Mr Predrag Vukasovi, udk: 34(37):34(73) Institut za uporedno pravo, Beograd primljeno 01.03.2008.

AMERIKA I RIM IMA LI OSNOVA ZA ANALOGIJU?

Jedno od optih mesta savremenog antiamerikog miljenja predstavlja stav da se ameriki imperijalizam moe uporediti sa rimskom politikom u basenu Sredozemlja u razdoblju teritorijalnog irenja Rimske Republike. S druge strane, zastupnici i pristalice vodee uloge Amerike u savremenom svetu eleli bi da povuku analogiju izmeu civilizatorskog uticaja Rima u antici i slinog uticaja Amerike danas. Ovim lankom elim da istraim istorijsku osnovu pomenute analogije. Takvo istraivanje nuno mora biti ne samo nepotpuno ve i fragmentarno: sveobuhvatni odgovor na ovo pitanje zahtevao bi itave decenije strpljivog prouavanja. Pisac svesno ograniava svoju ambiciju samo na najvanije, najistaknutije i najupadljivije odlike analogije koja je predmet istraivanja. On takoe nastoji da uzme u obzir kako slinosti, tako i razlike izmeu dve istorijske pojave koje razdvaja dva milenija neprekinutog istorijskog iskustva. Previanje razlika dovodi do fatalistikog uverenja da je ljudska istorija veiti povratak istog; poricanje slinosti unitilo bi pak samu mogunost razumevanja prolosti i dovelo u pitanje njenu relevantnost za budui narataj. Postoje tri mogua podruja u kojima se moe vriti poreenje izmeu SAD i Rmske Republike: - kulturna pozadina rimske, odnosno amerike civilizacije, sadraj i obim veza to te civilizacije spajaju sa starijim i snanijim kulturama koje su ih stvorile, grkom, odnosno zapadnoevropskom kulturom; - oblici dravnog ureenja SAD i Rimske Republike i mogui rimski uticaji na amerike ustavotvorce; - spoljna politika SAD i Rimske Republike, te uloga koju su igrale u svom okruenju. Poreklo posebne amerike civilizacije moe se uporediti sa postupnim razvojem starog Rima. U oba sluaja SAD, odnosno Rim, duguju svoju materijalnu, privrednu, politiku i vojnu nadmo u velikoj meri dostignuima jedne starije i duhovno jae kulture. Ali pravac kretanja amerike i rimske kulture je sasvim razliit: dok je Rim prolazio kroz sve veu helenizaciju, jaz koji u kulturnom

Mr Predrag Vukasovi: Amerika i Rim ima li osnova za analogiju?

33

pogledu odvaja Ameriku od zapadne Evrope tokom godina postaje sve vei. Pored toga ishodite ove dve kulture nije istovetno: amerika kultura zapoela je da se razvija u kolonijalnom razdoblju kao integralni deo ranomoderne evropske kulture, dok je Rim bio posebna, nehelenska, ak varvarska kultura u prvim vekovima svoje istorije. Meutim, ne sme se prevideti znatna slinost u kulturnom poloaju Rima i Amerike. Oba naroda gajila su dvosmislen stav prema svojim uiteljima: oni su istovremeno prezirali politiku i vojnu nedelotvornost naroda na koje su se ugledali, ali su se istovremeno divili njihovoj umetnosti i koristili njihovu nauku. Oblici dravnog ureenja SAD veoma se razlikuju od ustanova Rimske Republike. Pre svega, SAD su federacija; Rimska Republika je uprkos znatnoj meri municipalne autonomije, bila unitarna drava. Sve amerike politike i pravne tradicije zasnovane su na anglosaksonskom nasleu, znatno drugaijem od naina pravnog miljenja koje lei u osnovi pojmova i standarda rimskog prava, svojstvenog evropskim zemljama sem Britanije. Ako je bilo nekih tragova rimskog uticaja koji se mogu otkriti u amerikom Ustavu, takvi tragovi moraju se pripisati optoj intelektualnoj atmosferi XVIII veka, dobu klasicizma u metnosti i knjievnosti, kao i racionalistikog prevrednovanja politike zaostavtine klasine antike. Kada su osnivai SAD pisali ameriki Ustav, Rimska Republika bila je jedini primer drave sa republikanskim ureenjem koja je prelazila okvire grada drave. Amerike dravotvorce nadahnula je vie Polibijeva interpretacija meovite prirode rimskog dravnog ureenja, koje dovodi u ravnoteu prednosti i nedostatke monarhije, aristokratije i demokratije, nego stvarna, istorijska i empirijska forma rimske drave. Rimske politike i pravne predstave ostavljale su dublji i trajniji trag na potonjem reimu Francuske revolucije i u Napoleonovom Code civil. Najzad, spoljna politika prua najplodonosniju, moda jedinu stvarnu osnovu na kojoj se mogu povlaiti analogije izmeu SAD i Rimske Republike. Da bi omoguio takve analogije, pisac je prethodno pokuao da definie svet u kojem je Rim igrao ulogu slinu ulozi SAD u dananjem svetu koji se ubrzano smanjuje i globalizuje. On nalazi da procesi najpre helenizacije a zatim i romanizacije Sredozemlja imaju uzroke i posledice koji su u osnovi analogni uzrocima i posledicama savremene globalizacije. Istina, Rim nije imao izolacionistiku fazu u svojoj spoljnoj politici; neuplitanje Republike u glavne tokove meunarodne politike u Sredozemlju nije bilo proizvod njene svesne odluke da ostane po strani od sukoba koji su razarali okolne zemlje, to je odlika koja karakterie ameriku spoljnu politiku od Vaingtonove Oprotajne poslanice do pansko amerikog rata 1898. godine. Razdoblje svetskih ratova nalazi nepotpunu rimsku paralelu u I i II punskom ratu, mada punski ratovi nisu imali relativne razmere (u odnosu na veliinu antikog Sredozemlja) koje bi se mogle uporediti sa II svetskim ratom. Ali ameriko globalno angaovanje u svetskim poslovima posle 1945. godine

34

Strani pravni ivot 1/2008

ima neporecivu rimsku paralelu u osvajanjima koja je izvrila Republika posle II punskog rata. Pisac prati kako politike i ekonomske uzroke tako i ideoloka opravdanja tih analognih spoljnjopolitikih pricesa. Kljune rei: SAD, Rim, kultutna pozadina, dravno ureenje, spoljna politika

Uvod Tokom veeg dela XX veka uloga i znaaj SAD doivljavani su u velikom delu sveta kao pretnja nacionalnoj nezavisnosti. Taj oseaj ostao je i nakon zavretka hladnog rata; u tom razdoblju on je moda i pojaan zbog unipolarnosti novog svetskog poretka. Zagovornici antiamerikanizma esto porede poloaj SAD sa rastom rimskog imperijalizma tokom poslednjih vekova Republike i prvih stolea Carstva. Ova analogija u njihovim oima ima negativan kontekst i treba da ukae na opasnost od globalizacije. Ali, s druge strane, i pristalice vee amerike uloge u svetu pozivaju se na istu analogiju: kao to je Rim, ujedinivi Sredozemlje, ojaao antiku civilizaciju i produio joj ivot za nekoliko vekova, i amerika prevlast samo ukoliko bude mudro upotrebljena moe koristiti ostalom delu oveanstva. Bez obzira nosi li poreenje Amerike i Rima strah ili nadu, treba ispitati u kojoj meri takvo poreenje ima uporite u istorijskoj stvarnosti. Na drugoj strani, politiki rascepkana i kulturno samozadovoljna Evropa doivljava sebe ne samo kao legitimnu, mada daleku, naslednicu antike Grke, ve i kao potencijalnu rtvu imperijalistikih namera sa druge strane Atlantika. Cilj ovog priloga nije davanje sveobuhvatnog odgovora na pitanje da li je pomenuta analogija opravdana; namera mi je samo da ukaem na nekoliko moguih pravaca u kojem bi istraivanje ove analogije moglo ii. U istraivanju kao to je ovo jednaku panju treba posvetiti i slinostima i razlikama: jednostrano naglaavanje samo slinosti dovelo bi do fatalistikog uverenja da se istorija ponavlja, dok bi isticanje samo neponovljivih elemenata u konkretnim istorijskim situacijama unitilo mogunost formulisanja bilo kakvih optih sudova o istorijskom razvoju i dovelo u pitanje sam pojam zakona u drutvenim naukama. Ovaj problem moe se posmatrati iz tri razliita, mada meusobno povezana ugla: kao poreenje unuranjepolitikog razvoja; kao poreenje odnosa izmeu istorijskih entiteta koji se porede i spoljanjeg okruenja; i kao uporeenje kulturne uloge tih entiteta u optoj istoriji oveanstva. U sva tri vida postoje elementi slinosti, ali i nesavladive razlike.

Mr Predrag Vukasovi: Amerika i Rim ima li osnova za analogiju?

35

Kulturna pozadina I Rim i SAD nastali su na ivici jedne starije i kulturno bogatije civilizacije. Meutim, iza ove prividne slinosti kriju se velike razlike. SAD su od osnivanja prvih engleskih kolonija na amerikom tlu do punog procvata amerike civilizacije u XX veku bile sastavni deo evropske ili modernije reeno evroatlantske zajednice naroda. One su deo te zajednice kako u politikom i privrednom, tako i u kulturnom pogledu. Rim, s druge strane, mada je nastao u relativnoj blizini grkih gradova u junoj Italiji, u prvim vekovima svog postojanja nije pripadao helenskoj civilizaciji. tavie, ini mi se da je i pravac kulturne evolucije Rima drugaiji od puta kojim su se kretale SAD. Iako nehelnski grad, Rim je od vrlo ranog perioda svoje istorije trpeo progresivnu helenizaciju svoje kulture. Nasuprot tome, SAD su, iako integralni deo anglosaksonskog i opteevropskog kulturnog ambijenta, vremenom razvijale osobene oblike svije kulture, tako da se u XX veku moglo govoriti o amerikom nainu ivota, ako ne i o posebnoj amerikoj civilizaciji. Moda je tekua globalizacija preokrenula ovaj trend kulturne istorije; jo je rano donositi konane sudove o tome. Da bismo bolje shvatili prirodu helenizacije Rima i etape njenog odvijanja, moramo poi od osnovnih injenica rimske istorije. Mada je prvo naselje na mestu budueg Rima nastalo u preetruskom periodu, Rim kao grad tvorevina je Etruraca. Etrurska vlast u Rimu trajala je vie od jednog veka, svakako due od vladavine od tri legendarna kralja koji u rimskoj tradiciji obeleavaju etrursku prevlast. U doba kada su vladali Rimom, u VII i VI veku p. n. e., Etrurci su se ve nalazili pod uticajem helenske kulture. Dakle, prvi dodiri buduih gospodara Sredozemlja sa grkim svetom ostvareni su jo pre uspostavljanja Republike. Etrurska religija nesumnjivo se razlikovala od grke u izvesnim vanim vidovima koji su ostavili traga u specifinim osobinama etrurske umetnosti; ipak jedna crta im je bila zajednika: antropomorfni lik boanstava, koji odudara od apstraktnih i impersonalnih oblika rimskih boanstava. Najblia grka kolonija nalazila se u Napuljskom zalivu; to bee Kuma (grki Cymae), prvo helensko naselje na italijanskom tlu, osnovana jo poetkom VIII veka, verovatno pre tradicionalnog datuma osnivanja Rima
  U pitanju su kraljevi Tarkvinije Prisk, Servije Tulije i Tarkvinije Oholi. Michael Grant, The History of Rome, Faber and Faber, 1993. p.11, 12

