv v mrvt slubu il rftar edib, kramtli cdadlarmn qaydasna riayt edrm. Xlas, dan yeri sklmzdn nc o hzrt z mhtrm bibisi v ali dvltxanann banusu olan Bilqeys mkanl xanm Zeynb byiml, digr hrmlrl v vladlar il vidalad, Aacan by far hrm qorular il birlikd ali dvltxanan qorumaa tyin etdi v Allahn ltfkarlna mid balayaraq, dmnl dymy z tutdu. vvlki gnd olduu kimi, bu df d rxilr, sa v sol cinahlarn, mrkz (qol) hissnin sgrlri myyn olunmu qaydaya uyun olaraq, hr biri z mvqeyind qrar tutdu. Gnin domas vaxtna yaxn qiyamlarn qounu grnd v tozanan oxluu ucbatndan havann z rtld. Beyt Geni ld svarilr aparaq, Yeri-gy eyldilr tozanaq. Onlarn btn qounu dan arxasndan xb glrk, bir tpd sf baladlar v iyirmi min nfrin lamti olan byk bir qaralt nzr arpd. Sadtli miyytin mlazimlri onlarn hamsnn hrbilr olduunu tsvvr edib, bir qdr prian oldular v rklr byk vahim dd. [Qiyamlar] bi r az o dan banda dayanb, oradan l qdm qoydular v irli gldilr. Aydn oldu ki, hmin byk qaralt onlarn ordusundak dvlrinin qaralts saysind meydana glmidir. Onlar hmin dvlri yklyib, arxalaryca salaraq, zlri il gtirirdilr. Buna gr d rklr bir qdr arxaynlq tapd. Hqiqtn d, gr [qiyamlar] hmin gn d dy txir salb orada qalsaydlar, onda qiyam qounun oxluunun v onlarn stnlk v qlb ld edcklrinin xofu ucbatndan dnya sakinlrinin ahzadsi [Hmz mirznin] ali miyytinin mlazimlrinin tamam sarsntya dm ehtimal vard. Bu stirlrin mllifi (sgndr by Mni) deyir ki, o vaxt mnim mr mrhllrimdn iyirmi alt mrhl arxada qalmd (iyirmi alt yam vard) v mn qlm sahiblri zmrsind v Nvvabi-Cahanbaninin divan mnsublar silkind qrar tuturdum. Hmin dy gnnd mn iyirmi alt yal bir kiiy xas olan nfsi cahilliyin v
1335) he vaxt atas Ulcaytu xana syan etmyib v onlar arasnda dy ba vermyib. slind, Bak nsxlrind yazld kimi, burada bir qrup monq ol-tatar mirinin Sultan bu-Sid v ordu komandan mir obana qar qaldrd qiyamdan v hkumt qvvlrinin qiyamlar mlub edib srt kild czalandrmasndan shbt gedir. Bu hvalat istr Mirxondun Rvzts -sfa srind, istrs d digr tarixi mnblrd aydn surtd ksini tapmdr (msln, bax: . - -- . ... , 2007, c.95-103).

543

sadlvhlyn oxluu zndn zireh geyib, yaraq -slh quranaraq, z dz nizml cat sahiblrinin crgsind qrar tutmudum v Nvvabi-Cahanbaninin mqdds zngisindn ayrlmayaraq, qlb anna qdr onunla birlikd idim. Ona gr d hmin hvalatn tfrratndan xbrim vardr v bu hadisni mahid etdiyim trzd vaqi yazan qlml burada qeyd alram. Nvvabi-Cahanbaninin ya mirlrl mharibsi. Xlas, o tbq irli gldikd aydn oldu ki, onlar iki qol trtib etmilr: bir qol Mseyib xan, Vli xan v tkllrdn ibart idi v onlarn rxisi li sultan Pakmal idi; digr qolda is Mhmmd xan, mmt xan Zlqdr, dhm xan, mir xann qarda olu smayl xan, Sultan Msum xan Trkman v s. trkmanlar dayanmdlar v onlarn rxilri mir xann olu Glabi xan, mir xann qarda ahqulu sultan v ahqulu sultan Piyada Trkman idilr. ahzad Thmasib mirznin ba zrind zrnigar tir qaldrlm v o, trkmanlarn qolunda qrar tutmudu. Trflr bir-birlri il z-z gldilr v hr iki trfin rxilri dy girdilr. Tkl qounu amlularn, trkman camaat is ustaclularn qarsnda idi v onlar bir-birlrin hcum kdilr. Tozanaq qopdu. Hr iki trfin cavanlar igidlik nmayi etdirirdilr. Dyn vvlind [Hmz mirznin] sadtli sgrlri cat qdmlri il irli atldlar. amlu tayfas tkl rxisin qalib gldi v li sultan Pakmal qtl yetirildi. smaylqulu xann vziri Hmz by Nvvabi-Cahanbaninin yanna glib, li sultann ldrlmsi xbrini atdrd. Hminin ustaclu tayfas trkman rxisi zrind qlb qazand. zn adl-sanl mbarizlr zmrsindn sayan liqulu xan Ftholu cahilliyinin oxluu ucbatndan z qolunda qalmayb, z xsn irli atld v rxilr arasnda gedn vurumaya qouldu. Nhayt, trkman rxilri ustaclu qoununun tzyiqin qarsnda geri kildilr. mir xann qarda ahqulu sultan qtl yetirildi. Onun ban naaraxanas v yaraqlar il birlikd gtirib gldilr. Lakin o trfdn tkl qounu arasndan saysz-hesabsz bir dst xaraq, zn parlaq ildrm kimi amlu tayfasna vurub, onlar Binatn-n brcnn ulduzlar kimi prn-prn sald v Qzvin daruas ahkrm by Lngr i yarayan amlu cavanlarndan ne nfrl birlikd qtl yetirildi. Vzir Hmz by sir dd. Trkman ordusunun hmlsinin zrbsi nticsind ustaclu qoununun mlub olmas. Hminin trkman ordusundan mir xann btn qardalar v tabeilri, ahqulu sultan Piyada v digrlri davakar v dykn bir qounla liqulu xan ldrmk v mir xann qannn intiqamn qatillrdn almaq n irli atldlar v Pirqeyb xan v ustaclularn rxi dstsini bir igidcsin zrb il darmadan edib, zlrini liqulu xann qoluna yetirdilr. liqulu xan z qolunda olmad n qol adamlar bir -birilrin dyib, xan axtarmaa baladlar. Trkman ordusu onlara arpmaq v vurumaq macal vermdn btn ustaclu ordusunu v liqulu xann tabeilrini darmadan etdi. Onun v [digr] ustaclu mirlrinin naaraxanasn apardlar. liqulu xan oxlu at apmaqdan v xsn itirak etdiyi saysz toqqumalardan sonra zn -drd nfrl birlikd 544

dan tyin kdi. O camaatn (ustaclularn) darmadan olunmas v amlularn mlubiyyt uramas xbri Nvvabi-Cahanbaniy atd. Onun sadtli qolunun sol cinahnda dayanm v liqulu xana kmk gstrmy mmur edilmi mhrdar slms xan Zlqdr v bir sra zlqdr mirlri [ustaclulara] yardm etmy v dymy tlsdilr. Lakin bir i gr bilmdilr. liqulu sultan Tatolu Zlqdr qtl yetirildi. Trkman ordusunun tzyiqi altnda o dstnin hams prn-prn salnd. Qaanlar htta [Nvvabi-Cahanbaninin] sadtli qolunda da qalmaa tab gtirmyrk, frar yolunu tutdular. Bu halda zati-alilrinin hvali-ruhiyysi dyidi v sadtli qolda narahatlq yarand. Klk mxaliflrin trfindn sdiyindn v tozanaq qalxdndan bu tozanan iind Nvvabi-Cahanbaninin flyi bryn tiri qiyamlarn nzrindn gizli qalmd. Buna gr d mxalif qounu qoldan o trf kes d, mrkz doru irlilmyib, geri qaytd. Nvvabi -Cahanbani qounun prakndliyin baxmayaraq, yannda qalan az sayda adamla dy meydannda sbat v qtiyyt ayan mhkm saxlayb, liqulu xan rfli xidmt gtirib glmk n Mirz Hidayt Ncmi -Sani sfahanini gndrdi ki, o glib, mqdds znginin yannda olsun. Szgedn xs glib cavab gtirdi: - liqulu xan deyir ki, Nvvabi-Cahanbaninin xidmtin glmy zm yoxdur. Bizim iimiz uursuzlua dar oldu. Bundan sonra dmnlri sevindirrk zillt v xarlq iind yaamaq ny yarayar?! Mn dy meydannda qalacaam ki, hrb dryasnda boulub, fanilik dnizind qrq olum. Nvvabi-Cahanbani yenidn [Mirz Hidayti] liqulu sultan Zlqdr Qoruqlu il birlikd gndrib, [liqulu xan Ftholuya] bel bir xbr yollad: - Mgr snin alna el glib ki, mn dy meydanna arxa evirib, iki gnlk hyat qnimt sayaraq frar edcym? Bu, nec d yanl bir tsvvrdr v nec d qeyri-mmkn bir xyaldr! Buraya gl ki, bizim bamza n glcks, snin d bana glsin. Onlar gedib tam tkidl liqulu xan gtirdilr. Bu vaxt mxaliflrin qolu irli glmy balad. Thmasib mirznin mvqeyi olan trkmanlarn qolu yubanmadan irli gls d, li Pakmaln qtlindn qzblnmi Vli xan v tkllr onlardan da qabaa dmdlr. Vli xann cilovunun qabanda tfng atmaqla mul olan drd yz -be yz nfr yaxn tfngi Nvvabi Cahanbaninin sadtli qolunun stn cumdular. El vziyyt yarand ki, mlubiyyt uram amlu qounu onlarn arxasnda qald. Bel olduqda tkl qoununun birinci dstsini tkil edn Mhmmd xan v dhm xan Trkmann balq etdiklri yz-drd yz nfr, amlu tayfasnn onlara arxadan zrb vurub tkl ordusunu sarstmamas n amlularn nn ksmkdn tr orada qaldlar. Xlas, liqulu xanla liqulu sultan Zlqdr ali miyyt atan vaxt tkl qounu o qdr irli glmidi ki, tfngilrin atdqlar glllr sadtli miyytin mlazimlrin atrd. Bu dyd tirdar olan v Nvvabi Cahanbaninin yaxnnda at stnd oturmu ali nvvab srkarnn xzindarnn 545

qulam ahqulu by ayandan tfng yaras ald. Nvvabi-Cahanbani sadtli tiri bu savadan sonra Frrux Yeketaz 1070 [ad] il mhur olmu xasseyi -rif qulam Frrux by tapraraq, ona mr etdi ki, tiri gn kimi o hzrtin Frqdan ulduzlarna1071 atan ba zrind saxlayb, ali miyytdn ayrlmasn. Amma [Hmz mirznin] qol qounu bir-birin dymidi. Tkl ordusunun tzyiqi v tfng glllrinin xtrlri ucbatndan orada az adam qalmd. Onlar da mxaliflrin hcumundan qorxaraq, ksriyyti frar yolunu tutdular. Allahn himaysi altnda olan Nvvabi-Cahanbani glllrin qorxusundan iynindn asd gn misall qalxann mbark lin gtrb, onu gah znn qarsna, gah qabana, gah da arxasna tuturdu. Ali miyytin mlazimlri d byrlrini dy meydanna evirrk, frar lamti olan bir ne addm geri getdilr. Miyytd olanlarn hams mlub olduqlarn v basldqlarn yqin edib, fth v zfrdn midlrini zdlr. Dy meydannn ortas tfng glllrinin yaratd dht sbbindn mbarizlrdn xali oldu v dyd he ks qalmad. Nvvabi-Cahanbaninin arxasnda bir frsx qdr msafd sadtli qoundan qaanlar shrada praknd olub, bxtsizlik yoluna xmdlar. Bel raitd ali miyytin mlazimlrinin canna hycan v iztirab dd v carba lixan by Rumlu qorxunun oxluu zndn atdan yer enrk, li il Nvvabi Cahanbaninin atnn yynindn tutub dedi: - Dyn nticsi hmi eyni cr olmur. cat rlri v dy igidlri gah qalib olurlar, gah da ki mlub. gr bu vurumada qzav -qdrin zrurti ucbatndan zfr bizim trfimizd olmazsa, biz Sizin mqdds zatnz chalt v bihud inadkarlq zndn bada ver bilmrik. ndi artq i idn keib. Yanmzda yardm v kmki qalmayb. Vziyytin dzlcyin mid yoxdur. Hl gec dncydk on frsx yol getmk olar. Biz bndlrin ii asandr. Siz is tezlikl znz salamatlqla Azrbaycana, yksk hrtli atanzn hzuruna yetirib, o trfin dvltsevrlrini cmlyrk, yenidn hkmranlq bayranz dalalandrn. Nvvabi-Cahanbani ona etirazn bildirib, kskin v srt trzd buyurdu: - Ax bu cr frarn rsvayl il yaamaq ny yarayar?! Alm hli arasnda yaylacaq ki, filanks z kiik qardann qabandan qad. Mn bu dyd hidlik rbtini icym v bu utancn ykn damayacaam. O, iti qaan atnn yynini szgedn carnn lindn alb, z dz nizsini mbark lind tutaraq, ilham dili il byan etdi: - Kim hid olmaq meylinddirs, mn yolda olsun! Kim bdninin asudliyini stn tutursa, Tanr ona yar olsun! O, bunu dedi v tikan kimi batan mahmzn atn trkin vurub, sahibqiranln cat atn cvlana gtirrk, zn akula (kpkbal) kimi sava atinin dryasna vurdu v bir gz qrpmnda, Allahn mrhmtindn midinizi
1070 1071

Yeketaz farsca misilsiz svari. Frqdan ulduzlar - imal qtbn yaxn, Kiik Ay brcnd iki parlaq ulduz.

546

ksmyin aysin1072 sasn, fth v zfr yeli smy balad. O vaxta kimi klk qiyamlarn trfindn sirdi, dy meydannn toz-torpa sadt sgrlrinin bana tklrd v [Hmz mirznin] uzaqgrn gz qlb v bxtiyarlq lamtlrini mahid etmkdn mhrum qalrd. Bu snada is Allahn kmyi il ba vermi gzl bir tsadf zndn klk sadt sgrlri trfindn smy balad. Vli xan v tkl qounu dnya sakinlrinin ahzadsi [Hmz mirznin] sadtli qolu zrin yan zaman mlub v praknd olaraq mxalif qounun arxasnda qalm smaylqulu xan v amlu tayfas bu hal mahid edib, narahatla drk, fdailr kimi onlarn (tkllrin) arxasndan hml etdilr. [Tkl] qoununun birinci dstsin balq edn v praknd amlu qoununun qarsn almaq n dayanm olan dhm xan Trkman onlara mqavimt gstrmy tab gtirmyib qad. amlu tayfas onlara qalib glrk, zn tkllr yetirdi. Nvvabi-Cahanbaninin zfr qazanmas, trkman v tkl ordusunun darmadan edilmsi. Nvvabi-Cahanbani z rfli vcudu il [tkllrin] qarsnda hml edrkn bu stirlrin mllifi d onun yannda idi v Nvvabi Cahanbaninin trafnda at apanlarn saynn lli nfrdn ox olmad gz dyirdi. Amma yaxca mahid etdikdn sonra grdm ki, btn [dydn] qaanlar qeybdn gln ilhamla sava meydanna doru z qoyub glirlr. Bu vziyytd at amaqda olan tkl qoununun tfngilrinin atd bir gll ilahi qzav-qdr zndn dyn n qzn anda Vli xana dydi. Sola Hseynin oullarndan Bayram xan adl birisi bu msldn xbr tutub, atn srtl apd v gz sadtli nvvab [Hmz mirznin] simasna ddkd atdan yer endi. Nvvabi-Cahanbani onun gliini fth v zfrin mqddimsi bilib, ona dayanmaa frst vermdi v buyurdu ki, atlansn. Hml edib, zlrini tkllrin mrkzin vurdular. Bellikl, dmni mlub etmi, beyinlrinin qsrin lovalq v qrur tikan batm, qdrt v iqtidarla irli glmkd olan v qarlarna bir ksin xa bilcyini gman etmyn tkl qounu arxadan v ndn hcuma mruz qalb, bla dnizind qrq oldular v z srdarlarn yaralayb, yorun v zgn bir vziyyt drk, frar vadisin z qoydular. Qoru mmt by Ustaclu onsuz da tfng yarasndan taqtsiz v gcsz olan Vli xan niz il vurub, atdan sald v onun ban bdnindn ayrd. Bu vziyyti mahid edn Mhmmd xan v trkman tayfas ktlvi surtd bu trf z tutdular. [Qounlar arasndak] msaflr yaxnlad. Sah mbarizlr dar gldi. Niz atmaa yer qalmamd. [Hmz mirznin] sadtli sgrlrinin azsayl dstsi onlarn oxsayl dstsinin arasna dd v onlarn ox yana mruz qald. Allah -taalann izztin and olsun ki, bu stirlrin mllifi o vaxtadk znn bir o qdr d vahimy dmsin yol vermmidi. Amma hmin vaxt xeyli vahim v qorxu keirdim. nki biz
1072

Qurani-Krim, Yusif sursi, 87-ci ay.

547

mhdud sayda adamla oxsayl bir dstnin hatsind qalmdq. Yarm andan da az olan kiik bir zamanda Nvvabi-Cahanbani v mqdds znginin mlazimlri yynlrini dartdlar v ali miyytdki dst mat -mttl qald. Bu vaxt Tanrnn kmyi imdada v yardma yetdi. Rbbin yardm il o cat meydannn ahsuvar [Hmz mirz] yenidn igidcsin hml edib, z nfis vcudu il atn trkmanlarn qolu zrin apd v zn onlarn mrkzin vurdu. Ox atanlardan bzilri z oxlarn yarmq buraxb, yenidn ox atmaa frst tapmadlar. Onlarn ksriyyti oxqablarn atb, tfriq v praknd olaraq, frar yoluna xdlar. Beyt Svarilr hr trfdn baladlar qamaa, ksri silahlarn atmaa mcbur oldu. He bilirsnmi, igidlr hmin qorxunc vadid, O qdr ox atdlar ki, torpan st doldu. Ne-ne komandan, qoun bas, srdar, tirdi cah-calaln, tam sarald v soldu. Bu trfdn ali miyytin mlazimlri v ksr ustaclu camaat trkman tbqsini, amlu tayfas is tkl qoununu tqib etdilr. Mhmmd xan Thmasib mirznin tirinin yannda dayanmd. Zlqdr tayfasndan olan Ruhulla adl shbt yasavulu onu atdan sald, liqulu sultan Zlqdr is zn onun stn atb, onu tutdu, onun tacn v da-qal ciqqsi il birlikd almasn Ruhulla by mnimsdi, xncr kmrini v s. yaraqlarn is liqulu sultan zn gtrd. Atdan dm Thmasib mirzni Mehdiqulu sultan Tal l keirib saxlad. Ustaclu v amlu tayfalar mxaliflr qlnc vuraraq, hr kim atdlarsa, qtl yetirdilr. Amma el ki kmk yalnz Allahdandr aysin 1073 sasn, fth v zfr yeli Nvvabi-Cahanbaninin flyi bryn bayrann primini yelltdi, o, z hdin sadiq qald, onun ahan mrvvt damar hrkt gldi v onun ali mrin uyun olaraq, carlar qqrdlar ki, bundan sonra he kim qtl yetirilmsin, sir dn hr ks diri-diri onun rfli nzrlri qarsna gtirilsin, qaanlar tqib olunmasn! Qaanlardan bir sra trkmanlar zlrini daa krk, xb getdilr. dhm xan Quma v Sultan Msum xan Savy getdilr. Digr trkman mirlri v yanlar Daman trf gedib, Mrtzaqulu xan Pornaka qouldular. mmt xan Zlqdr iraza getmk iradsi il mhdud sayl bir dst il Yzd qdr gedib xd. Orada Qulu by Qorubann olu Yusif xan atasnn frar etmsi sbbindn Nvvabi-Cahanbanidn z dndrmidi, onu qorxu-hrk
1073

Qurani-Krim, Ali-mran sursi, 126-c ay.

548

brmd v far camaatn bana yb, Xorasana getmk istyirdi. el gtirdi ki, Yzd daruas Mhmmd xlifnin v bzi babilnlrin mslhti il mmt xan1074 orada farlarn lind qtl yetirildi. mir xann qarda smayl sultan, mir xann oullar Sultan Murad xan v Glabi xan, mir xann qohumu ahbudaq sultan Rum trf getdilr. smayl sultan Allahn klgsi olan lahzrt ahn uurlu hakimiyyti zamannda Rumdan Qzlba trf qaydb gldi. Glabi xan Bitlisd mir xann krkni rf xan Krdn yanna getdi. Onlardan hr birinin hvalatnn sonras lahzrt [Abbasn] xobxtlik nianli zamannn hadislri daxilind byan qlmi il qeyd alnacaqdr. Tkl tayfas bhr shrasnda praknd oldu. bu-Talib mirznin llsi Xlil by v tkl rislri qtl yetirildi. [Tkl] qoununun qalan Hmdan smtin z evirdilr v o tbqdn bir dstsi Badad trf getdi. Mseyib xan rfddinolunu is smaylqulu xann qarda Mrdqulu by tutub gtirdi. Qaanlarn ksriyytini kndlrin v mahallarn riyytlri piyada, lpaq v ryan edib, he ksin grmdiyi bir vziyyt saldlar. Onlar hyat qnimt sayb, lpaq v ryan vziyytd nicat v xilas ayan irli atdlar. Trkman v tkllr zlrinin btn mallarn, yalarn v lvazimatlarn daa bnzr dvlr yklyrk, onlar dy meydanndan yarm frsx aralda saxlamdlar v onlar qazilr trfindn qart v tarac olundular. [Thmasib mirznin] vziri v etimadddvlsi olmu ah Qivamddin Hseyn sfahani dy meydannda qtl yetirildi. Qatil mlum olmad. Mhmmd xan qoun araya ald, ona qar tn v lnt dillrini adlar v ortabab adamlardan yz nfr qdri onun qtli mqsdi il qlnc v niz uzatdlar. Lakin bu vaxt Nvvabi-Cahanbani zn yetirdi, qarqlq salanlar sngnn hdsi il ondan knar etdi v ona fv v balama nzri il baxb, onu etimadl adamlara taprd ki, salamatlqla ordugaha atdrsnlar. Xlas, fth v qlbnin ba vermsindn sonra Nvvabi-Cahanbani ali nvvab xzinsinin mrifi olan Xoca Aaah bhrini ordugaha gndrdi ki, fth v qlbnin mutuluunu Nvvabi-Cahanbaninin mhtrm bibisi olan Bilqeys mkanl ali xanma v digr sltnt rtkl qadnlara atdrsn. Szgedn xs vhtli xbrlrin ordugaha atb sltnt adrnn qadnlarnn knllrini narahat v hvallarn iztirabl etdiyi bir raitd zn oraya yetirrk, fth mjdsini v qlb sevincini onlara bx etdi. Ali ordugahda adyanalq naaralar sslndirilmy balanld. Nvvabi-Cahanbani Allahn ltfkarlna kr etmk mrasimini yerin yetirib, vkt, sadt v qlb il ali ordugaha z tutdu. Bu zfrin mbarkbalnn ss-ky yeri-gy brmd v hsn, afrin szlrinin avaz Yer krsi sakinlrin v flklr adrnda yaayanlara atrd. Bu byk hadis n Nvvabi-Cahanbani Tanrnn ltfndn v

1074

S-129, v.279b-280a; S-297, v.220b.

549

Prvrdigarn kmyindn savay, mirlrdn v zfr arl sgrlrdn he birinin qarsnda yardm v mdd gr minnti deyildi. [Hmz mirz] ali ordugaha glib atdqda hrm trif apard. Mqdds nianli slalnin xanmlar onun mqdds zatnn salamatlna, fth v qlby gr kr edrk, sevinck v xohal oldular. O, iki gec v gndz idi ki, yatmamd. Buna gr d bir qdr istiraht etdi v gnn axrnda ey -irt mclisi trtib edrk, mxaliflrin balarn hamya ibrt olsun dey bargahn brabrind ydrd. Hmin gec bu ad xbrin bildirilmsi n shbt yasavulu ahverdi by Bayburdlu Tbriz, sgndr anl nvvabn hzuruna gridrildi. Shri gn tamam tmtraq v zmtl bir mclis quruldu. [Hmz mirz] da qala bzdilmi bir sndld yldi. Yksk hrtli mirlr v xanlar, xsusn liqulu xan, smaylqulu xan, Pirqeyb xan v slms xan onun sanda v solunda qrar tutdular. Qlb arl igidlr v cat nianli trfdarlar balar, zintli taclar v sirlri bir-bir [Hmz mirznin] nurlu nzrlri qarsna gtirib gldilr. [Hmz mirz] vvlc gnahsz tifl qarda Thmasib mirzni mehribanlq auuna kib, ona z yannda yer verdi. Ali mr uyun olaraq, Mhmmd xann v Mseyib xann llri ald, onlara mclisd oturmaq n yer verildi v [sirlrin] ksriyytinin zlalti zrin fv frman kildi. Amma [sirlr arasndan] var-dvltlri olan bir dst xs mhssillr 1075 taprld ki, onlarn srvti msadir olunub llrindn alnsn. Lakin bzilrini bu idn xilas edrk, onlara qar intiqam mqamnda dayanmad. Mhmmd xan liqulu xana, Mseyib xan is smaylqulu xana taprld ki, onlar qonaq kimi ziz v mhtrm saxlasnlar. Onlar xcalt dnizin qrq olaraq, etdiklrindn heyifsilnib peman oldular v yksk hrtli mirlrin mnzillrind ziz v istkli vziyytd yaadlar. liqulu xan Mhmmd xanla oulun ataya rftar etdiyi kimi rftar etdi. Lakin amlu oymandan olmasna baxmayaraq, mxalif qouna daxil olduu n Bilmz by Asanolu1076 nallunu v Nvvabi-Cahanbaninin qorubas mnsbini trk edib, o [qiyam] camaatn arasna qam Kel Mustafa far qzb v czaya mruz qoydular. Onlar ink drisi irisin saldlar v bir ne gn ink drisinin iind saxladlar. Onlar hlak srhdin yaxn olduqda Bilmz by smaylqulu xan amlunun fati, Kel Mustafa is liqulu xann xahii il xilas oldular. Kama yetmi sultanlarn fthlrin tn gl biln bu qlbdn sonra hrkt yynlrini dvltin mrkzin v xilaftin qrargahna [Qzvin] trf dndrdilr. Uurlu bir saatda hkmdar dvltxanas dnya sakinlrinin ahzadsi [Hmz mirznin] qdmlrinin rvnqi zndn cnnt bana hsd bx etmi oldu. Daha sonra bu dyd mrdlik nmayi etdirmi, sdaqt v vfadarlq
1075 1076

Mhssil vergi mmuru. S-129, v.181a-da Asanolu vzin nsanolu yazlmdr.

550

nmunlri meydana gtirmi bir sra xslr byk nvazilr gstrildi. Onlar bol-bol namlara layiq grldlr. Bir ne gndn sonra dhm xan Qumdan v Sultan Mosum xan Savdn zlrini sltnt taxtnn tyin yetirrk, qlnclarn boyunlarndan asb, gnahkarlar slubu il nurlu nzrlr qarsna gldilr. [Hmz mirz] dhm xana xsusi fqt bslyirdi v bzn izhar edirdi ki, dhm xan z istmdn o tbqy yolda olmudur. Buna gr d [dhm xann] indi sdaqtini bildirmsi mqabilind v onun vvlki yax xidmtlrini nzr alaraq, onun zilltlri zrin fv frmann kdi v ona mnasibtd bu beytin mzmununa uyun surtd rftar etdi: Dmnlr mrhmtin olubdur mlum, Dostlarn ny gr edirsn mhrum? Amma Sultan Msum xan hl bu hadisdn vvl hrbi toplana (yasaa) glmkdn boyun qarmas, qbahtli hrktlrin mnbyi olmas v riyytin, acizlrin v tabeiliyindki sad insanlarn onun xoaglmz davranlarndan gileyli olmas kimi pis mllrinin, dbsizliklrinin v xidmtd yol verdiyi tqsirlrin sbbindn thmtlndirildi v onun mallar v var -dvlti divana mnsub edildi. raqn n yax mahal olan Rey lksi [ondan alnaraq] Tbrizin vzind liqulu xana mxsus olundu. Beyt nsanlq mdni, sxavt kan v hrlr ah, Rey idi, o Rey ki, onun btn almd tay yox idi. Hmdan lksi Pirqeyb xan Ustacluya aid edildi. liqulu xann qarda Hseynqulu sultann, Cfr sultann olu Allahqulu sultan Kngrlnn, hmd sultan Asayiolunun, Ayut1077 sultann olu Mehdiqulu sultan avulunun v baqalarnn timsalnda digr ustaclu mirlrin d rbt douran lklr v vilaytlr verildi. Hminin qrar verildi ki, Yolda lqbin malik olan v tvaba kimi bir ali mnsbi dayan smaylqulu xan divan hkmlrinin v frmanlarnn altndan mhr vursun. Frhan lksi onun qarda M rdqulu sultana mrhmt olundu. Mminlr hri olan Qum ahqulu xlif Mhrdann nvsi liqulu sultan Qoruqluya verildi. Fars [vilaytinin] mirlmral vvlki qaydada li xan adbyli Zlqdr fqt olundu. mr olundu ki, byk mirlr tezlikl qoun tchiz edrk, mzffr miyyt qoulsunlar. Thmasib mirz is

1077

Tehran apnda (s.342) nut yazlmdr.

551

kutvall liqulu xann qohum-qrbas olan qclu camaatna 1078 mxsus lmut qalasna gndrildi ki, bir mddt orada yaasn. Artq it ilinin Novruzundan iki - ay kemidi. Daha bir-iki ay sonra Rum qoununun hrkt vaxt idi. Nvvabi-Cahanbani Tbriz qalas bard narahat olurdu. Buna gr d o, mmlktlrin qounlarnn cmlmsini gzlmdn, hrkt yynini darssltn Tbriz sar evirdi. NVVAB-CAHANBANNN TBRZ SMTN HRKT, RUM QOUNUNUN GLMS, CLAL BAYRAQLARININ QARABAA YOLLANMASI, ORADAN DA RAQA Z TUTMAA HAZIRLIQLARIN GRLMS V BA VERM BZ [DGR] HADSLRN RH HAQQINDA Nvvabi-Cahanbani iki aya yaxn darssltn Qzvind zruri ilrin nizama salnmas v mzffr qounun vziyytinin dzldilmsi il mul olduqdan sonra Tbriz doru z tutdu. Zati-alilrinin btn sylri ona srf olunmudu ki, o, Rum qoununun hmin hduda v lky glmsindn nc Tbriz qalasn l keirib viran etsin v bu df gr qzlba tayfalar z qeyrt v rf hislrini meydana xarb. din v dvlt dmnlrinin df olunmasn n nmli vzify evirrk, bir-birilri il mttfiq olub birlslr, o da tamam istedadla v layiqli trzd qvvtli dmnin df olunmas n alqanlq kmri balayaraq, qdrt v iqtidar il o r gruhunu geri oturtmaqla mul olsun. Buna gr d o, bir ne gn Sultaniyy mnind qald ki, blk, fikrind tutduu qdr qoun cmlsin. Lakin hl ki, qzlbalarn bxt ulduzu zab kkliyin db orada qaldndan v tale sadti onlardan uzaqladndan [Hmz] mirz cnablarnn arzulad qdr [qoun] ymad. Tkl v trkman tayfalarnn ksr babilnlri o [qiyamlar] dstsi il yoldalq edrk qtl yetirilmi v sir dmdlr v o tayfalarn qounlar [Hmz mirznin] onlara gstrdiyi xosrovan mrwt v fv baxmayaraq, prn-prn db, [mxtlif] trflr v smtlr getmidilr. sfahan trafnda, Yzd, brquh, Kirman, Kuhi-Giluy v o hdudda olan far mirlri v tayfas Qulu by Qorubann qalaya frar etmsi sbbindn [Hmz mirzdn] bdgman v xoflu olmudular v bu bhany saslanaraq, z ayaqlarn dinclik v rahatlq tklri daxilin kmidilr. Bir sra baqa [mirlrin] glmk ehtimal olsa da, artq vaxt daralmd v qalmaa frst yox idi. Bu sbbdn [Hmz mirz] onlarn glmsin v qounun toplanmasna muayat olmayaraq, ali orduda toplanm z adamlarndan on min nfrl birlikd Sultaniyy mnindn

1078

Qclu camaat - ustaclu tayfasna daxil olan obalardan biri idi. liqulu xan Ftholu Ustaclu da bu obaya mnsub idi (F.Smer. Safevi devletinin kuruluu, s.167).

552

hrkt glib, khakl darssltn Tbrizin yaxnlna atd v uurlu bir saatda xobxtlik v sadtl o cnnt misall hr daxil oldu. sgndr anl nvvab mhtrm olunu qarlamaq n hrdn xd v bir frsx qdr trif gtirdi. vvlc yksk zatl ahzad bu -Talib mirz irli glrk, atdan endi v byniln grn malik byk qarda il grmk sadtin nail oldu. Nvvabi-Cahanbaninin gz sgndr mqaml padahn sadtli tirin ddkd db zndn atdan enrk, yksk drcli atasnn budunu v zngisini pd v hkmdarn miyytind hr glrk, Pir Mhmmd xan avulunun mnzillrind zn mnzil sedi. sgndr anl nvvab nvbti gn o hzrtin mnzilin trif gtirib, hvaln sorudu v knln ald. Nvvabi-Cahanbani ahan mclis tkil edib, payndazlardan, ehsanlardan, mxtlif nv yemklrdn, lvan ikilrdn ibart ziyaft v qonaqprvrlik lvazimatlarn layiqli bir trzd ortaya qoydu v z var -dvltini pek kimi tqdim edrk, ali sviyyli v sgndr mqaml atas il insan v onun lind olan eylr onun mvlas ndr klamnn mzmununa uyun surtd rftar etdi. Amma o hzrt z ali comrdliyi zndn o hdiyylr iltifat gstrmyrk, sadtmnd olunun xatirin tslli bx etmkdn tr onlarn az qismi il kifaytlnib, qalanlarn vvlki qaydada onun ali srkarna mxsus v layiq bildi. Qzlba ordusunun rumilrin qalasna yr v onlarn muradnn hasil olmamas. Ziyaft, nlik, ey v adyanalq keirib rahat olandan sonra qalan tutmaq iin giridilr. Hsn padah trbsi trfind byk bir top quradrld v topular top atmaa baladlar. Sahibabad meydan trfdn mvqelri irli apararaq, gec v gndz var qvvlri il qalan l keirmk istiqamtind sy gstrdilr. Amma dnya sakinlrinin ahzadsinin tkl v trkman tayfalar zrind zfr qazanmas, Azrbaycan trf qaytmas v Tbriz qalasn l keirmk yolunda almas xbrlri Rum qoununun srdar olan Frhad paaya atdqda o, qalann zbt edilcyindn narahat olaraq, Cfr paaya kmk v yardm etmk n tamam srt v tlsknlikl hrkt zn Tbriz doru tutdu. Mzffr [qzlba] qounu qalan tutmaa ald vaxt Rum qoununun hrkti v onlarn Tbriz hduduna atmasnn yaxn olduu bard xbr glib xd. Qlb nianli sgrlr fikr getdilr v tlaa ddlr. Qounun zrr grmsin sbb olacandan v hcum hazrlqlarnn hl baa atdrlmadndan qala zrin hcuma kemk mslht deyildi. Lakin ry v tdbir sahiblri vaxtn azln nzr alb, hcuma raz olaraq, qrar verdilr ki, trafdan v yan -yrdn mumi hcuma kerk, qala zrin yr etsinlr v gr murad aynas zrind fth v zfrin surti cilvlnrs, lap yax, yox. gr ba tutmasa, onda onlar he olmasa, zka sahiblri v dy meydannn igidlri trfindn tqsir v diqqtsizlikd ittiham edilmzlr. Hm sekin insanlarn, hm d sad adamlarn razlna zidd olan bu xam iradni hyata keirmy hazr oldular. Nvvabi -Cahanbani istristmz myynldirilmi gnn sbhnd Hsn padahn rfli mscidin 553

trif gtirdi v sgrlrin qrarladrlm trzd hcuma kemsin rxst v mr verdi. Sdaqt arl igidlr v cat nianli vfadarlar fdakarlq zrbxanasnda zrb olunmu nqd hyat sikklrini z ovuclarnda, mrdanlik nrdivanlarn is iyinlrind tutub, hr trfdn qala zrin z qoydular. Amma rumilr vvlki gnlrdn etibarn tdbirlilik v ehtiyatlla ox riayt edrk, bir an da olsun qala mhafizsindn qafil v bekar durmurdular. Onlar brclrd v divarlarda mdafiy v mnaqiy hazr vziyytd dayanmdlar v tfng gllsi atlri yadrmaa baladlar. Tfng tstsndn havann z zlmt v qaranlq oldu. Dy meydannda igidlrin arpmasndan v dad -fryadndan yaranan hay-ky asimana ucalrd. ldrlnlrin, da v niz yaras alm yarallarn oxluu ucbatndan xndk aznacan dolmudu. Qan soran Bhramn ryi o dy meydannn sekin v sad adamlarna yanrd. Bhram kimi hiddtli [qzlba] qoununun catlilrindn ibart bir dst tfng glllrinin zrrindn salam qalaraq, qalann tyin nrdivan atdrdlar v onu qaldrb, divara sykdilr. Lakin onlar grzlrin zrbsi v snglrin, nizlrin batmas ucbatndan nrdivandan yxla-yxla xndy drdlr. Xlas, qalibiyytli sgrlrdn bir oxlar bu hcumda hlak olub, gedr-glmz yollandlar v bir i grmk mmkn olmad. Qdrtli dvltin balarnn knl qrld v hval prian oldu. Tbriz hli hycan v iztirab keirmy balad. Cinlri v insanlar yaradan [Allahn] iradsinc, flk sasl bu qalann fthi sadt sahibi olan mzffr hriyarn, yni Allahn klgsi olan la-hzrt ahn uurlu zamanna mvafiq glirdi. Buna gr d dnya sakinlrinin ahzadsi [Hmz mirznin] v qlb nianl qazilrin bu mddt rzind gstrdiklri sylrin he bir nticsi olmad. Xlas, qalann l keirilmmsi myusluq v midsizliy sbb olduundan v Rum qounu hr yaxnladndan hrin halisinin v sahibkarlarnn krlb darssltn Qzvin trf aparlmasna v anl ordunun mirlrinin v yanlarnn dvlr v ulaqlar tmin etmkl bu iin hyat a keirilmsin kmk etmlrin dair ali mr verildi. Yqinlik sahiblri olan bir dst xs qzav-qdr kimi cryan edn [hkmdar] frmanna uyun olaraq, ksr sekin adamlar, sahibkarlar v yanlarla birlikd Qzvin yollandlar. Lakin ortabab adamlarn oxusu hrin yaxn v uzandak yerlr v mahallara praknd oldular. Nticd o cr zmtli bir hr bir gec -gndz rzind el boald ki, bo qalm mkan klmsinin mzmunundan savay, he bir diyarn vziyyti o cnnt misall baann haln anlatmaq n mnasib olmad. Tbrizlilrin gediindn sonra clal bayraqlar da zmdl v Dizmar trf yollandlar ki, Rum qoununun keyfiyyt v kmiyytin dair mlumat ld etdikdn sonra mharib iind vaxtn zrurtin v dvltin faydasna uyun surtd hrkt etsinlr. Ertsi gn Frhad paa hrin trafna atd v rndabda dayand. [Rumilr] zlri il gtirdiklri bir illik azuq v yara 554

qalaya yerldirdilr. Qala mdafisindn usanm sgrlrdn ibart bir dst oradan xarld v onlarn vzin baqa bir dst orada qoyuldu. Bununla da [Frhad paa] qala mslsindn xatircm olub, geri qaytd. Bundan nc is o, Tbrizd olarkn anl orduya eli gndrib, liqulu xana v qzlba mirlrin slh bard bir mktub yazmd. Frhad paann liqulu xana slh barsind mktubu. Mzmunu bel idi: Araqardranlarn pozuculuq faliyyti nticsind padahlar arasnda axnama v fsad ba qaldrdqdan sonra ne min insan zay v mhv olmudur. Hrnd bizim trfdn ortaya slh shbti salnd v biz siz bildirdik ki, hans yerlr Osmanl nzarti altna keibs, o yerlrdn l kmk Osmanl slalsinin qanunu deyildir, indi slh balayaraq aln ki, bundan sonra bir yer ixtiyarnzdan xmasn. Lakin qzlba mirlri trslik v inadkarlq etmy balayb, buna raz olmadlar v hr il bir vilayti ldn verdilr. Nhayt, ran padahlarnn paytaxt olmu Tbriz hri d linizdn xd. ndi d vvlki qaydada hrkt edib inadkarlq v ziddiyyt ortaya qoysanz, onda nvbti il [bizim fthlrimiz] rdbil v raqa da sirayt edckdir. Ax siz o slalnin (Sfvilrin) duz -ryi il boyabaa atmsnz. Ona gr d bizim kimi xeyirxahlarn nsihtini qbul edib, slh raz olun v adl-sanl ahzadni slh rbtlndirrk ona bildirin ki, qzlba tayfalarnn ittifaqszl v onlarn vziyytinin brbadl Rum hlin zahir olduuna gr ran mlknn ialnn yngl v asan i olduunu dnrlr. O yksk [Sfvi] xandannn dvltinin faydasna uyun gln budur ki, trslikdn v inaddan vaz keib, xondgar hzrtlri il dostluq mnasibtlri qursunlar, n yolla bacarrlarsa, onun xatirinin razln ld edrk, dostluq lamtlrini nmayi etdirsinlr ki, bu trfin v bu smtin digr xeyirxah dncli xslri d bu i girisinlr v mhz yax ad qazanmaq namin, camaatn v Allah bndlrinin vziyytinin rahatladrlmas n slh brqrar edk ki, bundan sonra dmnilik, ziddiyyt v dy trk olunsun. Frhad paann mktubu glib atdqda cahillik v qrur atnn minicisi olan bzi mirlr dedilr: - Bu sz-shbti ortaya salmaqda Frhad paann mtlbi odur ki, Rum qounu geri qaytdqdan sonra qzlbalar trfindn Tbriz qalasna basqn olunmasn v bu tdbir saysind qala salam qalsn. Frsti ldn vermk lazm deyildir v onlarn geri qaytmasndan sonra qala trafna gedrk, oran fth etmy almaq lazmdr. Qalann l keirilmsindn sonra is rumilrin qalalara sndqlar q fslind onlarn vilaytin qdm qoyub, o diyarda talan v qart atini yandrmaq lazmdr. Lakin Nvvabi-Cahanbani qzlba tayfalarnn iltifatszlndan v onlarn arasnda mttfiqliyin olmamasndan ox incik ddyndn, tdbir v gtr -qoy nzrlri il mlahiz etdi ki, rumilrin dmnilik v dy qaplarn adqlar vaxtn balancndan indiydk hr il bir mmlkt ldn gedibdir, qzlba tayfalar z aralarndak nifaq v ikitirliyin oxluu ucbatndan bir -birilri il 555

ittifaq etmk mqamnda durmayaraq, rumilrin fth etdiklri mvqelrdn bi rini d geri almayblar v gr bir-iki il d bu trzd davam edrs, bu [Sfvi] dvltin tamam ziflik yol tapacaqdr. O, uzaqgrn ala mracit edib, bu rtlrin qbulunu inadkarlq v dmnilikdn daha vacib bildi, mirlrin mslhtlrinin ksin olaraq, eliy dostyana szlr dedi v mddaya uyun gln cavab yazb, slh balanmasn qbul etdi. Lakin bel bir rt qoydu ki, Tbriz vilaytinin qzlbalarn khn gorxanas olduunu v onlarn onun urunda mmkn gldiyi v gclrinin yetdiyi qdr arpacaqlarn nzr alaraq, rumilr oradan l ksinlr. Frhad paa yenidn adam gndrib izhar etdi ki, gr dostluq tmllrinin mhkmlndirilmsi n [Sfvilr] kama yetmi ahzadlrdn birini [Osmanl] padahnn oullar silkin daxil olmaqdan tr xondgarn hzuruna gndrslr, onda mmkndr ki, [xondgar] Tbriz vilaytini o ahzady taprar, ks tqdird is bu i ba tutan deyildir. Baqa x yolu olmad n Nvvabi -Cahanbani ahzad gndrmy raz oldu. liqulu xan Ftholu da bu msld NvvabiCahanbani il hmrylik nmayi etdirdi. Qrar verildi ki, Nvvabi -Cahanbaninin kiik olu olan v llsinin liqulu xan olduu Sultan Heydr mirzni xondgarn hzuruna gndrsinlr. Hrnd bu msl ahn v ordunun tbitin zidd id i. Amma o vaxt ilrin haln mhafiz etmk v qol-qanad qrlm riyytin vziyytini rahatladrmaq n bu ii yerin yetirmk zrurt mrtbsin atmd. Frhad paa Nvvabi-Cahanbaninin fikrindn xbr tutub, qzlbalarn qar xmasna baxmayaraq, onun xondgarla dostluq v ittihad saxlamaq mvqeyind dayandn bildikd o hzrt alq edib demidi ki, ka, o, Tbrizin fthindn nc bel mvqed durmu olayd. Frhad paa z vasitiliyi il mqdds nianli Sfvi slalsindn olan bir ahzadnin Rum padahnn hzuruna getmsinin Osmanl slalsinin hkmdarlarnn cah -clalnn, anhrtinin v zmtinin artmasna sbb olacan anladndan bu bard israr edib, Rumun mtbr aalarndan olan Vli aa anigirban ali drcli ahzadni v slh, asayi qrarn gtirmk n Nvvabi -Cahanbaninin hzuruna yollad. Vli aa Gnc hrind ali taxtn tyin glib, gliinin mqsdi bard mlumat verdi. Onu liqulu xann mnzilind qonaq edib, byk izzt v ehtiram gstrdilr. Frhad paa is rzuruma gedib, orada qlaq edrk, elinin gliini v ahzadnin gtirilmsini gzlmy balad. O, tkrarn mktub yazb, bunlar bildirdi: El edin, gln il Rum qoununun hrkti balamazdan nc z elinizi dostluq mktubu il, layiqli thflr v hdiyylrl v adl -sanl ahzad il birlikd yola salasnz ki, bu trfdn d biz geri dnb xb gedk, tklrimizi yb, padahn ali drgahna yollanaraq, slh iini mhkmlndirk v xondgar hzrtlrini Tbriz vilaytini ahzady taprmaa bir nvl raz salaq. 556

