T.C.

BEYKENT NVERSTES HASTANE VE SALIK KURUMLARI YNETM YKSEK LSANS PROGRAMI

DERSN ADI YNETM VE ORGANZASYON

RGT KLTR

Yrd. Do.Dr. Gnl pek ALKAN

HAZIRLAYAN Nurcihan ehmuzde MERCAN 110746607

ZMR - 2012

NDEKLER SAYFA NO GR

BLM I - RGT KLTR KAVRAMI 1.1. rgt Kltrnn Tanm 1.2. rgt Kltrnn zellikleri 1.3. rgt Kltrnn Oluumu ve Gelitirilmesi 1.4. rgt Kltrn Oluturan Faktrler 1.4.1. Deerler 1.4.2. Liderler ve Kahramanlar 1.4.3. Trenler ve Simgeler 1.4.4. yk ve Efsaneler 1.4.5. Dil 1.4.6. rfler 1.4.7. Normlar 1.4.8. rgtsel Sosyalleme 1.5. rgt Kltrnn Fonksiyonlar 1.5.1. atma ve Azaltma ve Btnletirme 1.5.2. Kontrol ve Koordinasyon 1.5.3. Belirsizlii Azaltma 1.5.4. Motivasyon 1.5.5. Verimlilik ve Rekabet Avantaj 1.6. rgt Kltrnn Yararlar BLM II - RGT KLTR KAVRAMININ LKL OLDUU DER KAVRAMLAR 2.1. rgt Kltr rgt klimi likisi 2.2. rgt Kltr rg Kimlii likisi 2.3. rgt Kltr rgt Felsefesi likisi

2.4. rgt Kltr rgt Stratejisi likisi 2.5. rgt Kltr letiim 2.6. rgt Kltr Teknoloji likisi 2.7. rgt Kltr rgtsel maj likisi 2.8. rgt Kltr ve rgtsel Baar BLM III - RGT KLTRN ETKLEYEN FAKTRLER VE EVRE LE LKS 3.1. rgt Kltr-evre-Toplum Kltr 3.2. rgt Kltrn Etkileyen Faktrler BLM IV - RGT KLTR MODELLER 4.1. Parsons Modeli 4.2. Ouichi Modeli 4.3. Peters ve Watermann Modeli 4.5. Harrison ve Handy Modeli

SONU KAYNAKLAR

II

EKL LSTES eki1 1. rgt Kltrnn oluumu ekil 2. Parsonsun AGIL modeli ekil 3. Harrisonun Kltr Snflamas

TABLO LSTES

Tablo 1. Ouchi Modeli Tablo 2. Deal ve Kennedy Modeli

III

GR Kreselleme, uluslararas ynetim modelleri ve iletmelerde yaanan organizasyonel deiim, iyerinde alanlarn iyi ynetimin yeniden kefine neden olmutur. Son yllarda organizasyonlardaki deiime belirleyici etki yapt ne srlen kavramlarn banda rgt kltr gelmektedir. Gcn kullanm asndan kltrn rgtlerde karar yapclarn elinde nemli bir silah olduu iddia edilmektedir. zellikle rgt baznda yneticilerin ynetim hakkn kurumsallatrma ve hatta yasal zemine oturtma ve dierleri tarafndan kolayca kabul edilmesini salamak iin kltrn ikna edici normlar, davranlar ve deerler sistemine ihtiya vardr. Gnmzde rgt kltr kurulularn rekabet avantaj kazanmalarnda nemli bir rol oynamaktadr. rgt kltr, rgt yelerine farkl bir kimlik veren ve
rgte balanmasna yardmc olan ve rgt yeleri tarafndan paylalan i deikenleri sunmaktadr. rgt kltr soyut ve birbirini tamamlayc ok sayda faktrden olumaktadr. nsana verilen nemi sadece alanlarla deil iliki iinde bulunulan tm insanlarla geni bir erevede ele alan rgt kltr maddi unsur ve hedeflerden ok manevi amalar ve moral deerlerden olumas nedeni ile de her rgtte farkl bir yapda ortaya kmaktadr1. Bu noktadan hareketle, bu almamzda rgt kltrn oluturan faktrleri inceledik.

Sevin Kse, Semra Tetik, Cuma Ercan, rgt Kltrn Oluturan Faktrler, Ynetim ve Ekonomi, 2001; 7(1): 219-242.