36

Strani pravni ivot 1/2008

- 753. godine p. n. e. Iz nje su Rimljani preuzeli, pored ostalog, i pismo zapadnogrku varijantu alfabeta, iz kojeg se potom razvila latinica. To pokazuje da je helenski uticaj do Rima dolazio ne samo posredstvom Etruraca, ve i neposredno iz Kume i susednih grkih naselja. U VI veku p. n. e. Etrurci su, preavi Tibar, osvojili Lacij i vei deo Kampanije, te su se dva upravo pomenuta puta kojima je grki uticaj prodirao u Rim meusobno ispreplela. Proterivanje Etruraca i uspostavljanje Republike 509. godine p. n. e. privremeno je oslabilo ne samo etrurski, ve verovatno i grki uticaj u Rimu. Ipak, ne treba precenjivati ni obim tog slabljenja uticaja, kao ni njegovo trajanje; Livije pie o izgradnji hrama posveenog Jupiteru, zapoetog jo za vladavine etrurske dinastije, a zavrenog i posveenog u prvim godinama Republike. Pored grkih bogova u rimskoj odei i sa rimskim imenima, u Rim su poeli stizati i izvorno grki itelji Olimpa. Ve 498. ili 496. godine Kastor i Poluks pomagahu Rimljnima u bici na Regilskom jezeru protiv njihovih latinskih suseda. Postumije Albus Regilenzis, diktator koji je zapovedao rimskom vojskom u toj bici, kasnije je na Forumu podigao hram posveen boanskim blizancima iz Sparte. Nisu svi Olimpljani sa jednakom lakoom osvajali rimska srca; uspeniji su bili bogovi koji su ve imali svoje etrurske ili latinske ekvivalente. Apolon, u klasino doba najhelenskiji od svih bogova, ne bee te sree. Dok je Zevs lako naao svog rimskog zastupnika u Jupiteru, takoe gromovniku i direktnom potomku praindoevropskog boga neba, Apolon je morao da eka strahote epidemije koja je pogodila Rim 430. godine p. n. e., kako bi mu Rimljani otvorili vrata svog grada. Tadanji konzul K. Julije podigao mu je hram i tako ga uvrstio u zvanine zatitnike grada. U kontekstu prihvatanja helenskih verskih nazora treba pomenuti i Sibilu, proroko boanstvo iji je kult imao sredite u Kumi; ta proroica bee zadobila veliko poverenje Rimljana; u potonjim vekovima rimski zvaninici esto se obraahu njenom proroitu za savet, a zbirka njenih proroanstava uivala je ugled do poznoantikih vremena. Ipak, nisu svi grki bogovi rado primani u rimski dravni panteon. Takoe, izgleda da je postojala razlika u stepenu prijemivosti pojedinih drutvenih slojeva u Rimu prema stranim, pa i grkim kultovima. Patriciji i njihovi potonji naslednici iz redova nobiliteta bili su privreniji tradicionalnim italskim verskim shvatanjima i otporniji prema draima grke estetizovane religije, to je razumljivo s obzirom na injenicu da su patriciji bili jedini nosioci svetenikih zvanja i
  Tit Livije, II, 19, 20, 21, Dionisije iz Halikarnasa, Rimske starine, VI, 2 Livije, IV, 25, 29

Mr Predrag Vukasovi: Amerika i Rim ima li osnova za analogiju?

37

vrioci javnih obreda u ranom Rimu. Plebejci, osobito gradski puk, mnogo su lake primali novotarije sa Istoka, ne samo helenske ve i orijentalne kultove. Nije sluajnost to je prvi oltar posveen Herkulu, grkom Heraklu, bio smeten u rimskoj trgovakoj etvrti, u neposrednoj blizini pristanita na Tibru. U II veku p. n. e. u doba kada je proces helenizacije celokupnog rimskog ivota bio daleko odmakao, Senat je jo uvek pruao aktivan otpor prodiranju Dionisovog kulta; godine 186. p. n. e., za konzulata Spurija Postumija Albina, Senat je doneo formalnu zabranu odravanja Bahanalija zbog zloina izvrenih prilikom ovih Dionisovih svetkovina. U meuvremenu, ve u V veku, pored kulturnog poeo je delovati i politiki uticaj razvijenijih grkih polisa na rimsku politiku zajednicu koja se upravo formirala. Prvi trag takvog uticaja nalazi se u kodifikaciji rimskog prava poznatoj kao Zakoni dvanaest tablica. Politiki podsticaj za ovu kodifikaciju doao je iz samog Rima, potekavi iz dinamike njegovih unutranjih odnosa. Kodifikacija bee prva znaajna pobeda plebejaca u njihovoj vekovnoj borbi za graansku ravnopravnost sa patricijima. Meutim, izgleda da su decemviri, lanovi komisije koja je trebalo da sastavi Zakone, imali u rukama neke od starijih zakonika junoitalijanskih grkih gradova. Kasniji istoriari belee da su Rimljani poslali tri lana pomenute komisije desetorice u Grku, kako bi se raspitali o tamonjim zakonima. Malo je verovatno da pod Grkom ovde treba podrazumevati matinu helensku zemlju; pre e biti da je re o Velikoj Grkoj, junoitalijanskoj oblasti naikanoj grkim polisima. Helenski uticaj snano se odrazio i u razvoju rimske knjievnosti. Milo uri istie da je evolucija stare grke knjievnosti ila prirodnim putem, bez primetnih uticaja sa strane, da se najpre pojavila epika, zatim lirika i najzad drama kao najsloeniji i najsavreniji rod knjievnosti i ujedno sinteza epskih i lirskih elemenata. Takav razvoj se ne zapaa kod rimske knjievnosti; njen prvi pisac Livije Andronik, osloboenik grkog porekla iz III veka p. n. e., zapoeo je svoju knjievnu karijeru dramom izvedenom 240. godine, za konzulata Klaudija i Tuditana; za ovu dramu
 Livije, XXXIX,6,11; Valerije Maksim, Facta et dicta memorabilia, VI,3, 7; Plinije Stariji, Historia naturalis, XXXIII, 10  Livije, III, 31, 33; Dionisije, X, 52,56.  Milo N. uri, Istorija helenske knjievnosti, Beograd, 1987, str. 13 - 14  Podatak da je Livije Andronik bio prvi rimski pesnik nalazimo kod Kvintilijana, De institutione oratoria, X, 2, 7

38

Strani pravni ivot 1/2008

se ne zna da li je bila tragedija ili komedija. Danas se smatra da je ovo Andronikovo delo samo prevod neke grke drame.10 Bivi rob iz Tarenta nije se zaustavio na prevoenju drama; prvi rimski knjievnik preveo je na latinski jezik, u tzv. saturninskim stihovima, Homerovu Odiseju, zasnovavi i rimsku epsku poeziju.11 Nije poznato da li je Andronikov ep ist prevod ili slobodna prerada homerskog teksta. Nakon II punskog rata, kada se Republika aktivno meala u odnose grkih gradova i helenistikih drava s druge strane Jadrana, simbol otpora rimske aristokratije helenizaciji u svim njenim vidovima postao je Katon Stariji. Za drutvenu istoriju Rima karakteristina je injenica da Katon nije pripadao aristokratiji; on je bio homo novus, skorojevi, koji je stekao pristup najviim krugovima aristokratije zahvaljujui zatiti L. Valerija Flaka iz ugledne i bogate patricijske kue. To znai da se u Katonovom otporu helenizaciji sjedinila privrenost patricijskih rodova starim italskim tradicijama, te nepoverenje i uroeni konzervativizam sitnih zemljoposednika sa sela, na koje jo nije uticala urbana atmosfera velikog grada. Nasuprot njihovim stavovima, u Rimu se u doba Katonove delatnosti izdvajao Scipionov krug, aristokratska stranka okupljena oko pobednika u bici kod Zame kojom se zavrio II punski rat. Insistiranju na tradicionalnim moralnim vrednostima i skuenom ivotnom okviru starih Rimljana suprotstavilo se iroko prihvatanje kako pozitivnih, tako i negativnih tekovina helenizma. Prva polovina II veka p. n. e. bee verovatno doba najbreg bogaenja senatorske aristokratije, koja je sve do reformatorskih pokuaja brae Grah imala neospornu prevlast u svim rimskim politikim institucijama. Mada je helenizacija, kako sam ve istakao, imala dugu predistoriju, polustolee koje deli zavretak II punskog rata od rimskog osvajanja Makedonije, Grke i Kartagine predstavlja njenu odluujuu etapu: posle toga se moe govoriti ne samo o Rimskoj imperiji kao zajednikoj domovini svih sredozemnih naroda, ve i o grko rimskoj kulturi kao jedinstvenoj duhovnoj zajednici koja proima sve pripadnike tih naroda. Sjedinjene Amerike Drave nastale su politikim udruivanjem trinaest engleskih, odnosno britanskih kolonija na severnoamerikom kopnu. Njihovo stanovnitvo vodilo je poreklo mahom od onih itelja
 Ciceron, Brutus, 18; Tusculanae disputationes, I, 1; De senectute, 14; Livije,VII, 2; Aulo Gelije, Noctes Atticae, XVII, 21 10 http://en.wikipedia.org/wiki/Livius_Andronicus 11 Ciceron, Brutus, 18

Mr Predrag Vukasovi: Amerika i Rim ima li osnova za analogiju?