Nvvabi-Cahanbani sz admz rtlr daxilind xeyirli slh iin rbtlndi v qrara ald ki, hrkt yynini raq trf dndrrk, orada ahzadnin yaraqlarn v yalarn hazrlatdrb tdark etdirsin, daha sonra is onu tcrbli bir eli v sdaqt bnvrli bir mktubla mqsd doru gndrsin. O hzrt z ali srkarna mxsus olan, cahann gzl yerlrindn v rann mhur hrlrindn saylan sfahan seyr etmk hvsind idi. O, ox istyirdi v xatirind tsvvr edirdi ki, sfahana yollansn, bir ne gn o knl oxayan hrd irt v adyanalqla mul olsun, rfli xatirin zman muliyytlrindn asudlik bx etsin, hminin far v zlqdr tayfalarnn iqtidar altnda olan, hr cr hadislr sbbindn qarmaqarq bir vziyyt dn, mahallarn itatsiz hakimlrinin zbanalq v tyannn cryan etdiyi Fars, Kirman, Yzd [vilaytlrinin] v o hdudun msllrini d intizama salsn. O, mamqulu xana dyrli xltlr balayaraq v bol-bol nvazilr gstrrk, ona baucal bx etdi v Qaraba srhdinin idariliyini yenidn onun alqanlnn hdsin qoyub, Azrbaycann digr msllrinin hllini is slh balanmasna qdr txir sald ki, hmin xeyirli i ba tutandan sonra hr bard dinin v dvltin faydasna uyun gln n olarsa, hyata keirilsin. O, bu fikirl Gnc hrindn k edib, bu-hm adl bir yerd cah-calalla drg sald. Bu snada oyunbaz rxi-flyin frlda ucbatndan o kama yetmi ahzadnin hidliyi hadissi ba verdi. DVLT V SADT MNNN O YEN FDANININ, YN NVVAB-CAHANBANNN BDBXT MURDARLARIN NDGEDN OLAN DLLK XUDAVERDNN XYANT QILINCI L ULDUZLARIN V FLKLRN TSRLR UCBATINDAN HDLK TAPMASI HAQQINDA Cfakar taleyin adti v bdrftar flyin zrurti hmi bu olub v indi d bu olmaqdadr ki, izzt v alilik arxndan ba qaldrb arzu bhrsi yetirn hr bir murad aac tezlikl dvrann hadislrinin insafsz srsr klyinin zrrindn mhv olur v dvlt glini il qucaqlam hr bir vktli xs axrda gec quldurlar kimi hiylgr v mkrli olan dvran hadislrinin nticsind z amalnn nur saan sevgilisin tlaq deyib, ondan ayrlaraq, bdi mhrumiyyt dar qalr. Bu mvzunun sbutu [gnahlar] balanm ahzadnin, yni Nvvabi-Cahanbaninin Gnc hdudunda qzav-qdrin zrurti il ba vermi facivi hidlik hadissidir. Bu qrib v ibrtamiz hadisnin rhi beldir ki, raqa yollanmaq mslsi qtildikd Gncdn k etmk tbili dyld v cah-calalla Birncrd emsi knarna glib dayandlar. Hmin gec it ilin mvafiq olan 994 -c ilin zilhicctlhram aynn 22-si (4 dekabr 1586) idi. Nvvabi -Cahanbani liqulu xann mnzilin trif apard. Gec yarsna kimi orada qrmz rab qurtumlayaraq, 557

irtl v shbtl mul oldular. [Hmz mirz] gec yars srxo vziyytd onun mnzilindn xb, xidmtind olan xas mlazimlrdn v qulamlardan bir ne nfrl birlikd ali dvltxanaya trif gtirdi v hrmxanaya getmk istdi. Lakin o sltnt v sadt baasnn srvinin hidlik hvalat qzav -qdr lvhsind tale qlmi il yazldndan hadisnin li o hzrtin yaxasndan yapb, onu xassnin vhi qularnn saxland quxana alana apard v o, orada yoran-dk tlb edrk, istiraht yatanda yuxuya getdi. Dllk Xudaverdi adl bir murdar vard ki, atas mlum olmayan yetim bir olan idi v vvllr darssltn Qzvind dllklik edrdi. O, hl uaq yalarnda ikn adl-sanl ahzady xidmt gstrmk rfin nail olmudu. Olan uaqlarnn tbitlri bir-birlrin mnasibtd lft malik olduu n ahzad ona hsn-rbt gstrmi, onun dllklik ii ahzadnin ali tbitin xo glmi v o, ahzadnin xidmtind boya -baa atb, ahzad il mnasibtlrd tamam-kamal mhrmliy malik olmu, ali fqtin uuru il byklrin v alilrin mracit nvanna, srvt v var-dvlt sahibin evrilmi, mirlrin v dvlt rkannn yannda ziz v istkli olmudu. Batini xbisliyi v alaql onu o yer aparb atdrd ki, bu yaramaz mlin icras oldu v sltnt, hkmranlq baasnda by atb sadt mnind bar vermy balam dvlt v xobxtlik ban bzyn o fidan mhv etdi. Adl -sanl ahzad alaa girib byrn istiraht yatana qoyduu vaxt dllk Xudaverdi iridn xaraq, hmi keikd duran v indi d yataq mkannn trafnda keikilik v gztilikl mul olmaq istyn ali mlazimlrdn ibart bir dstni oradan uzaqladrmaq n onlara bel bir bhan uydurdu: - Zati-alilri bir cananla xlvtc grmk arzusundadr. Lakin sizdn utanr. O, bu bhan il onlar yataq mkannn trafndan uzaqladraraq qoymad ki, onlar orada dayansnlar. Onlar he ndn bhlnmdiklri n onun dediyin ml edib, yataq mkannn trafndan uzaqladlar. Murdar v nankor dllk o hzrtin yataq mkannn mhafiz v keikilrdn mhrum olduunu grdkd o padahlq baasnn srvinin gvdsin xncr kdi. ahzad mst olub yataqda yatd vaxt o, onun qarnna v byrn bir ne xncr zrbsi vurdu v onun iindn xatircm olub, oradan xd. mr sasn, xidmt glmi xidmtkarlardan Fttah adl bir olan alaa daxil olduqda grd ki, Nvvabi Cahanbani qan dryasna qrq olub, drd dolu rkl soyuq nfs kmkdd ir. O, drhal xb fryad etdi. Keikd olan qulamlar v [Hmz mirznin] xsi mlazimlri msldn agah olub, he biri alaa daxil olmaa crt etmdilr. Zeynal by rbtdar alaa girib grd ki, o sadt baasnn srvi dvran hadislrinin klyinin srtliyi zndn mhv olub. Crrahlar v hkimlri hazr etdilr. Lakin i artq malicdn v dava-drmandan kemidi. Qsa bir an irisind onun rfli ruhunun quu uca behit zirvsin prvaz etdi. Ali zmrnin mnsublar bu mvzuda demilr: 558

Torpan altnda tutsan da qrar, rdir snin hqiqi msknin. O vaxt dvltin sas dayaqlar olan liqulu xann v smaylqulu xann yanna adam gndrib, onlara bu hadis bard mlumat verdilr. vvlcdn qrara alnd kimi, bh yaxn k edilmli idi v bu hadisdn xbrsiz olan ordu hli artq k etmy balamd. Ordu hlinin bir oxlar k edib getmidi ki, bu xbr yayld. sgndr anl nvvab v sltnt adrnn mhtrm qadnlar fryada v fana gldilr. Cavanlarn v qocalarn nalsi v ah asimana yksldi. Byk mirlr liqulu xann mnzilin cmlrk, hams onunla ittifaq etdilr ki, sgndr anl nvvabn dvlt saraynn qapsna glib, o facivi hadisnin basaln bildirdikdn sonra atlanma xahi etsinlr. dhm xan Trkman is [gnahlar] balanm csdin yannda qoydular ki, o, csdi onlarn ardnca gtirib, mnzil atdrsn. dhm xan [Hmz] mirznin xsi mlazimlri il birlikd o hzrti qana blnmi paltarla mhfy qoydu. Qorular onu iyinlrind tutdular. ki- min nfr adam mhfnin nnd yaxas aq vziyytd, balarna torpaq tkrk, nvh oxuya-oxuya ah ordugahna atdlar. Byk mirlr onu qarlamaq n ordugahdan xdlar. Onlarn gzlri o dvlt v sadt mninin novbaharnn Tanrnn rhmtin qovumu csdin ddkd balarndan tac v papaqlarn gtrb, yer vurdular v fryad, fan sslrini asimann n yksk nqtsin atdrdlar. Xlas, byk [qiyamt] gnnn dhti xalq arasnda peyda oldu. Asimandaklar yerdkilr mvafiqlik gstrib alayrdlar. Csdi hrmxana yaxnlnda quradrlm bir alaa apardqda sgndr anl nvvab Yaqub 1079 kimi hnkr-hnkr o hzn evin girdi. zzt adrnn sakinlri (yni hakim slaly mnsub) olan qadnlar zlrini drnaqlar il crdlar, dzmszlk llri il salarn yolub, csdin stn gldilr v nvh demy, ahu -zar etmy, alamaa v iztirab keirmy baladlar. Ondan sonra ahzadnin csdi qsl verilmy aparld. Sdr v lmalar rit uyun qsl v kfnlm mrasimini hyata keirdilr. Bir dst adama taprld ki, csdi vvlcdn darlirad rdbil aparb, vliyalar sultannn mqdds mqbrsind, z byk cdadlarnn civarnda dfn etsinlr. hvalatn qribliyi zndn gec yars o mzlum ahzadnin qan murdar Xudaverdinin yaxasndan tutub, onu k -k csdin stn gtirdi. Bu hadisnin rhi v bu icmaln tfsili beldir ki, sui -qsdin ba vermsindn sonra, o
Dini rvaytlr gr Yaqub peymbr Yusif peymbrin atasdr. O, z oullar arasnda n ox Yusifi istdiyi n onun digr oullar qsqanclq edrk, Yusifi quyuya atm v onun canavar trfindn ldrlmsi bard atalar Yaquba yalan mlumat vermidilr. Sevimli olunun lm xbri Yaquba pis tsir etmi v alamaqdan onun gzlri kor olmudu. Bu rvayt rq dbiyyatnda geni yaylm v airlr, diblr oul drdi grm atalar Yaquba oxatmlar.
1079

559

hzrtin qaysnn qdrini bilmyrk, bu yaramaz mli trtmi o murdar bdzat z mnzilin gedib, txminn lli-altm tmn olan bir kis rfi qzl [Hmz] mirz cnablarnn adla srf etmkdn tr qzl tlb etmsi bhansi altnda gtrd v byk mirlrdn smaylqulu xanla mnasibti v dostluu da ha ox olduu n piyada v tk-tnha onun mnzilin getdi. smaylqulu xan bir dst hmshbti il shbtlmkl mul olarkn o, hvali -ruhiyysi iztirabl bir vziyytd hmin mclis gldi. Onlar rsmi iltifatdan sonra onun vaxtsz gliinin sbbi bard sual verdilr. O dedi: - Byk bir gnah etmim. Mndn byk bir xta trmidir. ndi mnim halm n x yolu ndir? Onu soru-suala tutduqdan sonra o, bu yaramaz mli v caib hadisni izhar etdi v [smaylqulu xandan] yardm istdi. Ax comrdliyi olmayan [smaylqulu xan] n n el oradaca qeyri-ixtiyari olaraq onun qann axtmad v almin kln z bana tkmdi? [Xudaverdi] bu qrib hekayti dandqdan sonra [smaylqulu xan] onu z atasnn yerin Nvvabi-Cahanbaninin eikaasbas olmu Rzaqulu by Piri by olu nalluya taprd ki, onu mhafiz edib, mnzil atdrsn. Szgedn xs onu sandn iin qoyub, hmin sand pal -paltar sandqlar arasna yklyrk, z mnzilin gtirdi v gec vaxt smaylqulu xann mrin sasn, onu z mlazimlrindn iki nfr verdi ki, onu gizlinc v pnhan kild cnglliyin irisin aparb, qtl yetirsinlr. Mlazimlr mr uyun olaraq, onu cnglliyin iin apardlar v ona bir-iki zrb vurdular. Onun yannda olan qzllar bldrmk mslsi onlar onun iini tamam bitirmkdn yayndrd. O, zn qamlq basm bir qara suya salb gizln bildi. Tsadfn ona vurulan yaralar ar deyildi v ona el bir ciddi zrr dymmidi. Onlarn gediindn sonra o, qamln v qara suyun iindn xd. Ona brk axta tsir etdi v uzaqdan bir at grb, zn sbirsizlikl o atin yanna atdrd. Tsadfn hmin at ahzadnin [csdinin olduu] alaqda yanan ml idi. Csdin yannda olan ahzadnin mlazimlrindn ibart camaat mlin inda onu grdlr v tanyb tutdular. Onun gz o [gnahlar] balanm csd ddkd gzndn pemanlq yalar axmaa balad. Ondan sual etdilr: - Sn bu ahzadnin dvlti il byklrin v alilrin bas olmudun. N n bu mli trtdin? O dedi: - Bzi adamlar mni tlimatlandrb vdlr verdilr, mni onun leyhin qaldrdlar v mn d alszlqla aldanaraq, bu mli trtdim. Amma o demdi ki, hans kslr mni tlimatlandrblar. Sbh tezdn onun tutulmas xbri sgndr anl nvvaba atd. vvlc onu mirlrin mclisin gtirdilr. O, rnlmy balad. mirlrin mrin sasn, onun dilin uvalduz vurdular (onu lal etdilr) ki. hrz-hrz danmasn v xeyirxah, sdaqtli xslri thmt v iftira hdfin evirmsin. sgndr anl nvvab buyurmudu ki, mn ondan z liml qisas alacaam. Onu rfin hzuruna apardlar. Onun danmaq 560

qdrti v nitq qvvti olmad. sgndr anl nvvab z li il onun qarnna bir ne xncr zrbsi vurdu. Onun murdar csdini ordubazar camaat aparb yandraraq, kln fanilik klyin verdilr. Sbhanallah! Adm vlad n cr d eytani vsvslr uyub, uzaq dnn aln yolundan azaraq, dnyada v axirtd kmksiz vziyytd qalmaa sbb olan yanl ilr tbbs gstrir?! Tfkkr dryasnn syyahlar bu dnc dnizind bhlr qrq olub, bu yaramaz mlin sbbinin nginliyin ba vurdular. Lakin sla onlarn fikirlrinin gmisi mqsd sahilin atmad. Tdbir alminin uzaqgrnlri xyal peykini hr trf dndrslr d, iin mahiyytindn bir xbr tapa bilmdilr. Xlas, bu mddann surti xyal prdsind hr etmdi v saatbasaat heyrt stn heyrt lav olundu. Amma qtiyyn xatirlrin rahatlq tapmasna bais ola bilck bir sbb akara xmad. Mxtlif frast sahiblrinin azndan v dilindn bu bard eidilib. Bu fikirlrin qeyd olunmas salnami (vaqinevis) n zruri olduundan burada onlarn yazlmas il mul oluruq. Bellikl, izzt bsatnn haiysin yol tapm (yni Hmz mirz il mnasibt saxlayan) bir dst xsin szlrindn bel mlum olur ki, dllk Xudayerdi saqqal xmayan hsn-camal sahiblrindn olan Rzaqulu nalluya ifrat drcd mhbbt v eq bslyirdi v bzn ali mclisd mz il z gizli niyytini izhar etmy crt edirdi. Nvvabi-Cahanbani d xohal olduu vaxtlarda bu [Rzaqulu] bard zarafatla v ya ciddi surtd hekaytlr danaraq, [Xudaverdinin] iztirabna v dzmszlyn sbb olard. Xudaverdi Nvvabi Cahanbaninin [Rzaqulu il] xlvtc grdyn gman edrk, hmi deyirdi ki, bunun intiqamn sndn alacaam. Lakin [Hmz] mirz onun zarafatna v xotbliliyin hmiyyt vermirdi. Axrda el oldu ki, eq v mhbbt qeyrti [Xudaverdinin] tbitini brd v o, bu cr byk bir hadisni trtmy crt etdi. Digr bir dst adamlar dnrdlr ki, [Hmz] mirz cnablarnn liqulu xana mnasibtd gstrdiyi nmayikaran fqtlr v liqulu xann smaylqulu xana nisbtn ncllk v byklk rtbsi qazanaraq, xanlar xan olmas zndn smaylqulu xan paxllq v hsd brmd v o, liqulu xana zrr vurmaqdan tr o nvcavan ahzadnin yox edilmsin v ldrlmsin raz olub, Xudaverdini bu i thrik etmidi. Onlar qatilin bu hadisdn sonra smaylqulu xann mnzilin getmsini v [smaylqulu xann da] onu gizltmsini bu mddann dlil-sbutu kimi irli srrdlr. Bzi digrlrinin gman o idi ki, liqulu xan, smaylqulu xan v Mhmmdi Sarsola [Hmz] mirz cnablarnn Mrtzaqulu xan Trkmann adna bir hkm yazb onun Damandan orduya glmsini tlb etdiyin v bunu gec-gndz z il hmshbt olan hmin mirlrdn mxfi saxladna gr onlar [Hmz] mirznin onlara mnasibtd iltifatszlq etdiyini v onlarn df edilmsi tikrin ddyn znn edrk, eviklik gstrdilr v bir-birilri il 561

ittifaq edrk, Xudaverdini bu hadisni trtmy thrik etdilr. Bu fikird olanlar z szlrinin dlil-sbutu kimi bunu gstrirlr ki, szgedn mirlr hmin hadisdn sonra z aralarndak ziddiyyt v nifaqa baxmayaraq, bir -birilri il ittifaq edib, bir-birilrin qar dmnilik mqamnda durmadlar, smaylqulu xan liqulu xann vkilliyin v byklyn raz oldu, onlar bir -birilri il dostluq mnasibtini brqrar etdilr, bel bir byk hadisni yngl v asan qbu l etdilr, Xudaverdini sz demy, danmaa qoymadlar v azyal uaq olan bu Talib mirzni o hzrtin yerin yldirib, onun sltntinin xmirini zlri yourdular. Bu stirlrin mllifi hmin msl bard Nvvabi-Cahanbaninin vziri olan Mirz Ltfulla irazidn bir shbt eidibdir. O, [Hmz] mirznin [lm] hadissindn sonra mn bunlar danmd: - [Hmz] mirz cnablar xanlara qar iltifatsz v bdgman olmudu. Bel ki, o, Gncdn xdqdan iki gn sonra mni hamamda yanna arb demidi: Ax mn bu iki cavanmrdin yannda n tqsir etmim ki, indi onlar mnim qanma susayblar v rab mclisind mndn qisas alacaqlarn sylyirlr?! Onlar mnim qsdim durublar. Hmin vaxt Xudaverdi onun ban qrxrd v bu shbti eitdi. Ehtimal ki, o, bu szlri chalt v nadanlq zndn onlara sylyibdir, onlar da bel bir fikr db, Xudaverdini yoldan xarblar v o aqibtsiz nadan da al yolundan uzaq drk, mirlrin tlimatna sasn, bu mli hyata keiribdir. Hrnd alabatan deyildir ki, hr ikisi o hzrtin saysind mlazimlik drcsindn v nkrlik mrtbsindn yksk yalt hakimi vzifsi v xan rtbsi ld edrk dvltin sas dayaqlarna evrilmi szgedn mirlr o hzrtin onlara gstrdiyi qaynn qdrini bilmyib, bir almin srmaysi olan o cr bahal gvhri bel havay ldn versinlr. Grsn ny gr onlar bu cr nankorluun nticsi bard trafl surtd gtr -qoy etmmilr? Ax onlar n n al mridindn v zka pirindn rxst almadan zlrini dnyada v axirtd bdnam edib, bel bir qbahtli i ba qomular? Bellikl, bu msl bard yaddalarda qrar tutmu v bu stirlrin mllifi trfindn yaxnlardan-uzaqlardan eidilmi hr n vardsa, burada z ksini tapd. Hr halda, szgedn mirlr bu hadisdn sonra he birc ili d baa vura bilmdilr. Hqiqi intiqam olan Allah-tala Allahn klsi olan lahzrt aha kmk etdi ki, tezlikl mqdds v ulu Mhddn trif gtirib, pis ml sahiblrinin czasn versin. Bu hadis bard z yeri glnd mlumat verilckdir.

562

SADTL AHZAD BU-TALB MRZNN VLHD OLMASI V YER-GY YARADANIN QZAV-QDRNN ZRURT ZNDN ONUN HVALININ ALT-ST OLMASI HAQQINDA [Gnahlar] balanm ahzadnin lm hadissindn sonra sgndr anl nvvab byk mirlri hazr edrk, knl oxayan nsihtlrin drr il onlarn hu qulan yklyib, oymaqlarn arasndak dmnilik v nifaqn df edilmsi, onlarm bir-birilri il uzlama, ittifaq v yekdillik nmayi etdirmlri, xsusil d amlular v ustaclularla trkman v tkllr arasndak ziddiyyt v inadkarln aradan qaldrlmas n tkid etdi. Onun rfli knlnn istyi bu idi ki, z xsn sltnt msllrini hll etsin v dvlt ilrinin ykn z zrin gtrsn. O, hmin zaman izhar etmyi vaxta mnasib bilmdiyi bzi batini sbblr zndn z oullarndan v adl-sanl ahzadlrdn he birini ali divann naibliyin v vlihdlik rtbsin tyin etmk istmirdi. nki [gnahlar] balanm Nvvabi-Cahanbanidn sonra Allahn klgsi olan lahzrt ah yetkinliy atm byk oul idi v Xorasanda yaayrd. Mrdqulu xan v Xorasan mirlri onun mlazimliyind idilr v onlar raq mirlrin qar mxaliflik edirdilr. bu-Talib mirz il Thmasib mirz is yalarnn azl v tifilliklri chtindn o vaxt yksk vlihdlik rtbsin layiq deyildilr. Bundan savay, Thmasib mirz trkman v tkllrin yetidirmsi olub, o zaman lmut qalasnda ustaclu tayfasnn lind mhbus idi. Lakin zli v bdi [Allahn] iradsind v qismtind qrar tapmd ki, tezlikl Allahn klgsi olan lahzrt ahn dvlt v fatehlik gni Xorasan fqndn doub, ran mlknn razisini dalt nurlar il bzsin, iranllarn hvalnn brbadln aradan qaldrsn v tblrin vziyytinin rahatl o hzrtin mmlkti zintlndirn ryi il tmin olunsun. Qeyb alminin igrnlrinin yardm il dvrann axar onun hakimiyyt glii n zmin yaratd. [Misra] Vaizin fikri bir baqadr, aiqin sevdas bir baqadr. Buna gr d zman aqillrinin z mtlblrin mvafiq fikirldiklri hr ey onlarn mtlblrinin ksin ntic verdi. Xlas, dvltin ixtiyar sahiblri olan drgah mirlri rfin dnyan bzyn ryin mxalif xb, bir -birilri il razla glrk, zlri n faydal bunu bildilr ki, mhtrm atasnn hzurunda trbiy alm bu-Talib mirzni [gnahlar] balanm ahzadnin yerin vlihd etsinlr v sltnt, hkmranlq ilrinin cilovunu is z ixtiyar ovuclarna v z iqtidar llrin gtrsnlr. sgndr anl nvvab yuxarda xatrladlm amillr zndn bu [vlihdlik] iinin ayrd edilmsini mslht bilmyib, onun txir salnmasn doru hesab edirdi. O, ilham dili il byan etdi: 563

- hid olmu olumun bana qzlba cahillri il hmshbt olmaq ucbatndan bu hadis gldi. Bundan sonra oullarmdan he birini bal -bana buraxmayacaam v qzlbalarn onlarn yanna gl -get etmsin yol vermycym. Drgah mirlri sz birliyi nmayi etdirib, o vaxt mustovfi l -mmalik olan Mirz Mhmmdi vasiti edrk bildirdilr: - Nvvabi-Cahanbani ne il idi ki, ali hkmdarn gstriin uyun olaraq, sltnt v padahlq msllrini hll edirdi v onun iqtidar v etibarnn avaz trafa v ucqarlara atmd. ndi ona bu cr facivi hadis z vermi v bu bard dosta-dmn, uzaa-yaxna xbr atmdr. gr bunun ardnca kama yetmi ahzadlrdn birinin clusu xbri tcili surtd srhdlr atmasa, onda ehtimal var ki, trafda v yan-yrd dinin v dvltin nqsanna sbb olan tamam qarqlq ba qaldrsn. Qdrtli dvlt n faydal budur ki, sltnt v padahla layiq olan adl-sanl ahdzadlrdn biri tcili surtd vlihdlik rtbsi il zizlnsin v onun ixtiyar v iqtidar n mrhum ahzaddn daha ox sy gstrilsin ki, birbaa olaraq onun clusunun avaz srhdlr atsn. Byk oul olan ali drcli v flk iqtidarl ahzad, yni Allahn klgsi olan lahzrt Xorasanda yaayr v bundan lav, o mlkn mirlri o hzrti Xorasan sltntin yldirrk, onun ali miyytind xidmt edib, o vilayti ld saxlamaqla muldurlar. Buna gr d hkmdarn miyytind hazr olan bu Talib mirzni bu rfli rtby ucaltmaq grkdir. Mirz Mhmmd inc hiylgrliklrl bu mvzunu qli dlillrin zinti il bzyib, sgndr anl nvvaba tsir etdi. mirlrin v yanlarn hamsnn tbit etibaril bu mtlbi arzuladqlarn grn sgndr anl nvvab tamam ikrah hissi il razlq lamti olaraq ban trptdi. Szgedn mirlrin dvlt ilri nin intizamnda yol verdiklri birinci xta bu idi ki, onlar qtiyyn bu iin aqibti bard traflca dnmdilr. Onlarn bsirt gz Allahn klgsi olan lahzrt ahn dvlt v sadtini mahid etmkdn mhrum idi. Onlar bunu gr bilmirdilr ki, onun mbark tbitinin almi iqlandran gninin parlaql qarsnda digr bir ksin nursuz ra xilaft v cahandarlq sahlrinin zrin ax n rvnqlik saa bilr v sadt fqnn zlmti yandran gninin nurlar brabrind bir ildaqu ax n iqlq sala bilr?! Gn kimi aydn idi ki, gr [Abbasn] sadtli miyytinin bayrandak gn misall aypara Xorasan rqindn doaraq, raq v Azrbaycan mlknn razilrin nur saarsa, qzlba tayfalarndan itat v tabeilikdn zg bir i ba vermyckdir. Lakin onlar el bilirdilr ki, Xorasan mirlri, xsusn d o vilaytd mtlq hakimlik edn, mqdds Mhdd lahzrtin llsi v rknssltnsi olan Mrdqulu xan Xorasanda olduu qdr ali taxtn tyind ixtiyar v iqtidarnn olmayacandan kinrk, raqa glmk iradsi gstrmyckdir, orada qalb, lahzrt [Abbas] z srmaysi edckdir v Xorasan sltntinin glini onun nzrind cilvlnrk, onu oradan baqa mmlktlr getmy qoymayacaqdr. Amma onlar bel 564

dnrkn bilmirdilr ki, he kamillik zirvsinin qartaln ovlama zn layiq bilmyn bir yksk uan ahbaz ax nec srni ikar etmy iltifat gstr bilr?! Beyt Kiik suda kiik balqlar zrlr, Akula is odur ki, drya il vuruur. Xlas, z bildiklrini edn mirlr sgndr anl nvvabdan icaz alandan sonra bu ii tcili hll etmyi doru bilib, ahn v ordunun mrhum hid [mam Hseynin] hidliyin gr qara geyindiklri aura gnlrind 1080 bir saat myynldirrk, Trtr yurdunda ahzadni adl-sanl atasnn hzuruna apardlar. ah z rfli li il o vaxtadk z bana qoyduu adlq dolu tac onun bana qoydu, da-qal xncr v qlnc kmrlrini onun belin balad, ona dyrli xltlr geyindirdi v ona vlihdlik rtbsi vermkl onu ziz v mhtrm etdi. mr olundu ki, mrhum ahzadnin mlazimlri v ali divann mnsb sahiblri hmin qaydada bu ahzadnin xidmtind dursunlar. [Hmz mirznin] srkarnn mallar, yalar v byutat [bu -Talib] mirz cnablarnn srkarna aid olundu. O vaxt ali taxtn tyind olan qzlba mirlrinin, byklrinin v yanlarnn hams bu [Sfvi] slalsinin adtin v qaydasna uyun olaraq, ayaq pmk mrasimini icra etdilr. Xalqa ahzadnin clusu bard xbr verildi. mamqulu xan v Qaraba mirlri orada rxst alaraq, hrsi z iqtalarna tlsdilr. Daha sonra [ah ordusu] ordan k edib, darlirad rdbil getdi. Mirz Mhmmd mirlrin mtlbinin ba tutmas n ox sy gstrdiyin gr liqulu xan v mirlr bel qrara gldilr ki, onu ali divann vziri tyin etsinlr v divan msllrinin yynini onun ixtiyarna versinlr. O, z hdsin gtrd ki, sltnt ilrinin rvac tapmas v divann mahiyyt etibaril ehtiram qazanmas istiqamtind alaraq, dvlt ilrin cavabdeh olacaqdr. Bu sbbdn o, bu mhtrm drcy ykslrk, tkbana divan ilrinin idaredicisin evrildi v etimadddvl lqbi ld etdi. Szgedn mirlr haqq yolundan azb, z nfsi istklrin ml etdilr v vziyyti z mvqelri baxmndan dyrlndirib, xsi mnafelrini dinin v dvltin faydasndan stn tutdular. Bununla da onlar lbtt ki, qzav -qdr igrnlrinin thriki il z bdbxtliklrinin sbblrini hazrlayaraq, z dvltlrinin xarab olmasna aldlar, onlarn atdqlar murad alar trs dd v zmannin grdiindn onlara olan oldu. Tezlikl haqq z mrkzind qrar tutdu v pis i trdnlr z mllrinin czasna atdlar. Bu bard irlid bhs olunqacaqdr.
Burada hicri 995-ci ilin aura gnndn shbt gedir v bu tarix miladi tqvimi il 21 dekabr 1586 c il tsadf edir.
1080

565

Szn qsas, hkmdar ordusu mnzillri v mrhllri adlayaraq, darlirad rdbil gldi. hid olmu ahzadnin pak csdini z byk cdadlarnn mzarlar yannda dfn edrk, o bahal drr torpaq xzindarlarna v o mqdds ruhu flklr alminin sakinlrin taprdlar. sgndr anl nvvab z mhtrm olunun ruhunu ad etmkdn tr vliyalar sultan olan hzrtin (eyx Sfiddinin) mqdds rvzsind hr eyi biln [Allahn] klamn (Quran) oxutdurub xtm etdirirdi, yoxsul adamlarn qidalandrlmas il mul oldu v fqir-fqraya, ehtiyac sahiblrin sdqlr paylad. Daha sonra oradan k edib, Tarom v Xalxal yolundan darssltn Qzvin gldi v o qda hkmdar bdi sltntin mrkzind qlaq etdi. GNAHLARIBAILANMI AHZADNN FACV HADSSNDN BALAYARAQ LAHZRT [ABBASIN] XORASAN FQNDN DVLT V SADT GNNN DOMASINA QDR RAQ, AZRBAYCAN V KRMAN MRLRNN BALARINA GLM ACINACAQLI HVALATLAR HAQQINDA Bundan nc qeyd olundu ki, trkman v tkllrin mlubiyytindn sonra dy meydanndan xb getmi ksr trkman yanlar Damana, Mrtzaqulu xan Pornakm yanna cmldilr. Nvvabi-Cahanbani o camaatn knln almaq n mirlrdn xbrsiz Mrtzaqulu xana clbedici hkm gndrrk, onu ali taxtn tyin ard v onu ahan vdlrl dstkldi. [Mrtzaqulu xan] onun himaydarlna arxalanaraq, raqa z tutdu. O, Rey atdqda [gnahlar] balanm ahzadnin can odlayan v mhnt vern [lm] xbri, bu-Talib mirznin yksldilmsi v liqulu xanla smaylqulu xann ixtiyar v iqtidar bard ona mlumat gldi. O, oraya getmy crt etmdi, hm d onlarn trkman elin zrr vuracaqlarndan narahat oldu v daha ox Qumda v Savd yaayan trkman elini v onlarn hl -yaln krmk mqsdi il Reydn Qum v Sav lksin gldi. O, li atd hr ksi zorla v ya xola krb, Damana yolland. Mrtzaqulu xann Qum v Savd olduu bir ne gn rzind o vilaytin halisi onun asi (ya) xdn v tyan etdiyini gman eldi v trkman tayfasnn zrrindn canlarn qurtarmaq n onlara qonaqprvrlik gstrdilr. Mhmmd xan Trkmann olu Vlican xann z v atas bir ne il Kaanda hkumt srmdlr v o, hmi Mrtzaqulu xan thrik edirdi ki, sakinlrinin ksri mxtlif diyarlarn tacirlrindn v varllardan ibart olan Kaan hrininin halisindn klli miqdarda pek istsin. O, z bu i tbbs gstrrk, Kaan halisi il qiyabi danqlar aparmd. Kaan halisi vvlc bu tklifin leyhin xb, kobudluq gstrdilr. Amma axrda mallarnn v canlarnn qorxusundan, orann daruas olan Behzad by Qulamn v vzir Mirz Keinin razl il onunla mlayimcsin davranmaa baladlar v Mrtzaqulu xann 566

onlara zrr vunnasnn ngllnmsi n [Vlican xana] minnti db, onunla grmyi xahi etdilr. O, Mrtzaqulu xann icazsi olmadan Kaana gedrk, zn hiyl v mkrl hr sald. Darua v vzir ona ox da mhl qoymayb, onun hr gliin mane olmadlar v o, daruann mnzilind mehman oldu. Hl Mhmmd xann v onun oullarnn hkumti zamanndan Kaanda qalmaqda olan v ksri szgedn daruann mlazimlrin evrilmi khn trkmanlardan ibart bir camaat hmin iki gn rzind glib [Vlican xann] bana yldlar. O, hrd z qvvsinin darua v vzirin qvvsindn artq olduunu grb sy gstrdi ki, hri onlarn lindn alaraq, z n zbt etsin. O, onlarn btn iilrini v xidmtkarlarn trkmanlara tutdurdu, iin axrnda onlarn zlrini d tutub, mhbus etdi v onlarn mmlktini hiylgrlikl l keirdi. Kaan halisi istr-istmz ona tabe olub, layiqli peklr gtirdilr. O, vvlc hr camaat il xoagln trzd rftar etdi. Lakin qvvtlndikdn sonra is z rftarn [mnfi ynd] dyidi. Szn qsas, Mrtzaqulu xan lini Vlican xann mttfiqliyindn zrk, z yannda olan bir dst il Damana yolland v oradan trkman mtbrlrindn bir ne nfri mqdds Mhd, lahzrt [Abbasn] hzuruna yollayb, Mrdqulu xana bunlar atdrd: Bu vaxtadk [gnahlar] balanm ahzad (Hmz mirz) cnablar hyatda idi v o, sgndr anl nvvabn n byk olu idi, vlihdlik rtbsin malik idi. Bu sbdn d biz sufilik yoluna, sdaqt v ixlas suluna riayt edrk, o hzrtl mttfiq olub, zati -alilri [Abbasn] mlazimlrin qar mxaliflik edirdik. Amma indi ki onun bana bu hadis glmidir, biz lahzrt [Abbas] z adl-sanl atasnn vlihdi v qaimmqam hesab edirik v gr onun qlb aytli bayraqlar raqa trf hrkt glslr, o zaman trkman tayfas da son drc sdaqt v qulamlq nmayi etdirckdir. Vlican xan onun (Mrtzaqulu xann) getmsindn sonra Kaan hkumtind istiqlal ld edrk, orann varllarndan klli miqdarda pul tlb etdi v get-ged trkman tayfasndan oxsayl bir dst onun xidmtin toplad. O, beynin yer etmi lovalq v qrur tikannn tsiri il zn o mlkn mstqil hakimi hesab etdi, ali taxtn tyin bir riz gndrrk, z itatini, tabeiliyini rz etdi v Kaan Mrtzaqulu xandan qorumaqla yax xidmtkarlq gstrdiyini bildirdi. gzlyirdi ki, mirlr v dvlt rkan Kaan mlknn onun lind qalmasna mane olmayacaqlar v hmin vilaytin hakimlik hkm onun adna yazlacaqdr. Lakin qdrtli dvltin daya olan xslr onun bu zbanaln bynmdilr v malik olduqlar zndnrazlq v qrurun oxluu ucbatndan onun xahiin shlnkarlq v laqeydlikl yanadlar. Kaan yaltinin hkm ali divanda liqulu xann adna yazld. Onlardan myus olan Vlican xan Xorasana adam gndrib, zn Abbas trfdar adlandrd, bu-Talib mirz trfdarlarna itat v tabeilik gstrmkdn boyun qard v dvlt rkannn grk -

567

yaraqlarn1081 tutub, onlarn var-dvltlrini l keirdi. Onun halnn axr bu dftrin sonrak hisslrind hadislri qeyd alan qlml ks etdirilckdir. Amma far mirlrinin hvalat bel oldu ki, Qulu by Qorubann olu Yusif xan atasnn frarndan sonra brquhdan Yzd glmi, orann daruas Mhmmd xlif farla ittifaqda Yzd qalasn l keirmi v padah mirlrinin mal-dvltlrin l uzatmd. Trkman v tkllrin zrind qlb qazanlmasndan sonra Nvvabi-Cahanbaninin mrin sasn, o, Mirmirann kmyi il dustaq v mhbus edilmidi. Kirman hakimi Vli xan z olu Bkta xanla ittifaqda Azrbaycandak hrbi toplan (yasaq) mqsdi il darlaman Kirmandan darlibad Yzd glmidi. Szgedn Bktan banda igidlik v tyan havas vard. O, zn xan ad qoyaraq, batil iradlr v pozun xyallarla syan v dbsizlik cibindn ba qaldrb, Yusif xan dustaqlq v hbsdn xilas etdi, daruan v ali divandan tyin olunmu grk -yara tutduraraq, mxaliflik arn izhar etdi. Hmin gnlrd Nvvabi -Cahanbaninin facivi hadissinin xbri onlara atd. Vli xan geri qaydb, Kirmana getdi . Bkta xan is Mirmiranla qohumluq laqsi yaradb, vlkindn daha artq drcd istiqlal v istibdad mvqeyini tutaraq, zn o vilaytin frman nfuzlu olan hakimi hesab etdi. Onun razl il Yusif xan vvlki tki brquha gedib, orada z hkumt bayraqlarn dalalandrd. Bu cr mllr trtdiyin gr Bkta xan da qdrtli dvltin mirlrindn v rkanndan xoflu olub, o da Mirmirann mslhti il Xorasana, Allahn klgsi olan lahzrt ahn v Mrdqulu xann hzuruna adam gndrib, itat v tabeilik izhar edrk, zn Abbas trfdarlar zmrsindn sayd. sfahan hdudunda yaayan rl v far mirlri d Bkta xanla ittifaq edib, bu-Talib mirz trfdarlarna qar mxalif mvqed durdular. Kuhi-Giluy farlar da bir ne dsty blnm v hr dst zn bir mir semidi. Fars [vilaytinin] zlqdrlri hl [gnahlar] balanm ahzad hyatda olarkn z hakimlri olan li xan adbyliy 1082 qar mnaqiy balamdlar. O camaatn arasnda olan mtbr aalar li xann hkumtindn tng glib, layiqli itat gstrmirdilr. Hakiml onlarn arasnda kin -kdurt v dmnilik ba qaldrd. li xan [gnahlar] balanm ahzadnin hzuruna getmk mqsdi il irazdan xd ki, gedib ahzady ikayt edrk, z mvqelrini mhkmltsin v zlqdr tayfasnn fsadlarn czaya mruz qoysun. Lakin o,
Grk-yaraq - trkc grk v yaraq szlrinin birlmsindn ml glmidir. Bu ifadnin kimis himay edn, dstk vern, mdafi edn, kmklik gstrn xs mnalarnda ildildiyi bildirilir (M.Min. Frhng-e farsi, c.III, s.3263). Grk-yaraq hm d vergi nv idi. Bu vergi Elxanilr dvrndn balayaraq hkmdarlarn, ahzadlrin, mirlrin xeyrin silah v lvazimat tchizat n ylrd (.. . - , .129). sgndr by Mni bu ifaddn kmki, dstki, trfdar, hakimiyytin mnafeyini tmsil edn xslr mnalarnda, blk d, mirlr n grk-yaraq vergisini toplamaa msul olan mmurlar anlamnda istifad etmidir. 1082 Tehran apnda (s.354) adbyli vzin Sadtkl yazlb .
1081