BLM I RGT KLTR KAVRAMI 1.1. rgt Kltrnn Tanm rgtler farkl kltr mozayiine sahip bireylerden olumaktadr. Bu bireyler, grevsel ve mesleksel norm ve ltlerle bir araya gelmi, bir arada bir grup oluturmann doal bir sonucu olarak dier rgtlerden farkl ama, kendi ilerinde nispeten ortak inan v deerler sistemi oluturmulardr. Oluan bu sistem, rgt iinde deiik inan, deer, tutum, dnce ekli ve ahlak anlaynn bir arada var olmasna yardm eder. Bu oluuma rgt kltr ad verilmektedir. rgt kltr, birtakm deerlerden olumu bu deerlerin olduu gibi kabul edildii ve rgt iinde alanlar tarafndan ortaya atlm bir kavramdr. Bu deerler rgt iindeki alanlarn istendik ve istenmedik davranlarn belirlerler ve igrenlerin birbiriyle kurmu olduklar iletiim ile kazanlr ve renilir. Bir baka tanm ise; rgt Kltr rgt yelerince paylalan ve rgt dier rgtlerden ayran anlam ve zelliklerin sistemli bir btndr2. Genel bir ifade ile rgt kltr, rgt iindeki bireyler ve gruplar tarafndan paylalan ve uyulan deerler olarak tanmlanmaktadr. Herhangi bir probleme ilikin zmler kiilerin bu konuda dnmesine ve giderek bu zmlerin paylalan bir deer olmasna yol amaktadr. rgt kltr, bir rgtn iindeki insanlarn bir arada yaarken inandklar ortak bir takm deerler, normlar, davranlar, inanlar ve alkanlklar, semboller, tutumlar ve bu unsurlar etrafnda btnletikleri, onlara ortak hedefler izen gl bir altyapdr. Bu altyap, ne kadar gl ise bu onlarn bu denli rgt benimsemelerini ve rgt iin canla bala almalarn salamaktadr. Baarnn aslnda en nemli

Enver zkalp, idem Krel, rgtsel Davran, 4. Bask, Ekin Yaynevi, Bursa, 2010, s. 160.

anahtar, bu alt yapy deerlendirerek, ynlendirerek amalar ve hedefler noktasnda onlar motive etmektir. Kltr, insanlara yapmak zorunda olduklar eylerin neler olduu ve nasl davranmalar gerektii konusunda duygu ve sezgi kazandrr. Baka bir ifadeyle rgt kltr, rgt yelerinin dnce ve davranlarn ekillendiren hakim deer ve inanlardr3. rgt kltr bireyler ve takmlar arasndaki ilikileri, evre ile ilikileri, faaliyetleri baka bir deyile rgtsel yaam dzenler, rgtn geleceini belirler. Schein (1984, 1992) yaplan tanmlamalarn bir zetini sunarak; rgt kltrnn geni bir tanmlamasn yapmaktadr. rgt kltr, isel btnleme ve dsal uyum srecinde karlalan sorunlar zmek iin belirli bir rgtn yeleri tarafndan renilen, geerlilii kantlanm ve dolaysyla yeni yelere, sorunlara ilikin doru bir alglama, dnme ve hissetme yolu olarak aktarlacak kadar etkin, paylalm temel varsaym rntleridir. Bu balamda rgt kltr, rgt yelerinin nasl davranmalar gerektiini belirleyen kurallar ve anahatlar dzenleyen, rgt sreleri hakkndaki temel varsaymlarn ve rgtsel olaylarn yorumlarn biimlendiren, yelerin gnlk yaamlarna anlam vermelerinin bir yolunu sunan, Belirsiz ve tahmin edilemeyen bir evrenin stesinden gelmelerini kolaylatran normatif bir dzen ve alanlar motive eden sosyal bir enerjidir4.

Mrteza Hasanolu, Trk Kamu Ynetiminde rgt Kltr ve Ynetimi, Saytay Dergisi, Say: 52, s. 42-60. 4 Tlay lhan, Kltrn rgtlerdeki Rol: Benimsenen teorik Perspektif ve Yntem Tartmalarna likin Kavramsal Bir nceleme, Atatrk niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Dergisi, 2006; 20(2): 273-294.

Farkl tanmlarn birletii noktalar yle sralanabilir: rgt kltr, rgt yelerinin paylat deerlerdir. rgt kltr, rgtteki i yapma ve yrtme biimidir. rgt kltr rgtlere kiilik kazandrarak bir rgt dierinden ayrr. rgt kltr baskn ve paylalan deerlerden oluan, alanlara sembolik anlamlara yansyan, rgt iinde anlatlan hikayeler, inanlar ve sloganlardan oluan bir yapdr. rgt kltr rgtsel baary dorudan etkiler. st ynetim ve liderlerin rgt kltr zerinde nemli etkileri vardr.