39

Engleske koji su pripadali zvanino nepriznatim protestantskim sektama. Motivi koji su navodili prve doseljenike da napustie zaviaj i izloe se opasnostima putovanja preko okeana i tegobama ivota u prirodnom okruenju koje jo ne bee prilagoeno ljudskim potrebama bili su sloeni: pored verskih razloga, agrarna prenaseljenost izazvana usponom proizvodnje vune i ograivanjem, pretvaranjem zajednikih panjaka i uma u privatni posed aristokratije, navodila je od samog poetka XVII veka sve vei broj bezemljaa na iseljavanje u Novi svet. Iseljenici su sa sobom doneli kulturu svog ueg i ireg okruenja; kultura britanskih kolonija nije se u osnovi razlikovala od engleske ili evropske kulture ranog modernog doba. Ipak, od samog poetka kolonizacije bile su vidljive neke osobenosti u ovoj kulturi, kao i regionalne razlike na samom amerikom kopnu. Poto su se u Ameriku iseljavali uglavnom nii i srednji slojevi, amerika kolonijalna kultura bila je liena aristokratske prefinjenosti najviih umetnikih i naunih dostignua evropskih postrenesansnih razdoblja. Relativna kulturna zaostalost Amerike u odnosu na Evropu bee svakako manja od zaostalosti rane Rimske Republike u odnosu na savremenu Atinu. Ali oseanje nie vrednosti bilo je istovetno, to se moda odrazilo i u agresivnom istupanju rimskog, odnosno amerikog imperijalizma prema Grkoj, odnosno Evropi. Meutim, uzroci te kulturne zaostalosti nemaju nikakve meusobne veze: Rim bee strana kultura koja se postepeno pribliavala nadmonom grkom kulturnom obrascu; amerika kultura bee sastavni deo engleske, odnosno evropske kulture ranog modernog doba, koja sticajem istorijskih okolnosti nije mogla preuzeti najvie domete evopskog kulturnog razvoja. Unutranje ureenje Pravni razvitak kolonija i budue ureenje SAD nalazili su se pod dominantnim uticajem anglosaksonskog prava. Sve pravne i politike institucije koje su oblikovale ameriki ivot imaju koren u engleskoj pravnoj tradiciji. Zato je uticaj rimskog prava morao biti ne samo zanemarljiv, nego i posredan: dolazio je samo preko recepcije nekih pravnih instituta od strane engleske jurisprudencije. Ipak, kada su kolonije prekinule vezu sa matinom dravom i odluile da uspostave nov, nemonarhistiki pravni i politiki poredak, pred oima su mogle imati jedan jedini primer republike koja prelazi okvir grada drave: Rimsku Republiku. Naravno, rimske institucije

40

Strani pravni ivot 1/2008

nisu se mogle direktno preuzeti od strane amerikih dravotvoraca: razlike su, ak i u formalnom pogledu, bile prevelike. Uprkos tome to je Rim sve do pozne antike poznavao razvijene oblike lokalne samouprave, on bee u osnovi unitarna drava; suverenitet, bez obzira da li je njegov nosilac bio Senat i rimski narod, ili imperator, bio je nepodeljen. Na drugoj strani, SAD su i u prvobitnoj, konfederativnoj, i u konanoj, federativnoj fazi svoje unutranje evolucije ostale zemlja podeljenog suvereniteta. Ipak, stie se utisak da su tvorci amerikog Ustava, naroito oni iz redova federalista, imali pred oima ako ne konkretne rimske ustanove, onda bar Polibijevu interpretaciju tih ustanova. Aleksandar Hamilton i drugi federalistiki voi suprotstavljali su se uspostavljanju potpuno demokratskog sistema vlasti koristei argumente sline onima koje su iznosili jo antiki protivnici demokratije: vladavina neobrazovane veine ne bi samo ugrozila interese bogate manjine, ve i sam opstanak drave.12 S druge strane, naputanje demokratskih tekovina amerike revolucije bilo je protivno interesima ne samo siromanije veine stanovnitva, ve i samih Hamiltonovih pristalica bogatih industrijalaca i trgovaca Severa. Deo tadanje amerike politike elite nalazio se pod neposrednim uticajem britanske politike teorije XVIII veka koja je smatrala naslednog monarha neophodnim elementom dravnog ureenja i iniocem ravnotee izmeu suprotstavljenih politikih interesa. Slino miljenje zastupali su i ameriki federalisti. Veina pobunjenih kolonija imala je zakonodavna tela, koja su unosila demokratski element u njihovo ureenje. Tim telima suprotstavljali su se guverneri, koje je u kolonijalno doba postavljao britanski kralj, odnosno vlada u Londonu. Kako su pobedom revolucije guverneri prestali bivati imenovani od strane Britanaca, sama injenica nezavisnosti ojaala je demokratski element u ureenju drava lanica SAD. Federalisti su smatrali da e ustavnim preureenjem Konfederacije postii dva cilja: ojaati centralnu vlast, to je nesumnjivo bilo u interesu opstanka SAD i uspostaviti aristokratsku protivteu demokratskim tendencijama u ureenju drava lanica. Sam Hamilton smatrao je ustavnu monarhiju idealnim oblikom drave; ako su politike okolnosti postrevolucionarnog perioda onemoguavale samu pomisao na uspostavljanje amerike monarhije, republiku je trebalo uiniti to slinijom monarhiji.13 Hamilton je predlagao Ustavotvornoj konvenciji
12 Henri Bemford Parks, Istorija Sjedinjenih Smerikih Drava, Beograd, RAD, 1986. str. 140 13 http://en.wikipedia.org/wiki/Alexander_Hamilton#Constitution_and_the_Federalist_Papers

Mr Predrag Vukasovi: Amerika i Rim ima li osnova za analogiju?

41

da se Predsednik i lanovi Senata, kongresnog doma u kojem su sve drave lanice zastupljene istim brojem predstavnika, biraju doivotno. Sadanji tekst Ustava odraava kompromis ne samo izmeu federalne vlasti i drava lanica, ve i izmeu demokratskih i oligarhijskih tendencija u amerikoj politikoj eliti. Ustav je dobio odlike meovitog ustava ne zato to je to bila prvobitna namera njegovih predlagaa, ve zato to se drugaije nije mogla obezbediti neophodna saglasnost drava lanica za njegovo usvajanje. Elementi ovog kompromisa olieni u sadanjem amerikom Ustavu dvodomni Kongres, posredni izbori za Predsednika, pokuaj da se razlikama u duini trajanja mandata lanova Senata i Predstavnikog doma ublai uticaj nagle promene politikog raspoloenja meu biraima, znaaj Vrhovnog suda kao uvara i tumaa ustavnih normi i njegova nezavisnost od dravnih organa koji podleu izboru podseaju na Polibijevu meavinu aristokratskih demokratskih i monarhijskih elemenata u rimskom dravnom ureenju. Jedini helenistiki istoriar ije nam je delo delimino sauvano, ovaj dravnik iz Megalopolisa, koji je uestvovao u upravljanju Ahajskim savezom, razlikuje tri osnovna oblika dravnog ureenja: kraljevinu, aristokratiju i demokratiju.14 Ova podela predstavlja modifikaciju i uproavanje teorijskih klasifikacija moguih oblika polisnog ureenja koje su svojevremeno izneli Platon i Aristotel; Polibije istie da se s njegovom podelom dravnih oblika, koja je nastala vie kao plod posmatranja konkretnih dravnih ureenja vie desetina helenistikih polisa i monarhija nego kao ishod dubokog teorijskog uvida u prirodu politikog procesa, slae veina pisaca koji su se bavili tim pitanjem. Bez obzira na njiihovo empirijsko poreklo, ove dravne forme treba smatrati istim, idealno-tipskim obrascima, koji se mogu i moraju kombinovati ukoliko se eli skladno funkcionisanje drave. Polibije izriito kae da je kraljevina samo ona monarhija u kojoj podanici dobrovoljno prihvataju monarhijsku vlast i u kojoj vladar vlada razumom a ne strahom i nasiljem; slino tome, aristokratija je samo ona oligarhija u kojoj vlada odabrani krug najpravednijih i najmudrijih ljudi; demokratija pak nije ureenje u kojem gomila moe da ini sve to poeli i odlui, jer je u demokratijama volja naroda ograniena predakim obiajima, potovanjem bogova, brigom za roditelje, stidom pred starijima i to je najvanije pokoravanjem zakonima; samo ukoliko su zakoni izraz volje veine graana takvo ureenje zove se demokratijom.15 Najboljim ureenjem
14 15 Polibije, Istotije, VI, 3 Polibije VI, 4

42

Strani pravni ivot 1/2008

treba smatrati ono u kojem su zastupljeni svi pomenuti isti oblici drave. Kao primer takve uspene kombinacije razliitih, teorijski suprotstavljenih naela ureenja dravne vlasti Polibije navodi spartanski ustav, delo legendarnog zakonodavca Likurga. Istorijsko iskustvo polisnog ivota u Polibijevo doba bee dugo ve vie od pola milenija; ta injenica omoguila je ahajskom istoriaru da formulie teoriju o uzastopnom krunom smenjivanju (anacyclosis) razliitih oblika dravnog ureenja u povesti jednog istog polisa: razvoj poinje tradicionalnim kraljevstvom, pa preko aristokratije i demokratije vodi ka novom obliku monarhije. Tajna dugovenosti rimske Republike lei u tome to se u njenom ureenju nalaze prisutni elementi monarhijske (vlast konzula, diktatora i drugih magistrata sa imperijumom), aristokratske (vlast senata) i demokratske (vlast razliitih oblika narodne skuptine) forme dravnog ureenja. Budui da su svi ovi heterogeni elementi skladno povezani i da se nalaze u uzajamnoj ravnotei, rimsko dravno ureenje poseduje veu trajnost i stabilnost u odnosu na ureenje istih monarhija, aristokratija i demokratija. Danas znamo da se istorijska stvarnost znatno razlikuje od teorijskih modela: kao to se iza mirne, uravnoteene fasade britanske ustavne monarhije krije faktika prevlast poluaristokratskog i polugraanskog Parlamenta, tako se iza Polibijevog prikaza funkcionisanja Republike nalazi faktika prevlast Senata nad drugim dravnim organima. Britanija je slina Rimu i po jednom drugom aspektu svog ureenja: ni ona, kao ni Rim, nije imala pisani ustav. Ureenje drave u oba suaja zasnivalo se mnogo vie na ustavnim tradicijama, obiajima odravanim od pamtiveka, oblicima drave koju su zadrali formalnu vanost i kad su izgubili stvarni politiki znaaj (pisci iz doba principata rimsku dravu i dalje zovu Republikom, iako je stvarna politika mo odavno koncentrisana u rukama princepsa). Poto su SAD preuzele veliki deo engleskih politikih tradicija, u osnovama njihovog politikog ustrojstva nalazila se i slika uravnoteenog delovanja razliitih dravnih organa koji zastupaju posebne interese pojedinih delova drutvene zajednice. Meutim, ovu tendenciju razblaavanja demokratskih naela ograniavala je druga tendencija, prisutna u amerikom politikom ivotu jo od XVII veka. Kada je engleski filozof Don Lok formulisao teoriju drutvenog ugovora kao osnove svake politike vlasti i time uveo pristanak onih nad kojima se vlada kao sutinski korelat pojma vlasti, ta teorija je u amerikim kolonijama bila drutvena stvarnost. Naime, u mnogim sluajevima kolonije su osnivane aktom koji

Mr Predrag Vukasovi: Amerika i Rim ima li osnova za analogiju?