568

darssltn Qzvin atdqda [gnahlar] balanm ahzadnin facivi hadissini eitdi v orada qalb gzlyrk, padahn sadtli miyyti Qzvin atdqda sgndr anl nvvabn v bu-Talib mirznin ayan pmk rfin nail oldu. mirlr v dvlt rkan ona ryyatan vdlrl dstk verdilr, yenidn darlmlk iraz yalti ona taprld, zlqdr aalarna xbrdarlqla dolu olan hkmdar hkmlri yazlb gndrilrk, tabe olmayanlar padahn czas v qzbi il qorxutdular v li xan iftixarl xltlrl rflndirrk, Fars [vilaytin] yolladlar. Onun glii xbri Farsa atdqda zlqdr aalar ali divan vzirliyi arzusunda olan v bu mtlbin hyata kemsi n geclrini gndz edib bir an da olsun bu fikirdn v dncdn l kmyn Mirz Salman Cabirinin olu Mirz Abdullann fitn-fsad il toplaaraq, Fars [vilaytinin] mirlrini zlrin mttfiq etdilr, li xana mxalif xma qrara aldlar v z aralarndan Mehdiqulu xan adbylini yalt hakimliyin v xanla serk, li xann irazda olan btn yalarn v mallarn onun n msadir etdilr. Hams birbirilri il hd-peyman v svdlm balayaraq, Mehdiqulu xana mttfqlik, li xana is mxaliflik etmk mslsind hmry oldular. Yolda ikn bu xbri eidn li xan yannda olan iki yz- yz nfr mlaziml birlikd qorxusuz v dhtsiz surtd mrhllri v mnzillri adlayaraq, igidcsin Fars vilaytin qdm qoydu v z glii bard o camaata xbr verdi. Onun midi bu idi ki, o camaatn arasna prakndlik dck v onlar dst-dst onu qarlamaa glcklr. O, gman etmirdi ki, zlqdr tayfas padahn hkmn qar xar. Lakin o, irazn on iki frsxliyindki Ktl -Mayin qdr glib atdqda iraz halisindn, n hrbilrdn, n d ki riyytdn birc nfr d olsun onu qarlamaa glmdi. O camaatn Mehdiqulu xana trfdar v lbir olmann v li xann leyhin xmaq barsindki ittifaqnn hqiqti aydn olduqda onu xof v dht brd. N irli getmy crti vard, n d geri getmy z vard. Amma Mehdiqulu xan v zlqdr aalar li xann glib xmas bard mlumat aldqda z aralarndak hd-peyman v svdlmni tzldilr v li xan df etmk zmi il tamam qlblik v izdihamla hrdn xdlar. Digr bir lac olmayan li xan arsiz qalb, ayan mhkm v qrarl bir kild yer basaraq, malik olduu az adamla brabr o camaatla dymy hazrlad. Qounlar bir-birilrin yaxnladqda li xann adamlarndan qat -qat ox olan irazllar1083 atlarn onun stn apb, onun dstsini darmadan etdilr. li xan mlub oldu. sgrlr bir-birlrinin qohumu, ellisi, tayfada v qrbas olduqlarndan ox da qtl ba vermdi. Onun ordusunun mallar, yalar qart v taraca mruz qald. li xan dustaq v mhbus kimi hr gtirib, iraz meydannda alaqlqla qtl yetirdilr. llrl onun slalsinin ryini yemi adamlar, xsusil d szgedn xsin qohumu v yetirmsi olan, onun yannda
Burada irazllar deyilrkn irazdak qzlba qounlar, xsusn d zlqdr tayfas nzrd tutulur.
1083

569

hmi ziz v istkli olan v onun oulluu saylan Mehdiqulu xan ona v onun nslin qar yaramaz mllr trtdi. Hqiqtn d, o camaatdan haqsz yer ml glmi bu i xoaglmz hrkt idi v ox kemdi ki, onun vzini intiqam alan v czalandran [Allahn] iradsi il qddar zmandn aldlar. Bu msl ikinci dftrd z yeri glnd qeyd olunacaqdr. iraz camaat bu i crt v csart etdiyin gr padahn dvlt rkanndan v bu-Talib mirznin trfdarlarndan xoflu v rkk olub, Xorasana - lahzrt [Abbasn] v Mrdqulu xann hzuruna adam gndrib, zlrini Abbas trfdarlar crgsin daxil etdilr v oradan ali divann vzirliyi frman Mirz Salmann olu Mirz Abdullann adna, iraz yaltinin frman is Mehdiqulu xann adna gldi. Amma onlar sgndr anl nvvab nzr alaraq, Farsda xtbni v sikkni dyidirmdilr v hr iki trfl mnasibtd ehtirama riayt etdilr. sfahanda is Frhad aa Qulam ne il idi ki, [gnahlar] balanm ahzad trfindn o mlkn hakimi v ixtiyar sahibi idi v Nqi -cahan yaxnlnda olduqca mtantli v istehkaml bir qala trtib edib, oraya ehtiyac olduu qdrinc azuq v qala mdafisi yara ymd. Bu zaman [gnahlar] balanm ahzadnin facivi hadissi ba verdi v liqulu xan Ftholu mtlq vkil, Mirz Mhmmd is padahn vziri v etimadddvl oldu. Hl liqulu xan sfahan daruas olan ild onunla Frhad aa arasnda narazlq v mnaqi ba vermi v Frhad aa onun vkillrin ilr ox da qarmaq imkan vermmidi. Bu sbbdn indi Frhad aa ondan min deyildi v hminin Mirz Mhmmddn zn qar pis mnasibtin olduunu bilirdi. O, rl tayfasndan qorunmaq bhansi il qalan mhkmlndirib, z haln mhafiz etmy sy gstrdi v bu-Talib mirznin dvlt rkannn mr v qadaalarna tabe olmaq istmdi. Azrbaycanda da [Hmz] mirz cnablarndan sonra hr bir bann bana zbanalq sevdas dd, padahn hkmn v frmanna riayt etmdilr v hr biri hans bir vilayti bacardsa, z lin keirib, bir -birilrin itat etmdilr. Tbriz qalasnda olan Cfr paa bu frsti qnimt bilib, o mlkn trafn v yan-yrsini zbt etdi v Azrbaycann ksr mahallar qzlbalarn ixtiyarndan xd. mirlr zmrsindn Qaracadan nfuzlu hakimi olan Xlif nsar olu ahverdi xan rumilrl dostluq qapsn aaraq, bu mqsdl z olunu Tbriz, Cfr paann yanna gndrdi. Daha sonra o, Cfr paann elilrini qbul edn gn ata-babalarnn bu saflq nianl slaly (Sfvilr) olan irsi ballna, sufiliyin v sdaqtin baxmayaraq, rumilri xatircm etmk v zn inandrmaq n [qzlba] tacn bandan gtrd v rumilr xas olan bas geyimini rtd. Qaracadalu [tayfasnn] ksr xliflri v asaqqallar da ar -naar taclarn xarb, iki- il rzind byk bir qorxu v ac iind yaadlar. Qhqh qalasnn hakimi Mhmmd sultan Qaracadalu dy meydannda sir dm bir ne 570

nfr Rum byklrinin mslhtin sasn, Cfr pasann yanna adam gndrib, itatkarln v tabeiliyini izhar etdi. O da bir mddt qorxu iind yaad. Amma axrda onun mlazimlri olan bir dst ustaclu qazisi onun hiyl ildrk Qhqh qalasn rumilrin ixtiyarna vercyindn bhlndilr v birlsib, onu qalann ortasnda qtl yetirdilr1084. Xlas, Azrbaycan, raq, Fars, Kirman, Kuhi -Giluy v Xuzistan halisinin hvalnn intizam pozuldu, aqibtsiz hrbilrin istilas ucbatndan riyytin vziyyti alt-st oldu v hrbilr obansz mal-qara kimi basz qalb, qeybdn gln bir hadisnin intizarn kmy baladlar. Bu vaxt ilahi nvazi yeli smy balad v hmin ilin axrnda Allahn klgsi olan lahzrt ah [Abbasn] dnyan tutan bayraqlarnn tntnsinin avaz raqda yaylaraq, z hsn rbt klgsini ran mlknn sakinlrinin balar zrin sald v qarqlq azalmaa doru z tutdu. ah [Abbasn] zavalaglmz sadtinin uuru il qsa bir zamanda flaktlr v bdbxtliklr ilinin quraql ucbatndan adlq v sevinc hsrt qalm ran mlknn sahlri rm glstannn travtini qazand. SGNDR ANLI NVVABIN MRLRNN, DVLT RKANININ V BU-TALB MRZ TRFDARLARININ HVALI HAQQINDA 1085 Amma bu-Talib mirznin v onun dvlt rkannn hval bel oldu ki, Qzvin glib, orada qaldqlar ilk vaxtlarda lovalq v qrur badsindn o qdr srxo idilr ki, he ksi nzr almrdlar. Onlar sla ehtimal etmirdilr ki, onlara mxalif xman surti hanssa bir canlnn xyal shifsind nq oluna bilr v gman etmirdilr ki, Mrdqulu xan malik olduu az adamla birlikd raqa glmy csart edrk, kama yetmi rfli nvvab (Abbas) z il raqa gtirr. El ki q baa atd, 995-ci (1587) il mvafiq olan tonquz ilinin almi nurlandran Novruzu gldi, zmannin burnu bahar bann gllrinin trindn nbrl doldu v gnbgn Kaan, sfahan, Yzd, iraz v Kirman trflrdn hycanl xbrlr glmy balad, onlar qflt badsindn bir qdr aylb, vziyyti nizama salmaq v hr diyarda ba qaldrm qarql aradan qaldrmaq mvqeyini tutdular. Amma artq gec idi. nki onlarn hakimiyytinin mddti sona atm v Allahn klgsi olan lahzrt ahn dvltinin v sadtinin sbblri z srncamn tapmd. Bu zdn onlarn hr arzusu ks ntic verirdi. Onlar vvllr Frhad aann vziri, sonradan is Qzvin ilrinin mtsddisi olmu Mir Cfr Qzvinini Frhad aan gtirmk n sfahana gndrdilr v szgedn [Frhad aann] adna czbedici hkmlr yazdlar. Hminin Qulu by Qorubann nsli v far camaat il yax mnasibti olan ahqulu Sqqann olu Pirqulu byi

1084 1085

S-129, v.293b; S-297, v.231b. Bu srlvh S-129 nsxsind (v.293b) bu cr verilib: sgndr anl nvvabn v bu-Talib mirznin mirlrinin v dvlt rkannn hval haqqnda.

571

darlibad Yzd, Bkta xann yanna gndrdilr ki, onu mxaliflik vadisindn dndrrk, bu-Talib mirzy mti v tabe etsinlr. Hkmdar ordusu Xrrqan yaylana gedib, bir mddt yaylaqda qald. Szgedn Mir Cfr glib, z il Frhad aan gtirdi v o, ahn v ahzadnin hzuruna bir az pek tqdim etdi. Amma liqulu xana, smaylqulu xana v vzir Mirz Mhmmd thf v rman qaydas il bolluca nd pul verdi v yenidn sfahan hkumtinin mjdsini ld edrk, geri qaytmaq n rxst almaq barsind tamam tlsknlik gstrdi. Hr gn hr trfdn mirlrin v dvlt rkannn tbitin xo glmyn hycanl xbrlr glirdi v btn bu msllr bard vzir Mirz Mhmmdin ryin v tdbirin ml edirdilr. Lakin Allahn klgsi olan kama yetmi ah (Abbas) cnablarnn sltnt v padahlq msllrinin srncamna flk z zamin durduundan onlarn dvlt ilrinin intizamna, mlk v millt qaydalarnn tkilin dair dndklri fikirlrin hams mtlbin ksin ntic verdi v onlarn tdbirlrinin he biri ba tutmad. Bu snada amlularla ustaclular arasnda bir qdr mbahis qbar yayld v Mhmmdi by Sarsolan syi il aradan qaldrld. Mnaqinin sbbi o idi ki, rhmtlik Nvvabi-Cahanbani Hmdan vilaytinin hakimliyini Pirqeyb xan Ustacluya taprmd v indi smaylqulu xan amlu istyirdi ki, o vilaytin hakimliyi znn byk qarda ahverdi xlify hval olunsun. liqulu xan da onun mslhtindn xa bilmdiyi v Pirqeyb xana qar mnfi mnasibt malik olduu n bu i razlq verdi. Hmdan yaltinin frman ahverdi xlifnin adna yazld. Szgedn xs o trf yolland. Pirqeyb xan bu hadisdn incidi v zahirn itat gstrs d, lini mmlktin idariliyindn kmdi, hakim iqamtgah olan mnzild qalmaa davam edrk, oradan xmad. ahverdi xlif dvltmnd v xeyirxah adam idi. Amma onun qohumlar v mlazimlri olan amlu camaat sz-shbt baladlar v istdilr ki, [Pirqeyb xan] zorla v gcl Hmdandan xarsnlar. Pirqeyb xann xasiyyti zndnrazlqdan v qrurdan yorulmudu v o vaxt onun qvvti v qdrti ahverdi xlifdn d aha ox idi. O, onun aalq etmsin dzmdi, malik olduu incikliyi bomad v i mnaqi v dava-dalala nticlndi. Sayca ox olan ustaclular stn gldilr v bununla da ahverdi xlifnin hrmti alaldlm oldu. Bu xbr orduya atdqda smaylqulu xan amlu tayfas il birlikd tcili surtd atlanaraq, Hmdana getmk v Pirqeyb xan tnbeh edib czalandrmaq iradsi nmayi etdirdi. liqulu xan smaylqulu xann knln almaq v amlularla ustaclular arasnda dmniliyin yaranmamas n eidli mlayimliklr v itatkarlqlar edrk, onu bu iraddn dndrdi v sz verdi ki, z xsn gedib, ahverdi xlifni orann hkumtin yldirsin, Pirqeyb xan is tutub, ona thvil versin. smaylqulu xan onun xahiini qbul edib, getmkdn vaz kedi v liqulu xan bir sra mirlrl birlikd o trf yolland. Amma onun gliindn nc hr iki trfdn olan slhprvrlr v xeyirxahlar bir araya glib, [Pirqeyb xanla ahverdi xlifnin] arasnda barq 572

yaratdlar. Pirqeyb xan Hmdan hkumtini trk edib, o vilaytdn xd v yolda liqulu xanla rastlaaraq, onunla birlikd orduya gldi. liqulu xann onunla ox da yax mnasibti olmadna, hm d smaylqulu xandan qorxduuna gr o, Xrrqan yaxnlnda qardalar v znn khn mlazimlri olan bir ne nfr ustaclu cavanlar il birlikd yklrini v yalarn atb, ordudan frar etdi, Xorasann yolunu tutdu v ne gn irlilmkdn asud olmadan mqdds Mhd atb, orada Allahn klgsi olan lahzrt ahn ayan pmk v Mrdqulu xanla grmk izztin feyzyab oldu. O, onlar raqa glmy rbtlndirdi v onlara dvltin intizamszl v raqn vziyytinin qarql bard nec vardsa mlumat atdrd. Hkmdar ordusu Xrrqan yaylanda olan gnlrd Aur aa adl bir nfr Allahn klgsi olan lahzrt ahla Mrdqulu xan trfindn raqa glib, mktub gtirdi. Bu hvalatn icmal yolu il byan bu crdr ki, rhmtlik Nvvabi-Cahanbaninin facivi hadissi bard xbr mqdds Mhd atdqda raqn, Farsn v Kirmann mxtlif trflrindn v smtlrindn [Mhd] sdaqt slublu rizlr glmy balad. Aqil v bacarql adam olan Mrdqulu xan istdi ki, tcrbli xslrdn birini raqa gndrib, onun vasitsi il dvlt evinin v onun dayaqlarnn vziyyti v raq ordusunun v mirlrinin hal bard mlumat alsn v onun qaydndan sonra dvltin faydas n nyi mslht bilrs, hyata keirsin. O, szgedn Aur aan bu xidmt mmur edib yollad. [Aur aa vasitsil] lahzrt (Abbas) trfindn onun adl-sanl atasna byk qardann facivi hadissin gr basalnn v arzularnn izhar bard bir riz, Mrdqulu xann z adndan da [aha] sdaqt ynml bir riz v hminin dvltin dayaqlar olan cnablara yd -nsihtdn ibart bir mktub gndrildi. Bu mktubun xlassi bel idi: Artq ne ildir ki, flyin zrurti v hr iki trfin araqardranlarnn fitn -fsadlar zndn raqn v Xorasann byk mirlri arasnda mnaqi ba qaldrb, eidli ziddiyytlr meydana glib v btn bunlar mumi qarqla sbb olub. Qzlbalarn ittifaqszl v tayfa asaqqalarnn, mirlrin nifaq ucbatndan dmnlr z tcavzkar llrini bizim mmlktlrimizin nahiylrin uzatmlar v sltnt, padahlq ilrin tamam qeyri-sabitlik yol tapmdr. ndi bir halda ki, qzav-qdrin zrurti il [gnahlar] balanm ahzadnin facivi hadissi ba verib v hal -hazrda Mhdd ylmi lahzrt (Abbas) sgndr anl nvvabn byk oludur, hddi-bulua v yetkinlik yana atmdr, mbark alnndan cahandarlq nianlri peydadr. Ona gr d dvlt rkanndan tmnnamz budur ki, bu gndn etibarn mxaliflik bsatn ortadan ydraraq, hammz eyni mvqedn x edk, bir-birimizl ittifaq edib, sltnt v padahlq ilrind, dmnlrin df olunmasnda v mmlktlrimizin msllrinin intizama salnmasnda qdrtli dvlt n faydal v srfli olan hr n varsa, bir -birimizin mslhti il hyata keirk v qzlbalarn arasndan ikitirliyi yox edk. 573

Aur aa Qzvin atdqda dvltin paytaxtn qorumaq n hrd qalm Qorxmaz xan amlu onu saxlad. O, riz gtirdiyini bildirdi v icazdn sonra orduya gldi. Byk xanlar yaznn mzmunu il tan oldular. Lakin onlarn bsirt gzlri doru yola bal qald. Onlar lahzrt [Abbasn] xidmtind vkil v mtlq ixtiyar sahibi olan Mrdqulu xana he bir etimad bslmirdilr. liqulu xan Ftholu ali divanda z sviyy v drcsini Keyvan eyvanna qdr yksltmidi, sltnt v padahln ilrinin yynini z iqtidar lin keirmidi, zn padah-nian bir adam hesab edirdi, bir digrini nzr almrd v bilirdi ki, Mrdqulu xanla bir mkanda olmasna imkan yoxdur. Buna gr d o, z xsi maraqlarn nzr alaraq, [Mrdqulu xann] szlrinin zrind hiylgrlik yknn olduunu bildirdi v bu iin ba tutmasn inkar etdi. [Mktubun] cavabnda yazdlar: sgndr anl nvvab z mhtrm olu Sultan Hmz mirzni vlihd v qaimmqam etmidi v o da z nvbsind trkman v tkllrl mhariby gedn vaxt vsiyyt etmidi ki, gr bu sfrd onun bana bir i glrs bu-Talib mirz onun yerin ylmi olsun. ndi d qzlba tayfalarnn Sultan Hmz mirzy gstrdiklri iqrara sasn, onun vsiyytini nzr alaraq, adl-sanl ahzad bu-Talib mirzy xidmt etmk n kmr balamlar v baqa bir i raz deyillr. Bundan savay, [liqulu xan] raq v Xorasan mirlri arasnda fitn v mnaqiy baiskar olmu Mrdqulu xan mzmmt etdi, btn mirlr v oymaq asaqqallar trfindn bu bard bir vsiq yazld v hr tbqnin mirlri v asaqqallar oraya mhr vurdular. Aur aan byk bir xifft v etibarszlqla yola saldlar. Amma liqulu xan, smaylqulu xan, Mhmmdi Sarsola v vzir Mirz Mhmmddn savay, digr mirlr v yanlar buna raz deyildilr v vsiqy ikrahla mhr qoymudular. Onlarn bir dstsi is htta [Aur aaya] ifahi kild z fikirlrindkilri atdrmdlar. [Aur aann] getmsindn sonra [bu-Talib mirz trfdarlarnn] rylri v tdbirlri bunda qrar tutdu ki, Kaana yollanb, o hri Vlican xann lindn alsnlar, oradan da sfahana v Yzd gedib, Farsn, Kirmann v o hdudun ilrini yoluna qoyaraq, itat etmynlri czalandrsnlar v z etimad bsldiklri bir dstni hr vilayt tyin etsinlr. Onlar Qum hakimi liqulu sultan Zlqdri v smaylqulu xann qarda Mrdqulu sultan amlunu zlrindn nc Vlican xann zrin, Kaana gndrdilr. Frhad aada bolluca nd pulun olduunu gman etdiklrin v sfahan halisindn orduda olan bzilrinin Frhad aadan gileyli olmasna gr onun mlakn msadir v qsb etmyi qrara alaraq, Frhad aadan, onun tabeilrindn v nmayndlrdn mbl tutub, mumi glirlr qatmaa tbbs gstrdilr. Hmin Xrrqan yaylanda Frhad aan tutub, onun mallarn v yalarn zbt etdilr. Nazir Mirz hmd Kfrani sfahann vziri v orann ilrinin sahibi, Mirz Hidayt Ncmi -Sani is orann mamilat naziri tyin olundu. Frhad aann mallarnn zbt olunmas n zabitlr tyin etdilr v onun 574

iilrindn lli-altm nfrin hr birindn bir mbl tutmaq n qtiyytli mhssillr gndrdilr. sfahann darual Seyid by Kmuny taprld v o, sfahana gndrildi. Hkmdar ordusu k edib, iyirmi gn rzind Kaana atd. Onlardan myus olmu Vlican xan hr darvazalarn balayb, qalan mdafi etmk n lazmi tdbirlr grd v tacirlrin, varllarn mallarna l uzadb, z mlazimlrin bol-bol namlar verdi. Get-ged i o yer atmd ki, [Vlican xan] insan v onun lind olan hr ey onun mvlas ndr klamndan x edrk, hr kimin yannda nyins olduunu gman edirdis, onu z qanuni mlak sayb, zorla v gcl onu tutub alrd. Bayrdaklar hri mhasir edib, sngrlr (siblr) trtib etdilr v qalan tutmaa sy gstrdilr. Axrda sngrlrini xndy qdr aparb atdrdlar. Bu snada sfahan trfdn hycanl xbrlr gldi. Klamn mzi o idi ki, Frhad aann sfahan qalasnda olan mlazimlri v trfdarlar onun tutulmasn eidrk, onunla qohumluq mnasibtin malik olan Xosrov by adl bir qulamn srkrdliyi il hrin darvazalarn rtm, qalan mdafi etmy qrar vermi v mallar msadir etmk n glmi zabitlr v thsildarlara qatlamayaraq, syan klmsini elan etmy girimilr. Seyid by Kmun il vzir v mqt sahibi1086 Mirz hmd Kfrani o mlkn nqiblri olan ali drcli Hseyni seyidlrinin camaat arasnda Hseyniyy adr il tannan v malik olduqlar ehtirama gr indiycn o vilaytin adamlar trfindn pnah yeri v snacaq mkan kimi bilinn iqamtgahnda qrar tutub, hr trafndan (blkat) tfngi v kamandarlar gtirrk, hri v Hseyniyyni mhafiz etdilr. ksri avara-srgrdan qulamlardan ibart olan qala hli tcavzkarlq etmy balad. hr halisinin hval pozuldu v o gzl hrdn min -amanlq knar oldu. syan qulamlar gnbgn syan v tyan genilndirdilr. Nhayt, frstdn istifad edrk, bir gn qfltn Hseyniyyy gedib, bir ne yerdn divarlar dldilr v iriy tklb, sonsuz drcd mallar v yalar tarac etdilr. Frhad aann dstsinin adamlar hr birisi islam mmlktlrinin bynilmilri olan Seyid by Kmun il Mirz Mhmmd mini tutub, qalaya apardlar. Vzir Mirz hmd is bir dst il frar edib, prian halda Kaana atd v vziyyt bard hqiqtlri rz etdi. Dvltin dayaqlar olan cnablar Allahqulu sultan Kngrln bir sra mirlrl birlikd sfahan hrini qorumaq n gndrdilr. Onlar sfahan vilaytin qdm qoyduqda yar olmu rl mirlri onlarn glii xbrini eidib, sfahann Murexurt [adl yerind] onlarn stn tklrk, Allahqulu sultan, Mirz Hidayt Ncmi-Sanini, trk v tacik yanlarndan ne nfri tutub, zlri il apardlar. Dvltin dayaqlar olan cnablar bu hadisnin ba vermsi bard Kaanda mlumat alb, narahat oldular v Kaan qalasnn l keirilmsi istiqamtind
1086

Mqt sahibi - torpaq mlkiyytisi, iqta sahibi.

575

vvlkindn daha artq sy gstrmy baladlar. Tcili surtd sfahana getmk lazm olduundan onlar hcuma tam hazrlamadan [Kaan qalas zrin] bir ne yr etdilr. Gec yarsnadk hr iki trfdn dy v vuru ba verdi, i yarayan cavanlardan bir dstsi zay oldu, lakin ii irli aparmaq mmkn olmad. Hmin dydn sonra smaylqulu xan bel mslht bildi ki, sfahan mslsi daha md, daha mhm v daha nmli olduundan Vlican xanla slh grnts yaradaraq, onun iini bitirmyi baqa bir vaxta saxlasnlar. O, z bu i tbbs gstrib, iriy adam gndrdi v onun mslsinin yoluna qoyulmas n z zamin durdu. Vlican xan mhasir sxntsndan tng glmidi. O, bu tklifi qnimt bildi, smaylqulu xanla razlad, z mslsinin yoluna qoyulmasn onun fqtinin hdsin buraxd v znn bir nec adamn czi peklrl bayra gndrib, zrxahlq mvqeyini tutdu. Onun gndrdiyi xslr smaylqulu xann vasitsi il liqulu xann hzuruna xmaa nail olub, sgndr anl nvvaba v bu-Talib mirzy scd etmk v onlarn ayaqlarn pmk rfini qazandlar v dbsizliklrin zrn istyrk, Vlican xann adndan bildirdilr ki, ona bir-iki ay mhlt verilsin v o, bu mddtd Kaanda z lvazimatlarn hazrlayb, ali divandan ona hans lk verilrs, oraya yollansn. oxlu qeyl qaldan sonra qrar verildi ki, ordu k edn kimi, o, darvazalar asn, Kaanda qalmaq n amlu, bayat v s. camaatdan yz nfr qoysun v onlar onun gediindn sonra hri mhafiz etmi olsunlar. Hr iki trf buna raz oldu, bel bir slh baland v ordu k edib, sfahana yollanaraq, Mirz rb Mnccim Hervinin tyin etdiyi saatda [sfahan] hrin daxil oldu. Hkmdarn dvltxanas kimi Hseyniyy seildi. liqulu xan dvltxana yaxnlnda mskn tutdu. smaylqulu xan Klbar mhllsin getdi. mirlrdn v dvlt rkanndan hr biri mnasib bir mnzild yerldilr. Qulamlar mxalifliyi v qalan mdafi etmyi israrla davam etdirdilr. Bu trfdn is [hkmdar ordusu] top tkmy v qalan tutmaq n lvazimatlar hazrlamaa balad. Bir ne gndn sonra liqulu xan mslht bildi ki, Frhad aa v qaladak qulamlarla mlayimcsin davransnlar v blk, bu hiyl il qalan onlarn lindn ala bilsinlr. O, Frhad aan z mnzilin gtirib, onun boynundan znciri ad, onunla qonaq kimi rftar etdi, gzl vdlrl onun knln arxaynlq bx etdi v onun iin zamin durdu. Frhad aa qalaya, Xosrov byin yanna adam gndrib, z etimadl adamlarndan bir -iki nfri artdrd v onlara tabe olma, itat etmyi v qalann qapsn ama mr etdi. vvlc Xosrov by v qulamlar buna etimad etmyib, Frhad aaya kobud v qaba cavablar gndrdilr. Amma get-ged onlar slh rbtlndilr v oxlu qeyl -qaldan sonra qtl yetirilmycklrindn v cza almayacaqlarndan xatircm oldular. Xosrov by qaladan xd v liqulu xanla v mirlrl grb, qalann qaplarn ad. Bellikl, bir az mlayimlik v gzl tdbir saysind qalann ii asanlqla hll olundu. 576

Qalann iinin ncamn kndn sonra Mehdiqulu xann v iraz zlqdrlrinin trfindn asaqqallar glib, rizlr v peklr gtirdilr v li xann qtli barsind zrxahlqlar deyrk xahi etdilr ki, gr qdrtli dvltin daya olan xslr bu hadisni fv edib, Mehdiqulu xan iraz yaltin mnsub etslr, onlar itat v tabeilik gstrcklr, sufilik v sdaqt xsusiyytin malik zlqdr tayfas sgndr anl nvvabn knlnn razlndan knara xmayacaqdr v onlar ali divana klli miqdarda trcman [rsumu] vermy razdrlar. Hqiqtn d, o zaman onlarn xahiinin qbul edilmsi all hrkt olard v ox ehtimal vard ki, bu balama v fv saysind onlarn dvltin byk fayda glckdi. Lakin vzir Mirz Mhmmd bunu qbul etmyi doru saymad v orduya glmi olan Darabcrd hakimi ahqulu xlif Zlqdri iraz yaltinin [hakimliyin] tyin edrk, onun lksini is li xann olu Thmasibqulu sultana verdilr. Onlarn Farsa getmsi myssr olmasa da, bu msl ona gtirib xard ki, Mehdiqulu xan v zlqdrlr mxaliflikd israr edib, Abbas trfdar olduqlar il bal arlar sslndirdilr. Hminin bu-Talib mirznin dvlt rkannn leyhin xaraq, onlarn istyin uyun hrkt etmyn digr kslr d ktlvi surtd o tbqdn (bu-Talib mirz trfdarlarndan) tamamil llrini zb, onlardan uzaqladlar. Bu arada liqulu xanla smaylqulu xan arasnda narazlq meydana gldi. Bir ne gn onlarn arasnda kin-kdurt v kim oldu. kimnin sbbi o idi ki, cnntmkan ahn mhrdar ahqulu xlifnin nvsi liqulu sultan Zlqdr, liqulu xann hmshbti v yetidirmlrindn idi v cnntmkan ahn zamannda onun babasna mxsus olmu Qum lksi ona aid idi. liqulu xan iqtidar sahibi v sltntin idaredicisi (mxtarssltn) olduqdan sonra liqulu sultan istdi ki, cnntmkan ahn zamannda atasna v babasna mnsub olmu mhrdar mnsbi indi szgedn xsin yardm il ona taprlsn v bu mnsb barsind xeyli xahi edib, liqulu xandan kmk dildi. liqulu xan da onun xatirin tslli vermk mqsdi v z atas ahrux xann yerin mhrdar rtbsin yksldilmi slms xandan naraz olmas sbbi il bu iin hrktvericisin evrildi. Lakin zlqdr tayfasndan ahrux xann yetidirmsi olan bir dst adam onun olu slms xann trfini saxlayb, bu msly etiraz bildirdilr v smaylqulu xandan yardm istdilr. O (smaylqulu xan) da szgedn [slms xan] himay etmk mvqeyini tutdu. liqulu xann onun bu himaydarlndan xou glmdi v z niyytinin ba tutmasnda israr etdi. Bu msl kin-kdurt maddsin evrildi. Araqardranlarn fsad nticsind trflr arasnda son drc narahatlq yarand. Qzlba tayfalar iki dsty blndlr. Bir dst smaylqulu xann bana toplad, digr bir dst is liqulu xann trafna yd. Btn gn rzind sfahan hrind sngrlr trtib etdilr, bir-birilrindn xoflu v rkk oldular v bu hadis hrin v mmlktin bir birin dymsin bais oldu. He bir ks lkni idar etmy v acizlrin, miskinlrin hvaln qorumaa sy gstrmirdi. Qzlba cahillrinin v 577

itialarnn pozuculuq faliyyti zndn klrd v bazarlarda gedi-gli tinlmi, dkanlarn qaplar balanm v ticart mrkzlrind al -veri dayandrlmd. Msadir v qsbkarlq qaplar almd. sfahann mqtsi v dvlt rkannn dllklri1087 n mmlktd klli mbld vsait toplanb, hval sahiblrinin1088 pul mnbyin evrildi. Biar riyyt srt mhssillrin llrind giriftar oldu. Soru-sual olmadna gr hr ksin lin bir brat drds, riyytdn artqlamas il qzl tutub alrd. Xlas, sfahan halisinin hval olduqca pozulmudu. Bu snada xbr atd ki, zbk padah Abdulla xan Xorasan ial etmk mqsdi il Herat zrin glib v hri mhasiry alb. Herat hakimi liqulu xan amlu qalan balayb, mdafi olunmaqla muldur; Mrdqulu xan is Allahn klgsi olan lahzrt ah Mhddn xarb, Tbs yolu il raqa glmk iradsin malikdir. Xorasandan raqa gedi-gli az-az ba verdiyindn shih bir xbr glib atmad v aydn olmad ki, Mrdqulu xann mqdds Mhddn xmaqda mqsdi Abdulla xann qorxusundandr, yoxsa o, raqa hrkt etmk istyir? Mxtsr, bu xbr ona bais oldu ki, slhyaradanlar ortaya girrk, byk xanlar (liqulu xanla smaylqulu xan) arasnda barq yaratdlar. Amma xanlar bir-birilri il grmk barsind trddd v ehtiyat etdilr. amlu tayfas smaylqulu xan qoymad ki, liqulu xann mnzilin gedrk, onun xatirindki qbarn aradan qaldrlmas il mul olsun. Onlarn arasnda grn ba tutduu gnd is hr iki trf z qoununu trtib etdi. smaylqulu xan byk bir tntn v iqtidarla Hseyniyyy gldi. Bu trfdn d [liqulu xann adamlar] ne-ne qapnn azn qounla bzmi, oraya keikilr v qaplar (haciblr) qoymu, trafda v yan-yrd oxlu tfngilr yerldirmi v tamam-kamal zmt v grkm malik bir mclis trtib etmidilr. smaylqulu xan onun evinin qapsna atdqda bu vziyyti mahid etdi v istr -istmz dostcasna v insaniyytilikl irli glib, qardalarndan, mirlrdn v z il birlikd olan hm amlu, hm d digr oymaqlarn asaqqallarndan ibart bir ne nfrl birg liqulu xann evin daxil oldu. Lakin onun digr sgrlrinin daxil olmasna imkan vermdilr. smaylqulu xan da bu bard israr etmyib , yanlardan bir ne nfrl liqulu xann mnzilin girdi. Trflr arasnda gr ba verdi v onlar bir-birilri il barq etdilr. Hl onlar arasndak yara tam saalmam, Mrtzaqulu xan Pornakn lm v Mrdqulu xann Daman yolundan raqa glmsi xbri yayld. liqulu xann ryi bunda qrar tutdu ki, mumi saylar be min nfr yaxn olan
Dllk - trk szdr. Dvlt aparatnn saxlanmas n nzrd tutu -lan v mvacibdn lav olaraq, vzifli xslr dniln bxi mblini nzrd tutur (daha trafl bax: ... XVI . .276 -278; .K.Mmmdova. Xlast ttvarix Azrbaycan tarixinin mnbyi kimi, s.39-40). 1088 Hval sahiblri - burada hval ad altnda pul barat, vergi sndi, hval sahiblri dedikd is bu baratlar sasnda vergilri toplayan xslr nzrd tutulur.
1087

578

z mirlrindn v tabeilrindn bir dst il srtl hrkt edib, z tiyuluna aid Rey lksin getsin, oradan da Xvara v Simnana yollanb, Damana qdr yollar zbt edrk, raq hlindn bir nfrin d Allahn klgsi olan lahzrt ahn miyytini qarlamaa xmasna imkan vermsin, say az olan Xorasan camaatnn raqa glmy qdrti atmasn v smaylqulu xan is sgndr anl nvvabla bu-Talib mirznin miyytind darssltn Qzvin gedib, dvltin paytaxtnda yerlsin. Lakin [liqulu xann] trfdarlar onu bu dncdn dandrb dedilr: - Bir halda ki smaylqulu xana etimad yoxdur, o zaman padahla padahzadni ona taprman v zn sarayn qapsndan uzaq salman doru fikir deyildir. Eyni zamanda, ehtiyat edirdilr ki, birdn, Mrdqulu xan Yzddn, Kirmandan v irazdan onun yanna gndrilmi v zlrini Abbas trfdarlar elan etmi far v zlqdr qounlarnn kmyi il Yzd yolundan sfahana glr. Buna gr d hmin yerd [sfahanda] qalma daha nmli v vacib saydlar. Bir ne gn bu fikir v ndi il yaadlar. Lakin zli [Allahn] iradsind la -hzrt ah [Abbasn] sltnti v padahl qrar tutduundan onlarn he bir tdbiri zlri n yax ntic vermdi. Bir ne gndn sonra dnyan tutan [ah Abbas] miyytinin avaz Daman yolundan yayldqda [bu-Talib mirz trfdarlarnn] rylri darssltn Qzvin getmyi qrara ald. Onlar zlrindn z evirmi bxt ucbatndan z cfa v zlm llrini uzadb, sfahann ksr halisini v byklrini tutaraq, onlarn mal-dvltlrini qsb v msadir etdilr. hr v mmlkt nizamdan v qayda-qanundan uzaq dd. Xalq n bir pnah peyda olmad. Xlas, sfahan xaraba gn qoyandan sonra Heydr sultan abuqun olu brahim xan Trkman orann daruas tyin edib, hrkt yynlrini sltntin mrkzin sar dndrdilr. Qum hakimi liqulu sultan Zlqdri qabaqcadan gndrdilr ki, Quma gedib, z qoununu trtib etsin v hans yer qrarladrlarsa, oraya glib, hazr olsun. lahinin tqdiri v ah [Abbasn] hakimiyytinin zhurunun lamti zndn, bu-Talib mirz trfdarlarnn sas daya v sltnt ilrinin bas olan Mhmmdi Sarsola gzlnilmdn xstlndi v onun nasazl sbbindn on gn mddtind sfahann Czbrxvar [adl yerind] qalmal oldular. O snada la -hzrt [Abbasn] v Mrdqulu xann Xvar v Simnan yolundan glmsi xbri dqiqldi. [bu-Talib mirz trfdarlarnn] ordusu k edib, Vlican xann ya olmas sbbindn Kaan yolundan getmkdn kinrk, Crbdqan yolundan hrkt etmyi stn tutdu.

579

XORASANIN VZYYT, ALLAHIN KLGS OLAN AHIN SADTL MYYTNN RAQA GETMS V ONUN RAN SLTNTNN TAXTI ZRND YLMS HAQQINDA Bundan nc byan qlmi il yazlmd ki, Herat hakimi liqulu xan amlu il mqdds Mhdin hakimi Mrdqulu xan arasnda Herat qoununun mlubiyyti il nticlnn dyn ba verdiyi ild Allahn klgsi olan lahzrt ah azyal idi v liqulu xan o sadt baasnn srvin lllik v xidmtkarlq etmk xobxtliyin malik idi. Hmin dyd o, qeyb alminin igrnlrinin v nticsi tezlikl zhura glmi gizli sirlrin kmyi il Mrdqulu xann lin kemi v liqulu xan mlub v prian bir halda Herata glmidi. [liqulu xan] bel bir srmayni ldn verdiyin, bundan lav, Mrdqulu xandan tamam xoflandna v raqdan zn bir yardm glmsini tsvvr etmdiyin gr xlmaz vziyyt drk, zn bir kmki v yardm qazanmaq midi il bir nfri Qndhar mirzlrinin, bir nfr digrini is Buxaraya, Abdulla xan zbyin yanna gndrib, onlarla dostluq mnasibti qurdu, onlara snd v byk tvazkarlqlar gstrrk, znn onlardan hr birinin vassal olduunu bildirdi. Abdulla xan da bu hadisni byk bir uur sayd v onun trfindn d zahiri ltfkarlqlar meydana gldi. Lakin mirzlr onun itatkarlna mhl qoymadlar. Amma bu dostluqdan Abdulla xann tamahkarlq qvvti hrkt gldi v arzusu il geclrini gndz etdiyi Herat mlkn ial etmk hvsi onun xatirind daha da oxald. O, Xorasan trf hrkt etmy qrar verdi v Xorasan yrn hazrlqlar grmy balad. Nhayt, 995 -ci il (12.12.1586 01.12.1587)1089 mvafiq olan tonquz ilinin vvllrind 1090 o, qeyri-mhdud zbk ordusu il Xorasana gldi. O, vvlc liqulu xann yanna adam gndrib, bunlar bildirdi: Sn bundan vvl, riz gndrib, mniml lft v analq etdiyini bildirmidin v dostcasna tvazkarlqlar v itatkarcasna iltifatlar etmidin. ndi biz Xorasan mlkn l keirmk n sylrimizi srf edirik v ali miyytimiz o trf irlilmkddir. gr sn z szn sadiq olub, trddd etmdn ali miyyt qoularaq, tzim etmk sadtin nail olsan v o mlkd mnim adma xtb v sikk zintlndirsn, onda bizim trfimizdn hsn -rbt v ltfkarlq hdfin evrilcksn v o vilaytin hakimliyi vvlki qaydada sn taprlacaqdr. gr sn o vilayti bizim ali divanmzn hdsin versn, o zaman Mavrannhrin, Trkstann v Bdxann mmlktlrindn hans birini istyrsns, snin ixtiyarna verilckdir. Yox, gr sn z szn sadiq olmasan v biz mlazimlik etmk snin xouna glms, onda bunu bil ki, biz o smt hrkt baladmza gr mqsd yetmdn geri qaytmamz sltnt namusumuza mvafiq deyildir v Herat hrini trk edib, Qzlba trf get!.
1089 1090

Tehran apnda (s.363) shvn 996-c il yazlmdr. Tonquz ilinin vvllri 1587-ci ilin yazna tsadf edir.