1.2. rgt Kltrnn zellikleri Kltr, uzun ve srekli bir srecin sonucudur, kkleri gemitedir ve gelecee uzanr. Kltrel renme, deerlerin kuaktan kuaa aktarlmas ile gereklemekte ve gelimektedir. nsann uyum salama zelliine bal olarak, kltr de gerekliliklere veya deiikliklere uyum salayabilmekte, uyum salayamad takdirde rmeye yz tutmaktadr. Bu adan rgt kltrnn iki temel fonksiyonu bulunmaktadr. Bu i evrede ballk yaratmak ve d evreye uyum salamaktr. ball kolaylatrmak iin kltr: rgt yelerine dil, ortak ifade ve kavramlar salar, Kiilerin ve gruplarn rgtteki yerlerini belirtir, G ve statnn dalm, yeler aras ilikiler, dl-yaptrm sistemini, Tm rgtsel olaylara bir anlam veren rgt ideolojisini kapsar. D evreye uyum salama konusunda ise kltr: rgt misyonunu ve stratejisini, rgt amalarn ve bu amalara ulamak iin izlenecek yollar tanmlar. rgt kltrnn rgtler iin ortaya koyduu kimlik, hedeflere ulamak iin gereken rgtsel unsurlar bir arada tutmaktadr. yeleri zerinde etkili, gl bir rgt kltr rgtsel amalarn anlalp benimsenmesini ve bu amalar

gerekletirebilmek iin aba gsterilmesini kolaylatrmaktadr. rgt kltrnn yanstt kimlik, rgt yeleri zerinde, yazl kurallardan ya da stlerin otoritesinden daha etkili olabilir. Bu da rgtn faaliyetleriyle, igrenleriyle, tm donanm ile bir arada tutulmas demektir. Uyumlu bir ortam, igrenlerin morali ve verimlilii zerinde her zaman olumlu etki yapmaktadr. Bu aklamalarn nda rgt kltrnn zelliklerini aadaki gibi sralanabilmektedir5. rgt kltr renilmi veya sonradan kazanlm bir olgudur. rgt kltr, btnc bir zellik tar ve dolaysyla kltrn kendisi kltr oluturan paralarn toplamndan farkl bir zellie sahiptir. rgtn o gne kadarki birikimlerini ieren tarihi bir perspektif yanstr. Kltrn ekillenmesi iin o rgt oluturan insanlar arasnda uzun bir etkileim ve sosyalleme sreci gerekir. Kltr, rgtn yapsal zellikleri ile ilgili kavramlarla deil, antropolojik kavramlarla aklanabilir. rgt kltrnn deitirilmesi zor ve uzun vadelidir. Buna ramen deiime ak olmalar nedeni ile kltrler duraan deil, dinamik ve deimeye ak zellik tarlar. Kltr, insan davrannn ifadesel boyutu ile ilgili sembolik birikimler ierir. Dolaysyla kltr teorisinde; sylenilenler, yaplanlar, retilenler ve grnenlerin ardndaki sembolik anlamlar nem tar. Kltr deikenleri duygu ykldr ve kltrel elerin oluumunda insanlar arasndaki duygusallama nemli rol oynar. Kltrn ekirdeini, o rgtteki igrenlerin zihinlerinde oluturduklar, d dnya ile ilgili deneyimlerine dzen ve anlam katan, doruluu sorgulanmadan kabul edilen bilin d dzeydeki varsaymlar oluturur. alanlarn tutum ve davranlarn dzenleyen ve yneten bir kontrol sistemidir.

Tlay Bozkurt, Endstri ve rgt Psikolojisi, letme Kltr: Kavram Tanm ve Metolodojik Sorunlar, Ankara, 1997, s. 88-89.