43

bi sainili i potpisali svi, ili bar vieniji kolonisti, a koji bi naknadno dobio sankciju britanskog kralja, odnosno vlade. Razume se da britanska vlada nije smatrala da su kolonije nastale na taj nain: kralj je bio teorijski vlasnik celog severnoamerikog kontinenta ili bar onog njegovog dela koji je pripadao Engleskoj. Kao takav, on je dodeljivao pojedincima zainteresovanim da vre kolonizaciju povelje, u kojima su se nalazila prava lica kojima je povelja dodeljena na odreeni deo severnoamerikog kopna. Ti pojedinci su zatim organizovali plovidbu, prikupljali iseljenike spremne da se otisnu na put bez povratka, pruali im najneophodnija sredstva za preivljavanje u divljini netaknute zemlje i nadali se da e iz celog poduhvata izvui ekonomsku dobit. Meutim, vlast imalaca povelje i njihovih zastupnika nije se mogla nigde odrati due od nekoliko godina. Iseljenici bi se brzo samoorganizovali uspostavljajui organe lokalne vlasti po uzoru na obrasce u svojoj domovini. Ovaj proces tekao je utoliko bre to su iseljenici u Novoj Engleskoj ve na svom putovanju bili organizovani od strane svojih verskih prvaka pripadnika neke od brojnih puritanskih sekti. Organizacija verskog i politikog ivota u novim kolonijama tekla je uporedo i meusobno se podravala: svetenici behu meu najaktivnijim i najobrazovanijim voama kolonija; oni raspolagahu potrebnim organizacionim iskustvom, kao to su crkvene zajednice posedovale neophodna materijalna sredstva za organizaciju lokalne samouprave. S druge strane, jednom organizovane, politike zajednice su najenerginije podravale versku sektu koja ih je osnovala. U Novoj Engleskoj sve do XIX veka crkva ne bee odvojena od drave. Meutim, za razliku od Evrope ukljuujui i Britaniju gde je vezanost crkve za dravu usporavala politiku demokratizaciju, u Americi je takva vezanost bila upravo element demokratizacije: organizovane bez jasne svetenike hijerarhije, puritanske zajednice su zahtevale aktivno uee svih vernika u njihovom ivotu, to se kasnije prenelo i na uee graana u ivotu lokalne zajednice. Upravo takva priroda lokalne samouprave predstavljala je nesavladivu branu nastojanjima federalista da aristokratizuju politiki ivot SAD. Ona je takoe uslovila da opti duh amerikog javnog ivota odie demokratskom atmosferom koja se nije mogla nai u savremenim evropskim dravama. Ideje evropskog prosvetiteljstva XVIII veka mogle su se neuporedivo radikalnije primeniti na amerikom kopnu, mada je malo tih ideja nastalo s one strane Atlantika. Analogna pojava moe se zapaziti i u rimskoj istoriji: reformatorski program brae Tiberija i Gaja Graha nastao je pod

44

Strani pravni ivot 1/2008

nesumnjivim uticajem starijih grkih demokratskih teorija, ali je pokuaj njihovog ostvarenja u Rimu bio radikalniji od stremljenja demokratskih elemenata u savremenim helenistikim dravama. Meu grkim uiteljima koji su izvrili odluujui uticaj na intelektualno i politiko formiranje Tiberija Graha, starijeg od brae reformatora, pominju se Diofan iz Mitilene, Menelaj iz Maratona i Blosije iz Kume.16 Ova analogija ukazuje na jednu optu pojavu u politikoj istoriji sveta: ideje o radikalnom preureenju drutva lake nalaze primenu u tek obrazovanim zajednicama ili stranim civilizacijama nego u drutvima gde su se takve ideje prvi put pojavile. U svom unutranjem sklopu, sem republikanskog oblika efa drave, SAD pokazuju malo stvarnih slinosti sa Rimskom Republikom; to ne iznenauje ima li se u vidu ogromna vremenska i znatna civilizacijska udaljenost ova dva drutva. Oblici amerikog politikog ivota nalaze mnogo blii uzor u engleskim politikim ustanovama ranog modernog doba no u izbledelim uspomenama na Grahove savremenike, mada ne treba potpuno iskljuiti dalek i posredan uticaj renesansnog i klasicistikog oivljavanja znanja o antici i interesovanja za njene politike pouke. O romanofilskoj atmosferi iz vremena pisanja amerikog Ustava svedoi rimski naziv jednog od kongresnih domova, iako jo jednom treba naglasiti da on po sastavu, nainu izbora i nadlenostima kojima raspolae nema nikakve slinosti sa rimskim Senatom. Uostalom, treba primetiti da su tenje ka ugledanju na slavnu rimsku republiku i njene politike ustanove bile neuporedivo prisutnije u Francuskoj revolucionarnog perioda.

Odnosi sa spoljnim svetom Kada nai savremenici uporeuju SAD sa Rimom, oni imaju na umu poloaj te dve drave prema njihovom spoljnom okruenju. Obe drave su u jednom trenutku svoje istorije postale globalne sile. Izraz globalne u sluaju Rima zahteva dodatno preciziranje. Sfera interesovanja Rima svakako nije obuhvatala itav svet; vei deo Zemljine povrine bee Rimljanima potpuno nepoznat. Pre dve hiljade godina oveanstvo bee podeljeno na nekoliko potpuno odvojenih, samodovoljnih svetova, koji uopte nisu znali ili su tek nejasno nasluivali postojanje drugih svetova.
16 A dictionary of Greek and Roman biography and mythology (ed. William Smith), s. v. Gracchus 7

Mr Predrag Vukasovi: Amerika i Rim ima li osnova za analogiju?

45

Dakle, kad naglaavam globalnu ulogu antikog Rima, imam na umu krug zemalja oko Sredozemnog mora koji je tokom rimske istorije, od V veka p. n. e. do V veka n. e., inio kulturnu, privrednu i politiku celinu. Ali, nije li Sredozemlje ujedinjeno tek za Avgustove vladavine? Pre toga ono bee razbijeno na niz nezavisnih politikih subjekata. U kojem smislu govorim o politikoj celini antikog Sredozemlja pre Avgusta? Politiki odnosi izmeu nezavisnih drava koje su inile tu celinu behu drugaiji nego odnosi izmeu ovih drava i ljudskih grupa koje ne pripadahu Sredozemlju. Oni su bili neuporedivo bogatiji, sloeniji, raznovrsniji; stepen meuzavisnosti koja predstavljae njihovu ekonomsku i kulturnu osnovu bio je neizmerno vei nego meuzavisnost koja je postojala izmeu tih drava i nekoga van njihovog kruga. Dovoljno je uporediti odnose izmeu Kartagine i Rima, Sirakuze ili Persije na jednoj i odnose punske prestonice s njenim afrikim zaleem na drugoj strani, da bi se uvidela realnost politike celine koju sam nazvao antikim Sredozemljem. Slina pria ponavlja se na svim granicama sredozemnog sveta: grke crnomorske kolonije odravale su mnogo prisnije odnose sa Masalijom nego sa susednim Skitima, ba kao to su rimskom vojniku na Hadrijanovom zidu itelji Palmire bili blii od kotskih odrpanaca iz oblinje ume. Svet kakav danas znamo, ije se granice podudaraju sa razmerama planete, nije stariji od geografskih otkria s poetka modernog doba. Razume se, granice ovih deliminih, istorijskih svetova nisu ni izbliza tako jasne ni precizno omeene kao planeta na fiziki zaviaj. Da li su iranske zemlje - matina oblast Ahemenida pripadale svetu antikog Sredozemlja? One mu bez ikakve sumnje nikad nisu pripadale bez rezervi i ograda, onako kako mu pripadahu Atina, Kartagina ili Rim. Ipak, ne moe se sporiti da je Iran bio deo sredozemne ekumene u doba Darija, Aleksandra, ak i u vreme Antioha. A kasnije? Veze Paranskog carstva sa Rimom julijevsko-klaudijevske dinastije i vizantijsko-sasanidske borbe oko Mesopotamije i Jermenije ine taj prostor i dalje delom Sredozemlja, dok ga prodori stepskih nomada i veze sa Indijom i Kinom odvajaju od njega. Granice istorijskih svetova nisu stalne; one se menjaju za sve vreme trajanja takvih svetova. Keltske zemlje su do V veka p. n. e. bile van granica Sedozemlja, a u Klaudijevo doba behu sastavni deo Imperium Romanum. elimo li uporediti spoljnu politiku Rima i SAD, moramo te drave posmatrati u njihovim razliitim svetovima, prirodnom okruenju u kojem deluju. Politika celina Sredozemlja, koju sam upravo pokuao definisati,

46

Strani pravni ivot 1/2008

starija je od samog Rima; ona je plod vekovnog sudelovanja i suivota Grka i Feniana koji su postupno uvlaili u sopstvenu sferu politike akcije ostale ljude ija se stanita nalaahu na sredozemnim obalama ili u njihovoj blizini. Na slian nain je i moderni svet planetarnih razmera stariji ne samo od SAD ve i od njihove istorijske prethodnice engleskih severnoamerikih kolonija. Ve sam istakao da se Rim od samog osnivanja nalazio u helenskoj kulturnoj sferi, dodue na njenoj dalekoj periferiji. Slian poloaj zauzimahu i kolonije u Severnoj Americi u odnosu na evropsko sredite zapadne civilizacije. Prihvati li se pretpostavka da legendarna povest o sedam rimskih kraljeva bar delom odgovara razdoblju etrurske politike vlasti u dolini Tibra, osnivanje Republike moda bi se moglo uporediti sa amerikom revolucijom. Ipak, slinost je vie prividna nego stvarna: proterivanje Tarkvinija Oholog, poslednjeg rimskog kralja, nije privuklo panju vanijih uesnika na sredozemnoj politikoj pozornici, sa moguim izuzetkom Kartagine, koje je ubrzo nakon 509. godine p. n. e. zakljuila ugovor o trgovini i savezu sa tek osnovanom Republikom.17 Nasuprot tome, amerika revolucija izazvala je intervenciju Francuske; ustanak kolonija protiv britanske vlasti pretvorio se u Rat za ameriku nezavisnost, poslednji vei evropski sukob pre Francuske revolucije. I ne samo to: politiki odjek amerike revolucije i njenih institucija i naela ne moe se uporediti ni sa mnogo vanijim dogaajima u istoriji antikog Sredozemlja nego to je bila promena oblika vlasti u tada beznaajnom etrursko-latinskosabinskom gradu na sredenjem Tibru. Rei iz Deklaracije nezavisnosti jo uvek oliavaju politike ideale velikog, ako ne i najveeg dela dananjeg sveta, bez obzira na sve razlike u njihovom tumaenju. SAD nisu se ni do danas oslobodile svog revolucionarnog i antikolonijalnog porekla; njihova kolonijalna ekspanzija pred I svetski rat ostae samo prolazna epizoda u istoriji amerike spoljne politike, dok e ideoloko naglaavanje podrke nacionalnoj slobodi i politikoj demokratiji ostati njena stalna odrednica. Otuda e se ameriki dravnici uvek nalaziti u nelagodnom poloaju kad god budu nastojali da pred domaom i meunarodnom javnou opravdaju postupke oigledno suprotne tim idealima, kao to e biti u prilici da koriste pomenutu ideoloku matricu kao snano sredstvo podrke sopstvenim spoljnopolitikim ciljevima. Takve prednosti i optereenja rimska spoljna politika nikada nije imala. Ona je u tom pogledu blia tradicionalnom pragmatizmu i realizmu britanskih dravnika viktorijanskog doba nego
17 Polibije, III, 22

Mr Predrag Vukasovi: Amerika i Rim ima li osnova za analogiju?