580

liqulu xan bu haln ba vermsindn narahat olub, zrurt v xlmazlaq zndn Abdulla xanla z arasnda yaratd dostluq mnasibtindn peman oldu. O, qzlba tayfasnn zbklrl qaynayb -qarmasnn mmkn olmadn baa drd, rann byk hrlrindn olan, cnnt bann hsd apard Heratn hkumtindn lini z bilmirdi v raq hlin d etimad yox idi. Buna gr d o, zrurt zndn ilahi qzav-qdr boyun yib, mhasird oturaraq, qalan mdafi etmk iin knl verdi v bu i hazrlq grmkl mul oldu. Abdulla xan onun itat v tabeiliyindn midini zb, son drc iddt v hiddtl Herata ataraq, mhasiry balad. Hr gn trflr arasnda dy v arpma ba verirdi. Bu hvalatn rhi v bu mvzunun byan ikinci cildd uurlu bxtin icazsi il yazlacaqdr. Mrdqulu xan mqdds v ulu Mhdd bu hvalatdan agah oldu. Xorasan qoununun Abdulla xana mqavimt gstrmk qvvsi yox idi. Artq qeyd olunduu kimi, Mrdqulu xan [gnahlar] balanm ahzad Sultan Hmz mirznin facivi hadissi raqda ba verdikdn sonra raqa adam gndrmidi ki, sgndr anl nvvabn mirlrinin v dvlt rkannn fikrini yrnsin v gr onlar lahzrt [Abbasn] sltnt v vlihdliyin raz olsalar, mxaliflik v dikbal uzlama v ittifaqla vz etslr, onda raqa z tutub, raq qounu il birlikd din v dvlt dmnlrini df etmk n comrdlik kmrini balasn. Lakin onun gndrdiyi adam qaydb, mddann ksin olan bir cavab gtirdi. Amma Mrtzaqulu xan Pornak raqdan qaydb Damana atdqdan sonra z qarda Kazmqulu sultan Bistam aa v Mhmmd xan Trkmann olu Bkta byl birlikd mqdds v ulu Mhd, Mrdqulu xann yanna gndrrk, ittifaq v yekdillik izhar etmi v onu raq smtin hrkt etmy rbtlndirmidi. [Yuxarda] qeyd olunduu kimi, Farsdan, Kirmandan v Yzddn d dalbadal v ardcl olaraq [Mrdqulu xann yanna] adamlar glib, itat v tabeilik izhar edirdilr. Mrdqulu xan aqil v iini biln adam idi. O, trkmanlarn ustaclulara qar olan inadkarl sbbindn Mrtzaqulu xana bir o qdr d etimad etmirdi v z hakimiyyti n srmay hesab etdiyi lahzrt [Abbas] iki- min trkman ailsi arasna aparmaq istmirdi. O, Daman yolu il getmk bard trddd edirdi v yanndak az qvv il raqa glmy crt etmirdi. Lakin eyni zamanda, Abdulla xann hcum v basqnnn qorxusundan o dvlt v sadt baasnn mninin bzyini mqdds Mhdd saxlama da mslht bilmirdi v z geclrini bu fikir v ndilr iind baa vururdu. Nhayt, o, far v zlqdr mirlrinin Yzddn, Kirmandan v irazdan dalbadal elilr gndrib tabeiliklrini bildirdiklrini nzr alaraq qrar verdi ki, Allahn klgsi olan lahzrt ahn sadtli miyytind Tbs v Yzd yolu il hrkt etsin, hmin camaat zn qoub byk qvv il raq vilaytin qdm qoysun v Mrtzaqulu xan da trkman tayfas il birlikd Damandan Kaana yollanb, Vlican xan da zn birlidirrk, raqda sadtli miyyt qatlsn. 581

[Mrdqulu xan] z qarda brahim xan mqdds v ulu Mhdin hkumtin tyin etdi, sfrayin hakimi bu-Mslm1091 xan avulunu, Cam hakimi Mhmmd xan Ayut sultan olu avulunu v Xbuan hakimi Budaq xan knini onun yannda qoydu v z, guya, zbk ordusunu df etmk n Herata getdiyi bard ayi yayaraq, slind is raqa trf hrkt etmk mqsdi il fqlr xosrovu [Abbasn] ali miyytind mqdds Mhddn xd. El ki Turiz trafna atdlar, bzi xbrlrin glib xmas zndn vvlki iradni dyimk lazm gldi v Damanla Simnan trfdn raqa yollanmaq nmli v vacib oldu. Gln xbrlrdn birincisi bu idi ki, Mrtzaqulu xan Damanda mrn baa vuraraq, dnya mkanndan axirt sarayna kmd. Onun vfatndan sonra Mrdqulu xann trkman tayfasndan qorxusu v ustaclu camaatnn Daman yolundan getmk bard trddd v ehtiyat aradan qalxd. Digr xbr o idi ki, raq mirlrinin sgndr anl nvvabn v bu -Talib mirznin miyytind sfahana gldiklri v oradan da Fars, Kirman v Yzdin ilrini intizama salmaa glcklri aydn olmudu. Bel olan tqdird ox gman ki, far v zlqdr mirlri onlardan qorxub ndi edrk, [Abbasn] ali miyytin qoulmayacaqlar v ilr [Mrdqulu xann] xatirinin mrkzind tutduu v ryind qrarladrd trzd ba tutmayacaqdr. Lakin, eyni zamanda byk xilaft mrkzi olan darssltn Qzvin bo qalmd v raq hlindn, xsusn d dvlt paytaxtnn mhafizsi il mul olan amlulardan Aur aaya dvltsevrlik izhar edilmi v onlar sdaqt dili il [Mrdqulu xana] sifari gndrmidilr: raqa (raqi-cm) glmk bard tlsin! kinmdn v trddd etmdn bu smt doru z tutun ki, Allah-taalann kmyi il arzuladmz hadis ba versin. Bunlardan lav, bu-Talib mirz trfdarlar zmrsindn v liqulu xan Ftholunun etimadl v sadiq yetirmlrindn olan Simnan hakimi ahverdi sultan Tbtolu Zlqdr lmd. Dvltin yksli v stnlk qazanmasna sbb olan [yuxarda] xatrlanm hvalatlarn ba vermsi zndn Damandan kemkl raqa hrkt etmk fikri hamnn xatirind mhkmlndi. ah [Abbasn] trfdarlar bu layiqli hrkata qrar verdilr v cah-clalla dayandqlar yerdn k edrk, mqdds Mhd qaytdlar. Bir ne gn qalann tmirin, brc v hasarlarn istehkam olunmasna vaxt srf edrk, Mhd qalasnn zruri ilrindn xatircm olub, brahim xanla, dmirterl1092 v canndan ken mlazimlrdn v sdaqt arl fdakarlardan be yz-alt yz nfrl birlikd cinlrin v insanlarn imam olan hzrtin (mam Rzann) - ona v cdadlarna Allahn salam olsun - mqdds rvzsindn v pak ruhundan kmk dilyib, ilahi ltfkarln qvvsi il sadt v xobxtliyi brqrar etmk n mqdds v ulu Mhddn xdlar v srtl
S-129, v.300a. Tehran apnda (s.364) bu -Slm yazlmdr. slind is, Bak nsxsind qeyd olunduu kimi, bu-Mslm olmaldr (bax: F.Smer. Safevi devletinin kuruluu, s.163). 1092 S-129, v.300b; S-297, v.238a.
1091

582

hrkt edrk, he bir mrhl v mkanda dayanmadlar. Damana atdqda Mrtzaqulu xann qardalar, oullar v orada olan trkman yanlar bellrin xidmtkarlq kmri balayaraq, ah [Abbasn] miyytin qouldular. Oradan Simnan zlqdrlrinin yanna adam gndrib, vvllr ahverdi sultan Tbtolunun vkili olmu, onun lmndn sonra is asaqqallarn mslhti v liqulu xan Ftholunun razl il [Simnann] hakimi olmu hmd sultan itat v tabeiliy dvt etdilr. Szgedn xs onlarla anlama mslht grb, z etimadl adamlarn sadtli miyyti qarlamaa gndrdi v Simnan qalasnn qaplarnn bxt v mvffqiyyt kimi qdrtli dvltin balarnn zn aaraq, trtib salnm qounu il [Abbasa] mlazimlik etmk rfin nail olub, ahan fqt v iltifat nzrlrin tu gldi. Oradan darssltn Qzvin adam gndrib, Qorxmaz xan amlunu, hrin halisini v yanlarn mzffr miyyti qarlamaa dvt etdilr. Qorxmaz xan smaylqulu xann qardalarn, amlu aalarn, darssltn Qzvind olan tayfa byklrini, msln, rndab sultann olu Abbasli sultan v ad kiln hrin yanlarn v halisini yb, itat gstrmk, yoxsa mxalif xmaq bard onlarla mvrt apard. smaylqulu xann qardalar, Vli xlifnin tabeilri v vladlar itat gstrmkl v tabe olmaqla razlamadlar. Amma hrbilrdn v riyytdn olan sad adamlar hcum kib, ah [Abbasn] mbark qdmlrinin mjdsindn hdsiz sevinc v adlq izhar edrk, Abbas trfdar olmaq arn ld rhbr tutdular. Xlas, axrda hams tabeilik mqamna glrk, mxaliflik qaplarn baladlar v tale yolgstrninin dlalti v ynlndirmsi il ox-ox adamlar ali miyyti qarlamaa tlsdilr. liqulu xann qarda Hseynqulu sultan Ftholu z qarda trfindn Reyd hakimlik edirdi v o, mqdds miyytin glii v xalqn onu qarlamaq n hcum kmsi xbrini eidrk, mqayisyglmz drcd xof v qorxuya brnb, Reyd qalmaa macal tapmad. O, znn ksr yklrini v yalarn atb, aradan xaraq, z qohumlar olan qclu 1093 camaatnn nzartind olan Thmasib mirznin saxlanld lmut qalasna getdi. [Abbasn] ali miyti il birlikd olmaq sadtin malik olmu qdrtli sltntin trfdarlar lahzrtin mqdds zngisinin hndvrind manesiz v mnaqisiz kild darssltn Qzvinin yolunu tutdular v [Abbas] uurlu bir saatda hr daxil olub, z yksk drcli babasnn mbark dvltxanasna xobxtcsin qdm qoydu. Sltnt v padahlq mrkzi ahnahlq taxtnn bzyinin mbark qdmlrinin iqlndan gn kimi parlad v xalqn hal dili bu mqamda bel dedi: eir Ey kama yetmi ah, dvran uyundur snin kamna,
1093

S-129, v.301a; S-297, v.238b. Tehran apnda (s.365) Fthl yazlmdr.

583

Flk taxtnn sultan evrilibdir qulamna. Ad-sanl ahlar taxtnda sadt il yl ki, Bu zaman dvlt sikksi vurulub snin namna. Szn qsas, dvlt paytaxtna yksk mqaml hzrtin sadt saan rfli qdmlrinin dymsi il, xll uram saray yenidn zintlndi. Mrdqulu xan ali divann vkilliyini tkbana surtd z hdsin gtrd. Dvlt razisinin mxtlif trflrindn v smtlrindn qzlba tayfalarnn mirlri v asaqqallar cahann pnah olan drgaha glrk, mbark qdmlrin gliini tbrik etdilr. Kaandan Vlican xan srtl hrkt edrk, Rey yolundan Qzvin glib, [ah Abbasn] ayan pmk rfin nail oldu. Mrdqulu xan bu-Talib mirznin mirlrindn v xanlarndan kinirdi, bir an da olsun onlarn iinin fikrini kmk v tdbirini tkmkdn rahat olmurdu v ehtiyatl trpnmy riayt edirdi. O, mumn trkman mirlrini Pirqeyb xan Ustaclu v qardalar il birlikd gndrdi ki, hrin knarnda, sfahan yolunun stnd yerln Pirsufiyan kndind dayanb, o yoldan xbrdar olsunlar. Amma liqulu xan, smaylqulu xan v bu-Talib mirznin trfdarlar olan digr byk mirlr sgndr anl nvvabn v [bu-Talib] mirz cnablarnn miyytind Crbdqandan keib, darlmminin Qumun trafna atdlar. Bu zaman Allahn klgsi olan lahzrt ahn sadtli miyytinin glii xbri onlara yetdi. O camaatn hvalna tamam sarsnt yol tapd. O nlar Qum hakimi liqulu sultan Zlqdri armaq n adam gndrdilr. Lakin o, glmkdn boyun qard, qala qaplarn balad v mxaliflik nmunlri gstrdi. liqulu xan he vaxt onun bu cr hrkt edcyini tsvvr etmmidi v onu z fdailri srasndan saymd. liqulu xan bu hadisni olduqca qeyrimmkn sayb, smaylqulu xan v mirlrl ittifaqda Msum xanmn 1094 - ona v cdadna salavat v xeyir-dua olsun - nurlu mzarn ziyart etmk bhansi il ordudan ayrlb, Quma gldilr v yax nitq qabiliyytin malik bir adam gndrdilr ki, irin dill onu onlarla mttfiq olmaa rbtlndirrk, qaladan bayra xarsn. Onlar hmin xs vasitsil ona bel bir xbr gndrmidilr: Biz snin qonan olmaa glmiik. Sn d z mlazimlik rtini yerin yetir! Bzi zruri szlr var ki, onlar zbz danmaq lazmdr. Ad kiln (liqulu sultan Zlqdr) cavab gndrdi: Qoruqlu tayfas mnim glmyim mane olur. Onlarn balarnda Abbas trfdarlnn havas vardr v mnim limd ixtiyar yoxdur. mirlr onun mttfiqliyindn midlrini zb, mqdds astanan tvaf etdikdn sonra orduya qaytdlar. O vaxtadk onlarn beynind o qdr lovalq v qrur yer tutmudu ki, z mtlblrin zidd gln hadisnin ba vercyini sla dnmrdlr. Mrdqulu xann v Xorasan camaatnn onlarn nzrind ox da
Msum xanm - ilrin yeddinci imam Musa l-Kazimin qzdr v mqbrsi rann Qum hrinddir.
1094

584

hmiyyti yox idi. Lakin hmin gn onlar qflt yuxusundan bir qdr oyandlar, lovalq, qrur badsindn ayldlar v z ilrinin fikrin ddlr. Onlar Qum trafndan Savy atdqda hamsnn Qzvind ailsi v k olan sgrlr v ordu hlinin ortabab adamlar rxstsiz xb getmy baladlar. Byk xanlar smaylqulu xann qarda Mrdqulu xan amlunu tyin etdilr ki, z qounu il yolun stnd durub, rxstsiz olaraq hr smtin gedn hr ksi qtl v qart etsin. Bu ngl adamlarn [Abbasa] rbtinin artmasna sbb oldu v onlar geclr z yklrini v yalarn atb, qeyri-nnvi yolla xb getmy baladlar. o yer atd ki, Mrdqulu sultan onlarn qaban almaa aciz qald v qzlba yanlar iin stndn prdni gtrb, mirlr bildirdilr: - Byk qorularn, xasseyi-rif mlazimlrinin v baqalarnn ksriyytinin aillri v klri darssltn Qzvinddir. gr bu iki dst arasnda mxaliflik z vers, i gedib qtllr v dy xacaqdr. Bel olan tqdird ox gman ki, Mrdqulu xan v onun tabeilri bizim ordumuzun adamlarnn aillrin v klrin qar tcavz lrini uzadacaqlar. Camaat mhz bu narahatln aradan qaldrlmas n Qzvin getmkd sbirsizlik gstrir. mirlr bu iki dst arasnda mharib v mcadilnin ba vermsinin ksr qzlbalarn tbitin xo glmdiyini bildikd hr an baqa bir fikr, hr dm baqa bir ndiy dmy baladlar. Bununla yana, li qulu xan smaylqulu xann yekdilliyindn v sadiqliyindn min deyildi v onlar bir -birilri il razlq, ittifaq v dostluq sasnda danmrdlar. Hans tdbiri ki liqulu xan mslht bilirdi, smaylqulu xan onu doru saymrd. liqulu xann mddas bel idi: - Qzlbalar arasnda qarqln ba qaldrd v ksr adamlarn Qzvin z tutduqlar bir halda biz bu qtiyytsizlik v prakndlikl lahzrt ah [Abbasn] mnsublar olan xorasanllara qar mqavimt gstr bilmrik. Glin, z padah v padahzadmizl birlikd bizim yanmzda olmaq istyn hr ksi zmzl gtrb, Savdn Hmdana gedk v orada qalaq. Bizim Hmdanda olduumuza gr raq camaatnn ksri z aqibtini dnrk, Qzvin getmkdn kincklr. Bel xbr yaylacaq ki, Xorasandan glnlr libo v prian haldadrlar. Biz is xzinlri v srvtlr yanmzda saxlayrq. Dnyvi var-dvltd gzlri olan hrbilr get-ged onlardan myus olub, bizim bamza toplaacaqlar. Bir ne gn rzind z halmz qoruyaq v gr ki, bu hamil gecdn n doacaqdr [klamna] uyun surtd zmz bir guy krk gzlyib grk ki, qeyb prdsi arxasndan hans surt z verckdir. Lakin smaylqulu xan bu mslhti rdd edib dedi: - Bu gn bu orduda olanlarn hamsnn ailsi v k Qzvinddir v onlar, tbii olaraq, oraya getmy v z hl-yallarnn bann stnd durmaa meyil edirlr. gr biz Hmdan trf k etsk, onda bu hadis bizim mlubiyytimizin lamtlrinin bir nv olacaqdr v ox gman ki, hal -hazrda biz yolda olan camaat bizdn ayrlaraq, bzi ilr grmy csartlncklr v 585

trafmzda bir ks qalmayacaqdr. El olan tqdird biz tamamil zay v mhv olarq. Bizim n n vacibi budur ki, Qzvin trf gedk. Mrdqulu xann ox adam yoxdur v eitmim ki, o camaat knlsz v mcburn ona tabe olubdur. gr o, bizim razlmza uyun hrkt ets, lap yax; ks tqdird is bizim qvvtimiz v qdrtimiz ondan oxdur v raq qounu xorasanllardan artqdr. Onu aradan qaldrarq v ali sviyyli ahzadlrdn hans birini istsk, sltnt v vlihdliy tyin edrik. liqulu xan he vchl buna raz olmad v dedi: - gr Qzvin gedib z ixtiyar yynimizi Mrdqulu xann lin versk, o, el hmin gn bizi aradan qaldrar v bu ii digr gn saxlamaz. Zruri tdbir v ehtiyat bundan ibartdir ki, biz ondan uzaq olaq v bir ne gn nmaynd gndrmk v yd vermkl keirk. Nhayt, grk ki, oyunbaz flk n bd xaracaqdr. Xlas, onlar tdbirin klfinin ucunu ldn vermidilr v eyni zamanda bir-birilri il yekdil v hmry deyildilr. Onlarn vziyytinin sarslmas hr ks aydn oldu. [Sravi] sgrlrin v [ordudak] ortabab adamlarn frar etmsi yqinlik sahiblrin sirayt etdi. Hr gec qzlba yanlarndan getmy imkan tapan bir dst frar edirdi v onlar sy gstrirdilr ki, rfin (ah Abbasn) mlazimi olmaq mslsind bir-birilrindn qabaa dsnlr. Xlas, mirlr Qzvin getmkdn savay, digr bir fikr gl bilmdiklrindn qrar verdilr ki, qzlba tayfalarnn orduda olan btn mirlri, yzbalar, yanlar v hr oyman mtbrlri liqulu xan Ftholu, smaylqulu xan amlu, ahverdi xlif nallu amlu, mhrdar slms xan Zlqdr, dhm xan Trkman, ahqulu xlfa Rumlu, Seyid by Kmun, smayl sultan Alplu far, iraz hakimi olan ahl xlif Zlqdr, Hmz xlifnin olu Mehdiqulu sultan Tal v s. ustaclu, amlu v bayat mirlri v sgndr anl nvvabn anas Sultanmn qohumlar olan mosullu trkman mirzadlri v digrlri bada olmaqla bir yer toplab hd v rt kssinlr ki, hams bir-birilri il dost v yekdil olacaqlar, bir-birilrinin szndn v mslhtindn xmayacaqlar, z iradlri v ya digr birisinin thriki il bir birlrinin qsdin durmayacaqlar v gr kims onlardan birini aradan qaldrmaq istyrs, onlarn hams ittifaq edrk, o ksin df edilmsi il mul olsunlar. Btn qzlba mirlri, yzbalar v mtbrlri vzir Mirz Mhmmdin evind cmlib, ortaya zmtli Quran kitabn gtirdilr v qeyd olunmu trzd z aralarnda Allah klamna and idilr. Lakin hl Qzvin getmk mslsi xatirlrd tam qtilmzdn nc liqulu xann tabeiliyind olan mirlr srasndan onun etimadn v himaydarln qazanm Mehdiqulu sultan Tal v Allahqulu sultan Kngrl1095 frar edrk, rxstsiz surtd xb getdilr v ustaclu tayfasnn ksri frar yolunu tutdu. Bel ki, liqulu xan az
1095

S-129, v.303a. Tehran apnda (s.368): Allahqulu sultan Tal Kngrl.

586

adamla qald. Amma amlu tayfas sabitqdmlik edrk, smaylqulu xann bandan praknd olmadlar. Bu [sonuncu] xsin yardmlar v kmkilri daha ox olduundan [liqulu] xan onun mslhtindn xa bilmdi. O zaman Mrdqulu xan [smaylqulu xana] bel bir xbr gndrmidi: ziz cnabnza bllidir ki, amlu v ustaclu tayfalar arasndak ittifaq qdimdir v onlar hmi hadislr v hvalatlar zaman bir-birilri il mttfiq olublar, he vaxt onlarn arasnda ayrlq olmaybdr. Zruridir ki, bu dvltd amlu mirlrinin byklrindn v o tayfann asaqqallarndan biri dvltin sas dayaqlarndan biri olsun. Bu gn amlu tayfas irisind bu i layiq olan bir xs Durmu xann nvsi, Herat hakimi liqulu xandr, digr birisi is sizin ziz cnabnzdr. Adn kdiyim birinci xsin (liqulu xan amlunun) hm biziml, hm d sizinl davti hamya mlumdur. Msl var, deyrlr ki, dmnin dmni dost olar. Ona gr d zrurt zndn sizin ziz cnabnzla bizim mhbbt v dostluqdan savay armiz yoxdur. Mniml bir oymaqdan olan liqulu xan Ftholu vkillik v asaqqallq msllri sbbindn glmkd trddd edir v narahatlq kir. Bs, sizin ziz cnabnz n n glmkdn imtina edir?. Xlas, [Mrdqulu xan] vaxtn mslhtin uyun gln eidli irin szlr bildirdi. Baxmayaraq ki, o, bu parlaq klmlri smimiyytl demirdi, amma onun dediklri zahirn gerkliy uyun gldiyindn smaylqulu xan bu doru grnn yalanlara aldanb, Qzvin getmkdn baqa bir sz sylmirdi. liqulu xan bu mnan anlayb dedi: - Mrdqulu xan mniml eyni oymaqdandr v mn onu sndn yax tanyram. Onun mlayimliyin v mslhtamiz szlrin sla bir etimad yoxdur. gr lin imkan ds, mni v sni bir gn d olsun sa buraxmaz. amlular arasnda iddia sahibi oxdur. O, sni deyil, el baqa birisini qabaa kck ki, z yetidirmsi olmu olsun v sni mndn vvl aradan gtrckdir. Grk biz z vziyytimiz dair ayr bir tdbir fikirlk. Lakin onun bu xnn bir faydas olmad. Szn qsas, la -hzrt [Abbasn] dvlt bsatn bzyn qeyb alminin trtibilri onlarn bsirt gzlri qarsnda tdbir yolunu bal saxlayrdlar v onlar heyrt lnd v srgrdanlq shrasnda qalmdlar. Tale yolgstrni o camaatn ixtiyar yynini onlarn mtlbin mxalif olan v ali rfli [Abbasn] asiman tmlli dvltinin balarnn mqsdinin hasil olunmasna imkan vern bir yola dlalt etdi. Buna gr d smaylqulu xan ixtiyarsz kild getmk qrarna glib, baqa bir x yoluna raz olmurdu. oxlu qil-qaldan sonra qrara alnd ki, hr ks z etimadl adamlarndan zka sahibi v tcrbli birisini Qzvin gndrsin ki, orada o, rf scd etmk rfin nail olub, Mrdqulu xanla grrk bildirsin ki, mirlr v xanlar bdi dvltin sabitliyi namin z mtlblrindn vaz keib, bu iki dst arasnda kim v vurumaya imkan vermmyi qrara alblar v xeyirxahlarn razlq v mslhtindn knar deyillr. Gndriln adamlar, hminin o camaatn (Abbas trfdarlarnn) vziyytini z bsirt gzlri il mahid edrk, onlarn 587

xatirindki gizli niyytlri fhm edib, geri qaytmal idilr ki, [smaylqulu xanla liqulu xan] orann vziyyti haqqnda mlumat alandan sonra ona uyun kild hrkt etsinlr. hmd by liqulu xan trfindn v Mhmmd by Bydili amlu smaylqulu xan trfindn1096 Qzvin getmy mmur edildilr ki, gedib Mrdqulu xanla grsnlr, o, onlarn hr biri il al v tcrb sasnda shbt edib, hr ikisini eidli mlayimlik. tvazkarlq v irindillikl arxayn salb, geri qaytarsn v onlar grdklrini v eitdiklrini glib dansnlar. Xlas, istr-istmz Qzvin getmk mslsi xatirlrd qtildi. Savdn k etdilr. El ki Xkruda atdlar, Qzvin trfdn Mir Seyid Hseyn Mcthid, Abbasli sultan amlu v ustaclu asaqqallarndan olan hmd by Eikaas eli sifti il glib, byk xanlara Mrdqulu xan trfindn gndrilmi mktubu atdrdlar. Gndriin xlassi bel idi: ndiycn flyin zrurtindn qzlba tayfalar arasnda ikitirlik ba qaldrbdr, trflr arasnda mxtlif axnama v fsadlar z veribdir. Bu vziyyt din dmnlrinin csartlnmsin bais olub, qzlbaa mxsus olan mmlktlrdn bir oxusu Rumdan olan dmnlrimizin ixtiyarna keib v indi d Xorasan trfdn zbklr frstdn yararlanaraq, o mlk ial etmk n qoun kiblr. Hamya mlumdur ki, bu ikitirliyin mvcud olduu qdrinc n Xorasan qoununun zbklr qar durmaa qdr ti v qvvti vardr, n d ki raq qoununun rumilr qar mqavimt gstrmy dzm var. gr iki- il d bu minvalla davam ets, onda din v dvlt tamam nqsan yol tapacaq. Abdulla xann Xorasana gldiyi bir vaxtda layiq bilmdik ki, bu gn sgndr anl nvvabn byk v yetkin olu v Qzlba dvltinin midi olan, sadtli alnndan gn misall cahandarlq nurlar parlayb ildayan bir padahzadni Xorasanda saxlayaraq, onu zbklrin mhasirsin salaq v bu vilayt nianli xandann biz verdiyi nemtin haqqn nzr alb, o hzrti bu trf gtirdik. ttifaqdan, yekdillikdn, dinin v dvltin qvvtlnmsindn v dmnlrin df olunmasndan savay, baqa bir mqsdimiz yoxdur. Byk xanlarn zati-alilrindn v qdrtli dvltin asaqqallarndan tmnnamz odur ki, trslik v inad trk edib, bir-birimizl mttfiq olaq v dvlt layiq n olarsa, bir birimizin mslhti il onu qarya mqsd qoyaq. [Mrudqulu xan] z gndrdiyi adamlara taprmd ki, gr mirlr v xanlar uzlama v ittifaq mslsin raz olsalar, onlara Mrdqulu xanla dost olacaqlarna v ona qar bir hiyl fikirlmycklrin dair and imyi tklif etsinlr. Trif gtirn xadimlr vvlc liqulu xann mnzilin getdilr v smaylqulu xan v s. mirlr v asaqqallar da onun mnzilin toplab, xadimlrl grdlr. smaylqulu xan digrlrindn daha nc razlqla ban trpdib, Mrdqulu xann [Qzvin] gliini alqlad. Aqil v zkal bir cavan olan liqulu xan bilirdi ki, z v Mrdqulu xan hr ikisi eyni tayfadan - ustaclu tayfasndandrlar, hr ikisi padah-niandrlar v vkilssltndirlr. Onlarn bir
S-129, v.303b. Tehran apnda (s.368-369) v S-297 nsxsind (v.241a) hm liqulu xan, hm d smaylqulu xan trfindn gndriln xslrin hr ikisinin ad hmd by kimi yazlb.
1096

588

evd olmas mmkn deyildir. nki hans biri qdrt taparsa, digrini sa buraxmayacaqdr. Lakin onun baqa lac yox idi v smaylqulu xann ona qar nifaq da aq-aydn idi. Bu sbbdn o, tamam ikrah hissi il hmry oldu ki, onlar hr gedib, Mrdqulu xana da and versinlr v bir -birilrinin mkr v xyant etmycklrindn xatircm olduqdan sonra hr daxil olaraq, gr sadtinin rfin nail olsunlar v mxaliflik qaplarn balasnlar. Bu hadisnin ba vermsindn sonra mirlr v xanlar [Mrdqulu xann] gndrdiyi adamlarla birlikd ktlvi surtd sgndr anl nvvabn hzuruna getdilr. Abbasli sultan v zmannin mcthidi olan cnab (Mir Seyid Hseyn) lahzrt (Abbas) trfindn onun yksk drcli atasna dua rz etdilr, oxlu vq v arzular dil gtirdilr v Mrdqulu xan trfindn vziyyt mnasib olan sdaqt slublu, dvltsevrcsin szlr rz etdilr. Bu cr qtiyytsizlik sgndr anl nvvabn rfli xatirin xo glmirdi v artq o, sltntin byk muliyytlrindn tamamil tng glmidi. Bu zdn o, mhtrm olunun trif gtirmsin gr sevinc v adlq izhar edib, Mrdqulu xana razln bildirdi. Gndrilmi cnab xadimlr ilri lazmnca hll edib yerin yetirdilr v z mramlarna nail olub qaytdlar. Mhmmdi by Sarsola onlarla birlikd hr getdi ki, Mrdqulu xanla grb, ona and versin ki, liqulu xanla qardacasna rftar edib, xyant v nifaq mvqeyi tutmayacaqdr. Eyni zamanda, ordu hlinin hams z adamlarn gndrrk, [ah Abbasn] mbark qdmlrinin gliini tbrik etdilr. raq qoununun pozulmas, hmin qoundak mirlrin hvalnn sarslmas v onlarn bir-birlri il ittifaqszl xbrlri Mrdqulu xana mlum olduqda onun trflr arasnda mharib olaca il bal qorxusu aradan qalxd. Bellikl, o, bu cr byk bir ii Allahn klgsi olan la -hzrt ahn xtrdn qorunan uurlu bxti saysind, tsvvr etmdiyi bir asanlqla hll etmi v nizama salm oldu. Amma o, yen d narahat olurdu ki, birdn onlar ktlvi surtd glib, gr vaxt bir xoyant edrlr v gec -gndz bu fikird idi ki, onlarn cmiyytini bir-birilrindn ayr salsn, mirlri tk-tk hr gtirsin, mmkn olduqca liqulu xan, smaylqulu xan v Mhmmdi Sarsola cm halda glib onunla grmsinlr v bacard yolla tezlikl onlarn aradan qaldrlmas il mul olub, zn onlarn vlvlsindn xilas etsin. Zmannin mcthidi olan cnab, Abbasli sultan v hmd by Eikaas qaydb raq mirlrinin hval v Mhmmdi Sarsolan glii bard mlumat verdikd Mrdqulu xan saatn uursuz olduunu bhan edib taprd ki, Mhmmdi by ox v kaman qorusu (qori-yi tir kman) Mhmmd rif by avulunun evind qalsn v bildirdi ki, uurlu bir saat olduqda onunla grckdir. mirlrdn v vzirlrdn hr birinin adna ali hkmdar [ah Abbasn] mhr il tsdiqlnmi hkmlr yazlaraq, onlarn yolladqlar adamlar vasitsil gndrildi ki, bir-birlri il yoldala muayat olmadan rfin mlazimi olmaq rfini qazansnlar. Mhmmdi by vziyyti mahid edib anlad ki, Mrdqulu xanla onlarn arasndak yarann saalmas mmkn deyildir. 589

Amma sgndr anl nvvabn ordusundak vziyyt bel oldu ki, Mhmmdi byin gediindn sonra tamam tfriqilik ba verdi. Qoun tbqlri bykl-kiikli, he kimin mrin v qadaasna mhl qoymadan v etina etmdn xb getmy baladlar. Ordunun hvalna viranlik v prakndlik yol tapd. Htta padah byutatnn iilri karxanalar atb getdilr. Naaraxana iilri padahn grnay v naaralarn gtrb hr apardlar v orada onlar lahzrt [Abbasn] anl adna ifa edib sslndirdilr. Dayandqlar yerdn k edib irli gln gn miraxurlardan, cilovdarlardan v at tvlsi iilrindn iki - nfr qalmamd ki, sgndr anl nvvab v bu -Talib mirz n cilov ksinlr. Xidmt hlindn Zeynal by rbtdardan, bir ne nfr pe agirdlrindn v qulamlardan savay, bu-Talib mirznin xidmtind he ks qalmamd. Hmi sltnt bargahnn sahsin cmln, padahn v padahzadnin atlanmas vaxt gryan aldran byk mirlr bu dfki kd dvltxanann qapsna glmdilr v mirlr bir-birilrindn xoflanaraq, o kd bir-birlri il grmdilr. Onlar o qdr sbirsizlik gstrdilr ki, hr getmi Mhmmdi bydn bir xbr glib atmam, [Qzvin] glmkd tlsknlik nmayi etdirrk, hrin drd frsxliyindki Mntr1097 mvqeyin glib yerldiklri gec mirlrin hr biri digrinin xbri olmadan hr gedib, rf scd etmk v Mrdqulu xanla grmkd bir-birilrindn qabaa dmk iradsi gstrdilr. smaylqulu xann qounu v kmkilri daha ox olduundan liqulu xan ondan qorxurdu. vvlc o, gec vaxt smaylqulu xandan xbrsiz olaraq, hmd sultan Asayiolu, Qnbr by Gzbykl v z yannda olan bir dst adamla birlikd hr yolland. Hminin smaylqulu xan hmin fikr db, ahverdi xlif nallu, z qarda olu olan qlnc qorusu (qoriyi -mir) Hsn by, Piri by nallunun olu Rzaqulu by Eikaasba v amlu camaatndan be yz nfr yaxn bir dst il birg Mntrdn atlanaraq, hr z tutdu. Faliyytd olan vzir Mirz Mhmmd, sabiq vzir Mirz Ltfi v onun mustovfi l-mmalik olan olu Mirz Mhmmd Zaman narahat oldular ki, birdn liqulu xanla smaylqulu xan baqa bir fikr drk, o taciklrd qzl olduunu gman edrlr v onlarn mallarna l uzadb, baqa bir smt gedrlr. Onlar bunun qorxusundan hmin gec qeyri -nnvi bir yolla hr yollandlar, Qorxmaz xan amlunun mnzilin getdilr v ondan xahi edrk, onunla birg dvltxana qapsna getdilr ki, hmin gec onun vasitiliyi il rfin ayan pmy nail olub, Mrdqulu xanla grsnlr. Tsadf zndn, adlar kilnlrin hams Qzvinin mbark dvltxanasnn qapsnda bir yer
Bak nsxlrind Mntr vzin Mnir yazlmdr (S-129, v.305b; S-297, v.242b). R.M.Seyvri is bu yerin adn Mnbr klind qeyd edir (R.M.Savory. "Very Dull and Arduous Reading": A Reappraisal of The History of Shah Abbas the Great by skandar Beg Munshi // Hamdard slamicus..., III, no. 1, Karachi, 1980, p.34).
1097

590

toplamdlar. Hr kim nzr salsan, ona drd mbtladr misrasnn mzmununa uyun gln bir vziyyt meydana xmd. Orada onlar birbirilrinin vaxtsz gliindn xbrdar oldular. Mrdqulu xan mbark dvltxanann qaplarn mhkmlndirmi v hmin qaplar Xorasandan onunla birlikd glmi etimadl adamlara taprmd. O, hmin camaatn gliindn xbr tutdu v onun iddia sahibi olan bu bir ne nfri l keirmkdn ibart olan sl mtlbi zati-alilrinin uurlu bxtinin qvvsi il bel bir asanlqla hasil glmi oldu. Nec ki deyilmidir: Beyt Gec-gndz arzusunda olduumuz sadt Evin yolunu sorudu v z qapmza gldi. O, onlarn bu yolla gliini byk bir uur sayb qrar verdi ki, onlarn hr birini bir mlaziml dvltxanaya daxil edin, digr camaata is rxst verin ki, z mnzillrin gedib, sabah dvltxanaya glsinlr. Qaplar v drgah mlazimlri dvltxana qapsn ab, byk xanlar v onlarn yoldalarn iri buraxaraq, onlarn sgrlrinin giriin mane oldular. Mrdqulu xan adam gndrib bildirdi: - Bir halda ki hzrtlr sdaqt v sufilik gstrib, z mnzillrin getmdn mbark dvltxanaya glmilr, sufiliyin yolu budur ki, vvlc rf scd etmk v onun ayan pmk rfin nail olmaldrlar. Lakin indi rfli hkmdar yuxuya gedibdir. Bu gec dvltxanada dinclin ki, sabah rf scd etmy mrrf olasnz. Onlar dvltxana v at meydan arasndak yuxar otaqlara apardlar v hmin gec bir dst onlarn keiyini kmy mmur edildi. mirlr bildilr ki, hbs olunmular, onlar ali rf xidmt etmk sadtin nail olmayacaqlar v onlarn Mrdqulu xanla gr ba tutmayacaqdr. El ki shr oldu, gztilr glib, onlardan qlnclar v yanlarndak btn digr ksici altlri aldlar. Onlarn hbs alnmasnn v dustaq edilmsinin lamti akar oldu. Amma sgndr anl nvvabn ordusunun hval bel oldu ki, digr mirlr yksk hrtli xanlarn getmsindn xbr tutduqda hr birisi z adamlar il birg hr glib, z mnzillrin gedrk, orada qaldlar. Sabah gn Qorxmaz xan amlunun mrin sasn, Mrdqulu xann vziri Mirz ahli v ustaclu asaqqallarndan bir dstsi sgndr anl nvvab qarlamaa getdilr ki. o hzrti bu-Talib mirz il birlikd hr gtirsinlr. Onlar Mntry gldilr v adrda oturub ilahi karxanann iin mttl qalm sgndr anl nvvab v ahzad cnablarn ata mindirrk, hr gtirdilr. Onlar dvltxanaya trif gtirdikd kama yetmi rfli hkmdar (ah Abbas) z yksk drcli atasn qarlad, onunla grb, lini pmk rfin nail oldu, z istkli qardan 591

mehribanlq auuna kdi v adl-sanl atasnn lini tutub, birlikd mqdds hrmxanaya girdilr. Dvrann nahamar vziyytindn v sbatsz cahann muliyytlrindn tng glrk, dinclik v rahatlq gusini arzulayan sgndr anl nvvab sadtin yar olduu mhtrm olu il grdn oxlu sevinc v adyanalq nmayi etdirdi, zn sltnt v padahlqdan knar edib, yksk sadtli [ah Abbasn] Frqdan ulduzlarna ucalan ban ahlq tac il bzdi v ata-babasndan zn atm olan irad mantini z mhtrm oluna tslim etdi. Onun o vaxtadk raq qoununun say-sem v sad adamlarnn dilind Abbas mirz olan mbark ismi ondan sonra ah Abbas adlanmaa balad. Hmin gec cnntmkan ahn pak qz olan xanmlar xanm Zeynb byim v sgndr anl nvvabn anas Sultanm xanm bada olmaqla sltnt adrnn mhtrm qadnlar digr ahzad [xanmlarla] birlikd hr glib, mqdds hrmxanaya getdilr v o ziz-istkli [ah Abbasla] grmk rfini qazandlar. Allahn klgsi olan lahzrt ahn gndn-gn artan dvltinin qvvsi saysind gcl dmnlri bu cr asanlqla l keirmi [Mrdqulu xan] onlarn aradan qaldrlmas fikrin dd v o zbanalarn hyat binasnn tcili surtd dadlmasn doru sayd. Mrdqulu xan smaylqulu xan aradan gtrmk mslsind amlu tayfasndan bir qdr narahatlq keirirdi v bu zdn Qorxmaz xana amlu [tayfasnn] asaqqalln vd edrk, onu zn mttfiq etdi. Shri gn o, ehelstn eyvanna gldi, mbark dvltxanan bztdirdi, btn mirlri v dvlt rkann hazr etdi. Allahn klgsi olan lahzrt ah z adl-sanl atasnn icazsi il ahlq krssn sadtli tbitinin parlaql il asiman ykskliyi bx etdi v maddi sltntl mnvi xilafti znd cmldirdi. Bu yncaqda bellrin dvltsevrlik kmrini balam qzlba mirlri v yanlar ali taxtn tklrind sf qurmudular. [ah Abbas] bu -Talib mirz trfdarlar olan xanlar z hid edilmi sadtli qardann qann a baiskar bildi v xliflr, asaqqallara xitab edrk, qardann qannn qisasn tlb etdi. Btn qzlba tayfalar razlq verib, hkmdarn szn tsdiq etdilr. Qrara alnd ki, o camaat (bu-Talib mirz trfdarlarnn balarn) ehelstun eyvannn aasnda hazr etsinlr v bu yksk slalnin sufilri v ardcllar onlar qisasa yetirsinlr. mr sasn, o camaat yuxar otaqlardan aaya gtirdilr. Onlar bildilr ki, hal-qziyy n yerddir. Onlar bir-bir eyvann brabrin atdqca trafdan v yan-yrdn onlara qlnc vurulurdu. Nadir tsadflrdn biri kimi, liqulu xann dediyi trzd vvlc smaylqulu xan tik tik etdilr, ondan sonra is liqulu xana da hmin rbtdn iirdilr. Mhmmdi by Sarsola da Mhmmd rif by avulunun evindn gtirib, z yoldalarna qatdlar. ldrlmk ehtimal olmayan hmd by Asayiolu mhz onlarla yoldalq v hmdmlik etdiyi n z zrind gizltmi olduu xncri kib, bir-iki nfri yaralad v bu sbbdn onu da ldrdlr. Dllk Xudaverdi il analq etmi v onun [gnahlar] balanm ahzadni qtl yetirmsin bais olmu Rzaqulu by nallu da qtl yetirildi. 592

Xlas, qrur shrasnn a-balar olan szgedn mirlr qbahtli bir trzd z bd niyytlrinin czasna atdlar, z midlrini axirt kib aparmal oldular v onlarn mlkiyyti msadir edildi. Digr mirlrin, vzirlrin v mnsb sahiblrinin tqsiri fv olundu, onlarn crim v trcman dmsin qrar verildi v hr birinin adna onlarn z hallarna mnasib bir mbld trcman vergisi qoyulmas il bal hkm verilrk, bunun icras n mhssillr tyin edildi. Onlardan toplanan vsaitlr rfli znginin Xorasandan glmi mlazimlrin xrclik v nam verilmsi n bldrld. Qarqlq v fitnfsad mkan olan ran mlknn sahlri ahn dalt nurlarnn vasitsil iql gnin parlaqln ld etdi v hamnn hal dili bu mvzuda bel deyr oldu: Beyt Vaxtdr, indi ahlq taxt qoy eylsin iftixar, Ki, stn klg salmdr mzffr hkmdar. Balancda byan qlmi il qeyd olunmudu ki, bu cild on iki mqaldn ibartdir. Hmd olsun Allaha ki, on iki mqaldn o hzrtin rfli adna v mbark ismin lav olunmu kramtli slflrin v ali drcli cdadlarn yksk mqamlarnn rhindn bhs edn birinci mqal irad qlmi v sdaqt gzlliyi il yazlb qurtard v hmin yax aqibtli yyamn gediind ba vermi o hzrtin sadtli doum gnlrindn balayaraq ta onun hkmranlq gninin domas vaxt saylan dvlt v sadt taxt zrin ylmsi zamanna qdr bana glmi heyrtamiz v qrib hadislri bildiyim v bacardm trzd byan shifsi zrin qeyd edib, bu sadt dftrinin dibasini zintlndirdim. Lakin hl ki [bu cild] natamamdr. ndi vvlki vdim sasn, yax yerili ata bnzyn xeyir xbrli qlmi sz saraynn cdr meydannda cilvy gtirrk, on iki mqalnin o hzrtin gzl hrktlrinin, stn keyfiyytlrinin v uurlu mahiyyt malik hvalatlarnn xlassindn bhs edn qalan hisslrini d tamamlamaq niyytindym. Onun zavalaglmz hakimiyyti zamannn hadislri ikinci cildd Allahn kmyi saysind tfsilatl kild ikst qlml yazlacana baxmayaraq, bu cildin axrnda o hzrt aid xsusiyytlr mxtsr surtd sadalanacaq ki, bu cildi mtali ednlr qsaca olaraq ondan mlumat ld etsinlr v alm karxanasnda mntzim olanlar, cahana nzr salanlar o dvran yegansinin xilqtini, onun byk cvhrinin kfini, cahandarlnn db rkann, yax xisltlrini, yksk sviyysini anlasnlar v bilsinlr ki, o, n drcd bir xsiyyt olub, clal sahibi olan [Allahn] kmyi, sadtli taleyin yardm v uurlu bxt ulduzunun msaidsi il onun byk fthlri nec ba verib, zman trqqi qaplarn onun dvltinin zn n cr ab v Allahn ona bx etdiyi gzl tbit, doru ry v bilik saysind n yolla insanlarn ilrini nizam-intizama salb. Qoy lklri idar edn sultanlar, ry v tdbir sahiblri bu 593

tqdir divannn dibasin nzr saldqda onun xoagln qaydalarn zlri n hrkt qanununa v faliyyt nizamnamsin evirsinlr. II MQAL: O HZRTN LAH DRGAHA OLAN HSN-RBT V BALILII HAQQINDA O hzrtin ata-babalar ali seyidlik mnyin v mnvi sltnt mrtblrin malik olmaqla yana, drviliyi, zahidliyi v din yolunda alma z ali mrtblrin lav etmi, triqt balarndan, eyxlrdn v Allah hlindn olmular v o Allah drgahnn seilmilrindn hmi mczlr ba vermidir. O hzrt d bu byk bxilr, qid bolluu v etiqad pakl irisind axirti dnn bir insan kimi qeybdn gln ilhamlarn akar olduu v ksiz feyzlri znd ks etdirn bir xs evrilmidir v znd maddi v mnvi sltntlri birldirmidir. O, irsi chtdn yksk drcli cdadlarnn ali mqamlarndan tamam bhr almdr v sltnt, cahandarlq v alm ilrin intizam bx etmyin grkliliyi olan hvs, tcrb v dnyagr il yana, o hzrtdn oxlu mczlr mahid olunub ki, onlarn burada tfsilatn vermk uzunulua sbb olar. O, he vaxt ilahi drgaha olan hsn-rbt v ballqdan qafil olmaybdr. O, [Allaha] z tutub z haltlrini rz edn zaman tvhid 1098 drgahnn vsal dnizin el qrq olur ki, sanki onun ruhu bdnindn ayrlr. Btn dvlt ilrind fal v istixary ml edib, ilahi mslht almadan sltnt ilrindn v mmlkt msllrinin intizama salnmasndan he birin ba qomaybdr v zmtli Qurann mtnind qadaan olunmu ilr barsind ilahi mslhti nzr alb, onlardan uzaq durubdur. III MQAL: TANRININ ONA VERDY DNCNN V BLYN DZGNLY V ONUN TQDR SHFSN UYUN GLN TDBRLRNN GZLLY HAQQINDA Mddahlqdan v szbazlqdan uzaq duraraq bildiririk ki, o hzrt bol -bol fhm, frast, ali idraka, yksk fitrt, kamil biliy malikdir v hamya blli olan dnya ilrind doru ry v parlaq fikr sahibdir. nki o, rhbrlik krssnd qrar tutduqdan sonra cahandarlq slubunu, hrbilik, qoun kmk v sf trtib etmk qaydalarn, insaf v sxavt db-rkann zman sultanlar arasnda tzldi v onun xoagln frmanlar dnyann i cdvlin v kama
1098

Tovhid vahid Allaha inanmaq.