rgt kltrnn pek ok aratrmac tarafndan da fikir birliine varlarak sralanan dier zellikleri6; Kollektiflik: Kltrler, tek bana hareket eden bireyler tarafndan deil, birbiri ile iliki halinde hareket eden bireyler tarafndan oluturulurlar. Bireyler yaamn belirsizliklerinin yaratt gvensizlii ynetmenin yollarn bulabilirler. Fakat bulduklar bu yollar kolektif olarak kabul edilip uygulanmadka kltrn bir paras haline gelemezler. Duygusal fade: Kltrler, belirsizliin yaratt skntlarn ynetimine yardm ettiinden, yap ve biim olarak, anlamllk kadar duygularla da ykldr. nsanlar kurulmu ideoloji ve uygulamalara sk skya balanrlar. nk gemiten destek alarak gelecei daha iyi kestirebilirler. deoloji ve uygulamalar sorgulanacak olduunda, bunun uygulayanlar duygusal olarak tepki gsterir. Bir kltrn yeleri, seyrek olarak zdeer ve inanlar sorgularlar. Kltrel ideoloji ve biimler, duygularn sosyal olarak kabul grecei yollara ynlendirilmesine yardm ederler. Adet ve greneklerin uygulanmas, paylalan duygularn bilincine varmay glendirir. Gemie Sahip Olmak: Kltrler bir gecede olumaz, belirli bir gemileri vardr. Bir kltr oluturmak iin bireylerin bir arada zaman geirerek, baz belirsizlikler ve bunlarla ba etme yollarn birlikte paylamalar gerekir. Bu yzden bir kltr, bir grup insann gemite fiziksel, sosyal, politik ve ekonomik durumlarla uram olmalar tecrbesinden kaynaklanr. Bir kere bireyler, bir grup iinde, bir dizi dnce ve uygulamay paylat m, o dnce ve uygulama, o gruba has bir hayat tarz olmaya balar. Bu gemile ilgili kalntlar, dikkatleri kasa ve bilin dzeyinden nispeten uzaklasa bile, yine de mevcut davrana yn veren kuvvetli bir etki olarak kalmaya devam eder. Semboliklik: kltr semboliktir. rgt kltrn semboliklik zellii, deerlerin alanlar iin tadklar anlamlardr. Bu anlamlar rgtte
6

Turhan Erkmen, rgt Kltr, Beta Yaynclk, stanbul, 2010, s. 18.

alanlarn birbirleri ile kurmu olduklar etkileim yoluyla renilirler. Kltrlerin sembolik olduunu sylemek, insan davrannn teknik ve pratik ynnden ok ifade edili biimini vurgulamak demektir. Semboller, kltrel ifadenin en temel birimidirler. Dinamiklik: Kltrler srekli olarak deiir. Bunun eitli sebeplerinden biri, yaam sorunlar ve mcadelelerine kar belirli dzeyde yaratc ve yeniliki olarak yant verme gereidir. Bir baka neden, sembollerin sklkla birden fazla anlam olduudur. yelerin kltrden edindikleri, direkt mesajlardan ok bir dizi ipucudur ve asl anlamlara ulaabilmeleri, bu ipularn zmlemeleri ile mmkn olur. bir dier neden de, rgtlerin deien evredeki yeni imkanlar ve beklentilerle ba edebilmeleri iin yeni gruplar ve uygulamalar bnyelerine alma gerekleridir. Bnyeye yeni alnan bireyler, malzemeler veya teknikler kendileri ile birlikte yeni kltrel nitelikler getirirler ki, bunlar da mevcut kltr etkiler. Karmaklk: Kltrler birtakm biimlerde karmaklk gsterirler. Kltrler, basit ve tek dzeyli dnce dizilerinden deil, birtakm ztlk, belirsizlik, paradoks ve karmaa rntsnden meydana gelirler. Bir grubun gs gerdii durumlar karmaklatka, bu durumlarn rgte yansma olasl o derecede artacaktr. rgtler belirsiz ve karmak bir evrede faaliyet gsterdiinden, kar karya geldikleri kltrel eler, pek ok anlam ieren belirsiz tren ve hikayelerden oluan elerdir. Birletiricilik, Balayclk: Kltr birletiricidir ve rgt yelerini bir arada tutan srelerle ilgilidir. Kltr atmac deil, birlik salaycdr. rgt kltr ortak amalar vurgular ve ortak sorumluluk oluturur. Kltr btncldr ve rgtn gereini yanstr. rgtte almak nasl bir duygudur, kiiler birbiriyle nasl anlar ve beklenilen davranlar nelerdir sorularna yant verir. rgt kltr zamanla ekillenen karmak bir deerler ve normlar sistemidir. Genel olarak rgt yelerini bir arada tutan bir sosyal balaycdr ve yelerce paylalan deerler ve inanlar ierir7.
7

Turhan Erkmen, A.g.e., s. 20.