47

moralistikom idealizmu vilsonovsko-kenedijevskog kova. Istina, ni Rimljanima ne bee potpuno strana eksploatacija morala u spoljnopolitike svrhe. Njihovi fecijali, poseban sveteniki red zaduen za uvanje zadate rei u odnosima sa stranim narodima, obavljali su obrede bez kojih nijedan rimski vojskovoa nije mogao da rauna na podrku bogova.18 A bogovi, razume se, podravaju samo pravednu stvar. Ako strana drava ili pleme povredi rimske interese, Rim bi joj upuivao etiri fecijala; oni bi izmeu sebe izabrali poslanika (pater patratus populi Romani), koji bi na dravnoj granici, pozivajui bogove za svedoke, sveano izjavio da su rimski interesi zaista povreeni i njihovi zahtevi opravdani. Potom bi fecijali preli granicu i pater patratus bi ponovio svoju izjavu prvom oveku koga sretne na neprijateljskoj teritoriji, zatim prvom itelju neprijateljskog grada koga sretne kraj gradske kapije, najzad i magistratima na forumu neprijateljskog grada pred okupljenim narodom. Ako u roku od trideset dana ne dobiju zadovoljavajui odgovor, fecijali bi se vraali u Rim i podnosili izvetaj Senatu; tek ako se i Senat i Narodna skuptina izjasne za rat, fecijali bi ponovo izlazili na granicu i pater patratus bi bacao koplje s vrhom premazanim krvlju na neprijateljsku teritoriju. Tek tada je rimski magistrat mogao povesti vojsku na neprijatelja. Ma koliko rimsko shvatanje pravednosti ratova koje vode bilo optereeno obredno-magijskim elementima bez ikakvog etikog sadraja, treba ga uporediti sa cinizmom spoljne politike helenistikih vladara da bi se shvatilo zato mnogi pisci i danas u pravu fecijala trae daleke korene meunarodnog javnog prava. Ova ograda ne menja, ve samo relativizuje sud o suprotnom karakteru rimske i amerike spoljne politike kad je re o njihovom odnosu prema moralnim i ideolokim zahtevima epohe. Ni periferijski poloaj Rima i SAD u njihovim svetovima nije identian: perifernost rane Republike odraz je njene inferiornosti u ekonomskom, vojnom i politikom pogledu u odnosu na mnogo jae aktere sredozemne politike scene V i IV veka p. n. e.: Atinu, Spartu, Sirakuzu, Persiju i Kartaginu. Istina, veina ovih drava behu suvie daleko od Italije da bi bile stvarno zainteresovene za zbivanja u srednjem i severnom delu Apeninskog poluostrva, ali se takav sud ne moe odnositi na Pune, esto uspenije suparnike Sirakuana u borbi za Siciliju i glavnu pomorsku silu u zapadnosredozemnom basenu. Kartgina je nesumnjivo mogla zaustaviti napredovanje rimskih osvajanja u srednjoj Italiji da su
18 Livije, I, 32; XXXVI, 3Dionisije iz Halikarnasa, II, 72

48

Strani pravni ivot 1/2008

je interesi u tom delu Sredozemlja navodili na takvu politiku. Meutim, kako su Grci sve do sredine III veka p. n. e. ostali glavni protivnici punske velesile, njoj behu potrebni saveznici na italijanskom kopnu. A kako je sirakuanski tiranin Hijeron 474. godine p. n. e. zauvek potisnuo Etrurce iz Kampanije,19 Kartaginjanima behu potrebni novi saveznici; oni ih naoe u Rimljanima. Savez sa tako snanom pomorskom silom titio je ranu Republiku od prodora Grka dolinom Tibra ili iz njihovoh kampanskih uporita na teritroriju pod kontrolom Rima i njegovih latinskih saveznika; s druge strane, Rim je preuzeo ulogu oslabljenih Etruraca, vrei pritisak na Grke u Kampaniji, a kasnije i u drugim delovima june Italije. Punskorimsko zajednitvo interesa nalo je izraz u drugom rimsko-kartaginskom ugovoru iz 348. godine.20 Zanimljivo je primetiti da, nasuprot naporima rimskih analista da ranu povest Rima prikau kao neprekinut uspon, poreenje ugovora sa Kartaginom iz 509. i 348. godine p. n. e. pokazuje da je docniji ugovor bio nepovoljniji za Rimljane: dok je prvim ugovorom rimskim ratnim brodovima zabranjeno da plove junije od Lepog rta, koji se nalazi na tuniskoj obali severno od Kartagine, drugim ugovorom je ova zabrana proirena i na vode du cele afrike obale koju kontroliu Puni, kao i na more oko Sardinije (neka Rimljni ne idu u pljakake pohode, neka ne trguju i ne osnivaju gradove preko Lepog rta i Mastije Tarteana). Na drugoj strani, obaveza Kartaginjana iz drugog ugovora da se uzdre od intervencije u Laciju zadrala je priblino isto geografsko podruje na koje se odnosila analogna zabrana prvog ugovora. Ovim ugovornim odnosom Republika je sve do kraja samnitskih ratova samo posredno bila ukljuena u zbivanja na irem sredozemnom podruju; tek od sukoba s Tarentom poinje neposredno ukljuivanje Rima u spoljnopolitike dogaaje za koje behu zainteresovane velike helenistike monarhije. Nije sluajnost to je Republika odmah nakon konane pobede nad Pirom u bici kod Beneventa 275.godine p. n. e. priznata kao ravnopravan sagovornik istonih kraljevina; ve 273. godine, za konzulata Fabija Dorsona Licina i Klaudija Kanine, makedonski vladar Egipta Ptolemej Filadelf poslao je svoje diplomatske predstavnike u veni grad.21 Treba naglasiti da je relativna izolovanost Rima u prethodnom periodu bila plod sticaja navedenih istorijskih
19 Diodor sa Sicilije, XI, 51; Pindar, Pitijske ode, I, v. 136 146 sa sholijastom uz to mesto 20 Polibije, III, 24; Livije, VII, 27 21 Velej Paterkul, Rimska istorija, I, 14; Eutropije, Breviarium ab urbe condita, II, 15

Mr Predrag Vukasovi: Amerika i Rim ima li osnova za analogiju?

49

okolnosti, nipoto proizvod svesne izolacionistike politike merodavnih rimskih spoljnopolitikih odluilaca u odnosu na vanitalijanske dogaaje, to je u oiglednoj suprotnosti sa izolacionistikom politikom SAD u XIX veku. Periferni poloaj SAD u prvom stoleu njihovog postojanja bio je u mnogo veoj meri uslovljen geografskim poloajem na obodu jednog ekonomski neiskorienog i jo neispitanog kontinenta nego nedovoljnim ljudskim, ekonomskim i vojnim potencijalima nove dravne tvorevine. U trenutku usvajanja Ustava 1787. godine povrina nove drave iznosila je oko 800.000 kvadratnih milja, od ega su drave - lanice nove federacije zahvatale manje od polovine zemljita pod amerikim suverenitetom.22 Ta teritorija bee tek retko naseljena: prema popisu iz 1790. godine, u SAD je ivelo manje od 4,000.000 ljudi, od ega je oko 800.000 itelja otpadalo na crnce liene graanskih prava. Trenutna snaga nove federacije nije bila osobito velika, ali je, s obzirom na tekoe vezane za prevoz trupa preko Atlantika i snabdevanje vojnih kontingenata u neprijateljskom okruenju, ipak bila dovoljna da potencijalne evropske agresore odvrati od brzopletog meanja u amerike stvari. Uostalom, obe navedene brojke rae tokom celog XIX veka; kada 1898. godine izbije pansko-ameriki rat, svi akteri na meunarodnoj sceni brzo e shvatiti da je roena nova velika sila, sposobna mada jo izvesno vreme ne i voljna da igra globalnu ulogu u svetu zahvaenom ubrzanom globalizacijom. SAD imaahu osobito sreno detinjstvo: samo dve godine nakon njihovog drugog roenja (donoenja federalnog Ustava) izbi Francuska revolucija, proizvod istih materijalnih i duhovnih sila koje su prethodno stvorile ameriku naciju. Evropske monarhije verovatne neprijateljice nove republike narednih etvrt stolea borie se za sopstveno preivljavanje, nemajui vremena da misle na kanjavanje buntovnika s one strane okeana. Sem toga, odnos snaga izmeu konzervativnog i radikalnog krila amerike politike elite spreio je dublje uvlaenje SAD u evropsku revolucionarnu kataklizmu. Oba pola amerikog politikog ivota imala su sopstvene favorite u evropskim revolucionarnim ratovima: federalisti podravahu Britaniju, pozivajui se na etniko poreklo ogromne veine tadanjeg amerikog stanovnitva; demokrati, bar dok ih sestrinska republika nije ojadila vladavinom terora, podravahu Francusku kako zbog seanja na saveznitvo iz vremena Rata za nezavisnost, tako i zbog bliskosti sopstvenih politikih ideala sa duhom
22 Henri Bemford Parks, str. 159