594

yetmi xobxt padahlarn faliyyt nizamnamsin evrildi. Uaqlq andan bu gn kimi onun bdi dvlti zamannda z vermi bunca byk hadislr, mhariblr, qalalarn zbti v hrlrin fthi zaman onun sadtli mlazimliyini edrk dvlt ilrin intizam bx edn aqillrin v tcrbli tdbir sahiblrinin doru zkaya malik olmalarna baxmayaraq, btn hallarda o hzrtin uzaqgrn ryi hamya stn glmi v xilaft msllrind qarya xan hr tinlik axrda mhz onun mkllri aa biln dncsinin aar il almdr. Onun hr msl barsind dndy hr tdbir tqdir mvafiq olmudur, onun bxt ilri qzavqdr oxu kimi murad hdfin tu glmidir v aqillrin nzrind ilk baxdan xta grnn mllrinin son nticd doru olduu akarlanmdr. Dnya adamlarna bel bir mna mlum v aydn olub ki, camaatn btn msllri, say sem v sad insanlarn ilrinin xrdalqlar, cahandarlq qaydasnn zrurtlri v lk idariliyinin lazml ilri asimandan gln ilham v Rbbin kmyi il mtlq surtd o hzrtin doru ryinin, parlaq tdbirlrinin, mtin fikrinin v uzaqgrn dncsinin nticsidir v he bir ksin ona mdaxilsi yoxdur. Hr n ki onun nurlu ryind toplanbdr, Hams mbda v miadn sirlrindndir 1099. Dnyann tin hll olan mkllrini, He ks onun kimi z bilmyibdir. Hl uaq yalarndan yetrinc mdrik olub, Onun ryi ustadlarn dncsin stn glibdir. O hzrt z nfis vcudu il sltnt v hkmdarlq msllrin cavabdeh olduqda yann azl, dmnlrinin oxluu, yardm v kmkilrinin atmazlna baxmayaraq, Allahn ltf, bxtin gc, taleyin msaidsi, Tanrnn bx etdiyi biliyinin v anadanglm zkasnn saysind dvlt ilrinin intizamszln v sltntin qarqln el nizama sald ki, Misra Onun barsind bsirt sahiblrinin gzlri mat qald. nki on il idi ki, ran mmlktlri qvvtli v hkmken bir padahdan mhrum qalmd, qoun sahiblrinin, ordu balarnn v tayfa mtbrlrinin bzilri chalt, nadanlq v mkrli niyytlr ucbatndan zbana olaraq iki dsty blnmdlr, onlarn qidsinin gzl tyi sdaqtsizlik irkabna bulamd v hr bada bir sevda ba qaldrmd. Bu sbbdn mmlkt xll yol tapm, qolu zorlu dmnlr (Osmanllar) v zbklr iki trfdn ran
Mbda dnyann balancn, yaradln, miad is dnyann sonunu bildirmk n ildiln dini terminlrdir.
1099

595

mmlktlrin tamah salm v hr il bir mmlkt ldn getmidi. [ah Abbas] mhz bel bir vziyytd v qarqln bol olduu bir raitd rann hvalnn dzldilmsin sy gstrib, vvlc, z ykslilrini v insafszlqlarn trqqi etdirrk mirlik, sultanlq v xanlq mrtblrin atm, zbanala adt etmi v ellr, oymaqlar arasnda fsad salb hmi fitnkarlqla mul olmu bir sra araqardran mirlri, ordu balarn v evin daxilindki dmnlri aradan qaldrma nmli bilrk, sy oxluu v tdbir gzlliyi il bu tbqdn olanlar bir-bir l keirib, yoxluq diyarna gndrdi v onlarn vzind i yarayan adamlar himay edrk, ali mrtblr v mirlik drclrin atdrd. Get -ged insanlar o [fitn-fsad] mslsini unutdular v mvcud olan qarqlq sakitlmy z qoydu, padahn mr v qadaalar qoun arasnda nfuzlu oldu v ldn getmi mmlktlr geri qaytarld. Bu bard ikinci cildd z yeri glnd bhs olunacaqdr. IV MQAL: ONA SAHBQRANLIQ RTBSNN YARAMASI BARD V ONUN HYATINI THDD EDN THLKLRN XOBXT SONLUQLA BTMS HAQQINDA Bsirt sahiblrinin nzrlrindn yaynmamdr ki, vvlki sultanlarn hr birinin lqblrin sahibqiran ibarsi artrlsa da, bunlarn ksri yaz -pozu ilri il mul olan adamlarn onlara gstrdiklri iltifatdan irli glmidir. Lakin bu [sahibqiranlq] mnas lahzrt [ah Abbasn] ali nianl anna, hqiqtn d, uyun glir. nki onun mbark doum gnndn indiycn asimanda mxtlif ulduz yaxnlamalar z verib ki, bunlarn ehkamlar o hriyarn hvalnn sbutudur. Ncum elminin dlillrin gr hmin ulduz yaxnlamalarndan hr biri iqtidarl bir sahibqirann meydana xmasna v zhur etmsin dlalt edir. Ulduznaslq iini bilnlr dnc v fikir gz il ona bir nzr salsalar grrlr ki, szgedn ulduz yaxnlamalar o uca drcli v yksk mrtbli [ah Abbasn] sltntinin zhuru v onun dvltinin mhkmliyin dlalt edir v onun triflayiq xsusiyytlr malik zat hmin ulduz yaxnlamalarnn tsirlrini v ehkamlarn znd tzahr etdirir. Xsusn d 1012 -ci ild (11.06.1603 - 29.05.1604) ba vermi smavi ulduz yaxnlamas zaman Mslls ( ulduz) qvs brcnd bir at vaqe olmudu. Hl kemi mnccimlr, xsusil bu rfli elmin incilrindn olan Mvlana Mhyddin narupiyazi trfindn yazlmd ki, bu hadis el bir dvlt sahibinin zhuruna dlalt edir ki, onun uur nianli dvrnd zmannin, mxtlif mzhblrin v dinlrin vziyytind dyiikliklr olacaqdr v o mmlktlrin bzilrinin hvalna xarabalq yol tapacaqdr, sirlrin aparlmas, soyunuluq v byk qtl qart hadislri ba verckdir. Bu mna o hzrtin xobxt zamannda 596

Azrbaycanda, irvanda v Grcstanda ba vernlrl uyunluq tkil edir. Bel ki, hmin vaxt yyamn dyiknliklri nticsind o mmlktlrd intiar tapm batil mzhblr v dinlr ildrmabnzr iti qlncn parlts il xll urad, qiyamt lamtli qounun keidindn flyin zrurti v ulduz yaxnlamasnn tsiri il bzi islam mahallarna xarabalq yol tapd, mslmanlardan v qeyri mslmanlardan ibart oxsayl camaat vtnlrindn ayr db, digr hrlr v lklr praknd oldular, Grcstanda byk bir soyunuluq ba qaldrb, bir dqiq d olsun sngimk bilmdi v o diyarn ne min nfr qadnlar v qzlar mslmanlq hvzsin daxil oldular. O hzrt z sdmrlik vaxtndan bu gndk el iri xtrlr v byk thlklr adlanmdr ki, bunlar he bir sahibqirann bana glmyibdir: Birincisi, tifil anda ana v atadan ayr dmk tinliklrin v kdrlrin n byydr v mrnn balancnda bu xtr o hzrtin bana glmidir. kincisi odur ki, smayl mirz zamannda ahzadlrin qtllri ba verirdi v o, bu xoaglmz hrkti z mtlbinin son hdfin evirmidi. Hmin vaxt o hzrtin llsi ahqulu sultan Yegann Heratda qtl yetirilmsin baxmayaraq, ilahinin himaysi [ah Abbasn] rfli zatn mhafiz etdi v saxlad, mnsb arzusunda olan dnyaprstlrin hrsi nn hicab prdsi kdi v o tale yetidirmsinin mqdds zat tyanlarn kin-kdurtindn qorunmu oldu. ncs onun zldiyi xtrlrin n byydr. Bu, ondan ibart idi ki, camaat arasnda yaylm shbt sasn, dorusunu Allah bilir, smayl mirz trfindn liqulu xan amlu bu yaramaz i (Abbas ldrmy) mmur edilmidi. O, mbark ramazan aynda Herata atd v asimandan gln ilhamla bax gr bu hamil gecdn n doacaqdr klamnn mzmununa ml edib, [smayl mirz qarsndak] son drc qorxu-hrksn baxmayaraq, ramazan aynn sonunadk sbir etdi. O, bu xoaglmz iin hyata keirilmsin hazrlaan gec ay parlaqlna malik bir qasid glib ataraq, smayl mirznin lm xbrini v [Abbasn] nicat tapmas mjdsini gtirdi. Hqiqtn d, bu caib hvalatn ba vermsi onun sahibqiranlq vziyytinin qribliklrindndir. Drdncs odur ki, [ilahi] tqdir sasn, Xorasan v raq mirlri arasnda mxaliflik z verdi. z yerind qeyd olunduu kimi, sgndr anl nvvabla ali mkanl ahzad Sultan Hmz mirz Xorasana qoun kdilr. Quryandak Tirpl yaxnlnda trflr arasnda byk bir vuruma ba verdi v Xorasan qounu mlubiyyt urad. lahzrt (ah Abbas) trfdarlarnn v kmkilrinin darmadan olunmas snasnda fdakar mlazimlrindn bir ne nfrl birlikd o dhtli dydn salamatlqla xd v o hadisd sa qald. Beincisi odur ki, lahzrt (ah Abbas) Heratda yaayrd. Qzav -qdr lvhsind qeyd olunmudu ki, o hr zbklrin lin kesin, mhasirdkilr qtl yetirilsinlr v sir olsunlar. Lakin bu hadis ba vermzdn nc i el gtirdi ki, o vaxtadk bir-birlri il lbir olan liqulu xan Ll il Mrdqulu xan arasnda ziddiyyt v inadkarlq ba qaldrd, msl dyl nticlndi v ilahi 597

tqdir sbbindn o hzrtin sadtli bayrann klgsi altnda olan amlu tayfas gcl bir flakt urad. O dyd lahzrtin geydiyi zireh bir ne yerdn ox zrbsi v niz lamti toxunsa da, onun mqdds zatna he bir zrr dymdi v o, cinlrin v insanlarn imam olan hzrtin (mam Rzann) pak ruhunun cazibsinin qvvsi il mqds Mhd trif gtirib, hr iki byk thlkdn sa qurtuldu. Altncs odur ki, o hzrt byk naxoluqlar z vers d, Tanrnn kmyi il mxtlif xstliklrdn fa tapmdr. irazda atdan yxlb, bir mddt yataqda qalm v ilahi ltfkarlq onu saxlamdr. Yeddincisi odur ki, Cialoluya qar dy gnnd mqdds znginin mlazimlri sirlri [ah Abbasn] mbark nzrlri qarsna gtirn vaxt [sirlrin arasnda] mkri krdlrindn olan bir qvvtli v gcl xs uzunboaz kmsinin iindn bir xncr xarb, o hzrtin stn cumaraq, zn onun bnzrsiz bdninin zrin sald. O hzrt ilahi hsn -rbtin kmyi v sonsuz mrhmt pncsinin qvvsi il o bdzatn linin stndn z mbark li il tutub, xncri onun lindn ald v o byk mkrdn onun mbark zatna bir ziyan dymdi. Bu hadislrin tfsilatnn hr biri vahid, ziz v uca Allahn izni il z yeri glnd qeyd olunacaqdr. V MQAL: ONUN DALT, YOLLARIN MN-AMANLIINI TMN ETMS V BNDLRN RFAHINI YKSLTMS HAQQINDA Sltnt ilrinin n mhm mmlktin sabitliyi v yollarn min amanldr. ran mmlktlrind bu qayda itib -batmd v camaatn yollarda hrkti v gedi-glii olduqca tinlmidi. O hzrt hakimiyytinin balancnda bu qarqln aradan qaldrlmasna giriib, hr vilaytd n byk yolksnlrin kimlr olduunu myynldirdi v bu tbqnin yox edilmsin v edam olunmasna sy gstrdi. Qsa zaman rzind bu gruhun ksr balar onun gzl sy v tdbirlri saysind l keirildilr. O, z uzaqgrn ryinin mslhti il onlarn arasndan bundan nc dvlt itatsizlik nmayi etdirn bzilrini czalandrmaqdan vaz keib, crbcr iltifatlarla onlarn knln rahatlatd v onlar bu hsn-rbtin v fvin vzind hkmdara xidmt etmk v onun qlbini mmnun etmk mqamna glib, xta yolunu trk edrk, itat gstrmk v frmana tabe olmaq mslyini sedilr. Bzi digrlrini is he dnmdn cza ihnsin tapraraq, xalqa o tayfann r mllrindn asudlik bx etdi. Bu tdbirlr yollarn min-amanlna sbb oldu. Tacirlr v svdgrlr almin mxtlif trflrindn v ynlrindn mmlkti -mhrusy gedib-glmy baladlar. 598

Riyytin rifahnn yksldilmsi mslsi hmi onun nurlu ryind qrar tutubdur. Onun haqq niyyti buna srf olunur ki, Allahn yaratdqlar v bndlri onun bdi dvlti zamannda min-amanlq altnda asud olsunlar v Allahn xlq etdiklrinin xatirind tvi oyanmasna bais olan zlm llri mmlktlrdn kindirilsin. O, riyyt divan vergilrindn klli miqdarda ynglldirmlr bx etdi. vvla, raqn (raqi-cmin) on be min raq tmnin yaxn olan sr -gelle1100 vergisi o vilaytin halisin balanlaraq (hmin vergi lv edilrk), ran torpann ortas v bdi tml malik sltntin mrkzi olan o mlkn sakinlrin bu byk hdiyy saysind digr blglrin halisin nisbtn imtiyaz verilmi oldu. Bundan baqa, ramazan aynda mmlktlrin btn ilrini divani mkllfiyytlrdn azad edib, divan iilrinin mllri ucbatndan iyirmi min tmn yaxnlam btn mmlktlrin ehdas v mali -yekmah1101 [vergilrini] riyyt sdq etdi ki, [Allaha] itat v ibadt yyam olan o mbark ayda onlar divan iilrinin tlblrindn rahat olub, hqiqi mbud [Allaha] bndlik etmk vzifsin mul olsunlar. Hmi o hzrtin rfli tbiti ona maildir ki, fqir -fqra hlinin hval mqqt v liaalqdan azad olub, srvt v znginlikl vzlnsin v sadtli dvltin razisind yaayan mumi hali var -dvlt sahibi olub, yoxsulluq zabndan qurtulsun. O, zamann grdiindn prian vziyyt dm bir sra yan-rflr yaxlq etmkdn tr onlara xasseyi -rif srkarndan yardm v xrclik verir ki, mit qazanclar n srmay edib, z yaaylarn rifah halnda keirsinlr v sonu blal olacaq slmilrin qarsnda borclanmaa mhtac qalmasnlar. Dflrl yoxsul vziyytd olan ilr, qid v ixlas sahiblrin yardm etmk mnasnda klli miqdarda mbllr veribdir, sdqlr paylaybdr v bu yaxlqlarn vzind savab qazanbdr. Bellikl, kitabn yazlmas vaxtna qdr hr n ki ba veribdir, burada qeyd edildi. Nec ki bu beytd deyilmidir: Onun niyytlrindn snsn tamamn agah, Niyytlri xeyirdir, xeyrini ver, ya Allah!

Sr-gelle - maldarlqdan alnan vergidir. Bu verginin digr bir ad obanbyi vergisidir. I ah Abbas 1598-ci ild raqi-cm vilaytinin obanbyi vergisini lv etmidi (... , .271). 1101 Mali-yekmah - aylq vergi. Ehdas - daruaya tabe olan v geclr hrd patrul xidmti kn mhafiz dstsin deyilirdi. Ehdas vergisi v ya rsmi-mhdis gec mhafizlrinin xeyrin toplanan vergi nv idi. (... - . , 1960, .144; ... XVI , .226).
1100

599

Allahn ltfndn mid odur ki, saysz illr rzind hkmranlq taxt zrind ylrk, digr xeyirxahlqlara, yaxlqlara v savab mllr mvffq olsun. VI MQAL: ONUN LAH HKMTDN RL GLN CZA MRLR HAQQINDA O hzrt z xilqtinin balancndan qzb v atmzaclq sritsin malik olub, czalandrlmas vacib olan tqsirkarlarn czalandrlmas bard z tbitinin qhrman frmanna ml edib v komandanln, mmlkt idariliyinin v riyytprvrliyin mhm trkib hisssi olaraq, gnahkarlara v dvlt qar xanlara cza vermk barsind sla dnyvi mqsdlri, izzt sahiblrini v digr msllri nzr almayb, shlnkarla v txir salmaa yol vermyibdir v vermmkddir. Bu mna onun hakimiyytinin balancnda byk faydalar bx etmi, onun qdrt v mtanti trafa v knarlara yaylm, cvr v zlm sahiblrinin li tblrin arzu-dilk yaxasndan zlmd. Onun czasnn qorxusundan v daltinin tsirindn qurd v quzu bir-birin qarm, dostla dmn eyni yataqda yatmaa balam v birinin digrin zrr vurmayacandan min olmular. Hr kim bir xidmt taprbsa, hmin xsin ixtiyar yoxdur ki, bir an bel o xidmti icra etmkd txir yol vermi olsun. Msln, gr [ah Abbas] bir ataya z olunu qtl yetirmyi buyursa, bu hkm qzav-qdrin frman kimi drhal yerin yetirilr. Yox, gr o adam atalq fqti zndn z olunun qtlini txir salm olsa, onda [ah Abbas] bu iin ksini (oulun z atasn ldrmsini) hkm edr v gr o da boyun qarsa, digr bir xsin vasitsil onlarn hr ikisinin qtlini hyata keirr. Mhz bu sbbdn onun mrinin nfuzu ali mrtby atbdr. He bir kimsnin csarti yoxdur ki, onun qzav-qdr kimi cryan edn frmanndan bir an yayna bilsin. Onun hakimiyyt glmsindn nc bir hrbi toplan (yasaq) z versydi, qzlba tayfalar yasaa getmkdn boyun qarardlar, mlazim v mvacib sahibi olan bir dst adamdan savay, ksriyyti z evlrind qalb (yasaa) getmzdilr. Bu mna [ah Abbasn] nurlu ryin fq sald. O, mmlktlrin, hrbilrin, el v oymaqlarn barsind thqiqat aparb hkm buyurdu ki, gr yasaq ba vers, mlazim olub -olmamasndan asl olmayaraq, btn hrbilr din qeyrti v namus qvvti il z ellrinin v irtlrinin hvaln qoruyub saxlamaq n hazr olsunlar v gr kims yasaq vaxt evd qalb hazr olmazsa v onun barsind hmin elin adamlarndan bir ks hqiqti rz edib deyrs ki, filan xs yasaa glmk bacarna malik olduu halda glmmidir, o zaman hkm sasn, yasaa glmynin qtli icra olunacaq v onun mallar, yalar v mlkiyyti xbr vern xs verilck v 600

gr o elin adamlar trfkelik edrk, bu mslni mxfi saxlayb rz etmslr, onda o tayfa mumn cza hdfin evrilckdir. Bir -iki df yasaq ba verdikd glmyn hr ks czaya atd v onlarn yalar v mallar xbriy verildi. Bu mna camaatn vahimlnmsin sbb oldu v gr bir yasaq z verrs, ham piyada v svari vziyytd canla -bala glib zlrini yetirrlr v he bir yaradlmn qvvti v qdrti yoxdur ki, hmin vaxt evd qala bilsin. VII MQAL: ONUN CAHANDARLIQ SLUBU V HKMRANLIQ QAYDALARI MVZUSUNDA gr alprvr ziyallar lahzrt sltnt qanunlarnn tsisisi deyirlrs, ona uyundur v gr cahan sultanlarn onun agirdi adlandrrlarsa, ona layiqdir. nki o hzrt hkmdarlq db-rkannda dnlm qaydalar brqrar edibdir. O cmldn ixtilaf yyamnda tayfalarn zbanalq nmayi etdirn xslrindn oxlu yndmsizliklr ba qaldrm v onlarn mqds nianli Sfvi slalsin mnasibtd qidlri pozulmudu. Bu cr raitd dnya fatehi [ah Abbasn] dncsi bel qrara gldi ki, dvlt ilrini intizama salmaq mqsdi il asimandan gln ilhamla yksk vktli padahn zrin zhur fqlri salan v maddi almin zahirprstlrinin xbr tuta bilmdiyi gizli mslhtlr sasn, bu [qzlba tayfalar] tbqsindn savay, digr bir dstni d hrbilr silkin daxil etsin. Bu sbbdn grc, rkz v s. bu kimi qulamlardan ibart oxsayl bir dstni hrbilr silkin daxil edib, bu [Sfvi] dvltind adt olmayan yeni bir vzifni - qullaraas mnsbini tsis etdi. Hminin caatay oymaqlarndan, rb irtlrindn v Xorasann, Azrbaycann v Tbristann cm qbillrindn 1102 ne min nfr [atdqlar glllrl dmn qoununun] sayn azaldan tfngini rfli znginin mlazimlrin evirdi. Hr vilaytd el alaqlar v claflar vard ki, cld v i yarayan adamlar idilr v hmi o vilaytd dvlt itatsizlik nmayi etdirib, z daltsizliklri il acizlr v miskinlr zrr vururdular. [ah Abbas] onlarn ksrini z tfngilri silkin daxil etdi ki, hm riyyt v acizlr hmin gndn etibarn onlarn r mllrindn xilas olsunlar, hm d qalibiyytli znginin hndvrind xidmt gstrib, dy meydanlarndak mllrinin mqabilind mkafat qazansnlar. Bu tbqnin mcmusunu qulamlarn dftrin daxil etdilr. Hqiqtn d, onlarn (tfngilrin) mvcudluu qalalarn v hrlrin fthi baxmndan zruri idi v byk faydalar bx etdi. Bundan lav, mirlrdn v yanlardan hr ks layiqli hkumt verilrs v ya yollarn mhafizsi hr kimin hdsin qoyularsa, hmin xsin qarsnda rt qoyulur ki, orada nizam-intizam iazmnca qorumaldr v gr tacirlrdn,
1102

Burada cm qbillri dedikd, sadalanan vilaytlrin yerli, oturaq halisi nzrd tutulur.

601

yolla glib-gednlrdn v hr hans bir hrin sakinlrindn kimins maln oru v quldur apararsa, onda orann hakimi thqiqat aparb, hmin mallar akar edrk, sahibin qaytarmaldr; ks tqdird is [mal sahibin] dymi zrri [o yerin hakimi] z xsn dmlidir. [ah Abbas] bu qaydan btn mmlktlrd ttbiq edibdir. Bu sbbdn d xalqn mallar mhailz altndadr v dnya sakinlrinin mmaliki-mhrusy gli-gedi qaplar aqdr. Bundan baqa, [ah Abbas] komandanlq qaydalar v tdbirlilik sulu baxmndan zruri bir rt evirib ki, gr o hzrt hr kimdn bir sual edrs, hmin xs yalan demkdn v xyant etmkdn kinib, doru v dzgn cavab vermlidir. Bir halda ki hr hans bir adamla dananda yalan demk Allahn qarsnda pis v nalayiq bir idirs, bs onda zamann padahna v vlinemt yalan danmaq n cr nalayiq olmasn v nankorluq hesab edilmsin?! O hzrtin qidsinc, z vlinemtin yalan demk nankorluun byk bir parasn tkil edir. gr hanssa bir ks yalan v hqiqt zidd iradlr ilts, yalann z xd andan sonra onun czalandrlmas bard mtlq surtd txir salnmadan hkm verilir, o, rdd olunmu xs elan edilir v bunun nticsi slflrdn xlflr sirayt edir. [ah Abbas] bu msld son drc qtiyytli v kskindir. gr bir xs mkafat qtldn baqa bir cza olmayan bir ne pis ml trdrs v o hzrt ondan iin hqiqti bard soruarsa, o biarnin doru demkdn savay lac yoxdur. Camaat inanr ki, gr bir ks o hzrt yalan des, hmin an qeyb alminin xbr gtirnlri bu bard ona xbr verrlr. He bir frldaqnn xyalndan kemir ki, o hzrt trkibind bir az da olsun yalan lksi olan bir shbt rz ed bilsin. Bu mslnin cahandarlq v daltlilik ilrind n drcd faydal olduunu byan etmy ehtiyac yoxdur. VIII MQAL: O HZRTN SADLY, DRV XASYYTN MALK OLMASI, TVAZKARLII V BR-BRN ZDD GLN XSUSYYTLR ZND CMLDRMS HAQQINDA Bu kama yetmi hriyar zman hlinin qaydalarnn ksin olaraq, su il ati bir-birin qardraraq, bir-birin zidd gln xsusiyytlri znd cmldir bilib. Bel ki, o, son drc hiddtli tbit, odlu -alovlu xasiyyt, qvvt, zmt, vkt, cah-calal v padahlqla yana, znd olduqca mlayimliyi, yumaql, drvi xarakterini v sadliyi cmldirmidir. Onun el yax xasiyyti var ki, onun gznd ahlq taxt il drvilik nti1103 eyni biimddir.
1103

Nt dri xala.

602

O, mlayim v hlim olduu vaxtlarda saray adamlarna, ndimlr, mlazimlr v baqalarna o qdr tvazkar v mxsusan trzd yaxnlq gstrr v qaynayb-qarar ki, sanki, onlarla dost v qardadr. Lakin digr hvalda olanda, xsusn d qvvt, zmt, qdrt v cah-calal halnda onun mbark alnnda el qzb lamtlri parlayr ki, onunla hmshbt, yolda v hmdm olmu v ondan dostcasna, qardacasna v tvazkarcasna rftar grm hmin adamlarn hddi v ixtiyar olmur ki, azacq csart, crt v dbsizlik kimi anlala biln bir nisbtsiz sz dil gtir bilsinlr. Htta mirlr v sultanlar, blk, airlr v ndimlr d hmin vaxt klm demk v sz danmaq crtini alasan bir i hesab etmirlr v gzlyirlr ki, grk n olar. O, bu iki xasiyyti bir-birin cm edrk, yksklik ta zrin qoyubdur. Beyt Gah tvazkarlqda sufilik hli kimidir, Gah da ki, qhr odu il hkmdarlar yandrr. Lovalq yolundan yynini kibdir, Tkbbr v mnmlikdn tyini ybdr. zndnrazla v tkbbr meyli yoxdur, Bu sbbdndir ki, almd stndr. IX MQAL: XDMTKARLARIN HQUQLARINI TMN ETMS V ONLARIN MLKYYTLRNDN UZAQ DURMASI HAQQINDA O hzrtin yax xsusiyytlrindn biri d sdaqtl bznmi btn mlazimlr mnasibtd fqt v mrhmt gstrmsi, halallq v doruluq trzin malik xidmtkarlarn v fdakarlarn hquqlarn gzlmsi v onlarn knln xo tutub hrmt bslmsidir. O, bu mslni vvldn indiycn nzrd v diqqtd saxlayb. O, bu triflayiq davrana o drcd riayt edir ki, zman sultanlarndan v comrdlik sahiblrindn he birinin bu bard o hzrtl brabrlik sviyysi yoxdur. gr hr kim halallqla v lazmnca z mslyind sabitqdm olarsa, ondan ahan hsn-rbt sirgnmyckdir. gr kimdns biliksizlik v qflt zndn bir xta, zillt v tqsirkarlq ba verrs, onu birbaa surtd fqt v rbt yolundan knar etmz v hvsllikl onu ahan fv v balanmaya mruz qoyub, z rfli xatirini onun barsind qbara alud etmz. qid sahiblrindn v xidmtlr gstrmi fdakar mlazimlrdn hr biri hyat vdsini cl zrurtin taprdqda v ya din v dvlt yolunda ba vern bir mharibd yetrinc dyrli bir mlak olan can nqdini sdaqt yolunda qurban 603

v fda etdikd onlarn xlflrin onlarn zlrinin tvqqe etdiklrindn d artq say gstrir v gr hmin ln xslr ali mnsblr sahibidirlrs, onlarn oullar hl azyal olduqlar n vzify layiq olmadqlarna baxmayaraq, z zatnn comrdliyi v tbitinin mrvti il onlarn nslini dirltmkdn tr hmin mnsblri onlarn oullarna hval edir. Dnyvi mallar v tdarklr onun alicnablnn aqibti gr biln nzrlrind olduqca dyrsiz v az etibarldr. gr sdaqt arl llrdn mlak (alaf v luf) qalm olsa, o, ksr sultanlarn ksin olaraq, z alicnablnn oxluu, mrvt qaydasnn zrurti v rit dblrinin gzlnilmsi baxmndan [hmin mlaka] iltifat nzrlri il baxmadan onun varislrin thvil verr ki, Allahn buyruuna uyun kild varislr arasnda bldrlsn. Hqiqti grnlrin v idn agah olanlarn nzrind bu gzl davran btn stn xsusiyytlrdn v yax keyfiyytlrdn nddir. nki yeddi iqlimin ksrind cahan sultanlar bu comrdliyi haqq tanman v hququ gzlmyin n tml qaydas hesab edirlr. Bu sbbdndir ki, Rbbin kmyinin v asimandan gln yardmn saysind o, qvvtli v mfvvq olubdur. X MQAL: ONUN XO TBT, ALMN HVALI V NSAN TBQLRNN VZYYT L TANI OLMASI HAQQINDA Sltnt v cahandarlq ilrinin, xilaft v hkmdarlq karxanasnn muliyytlrindn rahat olduqda rfli vaxtn nlik v adyanalqla keirib, hmi irt axtarb v mclis bzyib. Cavanlq nsinin zrurti v kama yetmk yncann bzyicilrinin thriki il lzztli badni qurtumlamaqdan v gm yanaqllarn, gl zllrin shbtindn kam alaraq, hyat v yaay mnin hzur v travt verir. Lakin o, bu hrkti son drc frast v huyarlqla yerin yetirir, bir an bel mmlkt idariliyi v sltnt msllrinin sviyysinin saxlanlmasndan qafil olmur. ran mmlktlrind v cahan razisind irilixrdal hr n ba verrs, sanki nurlu knln zhur fqlri salr v el bil, xbrilr tyin edib ki, vziyytin tfrratlar bard ona xbr versinlr. Bel ki, bir ksin qdrti yoxdur ki, z mnzilind zn yaxn adamlarla oturan vaxt deyilsi mmkn olmayan bir sz dey bilsin v qorxar ki, birdn bu sz [ah Abbasn] clal qulana atar. nki dflrl bel hadis ba veribdir. O, [dnyann insanla] mskunlam drdd bir hisssinin istr mslman, istrs d qeyri-mslman padahlarnn hvalndan, onlarn qounlarnn keyfiyytindn v kmiyytindn, onlarn dinlri, ayinlri v mmlktlrindn, hr diyarn yollarndan, hr vilaytin xaraba v ya abad olmasndan hqiqtd olduu kimi xbrdar v mlumatldr. ksr alm sultanlar il dostluq mnasibtlri yaradbdr. traf [lklrin] padahlar uzaq Firngdn, Rusdan v 604

Hinddn o hzrtl lft v dostluq mqamnda dayanrlar. Onun mhbbti dostlarn v dmnlrin, domalarn v yadlarn, say-sem v sad adamlarn qlbind vtn tutmudur. He vaxt onun sidr misall (uca) drgah sultanlarn elilrinin gli-gediindn, [dnyann insanla] mskunlam drdd bir hisssindn gln thf v hdiyylrdn xali deyildir. Bu ynd o hzrtin mbark nianli zamannda ba vern ilr onun ali drcli ata-babalarnn zamanlarnda az-az meydana glibdir. O hzrtin hr bir tbqy xsusi mehribanl vardr. O, almin ksr mhur v qeyri -mhur dillrin vaqifdir v hr tayfa il o tayfann z dilind danr. Farsca eiriyyatn bilicisidir. eiri yax fhm edir v qavrayr. Bzn eir nzm etmy mul olur. Musiqid, dvar, qvl v ml elmlrind zmannin ndgednidir. O hzrtin tsniflrinin bzilri mtrblr arasnda mhur v mruf, saz hli arasnda dillr zbridir. O hzrt trfindn zarafat v tbit xoluu trzind oxlu lvan ltifliklr, zrifliklr v rk oxayan irin szlr sylnilmidir. XI MQAL: ONUN XEYRL SRLR V MATRTLR TKB YARATMASI HAQQINDA Dvran shifsind o hzrtdn oxlu xeyirli srlr yadigardr. Tbitn eidli xeyriyyilik ilrin, saf mllr, sdaqlr vermy v imartlr ina edib yaratmaa meyli vardr. daltli bir hesabla mumi qiymtli yz min tmn olan btn irsi mlakn v znn qazandqlarn on drd msum lahzrtlrin onlara salam olsun - vqf edib v onun labd xrclrdn sonra yeddi -skkiz min tmn tkil edn [illik] glirini lmalarn, salehlrin, mqdds mkanlarn sakinlrinin ehtiyaclarnn dnilmsin v s. msrflr srf edir v srkari hmayunun1104 btn srvtinin, mlkiyytinin v mlaknn zrin vqf frman kib, onlarn z tyinatlar zr xrclnmlrin son drc diqqtl yanar. Szsz ki, bu mna sultanlar arasnda mhz o hzrtin bynilmi xsusiyytlr malik zatna mxsusdur v sabiq zamanlarda v kemi qrinlrd buna az -az tsadf olunub. ksr mmlktlrd mscidlrdn, mdrslrdn, xeyriyy mrkzlrindn (bqal-xeyirlrdn), frh bx edn, knl oxayan mnzillrdn ibart ali imartlr tikdirib, cnnt grkmli balar v bostanlar saldrb v onlarn tamamlanmasna mvffq olubdur. Onlarn tfsilat z yerind qeyd olunacana baxmayaraq, szn uzanmasndan kinmyrk, onlarn haqqnda burada bir icmal tqdim edirik. Szn qsas, [ah Abbas] yksk

1104

Srkari-hmayun - hkmdara mxsus mlkiyyt.

605

drcd sliqli imartlrin tikintisind, hrlrin firavanladrlmas v abadladrlmasnda byk hvs malikdir. Onun mqdds v ulu Mhdd trtib etdiklri bunlardr: [mam Rzann] mqdds astanasnn genilndirilmsi, yksk eyvanlarn tikilmsi, onun trafndak imartlrin inas, mhtrm hrmin nqqal v br -bzyi, xiyabann yaradlmas, xiyabann ortasnda nhr dzldilmsi, meydann iind hmi su il dolub-daan v [mam Rzann] sidr misall (uca) mqbrsinin zvvarlarnn v sakinlrinin xeyir-duasna sbb olan byk bir hovuzun dzldilmsi, hrin knarnda Allah adam olan ariflrdn Xoca Rbi l -Xismin rfli trbsi n son drc gzlliy v zint malik, yaraq v qnglikd misilsiz bir memarlq nmunsi olan ali gnbzin tikilmsi, ahpur Ksri qdmgahnn v ona bitiik eyvan v imartlrin tikilmsi, suyu yksk dalardan fvvar vuraraq tkln bir hovuzun qurulmas, xiyabann yaradlmas v aaclarn kilmsi. Btn bunlar o ulu mkann el xsusiyytlridir ki, kim grs, adlanar. Darlirad rdbild: vliyalarn bas olan eyx Sfiddin hzrtlrinin yksk drcli atas v Allahn klgsi olan lahzrt ahn onuncu cdad Seyid Cbrayln - Allah onun ziz sirrini mqddsldirsin - brktli astanasnn tikilmsi, [eyx Sfddinin] mbark mqbrsinin brabrindki platformada qzl mhccrin v gm mhccrin kilmsi v mbark mqbrnin digr br-bzklrinin hyata keirilmsi, Allah adam olan ariflrdn eyx Zahid Gilani hzrtlrinin bol nurlu mzarnn imartinin yenildirilmsi, vliyalarn v din alimlrinin sultan olan eyx ihabdin hri hzrtlrinin - [Allah] onun sirrini mqddsldirsin - rfli trbsi n ali imartin trtib olunmas v o feyz bx edn mqbrnin behit asudliyin malik bann salnmas. sfahanda cnnt nianli quruculuq ilri aparmdr. vvla, hrd ali bir came mscidi tikdirmidir. [Bu mscid] Nqi-cahan meydannn cnub trfind yerlir. Onun gdk ta sanki Hrmeynin (Mkk v Mdin ziyartgahlarnn) gnbzlrindn bir niandir v flyin doqquz qbbli tana oxardr. Onun zrind ilnmi mrmr dalar o qdrdir ki, dnya razisinin syyahlar bel hal az-az nian vermilr. Xlas, o cnnt grkmli mbd el bir gzlliy v zint malikdir ki, qsa mscidi ona hsd aparr. Dvltxana drgahnn brabrind olduqca zintli v sfal digr bir mscid, meydan trafnda mdrs, darfa (xstxana), hamamlar, qeysriyy v bazargah da tikdirmidir. Bundan baqa, eyvanlar, ali karvansaraylar, dvltxanadak be tbq drgah, Srvistan, Nigaristan v Gldst adlanan zrnigar xlvtxanalar, Pnc tbq (bemrtb) imarti v hovuzxanalar tikdirmidir. Txminn bir frsx uzanan aharba adl xiyaban trtib etdirmi, hmin xiyabann hr iki trfind balar v bostanlar saldrm v hr ban iind ali imartlr yaratmdr. Szgedn xiyabann ortasndan Zayndrud ay zrind qrx stunlu byk bir krp kdiribdir ki, dnya razisinin syyahlar he bir vilaytd ona tay v brabr ola biln bir krp grmmilr. Hminin sfahan hrinin cnub-qrb 606

knarnda tbrizlilrin mskunlamas n Abbasabad hri saldrmdr. Ora olduqca sfal, ylncli v n bir yerdir v orada el arxlar bksi var ki, cnnt balar onlara hsd aparrlar v bu arxlar cahan hrti qazanmlar. Daha sonra, Bai-Kum (koma ba) saldrb ki, sanki onun suyu v gl ey -irtl yetidirilib v adlq toxumunu orada kiblr. Bundan baqa, Bai -Vh (heyvanxana, heyvanat baas) dzltdirib, Govxan ribatn 1105 tikdirib v sfahann Vrzn v Rudtin [mntqlri] il Yzdin Ndun [mntqsi] arasnda hmi yolksnlrin qorxusundan gedib-glnlrin xof v xtr yeri olan Xrqui xiyabannda digr bir ribat tikdirib. Darssltn Qzvind: dvltxana v xlvtxana drgahlar, Ali Novkarvansaray (yeni karvansaray) adlanan ikimrtbli zrnigar bina, Sadtabad meydannn rqind v qrbind Cahannma imartlri. Kaanda: bir ne imartdn ibart dvltxannn behit asudliyin malik mnzillrinin v talvarnn tikilmsi, bununla yana, knl aan balarn, hamamlarn, karvansarayn, Qhrud bndinin, Ribati -Sngin (dal ribat), Ribati Siyahkuh (Siyahkuh ribat) salnmas. Bundan lav, Nmksar v Siyahkuh yolunun dzldilmsi n txminn on min tmn yaxn [vsait] srf edilmi, ne frsx yol da v hngl mhkmlndirlmi v [hmin yolla] gedib glnlrin xeyir-duasna sbb olmudur. Cnnt nianli Mazandaranda, drya knarnda behit tbitli Frhabad [hrini] saldrmdr1106. Tcinrud ay onun iindn keir v o cnnt nianli hrdn Sari hrindk uzanan drd frsxlik yolda ali krp v xiyabanlar trtib etdirmi v dala dtdirmidir. Onun oradak hr bada tikdirdiyi ali imartlrin say-hesab yoxdur. Hmin cnnt nianli hrd frh bx edn behit misall dvltxana, bazargah, hamamlar ina etdirmi v balar saldrmdr. O rfli hrin zvq-sfasnn oxluu sbbindn camaat, ortabab adamlar v snt sahiblri o gzl hrd mskunlamaa rbt gstrmilr v trafdan v qraq-bucaqdan ne min mslman v qeyri-mslman oraya glrk, yyamn hadislri qarsnda hkmdarn daltinin klgsi altnda daldalanacaq axtarmlar. Bu gn o zmtd, o vktd v o izdihamda bir hr mlum deyildir ki, islam razilrind olmu olsun. Hminin Sarid v Amolda rbt douran imartlr v balar, Barfru kndind dryaa v ali imartlr, rf [qsbsind] gzllik v zintl sslnmi evlr, balar, emlr trtib etdirmidir. Oradak ban eyvannda bir hovuz tikdirib ki, onun suyu hndr mkanlardan qrib sullarla gtirilrk, gm hovuza tklr. Bundan baqa, ad kilmi [rf] qsbsinin yarm frsxliyindki Baat adl uca bir mkanda balar, hamamlar v imartlr dzldilib. Orada zallar, eyvanlar, dryaalar,
Ribat - yolularn geclyib qalmas n nzrd tutulan bina. Frhabad hrinin yerind vvllr Tahun qsbsi yerlirdi (bax: Almara-ye Sfvi, s.323; N.S.Musal. Tarix-i almara-yi ah smayl srinin yazlma tarixin dair // AMEA Z.M.Bnyadov adna rqnaslq nstitutunun Elmi aradrmalar, Bak, 2005, VII buraxl, s 3-4, s.224).
1105 1106

607

fvvarlr, hamamlar, cnnt grnl baalar var ki, onlara nzr saldqda al gzn heyrt bryr. sfahandan rf qsbsindk yolun hr drd frsxlik mrhlsind yaay evlrindn, byutatdan v baalardan ibart olan bir imart tikdirib ki, onlarn ksrind hamam vardr v oradak btn byutat hkmdarn glii zaman onun ehtiyaclarn tmin etmk n hazrdr. Astarabad qsbsind dvltxana imarti tikdirmi, Ntnzd Tacabad ban, onunla yana drgah imartlri, yuxar otaqlar, ban saldrm, Tbrizd Eynli v Zeynli mqbrsinin taxtgahn ina etdirmi v cnntmkan ahn mscidinin imartini yenildirmi, Hmdan hdudunda yeni mal hrini saldrm v Bistun dann1107 tyind [imamlarn raqdak] ali mqbrlrini ziyart gedn zvvarlarn qalmas n bir ribat tikdirmidir. Sadalanma yazlb sona atd. mid odur ki, onun xeyirli binalarnn hr biri xobxtlik v sadt sbbi olsun v onun srlri dvran shiflri zrind yadigar qalsn. XII MQAL: ONUN SADTL HAKMYYT ZAMANININ HADSLRNN, MHARBLRNN V FTHLRNN BYANI HAQQINDA Btn msllr barsind o hzrtin midi ilahi drgahadr. Buna gr d ona hmi fth, qlb v zfr nsib olub. Sadt vrdili hakimiyyt gliinin vvlindn bu gn kimi fth qaplar o hzrtin arzu-dilk zn aq olub. O hzrtin cahandarlq yyamnda byk hadislr v gcl mhariblr ba verib v o, mmlktlri z alqanlq qolunun zoru il istila hvzsin keirib. Hmin hadislr bu srin sonrak hisslrind z yeri gldikc qlm alnacaqdr. Burada is uurlu v brktli bir kild hmin hadislrin icmalna dair mlumat verilir. Mxtsr, onun sltnt taxtna ylmsinin balancnda dvlt saraynn gl baas r-pl v zir-zibill bulab, nlik v sevincdn mhrum olmudu v bzi aqibtsiz zbanalar qiyamlq edrk, zoraklq v tkbbr bayraqlarn qaldrmdlar. Bu zdn [ah Abbas] evin iindki dmnlrin df olunmasn lazm v vacib bilib, sltntin mrkzindn sfahana v oradan da iraza hrkt edrk, stxr qalasna snm Yaqub xan Zlqdri v Kirman qalasna snm Yusif xan df edib, ger qaytd. Daha sonra Dvltyar Siyahmnsurun qalasnn zbt olunmasna v o tyan alan df edilmsin sy gstrib, fth v zfr qazandqdan sonra onun qalasn yerl yeksan etdi v onun zn d ldrtd. Ondan sonra Lahican Gilannn valisi Xan hmd mxaliflik lamtlri nmayi etdirib, Rum padahna z tutdu. Bu sbbdn [ah Abbas] o vilaytin zbt olunmas n qoun gndrdi, onu mmlktdn xaric etdi, o vilayti l keirdi
1107

Bistun da - Hmdan hrindn tqr. 100 km qrbd yerlir.