50

Strani pravni ivot 1/2008

koji nadahnjivae novu revoluciju.23 Ravnotea ovih suprotstavljenih politikih snaga imala je najpovoljniji mogui ishod za budunost SAD: sloivi se o celishodnosti neutralnog stava prema evropskom sukobu, zastupnici suprotstavljenih politikih stavova meusobno se kontrolisahu u sprovoenju dogovorene politike nemeanja u evropsko krvoprolie. Izolacionistiki stav prema Evropi doao je do jasnog izraaja jo za prvog Vaingtonovog predsednikog mandata, mnogo pre formulisanja Monroove doktrine. Revolucionarna Francuska uzalud je 1793. godine pokuavala da preko Edmona arla enea (Edmond-Charles Gen), svog poslanika u SAD, uvue Amerikance u zajedniku borbu protiv Britanije; ne uspevi da ubedi Vaingtona, francuski poslanik pokrenuo je agitaciju u amerikoj javnosti osnivanjem mree Demokratsko-republikanskih drutava u veim amerikim gradovima, koja zastupahu stvar revolucije. Njegov napor, meutim, nije urodio plodom: od Francuske je utivo ali odluno zatraeno da povue enea i obustavi propagandu revolucije na amerikom tlu.24 U isti mah SAD su povele i uspeno okonale pregovore sa Britanijom o normalizaciji trgovinskih odnosa, teritorijalnom razgranienju izmeu nove drave i britanskih poseda u Kanadi, kao i o amerikim dugovima britanskim dravljanima iz vremena Rata za nezavisnost. Ameriko-britanski ugovor, u istoriji poznat kao Dejov ugovor po imenu glavnog amerikog pregovaraa, potpisan 19. novembra 1794. godine (ugovor je stupio na snagu tek 29. februara 1796. godine)25, mada je sam po sebi predstavljao diplomatski poraz SAD koje su se obavezale da se ni pod kakvim okolnostima nee udruiti sa neprijateljima Britanije i prihvatile britansko tumaenje prava i obaveza brodova neutralnih drava u pomorskom ratu ne dobivi zauzvrat nikakve olakice u trgovini sa Britanijom,26 omoguio je Uniji da zauzme strogo neutralan stav prema revolucionarnim i napoleonovskim ratovima u Evropi. U svojoj Oprotajnoj poslanici, svojevrsnom politikom zavetanju, Vaington na sledei nain rezimira sopstvena spoljnopolitika iskustva, koja e ostati temelj amerike spoljne politike do kraja XIX veka:
Proirivati trgovake odnose sa stranim narodima, a uspostavljati to je moguno manje politikih veza izmeu njih i nas, to treba da bude pravilo nae politike. Mi treba verno da ispunjavamo ve ugovorene obaveze,
Henri Bemford Parks, str.168 http://en.wikipedia.org/wiki/George_Washington#Foreign_affairs http://en.wikipedia.org/wiki/Jay_treaty Henri Bemford Parks, str. 170

23 24 25 26

Mr Predrag Vukasovi: Amerika i Rim ima li osnova za analogiju?

51

Dejov ugovor nije doveo do uravnoteavanja amerike politike prema sukobu u Evropi: njegovim odredbama SAD su se obavezale da potuju britansku blokadu luka pod kontrolom Francuza, to je dovelo do daljeg pogoranja ameriko-francuskih odnosa. Adamsova federalistika administracija nadala se da e rastue neprijateljstvo prema Francuskoj, izazvano pored ostalog francuskom zaplenom preko 300 amerikih brodova koji su potovali britansku blokadu, iskoristiti za jaanje svog unutranjeg poloaja ugroenog republikanskom opozicijom.28 Ali Francuska nije davala daljih povoda za rat; predsednik Adams je to iskoristio i, uprkos snanom protivljenju kongresne veine i federalista u svom kabinetu, poslao diplomatske predstavnike u Pariz da zakljue mirovni ugovor. Mada do potpisivanja tog ugovora nije dolo zbog politikih previranja u Francuskoj i Napoleonovog preuzimanja vlasti, opasnost od amerikog svrstavanja uz Britaniju bila je konabo otklonjena i Vaingtonovo spoljnopolitiko naslee odbranjeno. Mogunost novog zaotravanja odnosa sa Francuskom, nagovetena panskim ustapanjem Lujzijane Napoleonu, bee izbegnuta tako to je amerika vlada kupila od novog vlasnika teritoriju Lujzijane u irem smislu (koja je obuhvatala celu dolinu Misisipija do Kanade i Stenovitih planina, oblast veliku 2,140,000km).29 Ugovor su 30. aprila 1803. godine u Parizu potpisali Robert Livingston, Dejms Monro (James Monroe) i Barbe Marboa (Barb Marbois), a predsednik Deferson ga je 4. jula iste godine obelodanio amerikoj javnosti.30 U deceniji koja je usledila posle kupovine Lujzijane anglo ameriki odnosi stalno su se pogoravali zbog britanskog nepotovanja prava neutralnih drava na moru. Ta zaotrenost eskalirala je u ratu voenom 1812. 1814. godine. U toku trajanja ovog rata u Evropi su se zavrili napoleonski ratovi porazom Francuske, tako
27 Navedeno u Aleksis de Tokvil, Demokratija u Americi, Sr. Karlovci Titograd, 1990, str. 198 28 Henri Bemford Parks, str. 171 - 172 29 Henri Bemford Parks, str. 177 30 http://en.wikipedia.org/wiki/Louisiana_Purchase#Treaty_signing

ali treba da se uzdravamo od toga da ugovaramo nove. Evropa ima izvestan broj interesa koji su joj svojstveni, a koji nisu u vezi s naima, ili su s njima tek u posrednoj vezi; ona (Evropa) mora esto biti upletena u u sukobe koji su nama prirodno tui; nepromiljeno bi bilo da se vetakim vezama poveemo sa zbivanjima u njenoj politici, da ulazimo u razne kombinacije njenih prijateljstava ili njenih mrnji i da uestvujemo u borbama koje iz toga proizilaze.27

52

Strani pravni ivot 1/2008

da je problem potovanja prava amerikih brodova bio reen sam od sebe. Meutim, anglo amerika neprijateljstva su nastavljena jo izvesno vreme zbog nereenog pitanja podele zapadnog dela severnoamerikog kontinenta. Utvrivanjem demarkacione linije izmeu britanske (Kanada) i amerike interesne sfere i novog evropskog poretka zasnovanog Bekim kongresom stvoreni su uslovi da izolacionizam postane trajno opredeljenje amerike spoljne politike. Takvom opredeljenju snano je doprinelo oslobaanje junoamerikih zemalja od panske kolonijalne vlasti: SAD se od tog trenutka vie ne dodiruju sa evropskim kolonijalnim posedima, sem granice prema Kanadi koja je zapadno od Velikih jezera povuena krajnje birokratski 49 uporednikom. SAD su od vremena razgranienja sa Kanadom mogle nesmetano iriti svoju teritoriju sve do Pacifika. Kako je nezavisni Meksiko bio neuporedivo slabiji sused od kolonijalne panije, amerika granica na jugozapadu i jugu pomerena je sve do Rio Grande i Kalifornije. Posle proglaenja nezavisnosti junoamerikih drava izolacionizam amerike spoljne politike proiren je na celu zapadnu hemisferu. SAD se formalno obavezuju da se ubudue nee meati u evropske sukobe, ali s druge strane trae od evropskih sila istu uzdranost na celom amerikom kontinentu. To je sutina Monroove dokrtine koju je 2. decembra 1823. godine u govoru pred Kongresom o stanju Unije izneo predsednik SAD Dejms Monro.31 Ukoliko neka evropska sila ugrozi nezavisnost bilo koje amerike drave, SAD e to smatrati neprijateljskim inom i intervenisae radi odbrane nezavisnosti napadnute drave. U trenutku kada je proklamovana, Monroova doktrina bee vie politiki manifest nego praktino uputstvo za voenje amerike spoljne politike: SAD su tada bile suvie slabe da bi se efikasno suprotstavile ozbiljnijem uplitanju evropskih sila u zapadnoj hemisferi. Sreom po njih, ni jedna evropska sila nije to pokuala; nastojanja Napoleona III sredinom XIX veka da uspostavi efektivnu kontrolu nad Meksikom behu osujeena vie dinamikom unutarevropskih odnosa nego otporom Meksikanaca ili amerikom podrkom tom otporu. Rimska Republika nije sebi mogla dopustiti takav izolacionizam. Istina, ratovi sa Keltima, Volscima i Ekvima odvijali su se daleko od glavnih poprita sredozemne politike. Ali ve sukobi sa Samitima u drugoj polovine IV veka p. n. e. morali su se ticati ne samo italskih plemena ve i grkih kolonija, najpre Kume, a zatim i gradova na krajnjem jugu
31 http://en.wikipedia.org/wiki/Monroe_Doctrine

Mr Predrag Vukasovi: Amerika i Rim ima li osnova za analogiju?

53

apeninskog poluostrva. A kada su se jednom nali pred bedemima polisa Velike Grke, Rimljani su morali biti uvueni u komplikovanu mreu odnosa helenistikih velesila. Da je nekom rimskom dravniku palo na pamet da zabrani meanje vanitalskih sila u odnose na poluostrvu, takvu zabranu ne bi bilo mogue sprovesti u delo sve dok Republika dovoljno ne ojaa da tu zabranu proprati uverljivom vojnom pretnjom. A kada je Rim tokom III veka p. n. e. dostigao takvu mo, on sam vie nije bio zainteresovan za zabranu analognu Monroovoj doktrini; njegovi spoljnopolitiki ciljevi nepovratno su preli granice poluostrva. Ameriko angaovanje u dva svetska rata ima prividnu analogiju u Prvom i Drugom punskom ratu: Rim je 201. godine p. n. e. izaao iz rata kao globalna sredozemna sila, ba kao to su SAD 1945. godine preuzele odgovornost za bezbednost slobodnog sveta. Meutim, iza te slinosti kriju se duboke razlike koje onemoguavaju dalje poreenje spoljnopolitikog poloaja SAD i Rima. U oba punska rata Rim je bio glavni akter sukoba; oba svetska rata izbila su protiv volje i bez uea SAD. Ameriko ratno angaovanje bee izazvano ne svesnim naputanjem izolacionizma, ve nepromiljenim ratnim avanturizmom jedne od zaraenih strana u evropskom sukobu. Istina, moglo bi se dokazivati da bi SAD verovatno ule u rat i bez nemakih podmornikih napada na amerike trgovake brodove, odnosno japanskog napada na Perl Harbur, ali ostaje injenica da su one bile primorane na rat nezavisno od sopstvenog stava prema zaraenim stranama aktima otvorenog neprijateljstva. S druge strane, ako bi se jo i moglo tvrditi da je Rim uvuen u Prvi punski rat mahinacijama Mamertinaca iz Mesine,32 sukob sa Hanibalom bio je u potpunosti delo rimske diplomatije: koliko god je Hanibal eleo da se osveti za poraz svog oca na Siciliji, toliko su i Rimljani teili likvidaciji kartaginskih osvajakih tekovina u paniji. Jedina stvarna paralela izmeu amerike i rimske spoljne politike odnosi se na poloaj SAD posle 1945. godine i poloaj Rimske Republike u periodu 201.- 146. godine p. n, e. U naznaenom razdoblju Rim je nesumnjivo bio pojedinano najjaa drava u Sredozemlju, iako njegova snaga verovatno nije bila vea od snage njegovih udruenih helenistikih suparnika. Nadmo SAD posle 1945. godine svakako nije bila tako izrazita, mada su one u ekonomskom i vojnom pogledu bile jae od svog sovjetskog suparnika, to dokazuje konani ishod hladnog rata. S druge strane,
32 Polibije, I, 7 11

54

Strani pravni ivot 1/2008

u antikom Sredozemlju iz prve polovine II veka p. n. e. nije postojala bipolarna raspodela moi, tako karakteristina za svet posle II svetskog rata. Takoe nije bilo nikakve ideoloke polarizacije koja bi se mogla uporediti sa podelom na socijalistiki i kapitalistiki blok drava. Treba naglasiti da su oba bloka imala globalne, nadnacionalne ciljeve; njihovo povremeno insistiranje na idealima nacionalne nezavisnosti nije bilo iskreno, jer su oba bloka teila globalnom preureenju sveta. Da su pobedu u hladnom ratu izvojevale komunistike snage, prisustvovali bismo socijalistikoj varijanti globalizacije; ona bi nesumnjivo bila zasnovana na drugaijim ekonomskim i politikim osnovama, ali samo njeno postojanje ne bi bilo dovedeno u pitanje. Globalizaciji dananjice odgovara romanizacija Sredozemlja. Uostalom, poput ideologa slobodnog sveta, ni rimska senatorska aristokratija stvarni gospodar Rima i Sredozemlja nije svesno teila svojoj varijanti globalizacije - romanizaciji, niti osvajanju i unitenju svih helenistikih monarhija. Ako se ponekad stie utisak stalnosti i doslednosti rimske spoljne politike, takav utisak je posledica posmatranja dogaaja sa poznavanjem njihovog konanog ishoda. U prvim decenijama II veka p. n. e. borba jo uvek nije bila odluena: istorija Sredozemlja mogla je krenuti drugim putem i politiki ujedinjeni svet mogao je kao svoj zvanini jezik imati grki a ne latinski. Slino tome, dananji ameriki dravnici mogu biti iskreni kad govore kako nemaju nameru da stvore unipolarni svet, no ishod dogaaja iji smo svedoci ne zavisi od njihovih dobrih namera; kao to je Rim postao gospodar Sredozemlja protiv volje svojih merodavnih spoljnopolitikih odluilaca, SAD mogu faktiki zavladati svetom uprkos uvianju njihovih dravnika da to ne bi bilo najbolje za njih same. Drugi makedonsko rimski vojni sukob na samom poetku II veka p. n. e. bio je prirodni nastavak Drugog punskog rata. U drugoj polovini tog rata Hanibal je sklopio savez sa makedonskim kraljem Filipom V, poto sam nije uspeo da slomi rimsku mo u Italiji. Zato je bilo logino da se Rimljani posle sklapanja mirovnog ugovora s pobeenom Kartaginom okrenu svom protivniku na Istoku. Vanost ovog prvog rimskog uplitanja u odnose izmeu helenistikih monarhija i grkih polisa navodi me da podrobnije razmotrim te dogaaje. Politike odnose na Balkanskom poluostrvu tokom veeg dela III veka p.n.e. odreivala je sloena igra meusobnih interesa tri glavna aktera: makedonske monarhije dinastije Antigonida, ahajskog i etolskog saveza. Ovi savezi zamenili su pojedinane polise, koji behu suvie slabi

Mr Predrag Vukasovi: Amerika i Rim ima li osnova za analogiju?

55

da se odupru centralizovanim monarhijama nastalim na ruevinama Aleksandrovog carstva. Makedonija je uvek imala veliki uticaj na zbivanja u Grkoj juno od Epira i Tesalije; ona meutim nikad nije bila dovoljno snana da postane neosporni gospodar itavog tog podruja. Ahajski i Etolski savez koristili su ratove Makedonije sa drugim dravama naslednicama Aleksandrovog carstva da se u to veoj meri osamostale od Antigonida. S druge strane, odnosi izmeu ova dva meupolisna saveza bili su uvek zategnuti, a povremeno su izbijala otvorena neprijateljstva u kojima je makedonski kralj istupao kao arbitar, podravajui jednu ili drugu zaraenu stranu. Takvu su situaciju zatekli Rimljani kada su usred Drugog punskog rata poeli obraati panju na zbivanja s druge strane Jadrana. Kada je izbio makedonsko rimski rat zbog svrstavanja Makedonije na kartaginsku stranu, Etolci su, sledei svoju tradicionalnu politiku povezivanja sa makedonskim neprijateljima, sklopili savez sa Republikom 211. godine p. n. e.; bio je to prvi savez izmeu Rima i jedne meupolisne grupacije u Grkoj. Budui zauzet ratovanjem u samoj Italiji, Rim nije mogao pruiti delotvornu pomo svojim etolskim saveznicima, na koje je pao sav teret ratovanja protiv Makedonije.33 Ne postigavi nikakav uspeh u ratu i budui lieni rimske pomoi, Etolci 205. godine p. n. e. sklopie mir s Makedonijom. Godinu dana kasnije i Rimljani su sledili njihov primer, usredsredivi svoje snage na zavretak rata u Italiji i Africi. Makedonsko rimski mir iz 204. godine p. n. e. nije uklonio uzroke njihovog sukoba; savladavi kartaginski otpor, Rimljani su ve 200. godine zaratili na Balkanu. Etolci su isprva nameravali da ostanu neutralni u ovom novom ratu, ali su pod utiskom prvih rimskih pobeda promenili stav i pridruili se Republici. Oekivali su da, kao prvi i najverniji rimski saveznici, imaju opipljive koristi od rimskih pobeda. Etolska konjica uestvovala je u presudnoj bici kod Kinoskefala 197. godine p. n. e. i u znatnoj meri doprinela pobedi Rimljana.34 Njihove nade bile su izneverene: Rimljani nisu dopustili proirenje teritorije etolskog saveza na raun njihovih helenskih suseda. Makedonija je ovog puta vodila odbrambeni rat: Filip V bee zainteresovan da zakljui mir sa Republikom, ako mu ona ponudi podnoljive mirovne uslove. Pregovori su poeli jo pre bitke kod Kinoskefala uz posredniku ulogu rimskih saveznika iz Epira. Oni su zavreni neuspeno jer je Republika traila potpuno povlaenje Makedonaca iz Grke, i garantije za slobodu svih grkih polisa. Takav
33 34 Polibije, XI, 4 Livije, XXXIII, 7

56

Strani pravni ivot 1/2008

zahtev rimskog konzula T. Kvintija Flaminina bio je postavljen jo pre nego to se rimska vojska iskrcala u Epiru. To je znailo da Republika ne vodi osvajaki rat; njeno oruje bilo je posveeno slobodi Helade, ba kao to su se Amerikanci u Normandiji borili za slobodu Evrope. Nisu svi grki gradovi prihvatili ovu rimsku velikodunost: legije su u Fokidi morale da vode ozbiljne borbe a glavni grad te pokrajine, Elateja, izvesno vreme odolevae rimskoj opsadi. Uporedo sa borbom Rimljana i Makedonaca odvijali su se i unutargrki sukobi, kao to su se tokom II svetskog rata pored borbe Saveznika i Nemaca u veini evropskih zemalja odvijali sukobi izmeu kolaboracionista i pokreta otpora. Drugi svetski rat moe se posmatrati ne samo kao strogo meunarodni sukob, no i kao graanski rat evropskih razmera; slian je sluaj i sa Drugim makedonskim ratom, koji je pored meunarodne, makedonsko rimske, imao i unutargrku, graansku dimenziju. Ni posle pobede kod Kinoskefala nisu svi grki gradovi prihvatili slobodu koju im je donelo rimsko oruje: u Beotiji je dolo do duboke podele na prorimsku i promakedonsku stranu, tako da je Flaminin morao orujem da brani slobodu od onih kojima je ona bila namenjena. Nisu li slino iskustvo imali Amerikanci u svojim intervencionistikim ratovima posle II svetskog rata? Suprotnost izmeu prorimskog i promakedonskog opredeljenja u grkim polisima ukrtala se sa suprotnou izmeu aristokratskih i demokratskih elemenata u polisima na nain koji podsea na ukrtanje socijalnih i klasnih suprotnosti u zemljama Treeg sveta sa sovjetsko amerikim suparnitvom. Suprotnosti o kojima je re ostaju prisutne u Grkoj sve do uspostavljanja neposredne rimske uprave nad Heladom. One su doprinosile nestabilnosti politikih prilika u itavom Sredozemlju, jer su ih koristile vangrke snage koje su se, poput sirijskog monarha Antioha III, nadmetale s Rimom za globalnu prevlast. Delegacija Senata, koja je stigla iz Rima da pomogne Flamininu u sreivanju prilika u Grkoj posle makedonskog povlaenja predloila je da se rimske vojne posade zadre u Korintu, Halkidi na Eubeji i Demetrijadi u Tesaliji kao mera predostronosti u sluaju agresivnih namera Seleukida.35 Stav Senata odraava dilemu pred kojom se nala Republika. Ako se legije povuku, ne zadravi uporite na helenskom tlu, suparnike drave e brzo popuniti vakuum stvoren rimskim povlaenjem. Ako pak Rimljani ostanu u Grkoj, izneverie upravo proklamovanu slobodu grkih polisa, to e neprijatelji Rima znati da iskoriste u propagandne svrhe. Etolci,
35 Plutarh, Tit Flaminin, 10

Mr Predrag Vukasovi: Amerika i Rim ima li osnova za analogiju?