608

v oran hmin [Gilan] vilaytinin mumi razisinin zrin lav edib, btn Gilan razisini tyan sahiblrinin zir -zibillrindn pak etdi. Bayandur xann olu mir Hmz xan Tal Sndan qalasn l keirmidi v istiqlaldan dm vururdu. [ah Abbas] oran z tdbirinin gzlliyi v nur saan qlbinin dzgn fikir yrtmsi saysind zbt etdi. Bunun ardnca, o, mliklr arasnda bldrln v hmi axnama v qova yeri olan z irsi mlk Mazandarann v Rstmdarn asimana ucalan qalalarnn fthi n o qalalarn divarlar zrindki dilr alqanlq kmndini tullayaraq, uurlu bxtinin gc il onlar mmaliki mhrusy daxil edib, min-amanlq mkanna evirdi. Daha sonra Luristan trf qoun kib, tyan v syan lamtlri nmayi etdirn ahverdi xan Luri Abbasini l keirdi v onlarn slalsinin bandan tst xartd. Mmlktlri v yollarn trafn hr tayfadan olan dvlt qar itatsizlik gstrnlrin r pndn v zir-zibilindn pak etdikdn sonra Xorasan yrn hazrlamaa balad. Abdulla xan zbyin olu bdlmmin xan bir -iki df Xorasana glib, Niapur, sfrayin v s. qalalar zbt etmy chd gstrmidi. Bu zdn qlb aytli bayraqlar onu df etmy tlsdi. O, (yni bdlmmin xan) znd mqavimt gstrmk gc grmdi v qalibiyytli qouna qar dy girmdi. Nhayt, dnyan tutan miyyt darssltn Herata yolland. [ah Abbas] Salar krps v Priyan ribat yaxnlnda Caniby sultann olu, Abdulla xann is bacs olu olan v bdlmmin xann ldrlmsindn sonra darssltn Heratda hkmranlq krssn yln Din Mhmmd xana qar dy aparb, mzffr v qalib oldu. Din Mhmmd xan dy meydannda yaralanb, axirt sfrin tlsdi. Axrda Xorasan mlk bdi tmlli [Sfvi] dvltinin valilrinin ixtiyarna kedi. [ah Abbas] oradan Astarabad zrin hrkt edib, o vilaytin tyanlarn ortadan qaldraraq, siyahpuluq adtini lv etdi. Nvbti ild o hzrtin yardm il z irsi mlknn sltntin nail olmu Mrvi-ahicahan valisi Nur Mhmmd xan syan qaldrb, mxaliflik lamtlri nmayi etdirdi. Mzffr miyyt o vilayti zbt etmy yollanb, oran l keirdi v bivrd, Nisa, Babad, Drun 1108 v Mrv qalalarn Xorasan mmlktlrin lav etdi. 1010-cu il (02.07.1601 - 20.06.1602) mvafiq gln pars ilind1109 [ah Abbas] zbklri czalandrmaqdan v onlarn vilaytini xaraba qoymaqdan tr Blx trf qoun kib, z mtant v istehkamna gr cahanda hrt qazanm v onu tutmaq iradsi gstrn vvlki sultanlarn alt aydan az mddtd fth ed bilmdiklri ndixud qalasn bir gn mhasird saxlayb, ikinci gn fth etdi v iyirmi gn rzind Blxin knarnda drg qurub dayand.
Drun - indiki Trkmnistan razisind yerlmi orta sr qalas. Hal-hazrda Aqabad vilaytin daxil olan bir qsbdir. Aqabad v Qzlarvad hrlri arasnda yerlir. 1109 Pars ili 21.03.1602-20.03.1603-c il mvafiqdir. sgndr by Mni burada v srin bzi digr yerlrind trk tqviminin hicri tqvimin uyunluunu gstrrkn trk ilinin balanc olan Novruz bayramnn hicri tqviml hans il ddyn bildirmkl kifaytlnmidir.
1108

609

Mavrannhr v Trkstan padah olmu Din Mhmmd xan zbyin qarda Baqi xan hr snaraq, znd dy atlmaq crti tapmad. [ah Abbas] o vilaytin razisini hadislrin taracna verib, geri qaytd. Onun ahan qeyrt mizannda v padahan rf trzinsind he cr vznli glmirdi ki, qzlbalarn ne illik gorxanas olan irsi Azrbaycan v irvan mmlktlri rumilrin ial altnda qalm olsun. Hminin [Osmanllarn] srhd mirlri v paalar zlrini byk-byk apararaq, xoaglmz davranlar nmayi etdirirdilr. Bunlar vvlki hd-peymann nqsana uramasna sbb oldu. 1011-ci il (21.06.1602 - 10.06.1603) uyun gln tovqan ilinin payz fslind1110 [ah Abbas] o vilaytin geri alnmas zmi il hrkt glib, Tbriz hrinin knarnda li paaya qar dy apararaq, onu mlub v sir etdi, onun qoununu is qlnca yem eldi v Tbriz qalasn mhasirdn sonra l keirdi. Oradan Naxvana yollanb, orann qalasn zbt edndn sonra rvan qalalarnn mhasirsi il mul oldu. Mhasir mddti yeddi ay kdi. Axrda uurlu bxtin gc il qaladan ibart olan mtin v mhkm rvan qalasn fth edrk, uxursd vilaytini v oraya tabe olan razilri l keirdi. 1013-c il (30.05.1604 - 18.05.1605) uyun gln ylan ilind 1111 [ah Abbas] Van blgsind yerln Rum srdar Cialolunun zrin qohun gndrdi. Van hrinin knarnda trflr arasnda vuruma ba verdi. Cialolu mlub olub, frar vadisin z tutdu v Rum mmlktlrinin qounlarn cmldirrk, hmin ilin payznn axrlarnda Tbriz smtin hrkt etdi. [ah Abbas] yannda byk qounu olan Rum srdar il Tbriz yaxnlnda qarlad v Rum srdarna qar dy aparb, onun hdsiz v saysz qounu zrind qlb qazand. Cialolu mlub v prian halda Diyarbkr qab, orada vfat etdi. Bu grkmli qlbdn sonra [ah Abbas] Qaraba trf qoun kib, Gnc qalasn mhasir etdi. Drd-be aydan sonra o, hmin hndr qalan l keirdi v qalan mdafi etmkd sy hmin hndr qalan l keirdi v qalan mdafi etmkd sy gstrmi qala hakimi Mhmmd paan mhasirdki [rumilrl] birlikd mhv etdi. Oradan Tiflis v Tumanus qalalarnn, Grcstann v Lori1112 qalasnn zbt edilmsin yolland. Qiyamt lamtli qounun tzyiqindn o qalalarn paalar v mhafizilri lrzy db, aman dilmkdn v qalalar tslim etmkdn baqa ar tapmadlar. [ah Abbas] hmin qalalar l keirib arxayn olduqdan sonra irvan mmlktinin qalalarnn zbt olunmasna z tutdu v amax qalasn qn ortasnda v qarn, yan yantsnn oxluu
Tovqan (dovan) ili 21.03.1603-20.03.1604-c il tarixlrin tsadf etdiyindn burada shbt 1603-c ilin payzndan gedir. 1111 Ylan (ilan) ili 21.03.1605-20.03.1606-c il tarixlrini hat edir. 1112 Tumanus - Grcstann cnubunda, Xrami aynn yuxar axarlarnda yerln indiki Dmanisi hri. Lori - indiki Ermnistann imalnda, Samtsxeti silsilsindn cnubda, Debed aynn sahilind, tarixi Boral mahalnn razisind yerln qala.
1110

610

zamannda mhasiry alaraq, tavannn v divarnn hndrly bard flklr flyi il brabrlik iddiasnda olan o uca tmlli qalan z alqanlq qolunun zoru v uurlu bxtinin gc il fth edib, qala hakimi hmd paan mhasirdki btn rumilrl birlikd qtl yetirdi. Daha sonra Drbnd v Badikub qalalarn, elc d irvann digr qalalarn zbt etdi. Rumiyy camaat bir ne df padahn qalibiyytli tzyiqi v hcumunu mahid edrk bir i gr bilmdikd vziri-zm Murad paa srdar oldu v Tbrizin zrin gldi. Lakin o da Tbriz qalas trafnda bir i gr bilmdi v slh istdi. Paalar, xsusn d Nsuh paa nmayndlr gndrib, bu (Sfvilr) trfdn slh izhar olunmasn xahi etdilr. O hzrt (ah Abbas) da artq irsi mmlktlrini l keirdiyin gr mmlktin sabitliyinin tmin olunmas, hrbilrin v riyytin hvalnn yoluna qoyulmas baxmndan slh rbtlnmidi. Bellikl, trflr arasnda elilr glib -getdilr v cnntmkan ah zamannn qaydasna uyun sazi baland. Bu vilayt nianli [Sfvi] slalsinin vassallar olan Grcstan valilri Luarsab v Thmuraz syan qaldrdqlarndan kafir grclri tnbeh etmk v czalandrmaq aha borc oldu v o, cihad v qzavat niyyti il Grcstana qoun kdi. Luarsabn z v Thmurazn oullar l keirilrk, czaya atdrldlar. [Thmurazn] z is Baaq trf qab, Ruma tabe olan grc hakimlrin pnah apard. Ne df rumilrin qeyri -sabit slh onun v bzi irvan tyanlarnn fsadlar nticsind pozuldu. Hkmdar miyyti geri qaytdqdan sonra Thmuraz islam hlin qar aznlqlar trtdi. [ah Abbas] yenidn qzavat v cihad bayraqlarn dalalandrb, o diyara qoun kdi v kafir grc lksind Thmurazn vilaytini intiqam qlncndan keirdi. O [grc] tayfasndan yz mindn artq qadn v qz sir db, islam rfini qazand. [ah Abbas] onun vilaytinin cmiyytinin firavanln xarab v viran etdi. O diyarda n sssizdn (canszdan), n natiqdn (canldan) bir nian qalmad. Kafirliyin v [kils] znglrinin slubu alt-st oldu. Xlas, [ah Abbas] o tayfann bandan tst xartd. Thmuraz bxtsizlik diyarnn avaras oldu. Rumilr hd vfa etmyib, qzlbalarn zrin kz Mhmmd [ad] il mhur olan vziri-zm Mhmmd paann srdarl altnda byk qoun gndrdilr. O, rvana glib, iki ay mddtind rvan qalasn mhasird saxlad v dflrl [qala zrin] gcl hmllr etdi. Lakin qvvtli [qzlba] dstlrinin basqnlar, qala hlinin mrdanliyi v sadtli miyytin igidliklri rumilri asud qoymurdu. Bu sbbdn [rumilr] bir i gr bilmyib, myus v uursuz bir halda geri qaytdlar. [Bu yr zaman] onlarn ne min sgri mhv oldu v mtbr rumiyy srdarlar qtl yetirildilr. ah Abbasn hakimiyyt glii tarixindn ta 1025-ci (1616) il mvafiq olan bu shifnin yazlmas tarixin qdr olan mddt o hzrtin hkmdarlnn birinci xobxt qrinsidir. [Yuxarda] qeyd olunmu hadislr hmin qrind ba vermi hadislrdir. [ah Abbasn hakimiyytinin] birinci qrinsi [srin] ikinci 611

cildind yerbyer qlm alnbdr. O hzrtin [hakimiyyt] zamannn ikinci qrinsinin balanmasndan sonra cryan edn hadislr is ikinci cildin ikinci hisssind yazlmdr. ndi hmin ikinci qrind ba vermi hadislr qsaca olaraq, bu sadtli dibay lav edilib, shiflr bzk vuran qlml qeyd alnacaqdr. Xlas, rumilr hdlrini pozmaq fikrin db, hd -peymann tmllrinin mhkmlndirilmsindn sonra cm diyarna yenidn qoun krk z mtlblrin atmadan rvandan geri qaytdqda bununla kifaytlnmdilr. Onlar Krm padah Cani-by Gray xan1113 bada olmaqla tatar qbilsininin onlara kmk gstrmsini tlb etdilr. 1027 -ci (1618) ild yenidn Rum, Misir v am mmlktlrindn v srhd krdlrindn oxlu qoun toplayb, hmin qounu vziri-zm Xlil paann bal altnda szgedn Caniby Grayn iyirmi minlik tatar ordusu il birlikd qzlbalar zrin gndrdilr. fqlr xosrovu [ah Abbasn] sadtli miyyti o izdihaml gruhu qarlamaq n darlirad rdbild mskn sald v qvvtli dstlr ran qoununun siphsalar Qaray xann srdarl altnda onlara qar dy gndrildi. Qalibiyytli sgrlrl rzurum bylrbyisi Hsn paann v Caniby Gray Tatarn bal altnda Srab vilaytin glmi lli min nfr rumi v tatar arasnda dy ba verdi. Bu trfdn [qzlba sgrlri] aslanlar kimi dy sflri trtib etdilr, byk bir vuruma oldu v qeyb alminin ordusunun imdad il mxaliflr mlubiyyt dar oldular. Mtbr paalarn srdar olan Hsn paa ldrld. Bir ox tatar mirzadlri v saysz -hesabsz krdlr qtl yetirildi. Caniby Gray yaral halda aradan xd. Bu qmli hadisdn qorxuya dn Xlil paa vvlki rtl slh balanmasn xahi etdi v xeyirxah dncli adamlar ortalqda gl -get etdikdn sonra yenidn slh baland. Xorasann Qndhar v Zmindavr vilayti Hindistan mmlktlrinin hkmdarnn ixtiyarna kediyindn [ah Abbas] aralqda olan khn dostluu nzr alaraq, bir nec df hmin razilri geri qaytarmaq bard dostcasna tkliflrl x etdi. Lakin qar trf bunu qulaqardna vurdu. Bu zdn ahn rf hissi hmin iin daha artq txir salnmasna yol vermdi. 1030-cu ild (26.11.1620- 15.11.1621) o, hmin vilayt qoun kib, Qndhar v Zmindavri Hindistan hkmdar Clalddin kbrin olu olan ah Slimin lindn ald. Hminin hmi ran ahlarnn hakimiyyti altnda olmu, Sleyman anl xaqan ah smayln zamannda v cnntmkan ahn zamannn vvllrind qzlbalarn ixtiyarnda olan v daha sonra rumilr trfindn zbt edilmi raqi rb vilaytini d [ah Abbas] geri ald. Bel ki, [Osmanllarn] Badad ordusu Rum padahna ya xd v oraya (raqi-rb) nzarti l keirdi. [ah Abbas] 1031-ci ild (16.11.1621 - 04.11.1622) Badad zrin qoun kib, darsslam
1113

Caniby Gray xan 1610-1623 v 1627-1637-ci illrd Krm xan olmudur.

612

[Badadn] qalasna yiylndi v raqi-rbi z nzarti v ixtiyar altna salb, Ncf blgsind Hzrti-ahnahn (mam linin) mqdds rvzsini, Alibann beincisi olan hidlr aas [mam Hseynin] mzarn v Kazimeyn, skreyn mqbrlrini - onlarn hamsna salam olsun - ziyart etmk rfin nail oldu. Bu zaman dvlt qar itatsizlik gstrn grclrdn Murav adl birisi qarqlq sald. O, illrl rfin xidmtind ziz v mhtrm vziyytd olmudu. 1033-c il (25.10.1623 - 13.10.1624) mvafiq gln siqan ilind siphsalar Qaray xan Grcstann zruri msllrini nizama salmaq n irvan v Qaraba mirlri il birlikd oraya gndrildikd szgedn bdbxt (Murav) da o vilaytin ilrindn mlumatl olduuna v etimadl xs sayldna gr onlara yolda edildi. Lakin o bdbxt nankorluq edib, bir dst grc fsads il lbir oldu, Qaray xana v mirlr qar xyant etdi, frst tapan kimi, qfltn, szgedn siphsalar v irvan bylrbyisi Yusif xan qtl yetirdi v syan qaldrd. O srhdd onun v syan gruhun trfindn oxlu aznlqlar trdildi. O, rumilrdn dstk axtarb, Rum padahna tabeiliyini bildirdi. ahnahn iti qlncnn qorxusundan frar edn v Ruma tabe olan grclr arasnda avara v sfil trzd yaayan Thmuraz Grc, Mesx v Axsqa Grcstannn valilri soyundan olan Ataby1114 hr ikisi szgedn Muravn himayiliyi v rbtlndirmsi il glib ona qouldular. Bu sbbdn srhdlrd fitn v axnama ba qaldrd. Rumilr lahzrt [ah Abbasla] slh balam padahlar Sultan Osman tutub qtl yetirdilr v onun Murad adl kiik qardan padah etdilr1115. Onlar raqi-rbi zbt etmk fikrin ddlr. Vziri -zm Hafiz hmd paa srdar tyin olundu v o, oxsayl bir ordu il bu trf gndrilrk, Diyarbkr glib xd. lahzrt ah vvlc qdrtli qounlarn bir dstsini, qulaml ardan, qorulardan, tfngilrdn v baqalarndan ibart drgah mlazimlrini v Azrbaycan mirlrini sa xan Qorubann srkrdliyi altnda Muravn fitnsini df etmy mmur edib gndrdi. Qalibiyytli sgrlr Grcstana atdqda nankor
Mnc qpaq trklrindn olan, lakin xristian dininin pravoslav cryann qbul etmi Mesxi Atabylri slalsi 1267-ci ildn etibarn yarmmstqil surtd orox aynn yuxar v orta axarlarn v Kr ay boyunun Gle, rdhan, Axsqa, Axalkalaki v Azqur blglrini hat edn SamtsxeSaatabaqo lksind (grcc Saatabaqo sznn mnas Ataby yurdu demkdir) hkmranlq etmidir. Hmin qpaq slalsinin hkmdarlar ataby tituluna malik idilr (F.Krzolu. Osmanllarn Kafkas-ellerini fethi, s.85-86). 1115 22 noyabr 1617-ci ild Osmanl sultan I hmd (1603-1617) vfat etdi. Hakimiyyt onun kiik qarda I Mustafa gtirildi. Lakin 26 fevral 1618 -ci ild Osmanl dvltinin yksk vzifli xslri onu taxtdan endirrk, Sultan hmdin Gnc Osman lqbli olu II Osman sultan elan etdilr. II Osman zamannda, 26 sentyabr 1618-ci ild Sfvilrl Osmanllar arasnda Srab slh mqavilsi imzaland. 19-20 may 1622-ci ild ba tutmu dvlt evrilii nticsind II Osmann hakimiyyti devrildi v o, qtl yetirildi. I Mustafa yenidn taxt-taca sahib olsa da, 10 sentyabr 1623-c ild daha bir evrili edilmi v Sultan hmdin olu, U Osmann kiik qarda IV Murad (1623 -1640) hakimiyyt bana gtirilmidi (.I.V.Hammer. Osmanl tarihi, c. II, s.292-334).
1114

613

Murav, Thmuraz v Ataby iyirmi min nfr svari v piyadadan ibart grc ordusu toplayb, zfr nianli qzlba qounu il qar -qarya gldilr. Trflr arasnda byk bir dy v vuru ba verdi. Uurlu bxtin gc saysind o [grc] tayfasna mlubiyyt qismt oldu. Min qdr piyada v svari grc kafiri zfr arl qazilrin iti qlnclar il lm mkanna tlsdilr. Murav qab, Rum trf getdi. Thmuraz v Ataby is hr biri Grcstann melrinin v cngliklrinin bir gusind v bucanda daldalanb, z hallarn hifz eldilr. Hafiz hmd paa saysz Rum ordusu il szgedn Muravn v grc fitnkarlarnn azdrmas v thriki il yerindn trpnib, darsslam Badad zrin qoun kdi v yz lli min nfrdn ox qvv il birlikd darsslama atb, orann qalasn haty alaraq, onu zbt etmy sy gstrdi. Allahn klgsi olan lahzrt ah bu byk hadisni df etmkdn tr oxlu alqanlq srf etdi v hl qalibiyytli sgrlrin ksrinin Grcstan yrndn geri qaytmamalarna baxmayaraq, qeyrtinin bolluu sbbindn dnyan tutan bayran raqi-rb trf qaldrd. Zfr al sgrlr hr trfdn hkmdarn miyytin qouldular. [ah Abbas] qrx min nfr yaxn qounla darsslam [Badada] atb, Bhriz aynn knarnda mskn sald. Bir ne df trflr arasnda iddtli dylr ba verdi. ridn qalan mdafi edn mbarizlr v bayrdan mqdds znginin cat arl mlazimlri o saysz qouna qar vuruurdular. Rumilr toplar qalaya tulayb, brclri viran etmk v qalan tutmaq istiqamtind chd gstrrk, dflrl [qala zrin] byk hcumlara kedilr. Nhayt, mhasirnin mddti doqquz aya atd v rumilr bir i gr bilmdilr. Onlarn ksriyytinin bir hisssi dy meydannda v qala urundak vurumalarda ldrld, digr bir hisssi is ldrlmk qorxusu ucbatndan praknd oldular. [Rumilrin] qlncdan qurtulanlar dy trk edib salamatlqla xb getmyi qnimt bildilr v acizlik, lacszlq zndn rfin hzuruna z adamlarn gndrib, canlarnn balanmasn xahi etdilr. ahn mrvvti bunu zruri bildi ki, onlara rhm etsin v onlara qar hml etmsin. Bellikl, azacq syl o gruhun tamam mzffr sgrlr trfindn payimal olunduqdan sonra [rumilr z lklrin] geri qaytmaq n icaz verildi. Onlarn byk topxanan aparmaa qdrtlri olmad v onu yerindc qoyaraq, yarmcan halda xilas olub getdilr. Yenidn raqi-rb qdrtli dvltin valilrinin ixtiyar altnda qrar tutdu. Grc Thmuraz z kemi mllrindn peman olub, gnahlarnn fv olunmasn xahi edrk sz verdi ki, bu gndn etibarn bndlik halqasn qulanda v qulamlq yhrini belind gzdirckdir. Onun xahiin dair bel bir tsdiqlyici hkm verildi ki, gr o, z irad zn cahann pnah olan drgaha tutub glrk, astanan rmk rfin nail olsa, ahan fv tu glckdir. Ona mr olundu ki, Grcstann ldn xmas zaman rumilrin ial altna kemi Axsqa qalasn sa xan Qorubann syi il l keirib, oran qala saxlamaq qabiliyytin malik mbarizlr taprsn. 614

zbk sultanlar o hzrtl mnasibtlrd trfdarlq v itatkarlq mqamna glib, ardcl elilr gndrmi v sdaqt izhar etmilr. Szn qsas, gnbgn [ah Abbasn] dvlt bayra ucalmaqdadr v o hzrtin cahandarlq v byklynn avaz almd intiar tapmaqdadr. Dostlarn v dmnlrin onun itat olunmas vacib frman qarsnda sz demk macal yoxdur v onun qzbindn v srtliyindn kinirlr. Bu hadislrin rhi o hzrtin cahandarlq yyamnn hvalatlarn ehtiva edn ikinci cildd mfssl surtd qlm alnacaqdr. Allaha hmd v minntdarlq olsun ki, bu stirlrin mllifi Abbasn dnyan bzyn tarixinin birinci cildini tamamlamaa nail oldu. Dflrl bu cildd bu rfli nsxnin 1025-ci (1616) il tarixind yazld byan qlmi qeyd olunmu, lakin ondan sonra da ne il rzind Allahn klgsi olan hzrtin sadt peyvnd olan hakimiyytinin zamannda hadislr ba vermi v hmin hadislr ikinci cildin ikinci hisssind qlm alnmdr. Bel lazm bildik ki, bu [birinci cildin] mqallrin lav klind hmin (1025/1616 -c ildn sonra ba vermi) hadislrdn bir icmal artrlsn. Ondan tr ki, onun (ah Abbasn) hakimiyytinin qrx illik hvalnn xlassi bu cildin mtalisindn mlum olaraq, xbrlr vadisi n susayanlarn susuzluunun yatrlmasna gtirib xarsn. Buna gr d skikliyi aradan qaldrmaq n, yuxarda bu bard iar olunduu kimi, tkrarlqdan kinmyrk. kitabn axrnda da bu msllrin yazlmasna mul olduq ki, tnqidilrin etiraz hdfin evrilmyk. Biliksizlik shrasnn mhsulu olan bu natamam v praknd fqrlr 1116 yazl (tsvid) v redakt (thrir) baxmndan siyr v xbr sahiblrinin 1117 fzilt v kamal dnizlrindn zhur sahilin glib xm srlri il eyni tutula bilick drcd olmasa da, amma nec ki saxs qab alveri edn aa sviyyli satcnn mallar v mtlri hr n qdr kasad olsalar da, o, onlan rastabazarda havay vermz, mn d o cr z srimi etibar dkanasnn srmaysi olan baha bir cvhr sayaraq, onu hmiyytsiz hesab etmirm. blxsus da, ona gr ki, bu srd saflq nianli Sfvi slalsinin ziz -istkli hvalnn hadislri v mmlktlri idar edn Cm[id] sviyyli xaqann (ah Abbasn) uurlu mahiyyt malik hvalatnn surti nql olunub v qbm alnb v gr hmin iki byk sadt zndn bu sri zmannin Mtls -sdeyni1118 saysalar, ona
Fqr - dbiyyat termini kimi, bir mqalnin yaznn mstqil bir paras, fsli v ya kiik hekay, qiss mnasnda baa dlr. 1117 Sivr - trcmeyi-hal demkdir. Burada siyr v xbr sahibln dedik d grkmli xsiyytlrin trcmeyi-haln ks etdirn v tarix dair xbrlr vern kitablarn mlliflri nzrd tutulmudur. 1118 Mtls-sdeyn (tam ad: Mtls-sdeyn v mcml-bhreyn, yni ki uurlu ulduzun doduu v iki dnizin qovuduu yer) - Teymurilrin saray tarixisi Kmalddin bdrrzzaq ibn Cmalddin shaq Smrqndinin (1413-1482) iki qismdn ibart mhm tarixi salnamsidir. Bu sr Elxani hkmdar bu-Sidin h. 704 / m. 1304-05-ci ild anadan olmas il balayb, 875 / 1470 -ci ild, Teymuri hkmdar Sultan Hseyn Bayqarann hakimiyytinin balancnda sona atr ... , . II, c. 820-828).
1116

615

rvadr v bu iki ali nisbt gr onu dvrann Zfrnamsi 1119 adlandrsalar, ona layiqdir. Dnc v zka sahiblrindn iltimasn budur ki, hsn -rbt gz v mehribanlq bbyi il [bu sr] nzr salsnlar, onu mtali edrkn hans yerd bir shv v xtaya rast glslr, onun zrin ltfkarcasna v alicnablqla prd kib, onu dzltmk mqamna glsinlr v grk byk adamlar kiiklrin [grdy ilr] barsind xrdala getmsinlr klamnn mzmununa uyun hrkt edrk, comrd v mddkar olsunlar ki, izztli Rbbin yardm v ilahi kmyin mddkarl il xyal dftrimd ks olunmu arzu n yax bir kild byan shifsi zrind hrsini asn, ikinci cild mddaya uyun kild iki hissd ki, hl ikincisi tamama yetmyibdir, byan qlmi il yazlsn v kamalnn vsfi kitabn dibacsind qeyd olunmu sadtli xsin (bu-Talib xan Ordubadinin) vsattinin vsilsi il o Cm[id] sviyyli v Sleyman iqtidarl [ah Abbasn] xatir shifsind yaxlqla qbul olunsun v bu blat hrmxanasnn tz glini (yni Tarix-i almara-yi Abbasi sri) o qayda il yrnilsin ki, dvltimizin cmi mmlktlrinin bzyi [ah Abbas] ona vurun olub, bdi olaraq yaxlqla ondan kam alsn. Yayclarn mdhi il bdi oldu, Cahanda ad-san salan hr ksin adlar.

Zfrnam - bu ad altnda iki mhur Teymuri salnamsi vardr. Bunlardan birincisi, tbrizli tarixi Nizamddin ami trfindn yazlmdr v orada 806/1404 -c il kimi mir Teymurun qlblrindn bhs edilmidir. Bu adda digr bir sr is 828 / 1424 -25-ci ild Teymuri saray tarixisi rfddin li Yzdi trfindn yazlmdr ... , II, c.787 -791,797807). Hr iki srd Azrbaycan tarixin dair grkli mlumatlar vardr (bax: Nizamddin ami. Zfrnam. Azrbaycann v qonu lklrin tarixin dair iqtibaslar. Trcm edni: Z.M.Bnyadov. Bak, 1992; rfddin li Vzdi. Zfrnam. Azrbaycan tarixin dair semlr. Trcm, n sz v izahlar V.Z.Piriyevindir. Bak, 1996).
1119

616

GSTRCLR XS ADLARI A Aba Oxlu Abbas (Hzrt linin olu) Abbas mirz (bax: Allahn klgsi olan lahzrt ah, ah Abbas I) Abbasli sultan amlu Abbasl M. Abdulla xan zbk Abdullaxan Ustaclu Abdulla ibn Abbas Abdulla ibn bdlmtllib Abdulla Seyrafi Aca sultan Qacar (hminin bax: Qaraca sultan Qacar, Qudurmu sultan Qacar) Adm peymbr (blbr) Adi Bahadr - (bax: ziz aa Bozcalu) Adil Gray xan Tatar Adili (hminin bax: smayl mirz, ah smayl II) Adilah Aa Cmalddin Kirmani Aa lvnd div Aa sd Ntnzi Aa Kmalddin Zeynalibad Kirmani Aa Mhmmd Frhani Aa Mhmmd Ruzfzun Aa Mhmmd Zaman Qzvini Aa Mirk sfahani Aa Mirz li Cabiri sfahani Aa Nzr Aa Rstm Ruzfzun Aa Rza Kai Aa SeyflmlukTehrani Aa Tlayi Dvatdar Qzvini Aacan by far Aayev R.. Azvar xan amlu Axsaq Seyfddin Axsitan II 617

Axundov M.F. Ai Akimukin O.F. Aleksandr xan Almah byim (hminin bax: Hlim byim) Allahn klgsi olan lahzrt ah (hminin bax: ah Abbas I) Allahqulu by Ustaclu 264, 414 Allahqulu sultan Ayckolu Ustaclu Allahqulu sultan Kngrl Amin Amir ibn rfxd Anaxanm (bax: Zeynb byim) Araz xan Rumlu Arslan Zlqdr Asf Aslan sultan libyli Zlqdr Aur aa Aurbyli S.B. Ataby Ayb sultan Ayut by (sultan) avulu Ustaclu Ayut mirz Ustaclu B Baba Fani Baba xlif Qaramanlu Baba lyas avulu Baba Sleyman avulu Babur (Zhirssltn Mhmmd Babur mirz) Babur by Trkman Badakul ibn Cuci-Bua Badincan sultan Rumlu Bahadr (eybani sultanzadlrindn Heydr sultann olu) Bahadr xan zbk Bahadr ibn eyban xan Bakxanov A. Baqi xan zbk Baqrat III Barxudar by Topuba Barik by Pornak Basliq Bayandur xan Tal 618

Bayzid sultan Ustaclu Bayram xan (by) Qaramanlu Bayram xan Tkl Bayram xan Trkman Bayram-olan Bayramov Z.H. Baysunqur Aqoyunlu Behzad (Kmalddin Behzad) Behzad by Qulam Bellan L.L. Benl Vli rbgirl Bdizzaman mirz Sfvi Bdizzaman mirz Teymuri Bdr xan Ustaclu Bhram (Bhram mirz Sfvinin nvsi) Bhram Gur Bhram mirz Sfvi (I ah smayln olu) Bhram paa Bkta by Trkman Bkta by Ustaclu Bkta xan far Brd ibn Mhlayil Bilqeys Bilmz by Asanolu nallu Binzir Binnt ibn Hml Bolar xlif Bregel Y.E. Broun F.G. Budaq xan kni Budaq xan Qacar Budaq xan zbk Budaq sultan ibn blxeyr xan Buraq xan ibn Sevinck sultan Burnaev S.D. Burun sultanTkl Bqrat (Hippokrat) Brhan mirz Brhan Nizamah

619

C Cabbarqulu by far Cabir ibn Abdulla nsari Cahangir Abbasi Cahangir mirz Aqoyunlu Cahi (hminin bax: Sultan brahim mirz) Calut Caniby Gray xan Tatar Caniby sultan zbk Canvfamirz Ccn by Grc Cfr by rfddinolu Tkl Cfr s-Sadiq (VI i imam) Cfr ibn Mhmmd Cfr paa Cfr sultan rl far Cfr sultan Kngrl Clal xan zbk Clalddin Mhmmd kbr padah Cmalddin li Cmid (qdim ran ah) Cmid by rkz Cmid xan (Biye-ps hakimi) Cmid sultan zbk Cnntmkan ah (hminin bax: ah Thmasib I Cialolu Cuci ibn ingiz xan Cucibua ibn Bahadr Cneyd by Zlqdr ayan sultan Ustaclu (Mhmmd by Sfri Ustaclu) mini (Mahmud ibn Mhmmd mr mini) krg sultan amlu lbi by Mehmandar Tkl rndab sultan amlu ra sultan ingiz xan uxa sultan Tkl

620

D Daeyi sfahani Damad brahim paa Dan Sinan (Dan osan; Juan III) Dana Mhmmd by far Davud xan Grc Davud peymbr Ddby Dd Xlfa Ustaclu Dlduvan Rumi (Dli Kayq by) Dli Budaq Rumlu Dmri sultan amlu Drvi by Topuba Drvi Qnbr Tbrrayi Drvi Mhmmd xan (ki hakimi) Drvi Mhmmd xan Rumlu Dstqeyb irazi Din Mhmmd xan (Canby sultann olu) Din Mhmmd xan ibn Ulus xan Div sultan Rumlu Div sultan Zlqdr Don Sebastyan Dorn B. Dost xan Dnmz sultan Qazaqlar Dvlt Gray xan Dvlti xanm Dvltyar xan Siyahmnsur Duraq xlif Zlqdr Durmu xan amlu E Eik vz avulu Evliya lbi bdal by Dd Zlqdr bdi by amlu bdlziz xan (sultan) zbk bdlqni by Ustaclu bdlltif by far 621

bdlltif sultan zbk bdlmcid Taliqanl (drvi v xttat) bdlmnaf ibn Qusay bdlmmin xan zbk bdlmtllib ibn Haim (eyb) bdlvhhab Tbrizi bdrrhman Cami brrrhman ibn Avf bdssmd Cblamili bi-Mhmmd l-Qasim brh ibn Sbah l-rm bu-Bkr ibn bu-Kuhaf bu-Bkr mirz bu-Mslm xan avulu bu-Sid mirz Sfvi bu-Sid sultan zbk bu-Talib xan Ordubadi bu-Talib mran ibn bdlmtllib bu-Talib mirz Sfvi bu-Turab by Ustaclu bu-beyd ibn Crrah blfth xan amlu (Azvar xann olu) blfth xan amlu (Fulad xann olu) blxeyr xan ibn Dvlteyx-olan blqasim Hmz blqasim sultan avulu blqasim sultan Zlqdr (Zhrimar) blmhmmd xan zbk blmsum sultan Trxan Trkman blmkarim dhm xan Trkman dhm sultan Rumlu dnan fndiyev O.. flatun (Platon) frasiyab lavi hmd (hminin bax: Mhmmd peymbr) hmd by Eikaas Ustaclu hmd by far hmd by Qzvini hmd by Nurkamal hmd by Trkman 622

hmd by Ustaclu hmd by Zlqdr hmd l-rabi hmd paa hmd sultan Asayiolu Ustaclu hmd sultan Biyepsi hmd sultan far hmd sultan Sufiolu Ustaclu hmd sultan amlu hmd sultan Tkl hmd sultan Zlqdr hmdi by Lkrnevis xi sultan Tkl kbr ah (bax: Clalddin Mhmmd kbr padah) laddvl Rnai laddvl Zlqdr li aa (Osmanl elisi) li aa Qapba li by (gilanl srkrd) li by anigirba li by (xan) adbyli Zlqdr li by amlu (hrm eikaas, Gkc xlifnin olu) li by amlu (ah Abbasn mlazimi, ahli by Kramtlnn olu) li by Trkman li Hddad li xan Grc li xlif Acaqoyunlu (Acalu) Qacar li ibn bu-Talib (I i imam; mirlmminin, sdulla, Heydri -Krrar, Hzrt li, Mrtza, ahi-Mrdan, ahi-Ncf, ahi-vilayt-pnah) li Nqi (X i imam) li paa li paa (Mr hakimi) li sultan zbk li sultan Pakmal li sultan Tatolu Zlqdr li sultan Tkl li sultan Zlqdr (iraz hakimi) li Zeynalabidin (IV i imam) lixan by Grc lixan by Mosullu Trkman lixan by Rumlu 623

lixan by msddinl lixan by Trkman (dftrxana daruas) lixan by Ustaclu (Pir Mhmmd xann olu) lixan sultan far liqulu (eybani sultanzadlrindn Heydr sultann olu) liqulu by rbgirl liqulu xan Ftholu Ustaclu liqulu xan amlu liqulu sultan avulu Ustaclu liqulu sultan Zlqdr Qoruqlu likr by Trkman liir Nvai liyar sultan far lqas mirz Sfvi llam ah Fthulla irazi llami blfzl ibn eyx Mbark lvnd xan far lvnd mirz Aqoyunlu minddin Cbrayl (Seyid Cbrayl) mini Hervi (mir Sdrddin Sultan brahim l-mini) mir Abdulla irazi mir Bahadr mir Cahangir (Lahican siphsalar) mir Cahangir Abbasi (bax: Cahangir Abbasi) mir blhamid mir (Mir) blvli ncu mir li Kiya Zmandar mir Hmz xan Tal mir Hmz xan Ustaclu mir Hsn by Aqoyunlu (Hsn padah, Uzun Hsn) mir Hsamddin mir Hseyn xan Mazandarani mir Hseyn Kiya lavi mir xan Mosullu Trkman mir xan Mosullu Trkman (yuxarda ad kiln mir xann nvsi) mir Kmalddin Sdr mir Qeyb sultan (by) Ustaclu mir Qmrddin mir Qivamddin Hseyn sfahani mir Qivamddin Hseyn irazi mir Qiyasddin Mnsur irazi 624

llamatl-lmayi mir Mhmmd Yusif Sdr mir Mbariz li mir Ncmddin Rti mir Ncmi-Sani mir Nsirddin Hseyni irazi mir Nizamddin hmd mir Osman Mosullu mir Syavu (Gskr miri) mir Siracddin li Qumi mir Siracddin Qasm mir sultan Rumlu mir msddin Dilicani (hminin bax: Mir ms Vlixani) mir Temur Krkan mir Znnun run miraslan sultan rl far mir by Mkri mir Dibac (Mzffr sultan) mir Dmac mir Xatm Rti mir shaq mir Qubad Tal mir Mhmmd mir Mzffr mir Sasan nan by (Amoan) ns (Bizans imperatoru I Anastasi) nu nuirvan Kosra (Xosrov I) rdodu xlif Tkl rdvan by Zlqdr rb Mhmmd Trabzoni rd rstun (Aristotel) rfxd sgri xan Tatar sgri mirz slms xan Zlqdr rf Seyfddin Bars by tibba sfahani vz l-Xvas 625

ziz aa Bozcalu (Adi Bahadr) F Faruq sultan Ustaclu Fatim xanm (Fatimeyi-Zhra; Mhmmd peymbrin qz) Fatim (eyx Zahidin qz) Fatim-sultan xanm Fhr ibn Malik Fhmi (hminin bax: Sultan Mhmmd Xudabnd) Flsfi N. Framrzibn Gtasb Fribrz III Frhad (Xms qhrmam) Frhad aa Qulam Frhad paa Frman sultan Rumlu Frrux aa Frrux by Frrux by Grc Frrux xan Pornak Frrux ibn eyxah Frrux Yeketaz Frrux Ysar Frruxzad I (irvanah) Frruxzad II (irvanah) Frruxzad by Qaradalu Frzliyev .F. Fthi by Prvani Trkman Fthulla by Ustaclu Fttah Fil paa Firdovsi (blqasim Firdovsi) Firidun Firuzah Zrrinklah Frank von Erdman Fulad by miraxurba Fulad xlif amlu Fulad-olan ibn Mngu-Teymur Fulad sultan (Qain hakimi) Fulad sultan zbk 626

G Gldi Mhmmd sultan Gnci Xoca Grsb Gskn Qara sultan Gtasb Gkc xlif amlu Gkc sultan Qacar Gvhr sultan (Frrux Ysarn qz) Gvhr-sultan byim (ah Thmasibin qz) Glabi by Mosullu Glabi xan Trkman (mir xann babas) Glabi xan Trkman (mir xann olu) Glbad Grc Grgin (Georgi; Lvnd xann olu) Gtasb ibn Frruxzad H Hac by Dnbli Hac Mhmmd sultan Kutval Hac veys sultan Bayat Hac Zeynalabidin irvani Hacim xan ibn ta sultan (Hac Mhmmd xan) Hafiz Clacil Hafiz hmd Qzvini Hafiz hmd paa Hafiz Ham Qzvini Hafiz Ll Tbrizi Hafiz Mzffr Qumi Hafiz irazi Halvaolu Mirikar Haim ibn bdlmnaf Hatm by Ordubadi Heydr, Heydri-Krrar (bax: Hzrt li) Heydr sultan (eybani sultanzadlrindn) Heydr sultan Cabuq Trkman Heydrov M.X. Heyrti Astarabadi Hbib by Zlqdr (Kor Hbib) Hkim bu-Nsr Gilani Hkim blfth Tbrizi Hkim la Tbrizi Hkim madddin Mahmud Hkim Kazeruni 627

Hkim Kmalddin Hseyn irazi Hkim Qiyasddin li Kai Hkim Nurddin li Tehrani Hkim Nurddin li Yzdi Hkim Nurddin Kai Hkim rf Tehrani Hkim Yarli Tehrani (Hkim Xeyri) Hlim byim (hminin bax: Almah byim) Hmdulla Qzvini Hml ibn Qiydar Hmz by (vzir) Hmz xlif Tal Hmz sultan Xamuslu Zlqdr Hmz sultan Tal Hnfi Hsn (II i imam) Hsn aa anigirba Hsn by (Hseyn byin olu) Hsn by (Mahmud by Salimin olu) Hsn by (ki hakimi) Hsn by avulu Hsn by far Hsn by Halvaolu Hsn by Rumlu (tarixi) Hsn by nallu amlu Hsn by Ustaclu Hsn skri (XI i imam) Hsn ibn Mhmmd Hsn padah (bax: mir Hsn by Aqoyunlu) Hsn paa Hsn sultan Rumlu Hsn sultan amlu Hsnli by lksnolu Zlqdr Hidayt by irazi Hinz V. Hud peymbr Hurixan xanm Hmayun padah Hmeys Hsam by Qaramanlu Hseyn (III i imam) 628

Hseyn by Hseyn by (irvan miri) Hseyn by bdll amlu Hseyn by far (Sbzvar hakimi) Hseyn by nis Hseyn by Ll amlu (Ll by) Hseyn by irazi Hseyn by Yzba Ustaclu Hseyn xan amlu Hseyn xan Tkl (Burun sultann olu) Hseyn sultan far (Frah hakimi) Hseyn sultan Tkl Hseynli by rbgirl Hseynli lksn Hseynxan sultan Xnslu Hseynxan sultan Rumlu Hseynqulu by lksnolu Zlqdr Hseynqulu xlfa Rumlu Hseynqulu sultan amlu Hseynqulu sultan Ustaclu Hseynqulu rfddinolu Tkl X Xadim by Xlfa Xaqani irvani Xan hmd ibn Sultan Hsn Xan hmd Mazi Xan-hr (bax: Gskn Qara sultan) Xandmir (tarixi) Xangldi bahadr Xan byim (I ah smayln qz) Xan byim (I ah Thmasibin qz) Xanican xanm Xanmirz (Msum by Sfvinin olu) Xansari S. Xeyirby Xdiceyi-Kbra Xdic byim Xdic-sultan byim Xlif nsar Qaradalu 629