57

ve od ranije nezadovoljni rimskim sreivanjem helenskih poslova, pitahu ostale Grke da li su radosni to sada imaju lanac oko vrata, istina prijatniji od prethodnog makedonskog lanca, ali tei utoliko to je rimska vojna mo vea od makedonske. Treba li se diviti Flamininu i slaviti ga kao dobrotvora Helade zato to je skinuo okove Grcima s nogu i stavio ih oko njihovog vrata? Ova dilema podsea na problem s kojim su se SAD suoile u Vijetnamu: povlaenje bi znailo preputanje prostora neprijatelju, dok je istrajavanje na odbrani steenih pozicija dugorono tetilo amerikom ugledu u svetu, stavljajui nekoliko amerikih vlada u defanzivni poloaj u odnosu na kritike ne samo suparnikog bloka ve i liberalnog dela sopstvene javnosti. Flaminin se opredelio za potpuno povlaenje rimskih snaga iz Grke, to je izazvalo eksploziju oduevljenja u helenskom svetu. Meutim, takvo reenje nije imalo budunost: desetak godina kasnije Republika je ponovo morala da alje legije na Istok da bi se suprotstavila panhelenskim planovima Antioha III. Formalna nezavisnost helenskih polisa bila je dugorono posmatrano neodriva kako zbog rimskih ekonomskih interesa koji su gonili Republiku da se sve dublje uplie u odnose izmeu helenistikih drava i polisa, tako i zbog unutranjeg razvoja u samim dravama i polisima. Neposredna rimska vlast u Makedoniji i Grkoj dola je ne kao plod rimskog imperijalizma, ve kao jedina delotvorna brana koju su Rimljani mogli postaviti takvoj nestabilnosti.36 Uspostavljanje takve vlasti ne moe se smatrati trijumfom senatorske oligarhije; neposredna vlast nad dalekim provincijama bila je opasna po unutranju stabilnost Republike, to e se nesumnjivo pokazati u graanskim ratovima I veka p.n.e. Odravanje republikanskog ustrojstva zahtevalo je posrednu kontrolu nad dalekim zemljama odravanjem sistema vazalnih drava sposobnih da same odravaju unutranji red i voljnih da se potine vrhovnoj vlasti Rima. Upravo takav sistem politikih odnosa u Sredozemlju nepovratno je propao sredinom II veka p. n. e., kada je Makedonija postala rimska provincija, a grki gradovi izgubili poslednji privid samostalnosti. Jainu rimskog gneva zbog osujeenih politikih planova za ureenje Istoka dobro ilustruje Mumijevo osvajanje, razaranje i pljakanje Korinta 146. godine p. n. e: svi odrasli muki stanovnici Korinta behu pogubljeni, ene i deca prodati u ropstvo, svi vredniji umetniki predmeti preneti u Rim, dok je mesto na kojem se nalazio Korint bilo poput punske prestonice
36 Grant, p. 123, 124

58

Strani pravni ivot 1/2008

naputeno i prokleto.37 Zato je Rimljane pogaala unutranja nestabilnost njihovih suseda? Oni se, nisu morali plaiti samoubica Al Kaide, ali su njihovi ekonomski interesi bili pogoeni nesreenim stanjem u Sparti, Korintu ili helenistikim kraljevinama Istoka na nain koji podsea na reagovanje svetskih berzi na politiku nestabilnost u strategijki vanim delovima savremenog sveta. S druge strane, aristokratski elementi u samim polisima, suoeni sa demokratskom pretnjom, bili su spremni da radije odustanu od politike nezavaisnosti nego da se pomire sa demokratskim ureenjem. Bez te kolaboracionistike sklonosti viih drutvenih klasa rimsko osvajanje Sredozemlja odvijalo bi se neuporedivo sporije i moda nikad ne bi ni bilo dovedeno do kraja. Zato ne treba Rimljane brzopleto optuivati za licemerje i neiskrenost: Flaminin je zaista verovao u sopstvene rei kada je u leto 195. godine p. n. e. izdao nalog da se na Istamskim igrama pred okupljenim narodom iz svih grkih polisa javno proita proglas Senata kojim se sveano proglaava sloboda i nezavisnost Helade. Oduevljenje prisutnih Grka nisu delili svi helenski polisi: meu nezadovoljnicima su se nalazili i Etolci, prvi rimski saveznici u ovom delu sveta, koji su od zajednike pobede oekivali neuporedivo vie no to im je Flaminin udelio. Oni behu upueni na Senat kao poslednju ovozemaljsku instancu: mada jo nije neposredno upravljao zemljama istono od Jadrana, Senat je ve bio vrhovni sudija u svim sporovima irom Sredozemlja. Moe se pretpostaviti da su u redovima ovog aristokratskog tela delovale posebne interesne grupe koje su zastupale interese pojedinih vladara, drava ili gradova na nain koji podsea na delovanje lobistikih grupa u dananjem amerikom Kongresu. Daleko od toga da je rimsko osvajanje Makedonije i Grke 146. godine p. n. e. predstavljalo trijumf rimskog imperijalizma; ono, naprotiv oznaava konaan slom senatske politike prema Istoku, ije posledice e se duboko odraziti na pad ugleda senatorske aristokratije i krizu republikanskih ustanova u potonjem stoleu. Analognu situaciju mogue je zamisliti i danas: propast meunarodnog sistema olienog u OUN, koju prieljkuju zagovornici unilateralizma u amerikoj spoljnoj politici, moe umesto oekivane slobode diplomatskog i vojnog delovanja SAD dovesti do situacije u kojoj e one biti prinuene da interveniu u sve veem broju kriznih arita. Tako e amerika spoljna politika biti stavljena pred dilemu
37 http://en.wikipedia.org/wiki/Mummius

Mr Predrag Vukasovi: Amerika i Rim ima li osnova za analogiju?

59

u kojoj se naao rimski Senat: ili e prihvatiti odgovornost, uspostavljajui delotvornu svetsku vladu sa svim trokovima koje takav poduhvat podrazumeva, ili e odustati od aktivnog uticaja na zbivanja u pojedinim delovima sveta, sa svim rizicima koje takvo odustajanje nosi. Znamo kakav je izbor napravila Rimska Republika; poznate su nam i posledice tog izbora. SAD jo uvek nisu nainile izbor; njegove eventualne posledice ne moe proceniti posmatra koji se nalazi u samom istorijskom zbivanju. Savremeni svet nije antiko Sredozemlje iz poslednjeg milenija pre nove ere; socijalne, ekonomske, politike i duhovne sile koje oblikuju njegovu budunost kvalitativno su drugaije od sila koje su upravljale sudbinom antikog sveta. Zato upravo ocrtana analogija mora biti nepotpuna; nemogue je preterati u naglaavanju razliite prirode svetova o kojima je re. Istorijske analogije mogu samo da nas upozore na neke od mogunosti koje stoje pred nama; one ne mogu izvriti izbor umesto nas. U asu kada su Cezarove legije osvajale Egipat, Sredozemlje je imalo za sobom duu i bogatiju povest proimanja i stapanja njegovih razliitih kultura nego to je moderna tradicija prisilnog suivota razliitih civilizacija savremenog sveta. Najzad, ulozi u igri su neuporedivi: nakon sloma rimskog sveta usledio je novi poetak. Nisam siguran da e oveanstvo posle eventualnog sloma sadanjeg meunarodnog sistema dobiti novu priliku.

Predrag Vukasovi; MA Institute of Comparative law, Belgrade

America and Rome - Is There any Basis for an Analogy?

It is one of the common places of the current anti-American thinking that the American imperialism can be compared with the Roman policy in Mediterranean basin in the period of Roman Republics territorial expansion. In the other hand, the champions and adherents of Americas leadership in the contemporary world like to draw an analogy between the civilizing influence of Rome in Antiquity and that of America today. The purpose of this article is to explore what is the historical foundation of the said analogy. The proposed research must necessarily

60

Strani pravni ivot 1/2008

be not only incomplete, but fragmentary: a comprehensive answer needs decades of meticulous studies. Author consciously limits his ambition only to the most important, outstanding and conspicuous traits of the explored analogy. He also try to take into account both similarities and differences between two historical phenomena divided by two millennia of uninterrupted historical experience. The oversight of differences leads us to fatalistic conviction that the human history is the eternal return of the same; the denial of sim01ilarities would destroy the possibility of understanding the past and its relevance for future generations. There are three possible fields of comparison between USA and Roman Republic: - their respective cultural backgrounds, the content and extent of the links tying the Roman and American cultures with the older and stronger cultures that created them, the Greek and Western European cultures respectively; - the constitutional forms of USA and Roman Republic and possible Roman influences on the American constitution-makers, and - The foreign policy of USA and Roman Republic and the role played by them in their respective worlds. The oriigins of distinct American civilization can be compared with the progressive development of the Ancient Rome. In both cases, the material, economic, political and military supremacy of USA and Rome owes much to the achievements of an older and spiritually stronger culture. But the direction into which the American and Roman cultures have moved is quite different: while Rome had been undergone ever increasing Hellenization, the rift that culturally separate America and West Europe becomes wider with years. Besides, the original position of two cultures are not identical: American culture had begun its development in the colonial era as an integral part of the early modern European culture, but Rome was a distinct, non-Hellenic, even barbaric culture in the first centuries of her history However, the considerable similarity in the respective cultural positions of Rome and America must not be overseen. Both peoples have an ambiguious attitude towards their teachers: they simultaneously despise their political and military ineffectiveness and admire their arts or use their sciences. The constitutional forms of USA are very far from the Roman Republics institutions. First of all, USA is a federation; Roman Republic was, despite a considerable degree of municipal autonomy, a unitary state. All American political and legal traditions are founded on the Anglo-Saxon legacy, very diferent from the legal reasoning rooted at the concepts and standards of Roman law, common to the European countries except Britain. If there are some traces of Roman influences in the USA Constitution, they must be attributed to the gen eral intellectual atmosphere of 18th century, to the period of Classicism in art and literature, as well as to the rationalist re-evaluation of the Classical Antiquitys political heritage. When the founding fathers had written American Constitution,

Mr Predrag Vukasovi: Amerika i Rim ima li osnova za analogiju?

61

Roman Republic was the only example of a republican government transcending the city-ststes framework. It is rather Polypus interpretation of the Roman Constitutions mixed nature balancing the advantages and shortcomings of a monarchy, aristocracy and democracy, than the real, historical and empirical form of Roman government, which had inspired the American state-makers. Roman political and legal ideas were leaving a deeper and more permanent imprint on the subsequent French Revolution and Napoleons Code civil. Finally, the foreign policies have given the most fruitful, perhaps the only real basis for drawing the analogy between USA and Roman Republic. In order to make this analogy possible, the author has previously tried to define the world in which Rome had played the role comparable with that of USA in the shrinking and the globalized world of today; He finds that the respective processes of Mediterraneans Hellenization and Romanization have fundamentally analogous causes and consequences with that of contemporary globalization. Rome, it is true, didnt have an isolationist phase in her foreign policy; the Republics; noninvolvement in the main currents of Mediterranean international politics was not the result of her deliberate determination to remain untouched by conflicts devastating the surrounding countries, feature that characterized the USA foreign policy from Washingtons Farewell Address to the Spanish-American War in 1898. The era of World Wars have found is incomplete Roman counterpart in the First and Second Punic wars, although no Punic War had relative dimensions (in respect to the extent of Ancient Mediterranean) that can be compared with the Second World War. But American global involvement in the post-1945 world has an undeniable Roman parallel in Republics conquests after Second Punic War. The author traces these parallels both in its political and economic causes and in its ideological justifications. Keywords: USA, Rome, cultural background, government, foreign policy