Xlif Qacar Xlif sultan amlu Xlil (hminin bax: brahim peymbr) Xlil aa Xlil by (Zlqdr mirliyinin bas) Xlil by Tkl Xlil xan far Xlil xan Zlqdr Xlil paa Xlil sultan Siyahmnsur Xlil sultan Zlqdr Xlil sultan Zlqdr (ahrux xann qarda olu) Xtai (hminin bax: Sleyman anl xaqan, ah smayl I) Xzr aa Ustaclu Xzr lbi Xzr peymbr Xoca Aaah bhri Xoca Bkrat Xoca by irazi Xoca Clalddin Mhmmd Kei Tbrizi Xoca Cmalddin li Tbrizi Xoca bdlziz Kaka Xoca bdlqadir Kirmani Xoca bdlqni Cladti Xoca bdlmmin Hervi Xoca bdrrid Kirmani Xoca blqasim Frhani Xoca fzl (liqulu xan amlunun vziri) Xoca fzlddin Trk Xoca laddin Mnsur Krhrudi Xoca lixan Klntr Xoca mir by Kei Tbrizi (mhrdar) Xoca Frrux Xoca Hbibulla (sahibi-tvcih) Xoca Hbibulla sfahani Xoca Hsn Naxvani (Axsaq Mrif) Xoca Hidaytulla Xoca Hseyn Namsaruni Xoca Hseyn Snayi Xorasani Xoca xtiyar Mni Xoca naytulla Trk 630

Xoca Klan Caatay Xoca Klan Xvafi Xoca Kmalddin Mahmud Sari Xoca Kmalddin Mahmud irazi Xoca Qasm li Tbrizi Xoca Qasm Ntnzi Xoca Qiyasddin li Xoca Mahmud Srraf Tbrizi Xoca Mahmud rif Tehrani Xoca Mhmmd Bitiki Xoca Mhmmd Bar Hervi Xoca Mhmmd mir Xoca Mlik Xvafi Xoca Mlik sfahani Xoca Mzffr Bitiki Xoca Nsir Astarabadi Xoca Rbi l-Xismi Xoca Rid by irazi Xoca ahhseyn Saruni Xoca ahmnsur Frahani Xoca Yaqub Xoca Ziyaddin Kai Xoca Ziyaddin Salmani sfahani Xosrov I (nuirvan Kosra) Xosrov II (Prviz) Xosrov by Qulam Xosrov paa Xosrov sultan zbk Xoxbr xan (bax: sgndr by amlu) Xudaverdi (dllk) Xudaybirdi bahadr Xurah ibn Qubad l-Hseyni Xzeym ibn Mdrik bn Bzzaz (Tvkkl ibn smayl) bn Kmun bn Ml 4 bnihseyn Firuzcng brahim by (xan) Trkman brahim dhm 631

brahim xan brahim xan (sultan) Yegan Ustaclu brahim xan Zlqdr brahim xlif Alpavut brahim xlif Qaramanlu brahim ibn Cfr brahim mirz (Cmid xann olu) brahim mirz Sfvi (hminin bax: Cahi) brahim-olan ibn Fulad-olan brahim paa brahim peymbr brahim sultan Mosullu (Badad hakimi) brahim sultan Piyada Trkman brahim sultan amlu brahim sultan Ziyadolu Qacar dris peymbr lyas by (Osmanl elisi) lyas by Ayutolu lyas ibn Mzr mam Rza (VIII i imam) mamqulu xan Qacar mamqulu mirz Mosullu mamqulu mirz Sfvi mamzad Hseyn mamzad Shl-li nad sultan far rc far sa by sa xan Qoruba sa peymbr saxan xan Grc sfndiyar (ahnam qhrman) shaq peymbr sgndr (Makedoniyal) sgndr by Mni Trkman sgndr by amlu (Xoxbr xan) sgndr xan far sgndr xan ibn Caniby sultan sgndr paa sgndr anl nvvab (hminin bax: Sultan Mhmmd Xudabnd) smayl xan (sultan) Trkman 632

smayl ibn Mhmmd smayl mirz (bax: Adili, ah smayl II) smayl mirz (Hmz mirznin olu) smayl peymbr smayl sultan Alplu far smaylqulu xan amlu smaylqulu Zlqdr raq (bax: Mir Mhmmd Bar Damad) J Juan III (hminin bax: Dan Sinan) 261 K Kaka-yi Qzvini Kamal smayl Kamran by vhdi Karkiya Fumni Karkiya Mirz li Karkiya Sultan Hsn Karkiya Sultan Mhmmd ibn Nasir Kiya Kazmqulu sultan Pornak Kel Mustafa far Kel ahverdi Ustaclu Keyxosrov by Grc Keyxosrov Qurqura olu Keyqubad (qdim ran ah) Keyqubad ibn Frruxzad Kb ibn Lvey Klab ibn Mrr Kmalddin bdrrzzaq ibn Cmalddin shaq Smrqndi Knan bu-Nsr Krxi Ksra Ksrvi . Krzolu F. Kiya Xurkiya Talqami Kiya Rstm Knyaz van-i Ulu (IV van Qrozni) Kor Seydi avulu Kor ahli Rumlu 633

Kor ahrux Zlqdr Kosa liqulu Trkman Kosa Hac Bayandur Kosa Pirqulu Kpk mirz Teymuri Kpk sultan Ustaclu Kruinski Y.T. Kuum xan ibn blxeyr xan Kuleyni Kstndil (Konstantin) mirz Ktkolu B. Kvarkvare IV (hminin bax: Qurqura) Kvarkvare V Q Qale ibn amx Qalib ibn Fhr Qara Bahadr Qara Piri Qacar (Piri by Qacar) Qara Uurlu Qaraca sultan Qacar (bax: Qudurmu sultan Qacar) Qaraca sultan Tkl Qaraxan sultan Bayburdlu Qaraxan Ustaclu Qaray xan Qarnca sultan Ustaclu Qasm (irvanahlar nslindn) Qasm by (mir xan Trkmann vziri) Qasm by Halti Trkman Qasm by Pornak Qasm xlif Varsaq Qasml M. Qaytm by Mosullu Qaytas paa Qazaq xan Tkl Qazaqsultan Ustaclu Qazanxan Qaz Abdulla Xoyi Qaz Cahan Seyfi Qzvini Qaz hmd Qffari Qaz hmd Qumi Qaz mad sfahani 634

Qaz Nur sfahani Qazxan l-Hseyni Qazi by (krd miri) Qazi by Zlqdr Qazi Gray xan Tatar Qazi xan Tkl Qazi xan Zlqdr Qaziqran Qlndr (yalanc smayl mirz) Qlndr (irvan syans) Qlndr (Gilan syans) Qmi-olan Qnbr aa Qnbr by zbk Qnbr by Gzbykl Qsri by Kosa Qlc xan Ustaclu Qlc xlif Pazuki Qiydar (smayl peymbrin olu) Qiynan ibn nu Qoca Sinan paa Qo xlif Mhrdar Qorxmaz xan Cbbdar Zlqdr Qorxmaz xan amlu Qubad (Sasani ah) Qubad xan Qacar Qudurmu sullan Qacar Quduz Frhad Quinn .A. Qulu by far (qoruba) Qunduz sultan Tkl Qurban sultan Rumlu Qurbanli mirz Qurqura (IV Kvarkvare) Qusay ibn Klab Qtbddin Qtbah L Lambton A. Levan 635

Ll Mustafa paa Ll paa (ahzad Bayzidin srkrdsi) Lmk (Nuh peymbrin atas) Lvnd xan Grc Luarsab Luarsab mirz (Simayun xann olu) Lvey ibn Qalib M Mahmud by (Osmanl trf kemi Mmlk miri Xeyirbyin qardaolu) Mahmud by Salim Mahmud rkz Mahmud xan far Mahmud xan Sufiolu Ustaclu Mahmud xlif epni Mahmud sultan far Mahmud sultan ibn blxeyr xan Mahmud sultan Rumlu Mahmudov Y.M. Maqsud mirz Aqoyunlu Malik ibn Nsr Malqucolu Mehdi Kiya Mehdi Sahib z-Zaman (XII imam) Mehdi sultan zbk Mehdiqulu by avulu (Hsn byin olu) Mehdiqulu by amlu Mehdiqulu xan adbyli Mehdiqulu sultan avulu (Ayut byinolu) Mehdiqulu sultan Tal Mehrabmirz Mehtr Camal sfahani Mehtr Dvltyar Md ibn dnan Mhdi-lya Xcyrannisa byim Mhmmd Bar mirz Mhmmd by Bydili amlu Mhmmd by Fumni Mhmmd by Qoyunuolu mir -axurba Mhmmd by Ndaqi Tkl Mhmmd by Sfri Ustaclu (bax: ayan sultan Ustaclu) Mhmmd l-Baqir (V i imam) Mhmmd l-Hafiz 636

Mhmmd min sfahani Mhmmd min mirz Mhmmd Gray xan Tatar Mhmmd Hmayun padah (bax: Hmayun padah) Mhmmd Hseyn mirz Mhmmd xan (II Slimin elisi) Mhmmd xan avulu Mhmmd xan (xlif) Haclar Zlqdr Mhmmd xan (sultan) Mosullu Mhmmd xan eybani (bax: eybani xan) Mhmmd xan rfddinolu Tkl Mhmmd xan Trkman Mhmmd xan Ustaclu Mhmmd xan Zlqdrolu Mhmmd xlif far Mhmmd ibn hmd l-rabi Mhmmd ibn Hsn Mhmmd ibn brahim Mhmmd ibn smayl Mhmmd ibn rf Mhmmd ibn Yaqub Kuleyni Mhmmd Krr Mhmmd Qasm Mustovfi Mhmmd Qullaraas Mhmmd Mmin Mhmmd paa (Diyarbkr mirlmras) Mhmmd paa (Diyarbkr bylrbyisi) Mhmmd paa (Osmanl vziri-zmi) Mhmmd paa (Gnc hakimi) Mhmmd paa Mk (Mlik?) olu Mhmmd peymbr (Mustafa, Xatml-nbiya. Xeyrlbr) Mhmmd Saleh Bitiki Mhmmd sultan Adaolu Ustaclu Mhmmd sultan Clalolu epni Mhmmd sultan Qaracadalu Mhmmd rif by avulu Mhmmd Teymur sultan eybani Mhmmd Tqi (IX i imam) Mhmmd Yusif Mhmmd Zaman mirz Mhmmdcan aa adbyli Zlqdr Mhmmdi (mir Siracddin Qasmn olu) 637

Mhmmdi (lur miri) Mhmmdi by Lkrnevis Mhmmdi by Sarsola Mhmmdi by Kei Tbrizi Mhmmdi Hervi Mhmmdi xan Toxmaq Ustaclu Mhmmdi mirz Mosullu Mhmmdqulu xlif Qoruqlu Zlqdr Mhmmdqulu Qtbah Mhmmdqulu sultan (Hacim xann olu) Mhlayil (dris peymbrin babas) Mlik Aslan Zlqdr MlikbyXoyi Mlik Clalddin Sistani Mlik Qiyasddin Mahmud Mlik Mahmud Mlik Mahmud Sistani Mlik Rstm Mlik veys Rstmdari Mmmdov . Mmmdova R.M. Mmmdova .K. Mngu-Teymur ibn Badakul Mnsur by Pornak Mnsur by Zlqdr Mnsur Hafiz Babaxan (Babacan) Trbti Mnta sultan Ustaclu Mnuhr III (irvanah) Mnuhr xan Grc (II Manuar) Mrym (sa peymbrin anas) Mrym-sultan byim Msih (sa peymbr) Msih mirz Msum by Sfvi Msumxanm Mtulx (dris peymbrin olu) Mzhri Kmiri Mikluxo-Maklay N.D. Minorski V.K Mir Abdulla xan Mir Bzrg (Seyid Qivamddin) Mir Cfr Qzvini Mir Cfr Mhtsibl-mmalik 638

Mir Cfr Savci Mir Cmalddin Astarabadi Mir bdlbaqi Mir bdlzim Seyfi Hseyni Mir bdlkrim Xadim Mir bdlkrim ibn Seyid Mhmmd Mir bdlvhhab tri Mir bu-Talib Mir bu-Turab Ntnzi Mir blftuh Mir blqasm sfahani Mir blqasim irazi Mir blqasim (Tbrizin bdl-vhhabiyy seyidlrindn) Mir blqasim (Tbrizin skuy seyidlrindn) Mir blmali ncu Mir blmhmmd ncu Mir blvli ncu Mir lalmlk Mr Mir lannbi madlmlk Mri Mir li xan Mir li Tbrizi Mir sdulla tri Mir rf (rdbil mtvllisi) Mir ziz xan Mir Fxrddin Simaki Mir Fsih Mir Fzlulla hristani sfahani Mir Ham Qumi Mir Hbibulla Brmki Mir Hidaytulla Mmuri Mir Hmayun Mir Hseyn Astarabadi Mir Hseyn Mmmayi Kaani Mir Hseyn sultan Firuzcng Mir Hzuri Qumi Mir naytulla Xuzani sfahani Mir Klan Astarabadi Mir Kmalddin Mhmmd Astarabadi Mir Qiyasddin Mahmud hristani 639

Mir Qiyasddin Mhmmd Mirmiran Mir Qiyasddin mki Mir Mahmud ulistani Mir Mhmmd Bar Damad Mir Mhmmd Cfr ibn Mir Mhmmd Sid Mir Mhmmd rf Astarabadi Mir Mhmmd Gskn Mir Mhmmd Mmuri Mir Mhmmd Mmin Astarabadi Mir Mhmmad Yusif Astarabadi Mir Mhmmd Yusif Niapuri Mir Mxdum Lal Mir Msud Crbadqani Mir Mizzddin Mhmmd sfahani Mir Mizzi Kai Mir Mseyib Nqib Mir Nemtulla (tbrizli) Mir Nemtulla (irazl) Mir Nemtulla Hilli Mir Rasti Mir Rhmtulla Pinamaz Mir Ruhulla Qaz-Cahani Mir Seyid hmd mriz-i Mhdi Mir Seyid li Xlif Sultan Mir Seyid li Xtib Mir Seyid li Rizvi Qumi Mir Seyid li tri Mir Seyid Hseyn Cblamili (mcthid) Mir Seyid Hseyn Frhani Mir Seyid Hseyn Xtib Qaini Mir Seyid Mhmmd ibn Mehdi Kiya Mir Seyid Seyfi Mir Seyid rif hristani Mir Sbri Ruzbehan sfahani Mir Sdrddin Mhmmd Mir Siracddin li Qumi Mir Sultan Murad Mir ahhseyn Mni l-mmalik Mir ahqazi sfahani Mir ahmahmud ncvi irazi Mir ahmir 640

Mir ms Vlixani Mir msddin li Mazi Mir msddin li sultan Mir msddin Mhmmd Xbisi Kirmani Mir rif llam Crcani Mir rif irazi Mir caddin Mahmud sfahani Mir Tahir Kai Mir Tqi Kai Mir Tqiddin Mhmmd ibn minddin Hseyn Mir Valehi Qumi Mir Yhya lvi Qzvini Mir Yhya Seyfi Qzvini Mir Zeynalabidin (rssam) Mir Zeynalabidin Mhtsib Kai Mir Zkriyya Kei Tbrizi Mir Ziyaddin Fendereski Miranah Mirk-div Mirk Nqqa Mirxnd Mirmiran Yzdi Mirz Abdulla (mir Siracddin Qasmn olu) Mirz Abdulla (Mirz Salman Cabirinin olu) Mirz Babayi irazi Mirz Bdizzaman Qzvini Mirz by Cnabdi Mirz by bhri Mirz by Fendereski Mirz Cahanah Trkman Mirz Cfr Bdizzaman olu Mirz bdlbaqi (Zad Mxdum) Mirz bdlhseyn Cahanahi Mirz bu-Talib Rizvi Mirz blqasim Rizvi Mirz hmd (Mirz taullann olu) Mirz hmd Kfrani Mirz hmd Neyrizi Mirz li(xan) xlif Grayl Mirz li sultan Qacar Mirz rb Mnccim Hervi Mirz taulla sfahani Mirz Fthulla Mirz Hesabi Ntnzi 641

Mirz Hsn sfahani Mirz Hidayt Ncmi-Sani sfahani Mirz Hidaytulla Mirz Hseyn Mni Mirz Hseyn Tnbur Mirz xan (Mazandaran valisi) Mirz brahim Hmdani Mirz brahim sfahani Mirz brahim Rizvi Mirz Kamran (Babur ahn olu) Mirz Kamran Kuhdmi Mirz Kei Mirz Qasm irazi Mirz Ltfulla irazi (Mirz Ltfi) Mirz Mahmud Sbzvari Mirz Mhmmd (Mirz krullann olu) Mirz Mhmmd Mustovfi Mirz Mhmmd min Mirz Mhmmd Hseyn Mirz Mhmmd ibn Xoca liby Srx-i Kirmani Mirz Mhmmd sfahani Mirz Mhmmd Kamana Mirz Mhmmd Kirmani Mirz Mhmmd Mxdum Mirz Mhmmd Pek Mirz Mhmmd hristani Mirz Mhmmd irazi Mirz Mhmmd Zaman Mirz Mxdum sfahani Mirz Mxdum rifi Mirz Nizamddin Mirz Nurulla Kfrani sfahani Mirz Salman Cabiri Mirz Smia Mirz ahli Mirz ahhseyn sfahani Mirz rf Cahan Mirz rf ibn Qaz Cahan Mirz rif Mirz krulla sfahani Mirz krulla Mustovfi 642

Mirz Ulu Misir Qoruqlu Zlqdr Molla Baqi Molla li Mzhhb Mollayi-Rum (Mvlana Clalddin Rumi) Mvlana Abdulla Mdrris Yzdi Mvlana Abdulla irazi Mvlana Abdulla tri Mvlana Babaah sfahani Mvlana Baqi Mvlana Bhaddin Hseyn Mvlana Clalddin Mhmmd Dvvani Mvlana Daeyi ndicani Mvlana Drvi Abdulla Mvlana Dost Herati Mvlana bdi Niapuri Mvlana bdlbaqi Kitabnevis Mvlana bdlcabbar Astarabadi Mvlana bdlhy Mvlana bdrrzzaq Mvlana bdssmd Hervi Mvlana bu-Bkr Tehrani Mvlana fzl Qaini Mvlana fzl Qzvini Mvlana laby Tbrizi Mvlana li sr Kai Mvlana li Rza Tbrizi Mvlana Fhmi Mvlana Fthi sfahani Mvlana Frui ttar Mvlana Hatm Kai Mvlana Heydr Qissxan Mvlana Hlaki Hmdani Mvlana Hsn Badadi Mvlana Hsn Kai Mvlana Hidayt Mvlana Hilali Mvlana Hzni Mvlana madddin li Astarabadi Mvlana naytulla Tbrizi 643

Mvlana Qasm Qanuni Mvlana Mahmud shaq Siyavuani Mvlana Malik Deylmi Qzvini Mvlana Mhmmd li Tbrizi Mvlana Mhmmd min Mni Qzvini Mvlana Mhmmd Hseyn Tbrizi Mvlana Mhmmd Xurid sfahani Mvlana Mhmmd ibn Hseyn Katib Niati Mvlana Mlik Qumi Mvlana Mlik Tyfur ndicani Mvlana Mirli Mvlana Mirzcan irazi Mvlana Mhtm Kai Mvlana Mhyddin Mvlana Mhyddin narupiyazi Mvlana Mzffr li Mvlana Nemtulla Rudbari Mvlana Rziddin Mvlana Rstmli Mvlana Sultanli Mvlana ahmahmud Zrrinqlm Mvlana eyx Mhmmd Sbzvari Mvlana msddin Lahicani Mvlana rmi Mvlana Tbxi Qzvini Mvlana midi Tehrani Mvlana Vhi Yzdi Mvlana Vli Mvlana Vqui Tbrizi Mvlana Yusif Kitabdar Mvlana Zmiri sfahani Mvlana Zhuri Muxtar Sbzvari Muxtar sultan Tkl Murad by Cahanahi Murad by far Murad by Topuba Murad xan Kngrl Murad xan Sfriba Ustaclu Murad paa (Qaraman bylrbyisi) 644

Murad paa (vziri-zm) Murad sultan far Murav Musa l-Kazim (VII i imam) Musa peybmbr Musa sultan Mosullu Trkman Musvi T.M. Mustafa by rfddinolu Tkl Mustafa sultan rfl Mustafa sultan Ustaclu Mustafa sultan Varsaq Mbark Gray xan Mbarkah Tbrizi Mbarizddin Mhmmd ibn Mzl Tr Mcthids-Sani eyx bdlal Mdrris Mhmmd Nabih fndi Mdrik ibn lyas Mhibbli Mmtaz S. Mrhhib Mvlana Yari Mrr ibn Kb Mrdqulu by (sultan) amlu Mrdqulu xan Ustaclu Mrtzaqulu xan Pornak Mseyib xan rfddinolu Tkl Mslnsir Billah lvi Mzffr Hseyn mirz Sfvi Mzffr Hseyn mirz Teymuri Mzffr sultan (mir Dibac) Mzr ibn Nzar N Nahur ibn Saru Nasir Kiya Nasir mirz Nasirddin Mhmmd Nemtova M.X. Neyney Nsirddin ah Qacar Nsirddin Tusi Nsr Qrey 645

Nvai . (ran tarixisi) Nvvabi-Cahanbani (Sultan Hmz mirz) Nzar ibn Md Nzr sultan Asayiolu Nzr sultan Ustaclu Nzrli by Ustaclu Nizamddin ami Nizami Gncvi Nizamah Noxud sultan Mosullu Nur Mhmmd xan Nurli xlif Rumlu Nsuh paa O Olanpaa byim Onullahi S.M. Osman lbi Osman ibn ffan Osman paa kz Mhmmd paa mraa mr ibn Xttab mr Qazi sultan mreyx mirz Teymuri zbk xan ibn Rstm sultan P Parsadanby Petruevski .P. Peykr xan (sultan) Ziyadolu Qacar Phlvan Sultan Mahmud ssba Qzvini Phlvan Yari Phlvanqulu sultan Prixan xanm (ah smayln qz) Prixan xanm (ah Thmasibin qz) Pir Mhmmd xan ibn Caniby sultan Pir Seyid hmd Tbrizi Pirbudaq by Qaplan olu amlu Pir Mhmmd xan Ustaclu Pir Murad xan Ustaclu 646

Piri by nallu amlu Piri by Qoulu Pirqeyb xan Ustaclu Pirqulu by (ahqulu Sqqann olu) R Ramazan by Rcbli .M. Rhmani .. Rizvani M.. Rohrborn K.M. Romaskevi A.A. Rmer H.R. Ruhulla (sa peymbr) Ruhulla Zlqdr Rstm by far (Xlil xann olu) Rstm xan far Rstm mirz Aqoyunlu Rstm mirz Sfvi Rstm paa Rstm sultan ibn Caniby sultan Rstm Zal Rza Kiya Rzaqulu by nallu amlu Rzaqulu xan Hidayt S Sadiqi (Sadq) by far Saleh Salehi N. Salman xan Ustaclu Salman sfahani Salman-i Farsi Sam (Nuh peymbrin olu) Sam (ahnam qhrmam) Sam mirz Sfvi Samiri Sani xlif Rumlu Saraymlk xanm Sar li Mhrdar Tkl Sar Qaplan (Qasm by Zlqdr) 647

Sar Lan Ustaclu Sar Pir Qoruba Ustaclu Saru Sevinck Mhmmd sultan Sevindik by Qoruba far Seydi li Seydim mirz Seyf sultan Bayat Seyid by Kmun Seyid by eyxavnd Seyid Cmalddin (eyx Zahidin mllimi) Seyid Cmalddin sfahani Seyid Davud mirz Seyid lil-Mri Seyid li ibn Seyid Kmalddin Seyid li Kiya Seyid Ham Seyid Heydr Qndnevis Seyid Hsn by Seyid Hsn mirz Seyid Hseyn (gilanl syan) Seyid Qasm nvar Seyid Mahmud mirz Seyid Mhmmd Damad Astarabadi Seyid Mhmmd ibn Seyid Mrtza Seyid Mhmmd Kmun Seyid Mhmmd M Seyid Mhmmd Nurbx Seyid Mrtza ibn Seyid li Seyid Mzffr (gilanl) Seyid Mzffr Mrtza Seyid Shhar Seyid Sleyman Seyid Sleyman mirz Sfvi Seyid caddin Myi Seyid Zhirddin ibn Nsirddin Mri Seyvri R.M. Sezar Sadt Gray xan Tatar Sdrddin xan eyxavnd Sdrddin xan Ustaclu 648

Sdrri Gilani Sd ibn bu-Vqqas Sfi Gray xan Tatar Sid (gilanl siphsalar) Slahddin Slahddin Rid Sncab sultan far Sncr mirz Sncr mirz (Bhram mirznin nvsi) Sriyyi Sqti Syavu by Grc Siddiq (Yusif peymbr) Silvester de Sasi Simayun (Simon) Sinan by Sinan by Miraxur Sinan paa (Sultan I Slimin srkrdsi) Sinan paa (Sultan Sleyman Qanuninin srkrdsi) Sola Hseyn Tkl Shrab by Qaradalu Shrab xlif Trkman Stori .A. Sufi Xlil Trkman Sufiyan xlif Rumlu Suxt sd irazi Sultan Bayzid I (Osmanl) Sultan Bayzid II (Osmanl) Sultan Bayzid (Sultan Sleymann olu) Sultan Cng (Sultan Hsn) Sultan Cneyd Sfvi Sultan bu-Sid (Hlak hkmdar) Sultan bu-Sid Teymuri Sultan hmd (Osmanl padah II Bayzidin olu) Sultan hmd I (Osmanl) Sultan hmd mirz Sfvi (lqas mirznin olu) Sultan hmd mirz Sfvi (ah Thmasibin olu) Sultan hmd mirz Teymuri Sultan li by Cagirl Sultan li mirz Sfvi (Sultan Heydrin olu) Sultan li mirz Sfvi (ah Thmasibin olu) Sultan Frrux ibn eyxah 649

Sultan Fyyaz Myi Sultan Fqrayi Sultan Heydr Sfvi Sultan Heydr mirz (ah Thmasibin olu) Sultan Heydr mirz Sfvi (Hmz mirznin olu) Sultan Hmz mirz Sfvi (hminin bax: Nvvabi -Cahanbani) Sultan Hsn ibn Xan hmd I Sultan Hsn ibn Xan hmd II Sultan Hsn ibn Karkiya Sultan Mhmmd Sultan Hsn mirz Sfvi (Xudabndnin olu) Sultan Hseyn Barani Sultan Hseyn Bayqara Sultan Hseyn xan amlu Sultan Hseyn mirz Sfvi (Bhram mirznin olu) Sultan Xoca li Sultan Xlil Aqoyunlu Sultan Xlil (irvanah I Xlilulla) Sultan Xlil (irvanah II Xlilulla) Sultan brahim ibn Sultan Mhmmd (irvanah I brahim) Sultan brahim mirz Sfvi (Sultan Heydrin olu) Sultan brahim eyxah Sfvi Sultan Qansu Quri Sultan Qazi Sultan Mahmud by Baharlu Sultan Mahmud xan (Bkr v Sind valisi) Sultan Mahmud xan (gilanl qlndr syan) Sultan Mahmud xan ibn Mir bdlkrim Sultan Mahmud mirzTeymuri Sultan Mahmud mirz Sfvi (ah Thmasibin olu) Sultan Mahmudxan Sultan Mhmmd (eyxah olu) Sultan Mhmmd ibn Keyqubad (irvanahlar nslindn) Sultan Mhmmd II (Biye-pi hakimi) Sultan Mhmmd Xudabnd Sultan Mhmmd ibn Mirz Miranah Sultan Mhmmd Qazi (II Mhmmd Fateh) Sultan Msum xan Trkman Sultan Mhsn Myi Sultan Murad (Osmanl ahzadsi, II Bayzidin nvsi) Sultan Murad III (Osmanl) Sultan Murad IV (Osmanl) Sultan Murad Aqoyunlu 650

Sultan Murad xan Mosullu Sultan Murad mirz Sfvi (ah Thmasibin olu) Sultan Mustafa I (Osmanl) Sultan Mustafa mirz Sfvi (ah Thmasibin olu) Sultan Osman II (Gnc Osman) Sultan Sdrddin Musa Sultan Slim I (Osmanl) Sultan Slim II (Osmanl) Sultan Sleyman (Osmanl) Sultan Sleyman mirz Sfvi (ah Thmasibin olu) Sultan veys mirz Teymuri (Xan-Mirz) Sultan Yaqub Aqoyunlu Sultanbyim Sultanli far Sultanli xlif Sultanm (ah Thmasibin arvad) Sultanm (ah Thmasibin bacs) Sulu by Surxab rdlan Sleyman by Topuba Sleyman by Ziyadolu Qacar Sleyman by Zlqdr Sleyman Bicnolu Sleyman xlif amlu Sleyman xlif Trkman Sleyman peymbr Sleyman sultan ikmolu Qacar Sleyman anl xaqan (hminin bax: Xtai, ah smayl I) Smer F. ah Abbas I (hminin bax: Allahn klgsi olan lahzrt ah) ah bdlli Yzdi ah bu-Turab ncu ah Xlilulla Yzdi ah naytulla sfahani ah smayl I (hminin bax: Xtai, Sleyman anl xaqan) ah smayl II (hminin bax: Adili, smayl mirz) ah Qasm Nurbx ah Qivamddin Hseyn ah Mhmmd Qlati ah Mhmmd sultan zbk 651

ah Mzffrddin li ncu ah Nemtulla (Mirmiran Yzdinin olu) ah Nemtulla Vli ah Nemtulla Yzdi (Mirmiran Yzdinin atas) ah Rstm Abbasi ah Sfi ah Slim ah ca Sfvi (II ah smayln olu) ah caddin Mhmmd Mzffri ah Thmasib I (hminin bax: cnntmkan ah) ah Tqiddin Mhmmd sfahani ahbudaq sultan Trkman ahbudaq Zlqdr ahli by Kramtl ahli by amlu ahli xlif Zlqdr ahli mirz Ustaclu ahli sultan epni ahli sultan far ahli sultan Ustaclu ahhseyn by ahi-Mrdan (bax: li ibn bu-Talib) ahiby (bax: eybani xan) ahkrm by Lngr ahqubad Tkl ahqulu by (qulam) ahqulu by far ahqulu by Qacar ahqulu by Qrba olu Rumlu ahqulu by Ustaclu ahqulu Blblan ahqulu xlif Zlqdr (mhrdar) ahqulu xlif Zlqdr (Darabcrd hakimi) ahqulu xlfa Rumlu ahqulu Sqqa ahqulu sultan far ahqulu sultan Qarncaolu Ustaclu ahqulu sultan Mosullu Trkman ahqulu sultan Piyada Trkman ahqulu sultan Tbtolu Zlqdr ahqulu sultan Ustaclu ahqulu sultan Yegan 652

ahqulu Tkl (syan) ahmnsur (gilanl srkrd) ahrudi ahrux (irvanah) ahrux by Tatolu Zlqdr ahrux xan Zlqdr (mhrdar) ahrux sultan Mhrdar far ahsuvar (saznd) ahsuvar by Qapba far ahsuvar Zlqdr ahsuvarolu li by ahverdi by Bayburdlu ahverdi by Kngrl ahverdi by Ustaclu ahverdi by Yegan ahverdi xan Qaracadalu ahverdi xan Luri-Abbasi ahverdi xlif nallu ahverdi xlif amlu ahverdi sultan Clalolu epni ahverdi sultan Tbtolu ahverdi sultan Ziyadolu Qacar ahvli sultan Zlqdr amx ibn Amir amxal sultan rkz arden J. atr by atr li atr Mhmmd ermazan (grc srkrdsi) eyban ibn Cuci eybani xan (eybk xan, ahiby xan, Mhmmd xan eybani) eyx Bhaddin Mhmmd eyx Cneyd Badadi eyx Cneyd Sfvi (bax: Sultan Cneyd Sfvi) eyx bu-li ibn Sina eyx bu-Sid eyx li bdlali (Xatml-mcthidin) eyx li Menar eyx Feyzi Hindi eyx Fzlulla rb eyx Heydr Sfvi (bax: Sultan Heydr Sfvi) 653

eyx Hsn Davud Xadim Astarabadi eyx Hseyn Zahidi eyx brahim Qtifi eyx brahim Tbsi eyx Ltfulla Tbsi eyx Mhmmd Davud Astarabadi eyx Mslihddin Sdi irazi eyx Ncibddin Bozqu irazi eyx Padar Qoruba eyx Sdrddin Musa (bax: Sultan Sdrddin Musa) eyx Sfiddin shaq eyx ihabddin Mahmud hri eyx Zahid Gilani eyx Zeynalabidin Cblamili cyx Zeynddin (mcthid) eyxah (irvanah II brahim) eyxah by eyxavnd eyxm mirz zbk eyxzad Lahici eytan (bir isfahanl dmiri olann lqbi) ddad fi hrbanu byim ms Flk Dvvar msddin-div msi trguhi r Sarom (ir Sarom) rfxan Bitlisi rf xan Rudki rf ibn Mhmmd rfddin li Yzdi ihabddin Shrvrdi irzad is (v ya it) peymbr ca by T Tanrverdi xlif Kngrl Tarux Tavernye Teymur xan rdlan Teymur xan Ustaclu 654

Tbt aa Zlqdr Thmasib mirz Sfvi (Xudabndnin olu) Thmasibqulu by Qap far Thmasibqulu by Mosullu Trkman Thmasibqulu by amlu Thmasibqulu sultan far 616 Thmasibqulu sultan Zlqdr (blqasm sultann olu) Thmasibqulu sultan Zlqdr (li xann olu) Thmuraz Tlh ibn beydulla Toyun by Qacar Tlk bahadr U Ulu sultan Uol C.R. Ustad li Msvvir Ustad Hsn Ustad Hseyn Blyani Ustad Qulu by Hseyn Ustad Msum Kamana Ustad Sultan Mahmud Tnbur Ustad Sultan Mhmmd Ustad Sultan Mhmmd ngi Ustad eyxi by Topuba Uzun Hsn (bax: mir Hsn by Aqoyunlu) beydulla (beyd) xan zbk lam sultan Tkl mmt by Ustaclu mmt xan Zlqdr V Valhu (grc srkrdsi) Vastar by eyxavnd Velyaminov-Zernov V.V. Vhb Vli aa anigirba Vli by (xan) far Vli by Ustaclu 655

Vli xan rxiba Ustaclu Vli xan Tkl Vli xlif Rumlu Vli xlif amlu (Ovu) Vli sultan (xan) Qalxanolu Zlqdr Vli sultan rfddinolu Tkl Vlican xan Trkman Vlixan by Rumlu Vlixan mirz amlu Vilayti . Vorotnski M.. Y Yadigar Mhmmd sultan Mosullu Yadigar Mhmmd sultan Trxan Trkman Yaqub xan Zlqdr Yaqub ibn Leys Yaqub peymbr Yaqub sultan far Yaqub sultan Qacar Yaraqxan Yari by (zbk) Yegan sultan far Yelena (grc xanm) Yetim sultan zbk Yolqulu by Zlqdr Yunis xan (Xarzm valisi) Yusif aa anigirba Yusif by avulu Yusif by Trkman Yusifxan (irvan bylrbyisi) Yusif xan far Yusif xlif Qacar Yusif mirz Aqoyunlu Yusif peymbr Yusif sultan Varsaq Z Zaxoder B.N. Zakir epni 656

Zal by Grc Zeyd ibn Sabit Zeynal by rbtdar Zeynal xan brahim xan olu Zlqdr Zeynal xan amlu Zeynalabidin li bdi by Zeynb byim Zeynddin Qaraca Zmi bahadr (zbk) Zrinzad H. Zbeyr ibn Avvam Zleyxa Zlfqar xan Mosullu Trkman Zlqdr sultan CORAF ADLAR A Abbasabad ba Abbasabad hri Abxaziya Acarstan Acsu (urab) Adilcevaz Afruca Aqala (Qleyi-sefid) Amisqal Arca Axalkalaki Axsqa Aqra Aqhr (Axalkalaki) Aqhr (Akar) Aqhr (Akehir) Alada Albaniya Alget ay Aliqarl Allahu-kbr silsilsi Alma-qula Amasya 657

Amdin(din) Amid (Qara Amid, Hmid, Qara Hmid) Amol Amudrya (hminin bax: Ceyhun) Anadolu Andhra-Prade Ankara Araz ay Arazbar Arpaay Arran Artvin Astara Astarabad Aqabad At meydan Atropatena Avropa Azrbaycan B Baba silsilsi Babil Babl-bvab (hminin bax: Drbnd) Badikub (hminin bax: Bak) Bagir Baat Babad Baasaray Badad Bai-rm Bai-Kum Bai-Vh Bahluvar mni Baxrz Bak (hminin bax: Badikub) Balxa gl Baratl Barfru Bargiri Bastanabad 658

Bagediklr Ba-aq Bayal qalas Bayburd Bayramli Bazarcahi Bazaray Behbehan Benqal Berlin Bertis (Birtvisi) Beyhak Beylqan Beytl-hram Beytl-mqdds Bdxan Bhri-xzr (Atlantik okean) Bhri-Fars Bhriz ay Bkr Blx Bm Bndr-Abbas Bndi Bndi-mir Brd Brgaday Bsr Bhima ay Bicapur Bicarps Biqurd Binadgan Birncrd emsi Bistam Bistun da Bitlis (Bidlis) Biyarcmnd Biye-ps Biye-pi Bizans 659

Bcnurd Bombey Boral Brahmaputra ay Buxara Bumdkur C Cahanara ba Cahannma imartlri Cahanahiyy mqbrsi Cam Cavad Ceyhan ay Ceyhun ay (hminin bax: Amudrya) Cblamil Crbdqan Crco (hminin bax: aharcu) Crun Czbrxvar Culfa Cuqan (Cuzqan) Cnabd Crcan aharba aharbazar aharcu aharsuq aldran ehelstun min kiki yayla mal rndab rkz ldr gl in orox ay uxursd 660

D Dadian Dastan Daxadayevsk Daman Darlmrz Daknd Debed ay Dehdt Dehli Delcuyk (Drcuy) mhllsi Delican Derazgisu Deylman Dcl Dkn (Dekan) Dkk Dmavnd Drbnd Drczin Dryalq ay Dsti-Byaz Dti-Xzr Dti-Kvir Dti-Qpaq Dti-Lt Dvboynu da Dirman (Derzabad) Divarbst qalas Div-ksn Diyala ay Diyarbkr Dizful Dizmar Dvltabad Dunay ay Durna da Drun Dnb 661

E Edinburq Elburz da Eynli v Zeynli mqbrsi Eysr brquh bhr bivrd bu-hm cm fqanstan hr hr ay hraz ksi hvaz (Hveyz) xlat xsi qsa mscidi lbistan l-Czir lmut lskrd li-rdkan linc ay lincq qalas likr qlmrovu l-Milh gl lvnd da ndican ndicanay ndixud (ndxoy) rak rci rcvan rivan cay rdbil rdhan rdlan rduvanuh (rdanu, Ardanu) 662

rb-amiri rbistan r rjn l rqndab ay rmniyy rq rzincan rzurum skreyn star knbr kur rf trk ay F Fars Fhusfnc ay Flstin Frah Frat ay Frhabad Frhan Frhrud Frqan Fryab Firng Firuzkuh Florensiya Fumn Func G Gazrgah Glsn-Grsn qalas Gnc Grmrud Grmsir (Grmsirat) Gskr Gilan 663

Girem (Qremi) Govxan ribat Gle Glebakan Gy-dniz Gyrinlik qalas Gzl drsi Guryal Gldst xlvtxanas Glxndan Glstan qalas Gmr Gnbdi-Qabus Grcstan Grgan cay H Hamun gl Herat Heydrabad Heydriyy mscidi Hblrud Hlb Hmdan Hmtr Hrmeyn (Hrmeyni-rif) Hrirud Hsn padah mdrssi Hsn padah mscidi Hsn padah trbsi Hsnabad Hsn-keyf (Hsm-keyfa) Htbehit Hzarcrib Hzar Hzr Hicaz Hill Hilykran Hindiqu dalar Hindistan (Hind) 664

Hirmnd (Hilmnd) ay Hisari-adman Hrmz Hseyniyy Hveyz (hminin bax: hvaz) X Xamaz Xaldan Xalxal Xarzm Xarutrud Xatvan (Xatun) krps Xav Xeybr Xbis Xbuan (indiki Kuan) Xrqui xiyaban Xrrqan Xrzanvil Xtay (Xta) Xvaf (Xvaf, Xvaf) Xvar (Xvar, Xvar) Xzr dnizi Xnalq Xns Xiyav Xorasan Xosrovcrd Xoy Xrami ay Xuzistan Xrrmabad Xzar (Quzar) xtiyarddin qalas lic mamzad Hseyn mqbrsi mamzad Shl-li mqbrsi mereti (hminin bax: Ba-aq) 665

raq raqeyn raqi-cm raqi-rb ran rankrfzi rm (Glstani-rm) rvan rt ay sfahan sfrayin sfrncan sfizar stanbul stxr taliya zdxast K Kaaxka Kabil Kafirnihan Kaxet Kalpu Kartil (Kartli) Karun ay Kasanay Kaan Kaar Kazimeyn Kelkitay Kembric Keym Kb (hminin bax: Beytl-hram) Kbud-Gnbd Kcur Kfl Klbar mhllsi Klnbr Klxuran Klkt 666

Klktt Kmax Knduman Krbla Krkil Krkk Kmir Kzzaz Kic Kiik Zabay Ki Kilidi-Gilan (Gldi-gln) qalas Kirman Kirmanah Konya Kopetda Koyluhisar Krm Krina ay Kuesfhan Kuhbnan Kuhdm Kuhrud Kuhi-Giluy Kuhistan Kuke Kums (Kumi, Qaris) Kuny-Urgnc Kusuy Kutaisi Krdstan Ktahya Ktl-Mayin Kvareli Kvataxevi Q Qabrr (ori) ay Qafda Qafqaz Qahir 667

Qain Qalaybuurd Qanq (Alazan) ay Qanq ay Qanl-mn Qaradniz Qaraba Qaracada (Qarada) Qaradr Qarahmid Qaraktl Qaraman Qarasu Qaratp Qars Qars-Arpaay Qaqadrya Qayaknd Qaytaq Qazaxstan Qeysriyy (Tbrizd bazar) Qbl Qhqh qalas Qhrudbndi Qlmaq Qndhar Qrcistan Qri (Kari) Qzneyn (Qzn) Qzvin Qpaq kndi Qrz (Qrzstan) Qrxraq Qz qalas da Qzl Orda Qzlaac Qzlarvad Qzlba (dvlt v lk ad kimi) Qzlaqaq Qzlirmaq Qzlzn 668

Qicduvan Qodavari Qolkonda Qori Qoyun-lm keidi Quba Qum Qur (Quristan) Quriyan Quryan Quryan (Xorasanda Qds (Qdsi-Xlil) Qlhan L Lahican Lahor Lar Laryayla Leyden Leyptsiq Lnkran Lids London Luhs (bax: Kums) Luknou Lumk (bax: Tmk) Luri-kuek Luristan Luristani-fili Lusuy (bax: Kusuy) M Mahan mnliyi Mahan Mahidt yayla Mahmudabad (Mrvd) Mahmudabad (irvanda) Maku Malan krps Malatya 669

Manester Manna Maraa Mardin Mar Mavrannhr Mazandaran Mehabad Mesx (Mesxi) Mekin Meydancuq yayla Meymn Mdin Mdrs Mhvri-Savucbula Mkk Mkran Mlik darvazas Mncil Mnqutay Mntr Mrdanqub (Martkoph) Mrnd Mr (Mara) Mrivan Mrv (Mrvi-ahicahan) Mhd Mzari-rif Mzinan Midiya Minqreli Mirz Pirbudaq ba Misir Miyandab Miyanc (Miyan) Molla-Hsn Molodi Moncra Moskva Mosul Muan 670

Muradba Mure-xurt Murabay Musi ay Mu (Muabad) Mnhen Mzffriyy N Naxvan Narman Nevbancan Ncf (Ncfi-rf) Ndun Nhnk drsi Nqi-cahan Nmksar Nmnqan Nsriyy Ntnz Niderland Nigaristan xlvtxanas Nihas Nimruz Nisa Niapur Novkarvansaray O- Oltu Oman krfzi Ordubad Orta Asiya Otrar Ovcan zbkistan P Pakistan Paradbaba-Mnsuri Paris 671

Pasin Plngan Pnc-tbq imarti Pncab Ptn Priyan ribat Pirsufiyan Portuqal Ptbstan Ptzrr R Rey Rbiy Rna Rngin Rt Ribati-Sngin Ribati-Siyahkuh Rioni ay Roma Rudbar Rudtin Rum Rus (Rusiya) Rstmdar S Sari-bula Sahibabad Salar krps Saldk Salyan Samir Samtsxe-Saatabaqo Samur ay Sankt-Peterburq Sarqam Sari Sav Savucbula 672

Sayinqala Sefid ba Serqokalinsk Sadtabad Sbzvar Sidabad Shnd Shharan mhllsi Slmas Smrqnd Sndan Srab Srxs Srvistan xlvtxanas Sudiyy rbistan Snaq Srdrya Simam Simgr Simnan Sind Sistan Sivas Sintszyan-Uyur Muxtar vilayti Siyah-gurab Siyahkuh Siyavrud Soanlda Sulduz Sultan Hseyn mirz mdrssi Sultan Seyid hmd Sfvi mzar Sultanbud Sultaniyy Surxabda Surxab qalas Suriya Surluq yayla Susfnd Suehri Sleymaniyy 673

 abran ah at (sbi-ahi) meydan ah Zeyd mzar ahabad ahpur Ksri qdmgah ahrud ahsavar am amax enkaya hrizur ki masi nbi-Qazan ntn rur ttlrb ay xakran imalabad indand iraz iran (ibirqan) irvan irvani yurdu ulistan regel tr T Tacabad Tacikistan Tahirabad Talxatanbaba Tal Tarom Taauz Tauq ay Tehran Telavi Tbrrk qalas 674

Tbrsran (Tabasaran) Tbs (Cblamild) Tbs (Xorasanda) Tbriz Tcinrud ay Tng Tngiz Trcan Trtr Tsuc Tibay Tiflis Timur Tirpl Toxarstan Toqat Tonakabon Topqap saray Tortum Trablis (bax: Baratl) Trabzon Tsixedidi Tul-u Nar Tumanus (Dmanisi) Turan Turiz Tus Tmk (Tmoqvi) Trbt (Trbti-Heydriyy) Trkiy Trkstan Trkman kndi Trkmnistan Trt Tyanan U Ucan Urfa Urgnc (rgnc) Urmiya gl 675

Urumi (Urmiya) Usta qalas Uni lng-nein lngi-Qoruq skuy zmdl V Van Vlvl ay Vramin Vrzn Vzir Vostan Vyana Y Yaft Yan silsilsi Yalirmaq Yevlax Ymn Ysrib Yzd Yusufeli Z Zabilistan (Zabul) Zaan ba Zaqatala Zayndrud ay Zgm Zmindavr Zmzm Zncan Zncanrud Zrnc Zurabad 676

SLAL, TAYFA, XALQ V CMA ADLARI A Abbasilr slalsi Ad qvm Adilahlar slalsi Aqoyunlu slalsi Alpavut tayfas B Baharlu tayfas Bayanduri tayfas Bayat tayfas Bayburdlu tayfas Beradost tayfas Bndani qbilsi Bni-Muxtar nsli Byk Moollar slalsi C Cabiriyy nsli Cagirl tayfas Caatay tayfas Caki qbilsi Clairilr slalsi Clalilr Cvanki qbilsi avulu qbilsi epni (pni, pni) tayfas kni tayfas lavilr slalsi rkzlr ingiziyy slalsi D Dstgi nsli Diyamidze ailsi

677

E Eldnizlr (Azrbaycan Atabylri) Elxanilr (Hlaklar) Ermni bdlvhhabiyy seyidlri brl eli far tayfas laqbnd seyidlri l-Viyyt seyidlri rb rbgirl tayfas rl qbilsi ymr qbilsi F Fars G Grayl tayfas Gzbykl tayfas Glstan seyidlri Grc H Haimilr nsli Hsniyy seyidlri Hseyni seyidlri Hindli X Xakiyy nsli Xlif seyidlri Xnslu (xunuslu) tayfas Xristianlar (nsrani, msihi) mamlar (i imamlar) shaqilr slalsi 678

K Kafirlr Kngrl tayfas Kyan slalsi Krd Q Qacar tayfas Qarabrklr tayfas Qaraqoyunlu slalsi Qaramanlu tayfas Qazaqlar tayfas Qribl tayfas Qclu qbilsi Qpaq Qzlbalar Qurlar Qrey tayfas Qtbahlar slalsi L Lzgi Lurlar M Mahi-fqihl oyma Mahmudi tayfas Mcuslar (atprstlr) Mmlk slalsi Mmuriyy seyidlri Mri seyidlri Mool (monqol-tatar) Mosullu tayfas Musvi seyidlri Mkri tayfas Mslmanlar M rblri Mzffrilr slalsi N Nizamahlar slalsi 679

Nurbxiyy nsli Nurkamaliyy nsli O- Oxlu tayfas On drd msum Ordustan seyidlri Osmanl slalsi Otuziki oyma Ovu (ovci, avc) qbilsi Ovsalu qbilsi zbk Pidadilr slalsi Pornak tayfas R Rvvadilr slalsi Rizvi seyidlri Rumilr Rumlu tayfas S Sacilr slalsi Salarilr slalsi Sayinxani tayfas Seyfi Hseyni seyidlri Sfvilr slalsi Sffarilr slalsi Siyahpular tayfas Snnilr ahsevn tayfas amlu tayfas eybanilr slalsi eyxavnd tayfas eyxlr qbilsi ddadilr slalsi rfl qbilsi ilr 680

irvanahlar T Tacik Tal Tatar Teymurilr slalsi Tbtbayi seyidlri Tkl tayfas Trk nsli Trk Trkman Trkmn U- Ustaclu tayfas skuy seyidlri V Varsaq tayfas Y Yaka trkmnlri Ycuc v Mcuc Yhudi Z Ziyadolular nsli Zlqdr tayfas TERMNLR A Adin Aruq Axtarma Alidivan Ali-ba Amannam Aura Atalq 681

Atk Atkd Avaraca Avaracanevis Aznavur B Bac Baqqal Bargah Batman Beldar Bhram ulduzu Bhrami kaman Bqal-xeyrat Blat Bng Branar Bst Binatn-n Binbr Blkat Bukavul Bqa l-xeyr Bsatl, Byutat C Canqi Caniin Car Carba Cfr Cldu Crrah Cvanar Cihad Ciqq Cilovdar Cizy Clus 682

 alba ar (aharsuq) anigirba at ng rxi rxiba tirdar obanbyi D Darua Darlxilalt Darlibad Darliman Darlina Darlirad Darlmminin Darlmlk Darsslam Darssltn Darvazaban Davudi zireh Dvatdar Dvatdari-ehkam Dvatdari-rqam Dinar Dirhm Div (Mazandaranda yan titulu) Divan Divanba (divanbyi) Divannevis Dvltxana Dldl Dllk E Ehdas Eli 683

Eikaas Eikaasba Etimadddvl bcd bl dvar hli-beyt lman liallahilik llamtl-lmayi miraxur miraxurba mirlmra mri-mruf nqaquu rbabi-maim rbiyyt rk rkani-dvlt rrad ss ssba snaf sr vaxt reyi-mbir rf (Sfvi ahlarn bildirn ifad) rfi tbati-aliyat ttar F Fqr Fqih Fnayi-mtlq Frqdan ulduzlar Frraxana Frsx Fthnam Fiqh 684

Flori Fruiddin G Grnay Grk-yaraq Gz H Hacib Hafiz Haris Heyt Hbb Hcc Hcv Hnbli Hnfi Hnif dini Hrmxana Hrz xidmti Hval sahiblri Hidayt Hikmiyyat Huri X Xacsaray Xadimba Xadiml-hrmeyn Xangah Xansalar Xanlar xan Xasseyi-srif Xass Xatmbndi Xftan Xlif Xliftl-xlfa Xndk Xrac 685

Xrvar Xtai nqi Xtib Xttat Xzaneyi-amir Xzindar Xilaft Xirq Xondgar Xonevis Xldi-brin Xms Xnaq xstliyi Xtb ctihad qta qtida lar mal elmi mamt rfan rad shal xstliyi slimi nqi sna-ri stixar stimaltnam stisqa K Kamandar Karxana Karvansaray Katibs-sultani Keiki Ktxuda Khhal Klntr Knga Kiliddar Kils 686

Kurk Kutval Kny Q Qabaq-ndazi Qaqum Qap Qapba Qapqulu (Qapxlqi) Qaraapuq ilxs Qasid Qayaxana Qaz Qaz-ehdas Qaz l-Qzzat Qaz-sgr Qazi (azi) Qeysr Qlmrov Qlndr Qsid Qzavat Qibltl-Kttab Qiss Qissxan Qit (xttatlqda) Qit (poeziyada) Qitnevis Qol Qoriyi-mir Qori-yi tir Kman Qoriyani-da Qoriyan-i divan-i ali Qoriyan-i evolu Qoru Qoruba Qvl v ml Qurxana Qsl 687

L Ll Ll Lkrnevis M Maddeyi-tarix Mali-Mhtrif Mali-yekmah Maliki Meymn Meysr Mbda Mdintl-Mminin Mdrs Mqt Mqt sahibi Mmaliki-Mhrus Mnqlay Mrai Mrce Mrkgir Mscid Mrrix ulduzu Mrsiy Msnvi Mat Mtl Mvai Miad Minbr Mirikar Mirikarba Misqal Misri qlnc Moiz Mhtsib Mhtsib l-Mmalik Mhrdar Muxtarssltn Mustovfi 688

Mustovfi l-Mmalik Mustovfiyi-bqaya Mustovfi-yi rbab-i thavil Mustovfiyi-Mal Malic Mcahid Mcavir Mcthid Mdrris Mmma Mfridnevis Mfti Mhasib Mhrrir Mhssil Mqrrb Mqrrbl-hzrt Mqrrbl-xaqan Mlazim Mmyyiz Mni Mni l-Mmalik Mrid Msvvir Mrid Mridi-Kamil Mslls Qvs Msnna (xtt nv) Mrif Mrik Mtsddi Mtvlli Mvrrix N Nazir Naziri-byutat Ncq Ndim Nhyi-Mnkr Nqib 689

Nqibl-nqba Nqqa Nsxxtti Nstliq xtti Nt Nzarti-imart Nzart-i srkar-i xasse-yi rif Nirncat Ncum Nr O- Ovuba vliya P Payndaz Pek Peykan Pnahgah Prvani Pixidmt Pinamaz Pivayi Pravoslav Purnavul R Rafizilik Ramndi dili Rml elmi Rsmi-mhdis Ribat Rical elmi Rikabxana Risal Rizvan Rvz Rknssltn Rkns-sltntl-Qahir Rq xtti 690

S Sadu Sahibi-cm Sahibi-divan Sahibi-tvcih Sahibqiran Saqi Sancaq Sancaqbyi Sayban Sba klyi Sccad Sdart Sdi Sqqa Sr-gelle Srdar Srkari-hmayun Srkeik Srral Sidr Sidrtl-mntha Siphsalar Siyaq elmi Siyastgah Siyr Soldu Soyural Sufi Sur l-niyy xstliyi Sfrxana Sls xtti Snnti touliyyt Snnilik Sryya (YeddiQarda) ulduzlar Sru alei ahsevn 691

ahi eyxlislam hriyar rbtxaneyi-xeyri rit ilik ihn ikargah ikst xtti trxan T Taqiy Tama Tama Tasua Tbbax Tbrra Tbrradeynlr Tbil v lm sahibi Tcrid Tcvid Tfsir Thsildar Tqiyy Tlaq Tlay Tliq xtti Tnburi-ahartar Trcibbnd Trcman Trcmani-itati Trkibbnd Trrah Tsddq Tva Tvaba 2 Tvaf Tvlla Tzkir Tip (Tp) 692

Tirke Tiyul Toqi xtti Topuba Touliyyt Tovhid Toy ulusu Tuba aac Tfngi Tmn Trk tqvimi lma, luf v lf rfi strlab sul elmi suliddin tarid ulduzu V Vacibi Touliyyt Vaqinevis Vaqinigar Vaiz Vkalt-i divan-i ali Vkalt-i hlaliyyat-i srkar-i xasse-yi rif Vkil Vkilssltn Vqf Vlihd Vsiyytnam Vzir Vziri-zm Vzir-i Qoriyan-i zm Vzir-i srkar-i xasse-yi rifa Vziri-Trxan Vilayt (dini Termin)

693

Y Yaraqxana Yasaq Yasaqke Yasavul Yeddiiqlim Yeniri Ycuc v Mcuc Ymni qlnc Yzba Z Zabit Zabitnevis Zaviy Zr Zrbzn Zhr ulduzu Zuzbab kometi Zhl ulduzu SR ADLARI Aldanm kvakib Azrbaycan dilinin orfoqrafiya lti Bhmnnam Came-yi Abbasi Cvahirl-srar Divan hsnt-tvarix rbe-yi thart Frhng-i brahim Fthname-yi Abbas-i namdar Ftuhat-i mini (Ftuhat-i ahi) Glstan-i hnr Glstan-i rm Haiye-yi mtvvl Haiye-yi rh-i iarat Haiye-yi rh-i mxtsr-i sl Haiye-yi rh-i mxtsr-i sul v qiyasat-i hqql-yqin fi hdisl-alm Haiye-yi Tfsir-i Qazi 694

Hbibs-siyr fi xbar fradl-br Hcc Hft kivr Xms Xlastl-xbar fi byan hvall-xyar Xlastl-ar v zbdtl-fkar Xlastt-tvarix Xld-i brin mazat ncil sna-riyyat Kkl Kitab l-mlxxs fil-heyt Kitab-i cbll-mtin Kitab-i ehel hdis Kitab-i Diyarbkriyy Kitab-i eynl-hyat fi tfsir-i ayat Kitab-i hdayiqs-salehin Kitab-i xlse-yi mlkutiyy Kitab-i kafi v rh-i Kuleyni Kitab-i mriq-mseyn 334 Kitab-i novrs Kitab-i rvaeh-i smaviyy Kitab-i siratl-mstqim v fqlmbin Kitab -i tqdisat Kitab-i trssl min mnat-i Xoca sgndr by Mni Kitab-i zbdtl-sul Qanuns-svr Qvaid-i xtt-i sls Qvaid-i hidi Quran-i Krim Qrr v drr Lbbt-tvarix Mcml-xvas Mxznl-srar Mrkz-i dvar Msnvi-yi mnvi Mtls-sdeyn v mcml-bhreyn Midadl-xtut Miftahl-flah Mkatibat-i llami 695

Nfhatl-ns min hzratl-qds Nsx-i cahanara Nsxe-yi mirz (Risale-yi Mirz) Nzhtl-qlub Risale-yi hzziyyat Risale-yi xlastl-hesab Risale-yi isbat-i vacib-i qdim v cdid Risale-yi shif Risale-yi trihl-flak Rvzts-sfa fi sirtl-nbiya vl-mluk vl-xlfa Rvzts-sfa-yi Nasiri Sbe-yi ddad Sfvts-sfa Shife-yi kamil Slvat Sidrtl-mntha Sovm Sleyman v Bilqeys ahnam rh-i fa-yi eyx bu-li rh-rh-i mini Tarix-i almara-yi Abbasi Tarix-i cahanara Tarix-i eli-yi Nizamah Tarix-i kbri (kbrnam) Tarix-i Tbristan u Ruyan u Mazandaran Tazat Tfsir-i ayat-i ehkam v hadis-i shih Tkmiltl-xbar Tzkirtl-mluk Tvrat Tura-yi hmayun rvtl-vsqa sul-i kafi yunul-msail Yeddi gzl Yusif v Zleyxa Zeyl-i tarix-i almara-yi Abbasi Zbur Zfrnam Zvabitr-rizae 696

XTSARLAR AMEA - Azrbaycan Milli Elmlr Akademiyas ASE - Azrbaycan Sovet Ensiklopediyas BSOAS - Bulletin of The School of Oriental and African Studies c. - cild h. - hicri M. - miladi Vol. - volume . - - - . - .-

697

MNDRCAT
N SZ................................................................................................................................................... 3 SGNDR BY MN.................................................................................................................... 18 TARX- ALMARA-Y ABBAS................................................................................................... 18 (ABBASIN DNYANI BZYN TARX) ................................................................................. 18 MQDDM ..................................................................................................................................... 18 ALLAHIN KLGS OLAN LAHZRT AHIN ......................................................................... 30 MBARK NSBNAMS V ONUN PEYMBR V .......................................................... 30 MAMLARIN NSLNDN TRM YKSK SVYYL.................................. .....................30 CDADLARININ AL MQAMLARI HAQQINDA ........................................................................ 30 SULTAN HEYDR OLU SULTAN L PADAHIN ..................................................................... 58 SADTL HVALATI V ULU YARADANIN ............................................................................. 58 TQDR L O HZRTN HD OLMASI ................................................................................. 58 SLEYMAN ANLI XAQAN AH SMAYIL BAHADIR XANIN ................................................... 63 - ALLAH-TAALA ONU CNNT BALARINDA SAKN ETSN..................................................63 HVALATININ XATIRLANMASI, O YKSK RTBL............................................................. 63 SULTANIN ZHUR ETMSNN V MEYDANA IXMASININ .................................................. 63 RH EDLMS V ONUN DNYANI FHT ETMSNN ........................................................ 63 BYAN OLUNMASI HAQQINDA ..................................................................................................... 63 SLEYMAN ANLIX AQANIN RVAN VALS FRRUX ........................................................... 68 YSARLA MHARBSNN RH, O VLAYTN FTH ....................................................... 68 V ORADA BA VERM HADSLRN BYANI ...................................................................... 68 SLEYMAN ANLI XAQANIN MRZ LVND .......................................................................... 69 TRKMANLA MHARBS V SXAVTL .............................................................................. 69 ALLAHIN KMY L QLB ALMASI HAQQINDA ........................................................... 69 SLEYMAN ANLIXAQANIN SULTAN MURADLA MHARBS.... ....................................... 71 V RAQ-CMN, FARSIN V KRMANIN ALLAHIN .............................................................. 71 KMY L FTH EDLMS HAQQINDA .................................................................................. 71 RAQ SYANILARININ CZALANDIRILMASI, QALALARIN....................................................73 ALINMASI V DNYA PADAHININ QLB ALMASI HAQQINDA. .................................. 73 MR LADDVL ZLQDRN DF EDLMS N................................................77 HKMDARIN HRKT, DYARBKR HADSLR V ALLAHIN.......................................77 KMY L O DYARIN FTH EDLMS HAQQINDA ............................................................. 77 MBARK MYYTN RAQ-RB TRF HRKT ...................................................... 81

698

ETMS, O VLAYTN FTH EDLB ALINMASI V ................................................................. 81 BU ZAMAN BA VERM HADSLR HAQQINDA .................................................................... 81 XORASANIN FTH DASTANININ BALANICI ......................................................................... 85 SLEYMAN ANLIXAQANIN ALLAHIN KMY L ............................................................... 93 ALDIRAN [DZND] RUM PADAHI SULTAN ....................................................................... 93 SLML MHARBS HAQQINDA ............................................................................................. 93 I AH SMAYILIN VFATI ................................................................................................................ 99 MRHMT PNAH, CNNTMKAN V XO ...................................................................... 100 AQBTL AH THMASBN - ONA RHMT V ................................................................... 100 BEHT NSB OLSUN SADTL HVALATI HAQQINDA ................................................ 100 XORASAN HADSLR V ZBK XANLARININ SLEYMAN ........................................... 108 ANLI XAQANIN VFATINDAN SONRA O SEVNC BX EDN............................................108 SADT NANLI DYARA GLB-GETMLR HAQQINDA ................................................ 108 BEYD XANIN BRNC DF XORASANA GLMY HAQQINDA ...................................... 109 BEYD XANIN KNC DF XORASANA GLMY HAQQINDA ........................................ 110 BEYD XANIN ZBK XANLARI L BRLKD NC DF.........................................112 XORASANA GLMS, AHIN SADTL MYYTNN ORAYA............................... .......112 YOLLANMASI, CAMIN XOSROVCRD [ADLI YERND] DYN...............................112 BA VERMS, CLAL V KRAMT SAHB OLAN [ALLAHIN]................................112 MDADI L HZRT AHIN ZFR QAZANMASI HAQQINDA ............................................ 112 BEYD XANIN DRDNC DF XORASANA GLMY HAQQINDA .............................. 119 BEYD XANIN BENC KR XORASANA .............................................................................. 122 GLMS V FRAR ETMS HAQQINDA ................................................................................ 122 XORASANIN VZYYT, BEYD XANIN ALTINCI DF O .................................................. 127 SADT NANLI DYARA GL, AH MYYTNN ........................................................ 127 ORAYA YOLLANMASI, BEYD XANIN HVALATININ SONA.............................................127 YETMS V BUQLMUN FLYN ZRURTN......................................................127 UYUN SURTD BA VERM MXTLF HADSLR HAQQINDA.................................127 RUM XONDGARI SULTAN SLEYMANIN CM ...................................................................... 134 DYARINA QOUN KMS V ONUN KSRA V CM ...................................................... 134 TAXTINI BZYN [AH THMASBL] MBARBS HAQQINDA ................................... 134 SULTAN SLEYMANIN KNC DF [AZRBAYCANA] GLMS ..................................... 137 RUM XONDGARI SULTAN SLEYMANIN .................................................................................. 138 LQAS MRZNN THRK L NC DF ..................................................................... 138 BU SRHD V BU LKY GLMS HAQQINDA ............................................................ 138

699

LQAS MRZNN RUMUN KMY L RAQA GL V..............................................144 QAYITMASI V ONUN HVALATININ SONU HAQQINDA ...................................................... 144 SULTAN SLEYMANIN DRDNC DF AZRBAYCANA GLMS,..............................146 HMN ZAMAN BA VERM HADSLR V O K YKSK........................ .............146 RTBL PADAHIN ARASINDA SLH ...................................................................................... 146 BALANMASI HAQQINDA ............................................................................................................ 146 RVAN VLAYTNN ALINMASI V O SFALI V ............................................................... 152 BOL MNFTL MMLKTN CAHAN AHININ ................................................................. 152 UURLU TALEY L L KEMS HAQQINDA .................................................................... 152 958-ci L AYLARINDA K VLAYTNN FTH BARD SHBT .................................. 157 CNNTMKAN AH HZRTLRNN DN MHARBLR,.......................................159 MANSIZ GRC KAFRLRNN DARMADAIN EDLMS V..........................................159 GRCSTANIN FTH BARD SHBT .................................................................................. 159 UURLU MYYTN LK DF ALLAHIN ............................................................................... 160 KMY L GRCSTANA YNLMS HAQQINDA ........................................................... 160 UURLU CNNTMKAN AHIN KNC .................................................................................. 161 DF GRCSTANA HRKT HAQQINDA ........................................................................... 161 FLK RTBL, SMA ASTANALI ............................................................................................ 162 AHIN NC DF GRCSTANA HRKT ETMS .................................................... 162 CNNTMKAN AH HZRTLRNN .................................................................................... 164 DRDNC DF GRCSTANA QOUN KMS ............................................................. 164 KAMINA ATAN PADAHIN SADTNN GC V SAS SBBKARIN........................167 (ALLAHIN) STK V RADS L LUARSABIN LDRLMS HAQQINDA .................. 167 LUARSABIN LDRLMSNDN SONRA GRCLRN HVALININ...............................168 DAVAMI V ONUN OLU SMAYUN XANIN BD DVLTN.....................................168 BAILARININ L L TUTULMASI ......................................................................................... .168 QNDHAR V ZMNDAVR VLAYTNN, HRMND [AYI]........................................170 KNARINDAKI GRMSRATIN FTH V O VLAYTDK ................................................. 170 KEM HVALATLARIN BZLR HAQQINDA..................................................................... 170 BEYD XANIN LMNDN SONRA XORASAN HVALATLARININ..........................174 ARDI V CAHANI V CAHAN SAKNLRN YARADAN [ALLAHIN]...............................174 RADS L O ZAMAN BA VERM HADSLR HAQQINDA ............................................ 174 CNNTMKAN AHIN DARLXLAFT BADADA ............................................................. 176 V XUZSTANA UURLU HRKT V DNYA ................................................................... 176 SAKNLRNN PRVRDGARININ YARDIMI ......................................................................... 176 L SYANILARI DF ETMS HAQQINDA ............................................................................ 176

700

CAHAN SULTANLARINDAN OLAN GNAHLARI BAILANMI....................................179 HZRT HKMDAR HMAYUN PADAH KRKANIN RAN RAZSNN........................179 HRYARININ SADT NANLI DRGAHINA GLMS HAQQINDA ............................. 179 RUM HKMDARI SULTAN SLEYMANIN OLU SULTAN ..................................................... 188 BAYZDN ZMANNN QHRMANI V RANIN HKMDARI ........................................ 188 [AH THMASBN] DRGAHINA GLMS HAQQINDA ....................................................... 188 NGZYY SULTANLARININ SADT .................................................................................... 195 DSTGAHLI DRGAHA GLMLR HAQQINDA ................................................................... 195 XARZM VALS YUNS XAN V ONUN .................................................................................... 197 QARDAI PHLVANQULU SULTAN HAQQINDA ................................................................... 197 ASTARABAD HADSLRNN RH, MHMMD SALEH BTKNN ...........................198 HVALATININ BYANI V OXLU TAYFASINDAN OLAN ABANIN .............................198 XARZM ZBKLRNN YARDIMI L TYAN ETMS HAQQINDA ............................ 198 GLAN RAZLRNN FTH V ZBT OLUNMASI, BYE-P VALS...............................205 XAN HMDN STN QOUN GNDRLMS V Z AQBTN................................205 DNMVN O XSN L KERLMS BARD SHBT ........................................ 205 CNNTMKAN AHIN ZAMANINDA NANKOR QYAMILARIN BA ................................212 QALDIRMASI V ONLARIN CZALANDIRILMASI HAQQINDA ............................................. 212 TRAF HKMDARLARIN ELLRNN MLKLRN TVAF .........................................215 ETDKLR DRGAHA GLMLR HAQQINDA SHBT ................................................... 215 XAQANIN HAKMYYT ZAMANINDA ASMAN ZRURT ZNDN .............................219 BA VERM NADR HADSLR V QRB HVALATLAR .............................................. 219 BEHT SAKN OLAN CNNTMKAN AH HZRTLRNN VFATININ ......................222 V HMN VAXT TANRININ RADS V TQDR L Z VERM ....................................222 BYK BR HADSNN HAQQINDA .......................................................................................... 222 XOBXT AHZADLRN, CNNTMKAN AH HZRTLRNN ............................233 VLAD V NVLRNN V ONUN AL MQAMLI QARDAI.............................................233 OULLARININ ANLI ADLARI HAQQINDA ............................................................................... 233 BZLR ULU DRGAHDA, BZLR S [AYRI-AYRI] MMLKTLRD.................252 OLAN YKSK DRCL XANLARDAN V SULTANLARDAN BART.......................252 ADLI-SANLI MRLR HAQQINDA ............................................................................................. 252 BYK SEYDLR, EHTRAMLI LMALAR, VZRLR, QLM ......................................259 SAHBLR V BLATL ARLR HAQQINDA .................................................................. 259 SVYYS, DRCS V ANI UCA OLAN SEYDLRN ADLARININ..............................260 ALLAHIN KMY L QLM ALINMASI ............................................................................ 260 MHTRM EYXLR, BLKL LMALAR, HKMT V EHTRAM.................................276 SAHB OLAN FAZLLR HAQQINDA .......................................................................................... 276 VZRLR, MUSTOVFLR, QLM HL, ............................................................................... 283 CAMAAT ARASINDA TACKYY [ADI] L TANINAN BU .................................................... 283 TBQNN MHURLARIV S. BU KM XSLR HAQQINDA ....................................... 283

701

BYK MUSTOVFLR V DFTRXANA LR .............................................................. 287 MSH NFSL HKMLR HAQQINDA .................................................................................. 296 O DVRD ZMANNN MSLSZLR .................................................................................... 300 OLAN XONEVSLR (XTTATLAR) HAQQINDA .................................................................... 300 DVRANIN MHARTLLR OLAN, GZL RSMLR KN V ..................................306 O VAXTLAR ZMANNN VRQLRN Z MVCUDLUQLARI L .................................306 BZYN V ZNTLNDRN NQQALAR HAQQINDA .................................................. 306 CNNTMKAN AHIN VFATI ZAMANI................................................................................. 312 SZ USTADLII SAHSND ALIAN ARLR .................................................................... 312 TBQS V NZM SAHBLR HAQQINDA .......................................................................... 312 XOA VAZLILARIN MTRBLRN ........................................................................................... 330 V NM HLNN ADLARI ...................................................................................................... 330 MRHUM AHZAD SULTAN HEYDR MRZNN HD OLMASI, ....................................332 SMAYIL MRZNN SLTNT V PADAHLIQDA QRAR TUTMASI...............................332 V ONUN HVALATI HAQQINDA ............................................................................................... 332 SMAYIL MRZNN RAN TAXTINA YLMS V ONUN HAKMYYT......................342 ZAMANINDA BA VERM HADSLR HAQQINDA .............................................................. 342 ADLI-SANLI AHZADLRN HDLY QOVUMASI V ONLARIN ................................357 MR FDANLARININ QDDAR V FAN ZMANNN QHREDC............................357 SRSR KLYNDN MHV OLMASI HAQQINDA ............................................................... 357 SMAYIL MRZNN HAKMYYT GNLRND ONUN ..................................................... 363 LMN QDR BA VERM BZ HADSLR V HVALATLAR HAQQINDA ....... 363 SULTAN MHMMD PADAH XUDABND CNABLARININ.....................................377 HAKMYYT GLMSNN, RAN SLTNTNN V HKMRANLIININ ................377 TAXTINA YLMSNN V ONUN HAKMYYT...............................................................377 YYAMINDA HR L BA VERM.................................................................................................377 HADSLRN RH HAQQINDA ............................................................................................... 377 CLAL XAN ZBYN XORASANA GLMS V ................................................................... 388 ONUN MRTZAQULU XAN TRKMANIN SY ..................................................................... 388 L QTL YETRLMS HAQQINDA ........................................................................................ 388 SSTAN HLNN SYANI, TYANI V ONLARIN ................................................................. 390 CFR SULTAN FARLA MHARBS .................................................................................. 390 AZRBAYCAN V RVAN HADSLR, RUM SULTANININ ............................................... 393 O HDUDA V LKY QOUN GNDRMS V BU ....................................................... 393 ZAMAN BA VERM HVALATLAR HAQQINDA .................................................................... 393 ZFR BAYRAQLI AHZAD HMZ MRZNN V MRLRN..................................402 QARABA V RVAN TRF HRKT ETMLR V TANRININ................................402

702

KMY V QAYISI SAYSND ORADAN MZFFRCSN V .................................402 QALBCSN QAYITMALARI HAQQINDA ............................................................................... 402 DVRAN MLKSNN STY V RAZILII L MAZANDARAN ZRN ....................408 QOUN GNDRLMS V O BEHT NANL DYARIN VALS OLAN .........................408 MRZ XANIN L KERLMS HAQQINDA ......................................................................... 408 XORASAN MLKND BA VERM ......................................................................................... 412 SADT SAAN BR HVALAT BARD SHBT ................................................................. 412 ARAQARIDIRANLARIN FSADI NTCSND MRYM HRTL...............................419 XANIM MHD-LYANIN LDRLMS KM ...................................................................... 419 BABIRI BR HADSNN BA VERMS HAQQINDA ............................................................ 419 HKMDARIN AZRBAYCAN TRF HRKT ETMS .................................................... 425 V O SFR ZAMANIBNDLRN RBBNN TQDR ...................................................... 425 L BA VERM HADSLR HAQQINDA ................................................................................ 425 SULTAN HSEYN XAN AMLUNUN GETMSNDN SONRA.................................................428 XORASAN VLAYTND BA VERM HADSLR V HVALATLAR HAQQINDA ..... 428 LUY L OLAN 988-ci LN (17.02.1580-04.02.1581) ....................................................................... 434 VVLLRND ULU YARADANIN RADS V TQDR L.........................................434 DARSSLTN TBRZD BA VERM HADSLR HAQQINDA .................................. 434 HKMDAR MYYTNN KNBR V KLNBR YAYLAINA...............................438 YOLLANMASI, QARABADA QILAQ ETMS, VZR-ZM SNAN PAANIN...............438 EL GNDRMS V O SNADA BA VERM HADSLR HAQQINDA ...................... 438 LN AXIRLARINDA QARABAIN SULTANBUD QILAQ YURDUNDA Z............................442 VERM BZ HVALATLARIN XATIRLANMASI V BRAHM XAN TRKMANIN...........442 RUM PADAHININ YANINA EL GNDRLMSNN BYAN EDLMS ........................ 442 ULU TANRININ RADS L BU LD Z VERM MXTLF HVALATLARIN ..............444 V TALE HADSLRNN BYAN EDLMS ......................................................................... 444 AZRBAYCAN V RVAN HADSLRN V QAZ GRAY XAN TATARIN ..................450 SXAVTL TANRININ TQDR L ZFR NANL QAZLRN ..................................450 LND SR OLMASINA DAR SHBT ................................................................................... 450 KUH-GLUYD QLNDRN QYAM QALDIRMASI V ULU HAKM .............................545 [OLAN ALLAHIN] QZAV-QDRNN ZRURT ZNDN O PS.................................545 TALEL XSN BAINA GLNLR HAQQINDA.................................................................... 454 XORASAN HADSLR V LAHZRT IAHABBASINl 989 -cu L...................................458 (05.02.1581-25.01.1582) MVAFQ OLAN YILAN LND O VLAYTN............................458 SLTNT TAXTINA KANATIN HKMDARI [OLAN ALLAHIN] TQDR..........................458 L YLMS HAQQINDA ........................................................................................................ 458 ALLAHIN KLGS OLAN LAHZRT AHIN XORASAN SLTNTNN .......................461 TAXTINA YLMS HAQQINDA ............................................................................................. 461 SGNDR ANLI NVVABIN ZFR NANLI MYYTNN .......................................463 XORASANLILARIN FTN V FSAD ALOVUNUN SNDRLMS.................................463 N XORASAN SMTN YOLLANMASI HAQQINDA .......................................................... 463

703

HKMDAR MYYTNN DARSSLTN HERAT ZRN..........................................468 GETMYNN XATIRLANMASI, RAQ V XORASAN QOUNLARI ARASINDA...................468 QURYANDA BA VERM DYN V XORASAN QOUNUNUN ALM......................468 YARADAN [ALLAHIN] TQDR L MLUBYYT URAMASININ BYANI ............. 468 MRZ SALMANIN LDRLMS, LQULU XANLA ........................................................... 472 SLH BALANMASI V ZFR NANL ORDUNUN BD ............................................. 472 BNVRL SLTNTN MRKZN QAYITMASI HAQQINDA ...................................... 472 SGNDR ANLI NVVABIN SADTL MYYTNN OLMADII..................................480 YYAMDA AZRBAYCANDA BA VERM HADSLR V RVANIN.............................480 RUMLRN LN KEMS HAQQINDA SHBT ................................................................ 480 SGNDR ANLI NVVABIN SADTL ................................................................................. 483 MYYTNN IXIB GETMSNDN SONRA ......................................................................... 483 XORASANDA BA VERM HADSLR HAQQINDA .............................................................. 483 HKMDAR MYYTNN KNC DF AZRBAYCANA YOLLANMASI,..................... .....486 MR XAN TRKMANIN HBS OLUNMASI, .............................................................................. 486 LQULU XAN FTHOLU USTACLUNUN YKSLDLMS ............................................... 486 V TRKMANLARIN SYANI V TYANI HAQQINDA ....................................................... 486 XORASANIN VZYYT BARSND V MRHMTL .................................................... 494 ALLAHIN TQDR L DVRANIN HADSLR ZNDN ............................................... 494 O DYARIN YKSK HRTL MRLR ARASINDA ......................................................... 494 BA VERM LR HAQQINDA .................................................................................................. 494 AZRBAYCAN HADSLR, RUM SRDARI OSMAN PAANIN TBRZ.....................499 ZRN QOUN KRK, O CNNT NANL GZL HR AL................... ...499 ETMS V DVRANIN ZRURT ZNDN, DNYA SAKNLRNN...........................499 PRVRDGARI [OLAN ALLAHIN] TQDR L O GZL.................................................499 HRD BA VERM DAINTILAR HAQQINDA .................................................................. 499 QIZILBA QOUNU L RUMLR ARASINDA BA VERM DYLR..........................507 HAQQINDA. QULU BY QORUBAININ ................................................................................... 507 SRDARLII ALTINDA APARILMI BRNC DY .............................................................. 507 DNYA SAKNLRNN AHZADS HMZ MRZNN SRDARLII...............................509 ALTINDA APARILMI KNC V NC DYLR ......................................................... 509 TBRZ QALASI URUNDA VURUMA V BU LN AXIRINA............................................... 516 QDR QALANIN TYND V MHASRNN GEDND..............................................516 BNDLRN YARADICISI [OLAN ALLAHIN] TQDR ......................................................... 516 L BA VERM HADSLR HAQQINDA ................................................................................ 516 TKL V TRKMAN TAYFALARININ TBRZ GLMS, DAHA SONRA ...................523 O FTNKAR CAMAATIN GER QAYITMASI V O SNADA Z VERM..........................523 DYLR V VURULAR HAQQINDA .................................................................................... 523 TYAN SAHBLRNN FTNSN ARADAN QALDIRMAQ ................................................ 537

704

N DNYA SAKNLRNN AHZADSNN RAQ TRF............. .................................537 YOLLANMASI, YARAMAZLIQ NANINA MALK TBQ L MHARB... .................537 ETMS V FQTL ALLAHIN RBTNN ........................................................................ 537 KMY L QLB ALMASI HAQQINDA ........................................................................... 537 NVVAB-CAHANBANNN TBRZ SMTN HRKT, RUM QOUNUNUN................552 GLMS, CLAL BAYRAQLARININ QARABAA YOLLANMASI, ORADAN....................552 DA RAQA Z TUTMAA HAZIRLIQLARIN GRLMS V BA VERM..................552 BZ [DGR] HADSLRN RH HAQQINDA ..................................................................... 552 DVLT V SADT MNNN O YEN FDANININ, ......................................................... 557 YN NVVAB-CAHANBANNN BDBXT MURDARLARIN NDGEDN....................557 OLAN DLLK XUDAVERDNN XYANT ............................................................................. 557 QILINCI L ULDUZLARIN V FLKLRN TSRLR UCBATINDAN...........................557 HDLK TAPMASI HAQQINDA .................................................................................................. 557 SADTL AHZAD BU-TALB MRZNN VLHD OLMASI V..... .........................563 YER-GY YARADANIN QZAV-QDRNN ZRURT ZNDN.............................563 ONUN HVALININ ALT-ST OLMASI HAQQINDA ................................................................... 563 GNAHLARIBAILANMI AHZADNN FACV HADSSNDN.................................566 BALAYARAQ LAHZRT [ABBASIN] XORASAN FQNDN DVLT.......................566 V SADT GNNN DOMASINA QDR RAQ, AZRBAYCAN V KRMAN.........566 MRLRNN BALARINA GLM ACINACAQLI HVALATLAR HAQQINDA ............... .566 SGNDR ANLI NVVABIN MRLRNN, DVLT R KANININ...................................571 V BU-TALB MRZ TRFDARLARININ HVALI HAQQINDA ....................................... 571 XORASANIN VZYYT, ALLAHIN KLGS OLAN AHIN SADTL.............................580 MYYTNN RAQA GETMS V ONUN RAN SLTNTNN..............................580 TAXTI ZRND YLMS HAQQINDA ............................................................................. 580 II MQAL: ....................................................................................................................................... 594 O HZRTN LAH DRGAHA OLAN ......................................................................................... 594 HSN-RBT V BALILII HAQQINDA .............................................................................. 594 TANRININ ONA VERDY DNCNN V BLYN .............................................................. 594 DZGNLY V ONUN TQDR SHFSN ...................................................................... 594 UYUN GLN TDBRLRNN GZLLY HAQQINDA .................................................... 594 IV MQAL: ..................................................................................................................................... 596 ONA SAHBQRANLIQ RTBSNN YARAMASI BARD .................................................. 596 V ONUN HYATINI THDD EDN THLKLRN ........................................................... 596 XOBXT SONLUQLA BTMS HAQQINDA ............................................................................. 596 V MQAL:....................................................................................................................................... 598 ONUN DALT, YOLLARIN MN-AMANLIINI TMN ...................................................... 598 ETMS V BNDLRN RFAHINI YKSLTMS HAQQINDA ....................................... 598 VI MQAL: ..................................................................................................................................... 600

705

ONUN LAH HKMTDN RL ................................................................................................. 600 GLN CZA MRLR HAQQINDA .......................................................................................... 600 VIII MQAL:................................................................................................................................... 602 O HZRTN SADLY, DRV XASYYTN MALK ....................................................... 602 OLMASI, TVAZKARLII V BR-BRN ZDD GLN.......................................................602 XSUSYYTLR ZND CMLDRMS HAQQINDA ................................................. 602 IX MQAL: ..................................................................................................................................... 603 XDMTKARLARIN HQUQLARINI TMN ETMS V ........................................................ 603 ONLARIN MLKYYTLRNDN UZAQ DURMASI HAQQINDA ......................................... 603 X MQAL:....................................................................................................................................... 604 ONUN XO TBT, ALMN HVALI V NSAN ................................................................... 604 TBQLRNN VZYYT L TANI OLMASI HAQQINDA ........................................... 604 XI MQAL: ..................................................................................................................................... 605 ONUN XEYRL SRLR V ..................................................................................................... 605 MATRTLR TKB YARATMASI HAQQINDA ........................................................................ 605 XII MQAL: .................................................................................................................................... 608 ONUN SADTL HAKMYYT ZAMANININ HADSLRNN, ......................................608 MHARBLRNN V FTHLRNN BYANI HAQQINDA ............................................... 608 GSTRCLR ................................................................................................................................ 617 XS ADLARI ................................................................................................................................... 617 CORAF ADLAR ............................................................................................................................. 657 SLAL, TAYFA, XALQ V CMA ADLARI ................................................................................ 677 TERMNLR ...................................................................................................................................... 681 SR ADLARI .................................................................................................................................. 694 XTSARLAR ..................................................................................................................................... 697

706

SGNDR BY MN TRKMAN TARX- ALMARA-Y ABBAS (ABBASIN DNYANI BZYN TARX) I CLD Bak, THSL, 2009.

Bdii v texniki redaktoru: Abdulla lkbrov Kompyuter trtibatlar: Sadr Quluzad Korrektoru: Sevinc Hacyeva apa imzalanmdr 02.12.2009. Kaz format 60x901/16 Fiziki ap vrqi 49,5. Sifari 131. Tiraj 500. Qiymti mqavil yolu il. Thsil Nriyyat-Poliqrafiya MMC Bak, AZ 1052, F.Xoyski k., 121A

707

Tarix-i almara-yi Abbasinin AMEA M.Fzuli adna lyazmalar nstitutunda mhafiz olunan S-129/15093 ifrli nsxsinin ilk shifsi

708

Tarix-i almara-yi Abbasinin AMEA M.Fzuli adna lyazmalar nstitutunda mhafiz olunan S-129/15093 ifrli nsxsinin son shifsi

709

Tarix-i almara-yi Abbasinin AMEA M.Fzuli adna lyazmalar nstitutunda mhafiz olunan S-129/5313 ifrli nsxsinin ilk shifsi

710

Tarix-i almara-yi Abbasinin AMEA M.Fzuli adna lyazmalar nstitutunda mhafiz olunan S-129/5313 ifrli nsxsinin son shifsi

711

AMEA M.Fzuli adna lyazmalar nstitutunda mhafiz olunan B -589/10505 ifrli mcmu daxilid Tarix-i almara-yi Abbasidn bir fraqment.

712