rgt kltrnn rgt ii ilikileri dzenlemesi, rgt hayatndaki sorunlara yant vermesi, dinamik olmas, birbiri ile iliki halinde bulunan bireyler tarafndan oluturulan kolektif bir olgu olmas gibi pek ok zellii tpk toplum kltrn zelliklerine benzemektedir. Zaten rgt de, bir toplum ierisinde faaliyet gsteren alt birim veya alt kltrlerden biri oluturduuna gre, rgt kltrnn toplum kltrnn zelliklerini tamas ve benzerlik gstermesi kanlmazdr. rgt kltr, rgt ierisinde bireylere norm ve deerler vastasyla nasl davranmalar gerektii konusunda yol gsteren, bireyleri ortak amalar evresinde birletiren, belirsizlikler karsnda bireylere tutarl ve gvenli bir ortam temin eden ve rgt ii ilikiler kadar bireylerin rgt d ilikilerini de ynlendiren ve dzenleyen bir olgu olma zelliklerine sahip olmaktadr. Kltrn bu zelliklerini bilmek, rgt ierisindeki bireylerin tutumlarn ve davranlarn anlama ve yorumlamada etkili olmaktadr. 1.3. rgt Kltrnn Oluumu ve Gelitirilmesi rgtler varlklarn srdrmek iin belli gelenekleri yaatmak, kendilerine zg bir kltr oluturmak ve bu yolla da kendi kimliklerini, yani rgt kltrn oluturmak zorundadrlar. rgtler, insanlarn tek balarna yapamayacaklar isteklerini gerekletirmek veya manevi ihtiyalarn tatmin etmek amacyla tekil edilen sosyal yaplardr. inde yaadklar toplumla ve kendi yeleri ile srekli etkileim ierisinde olmalar, rgte sosyallik kazandrmaktadr. rgtte uygulanan gelenekler, i yapma ekilleri, kullanlan bina ve tesislerin mimari yaps, seilen rgt elemanlar bu sosyal yapnn bir parasdr ve gelecek kuaklara devredilecek maddi ve manevi birikimi tekil etmektedir8.

Mazlum elik, rgt Kltr ve rgtsel Vatandalk Davran: Bir Uygulama , Doktora Tezi, Atatrk niversitesi SBE, Erzurum, 2007, s. 33.

rgtler mal ve hizmet reten sosyal aralardr. Bu retimleri srasnda, belirli ileri belirli biimlerde yaparak bir takm rf, adet, gelenek, efsane ve trenler ortaya karmaktadrlar9. Bunlar kltrn gstergeleri olarak kabul edilir. rgt kltrnn oluumunda deiik faktrlerin etkisi olduu sylenebilir. Bu oluum srecinde rgt kurucularnn ve igrenlerin nemli bir rol bulunmaktadr. Kurucularn sahip olduklar deerlerin ve inanlarn yaplandracaklar rgt zerinde etkilerinin olmas doaldr, nk rgt kltr, ncelikle kurucunun sahip olduu fikir ve hkmlerle olumaktadr. Daha sonra da kendisi ile benzer deerlere sahip olanlar bir araya getirmek iin aba sarf etmektedir. e kabul edilen kiiler de, kuruculara yardmc olurken kendi benimsedikleri inanlarla lider/yneticilerinin inanlarn harmanlamakta ve ortaya kan deerleri lider/yneticilere dorudan veya dolayl olarak kabul ettirmeye almaktadrlar10. Yani ie alnanlar ile kurucular karlkl etkileim ierisine girmektedirler. Bylece, yeni kurulan bir rgtn kltr ekillenmeye balamakta, rgte yeni katlan bireylerle de farkllamaktadr. Ksacas, rgte katlan her birey, o rgtte yeni bir deerin olumasna katkda bulunmaktadr. Bu katk ise, rgt kltrnn geleceine dorudan ya da dolayl olarak olumlu ya da olumsuz bir etkide bulunmaktadr. rgt liderinin rgt kltrnn oluumundaki rol, bunlarla da snrl kalmamaktadr. rgtte alanlar tarafndan benimsenebilecek, onlara yol gsterecek, kalc ve geerliliini kolay kolay yitirmeyecek deerler siste mi oluturmas, bu deerleri somutlatracak ve alanlara rol modeli oluturacak, onlar motive edebilecek kahramanlar yaratmas, i grenler arasndaki takm ruhu, birlik, ait olma duygularn oluturarak onlarn yaknlamalarn salamak amacyla da rgtte trenler dzenlemesi ve rgtn temel deerlerinin nesilden nesile aktarlabilmesi iin rgt kahramanlarna ilikin efsaneler oluturmas, rgt liderinin rgt kltr oluturma srecindeki sorumluluklar kapsamndadr.

Turhan Erkmen, A.g.e., s. 31. lkhan Bike Doan, rgt Kltrnn gren Seim Srecine Etkileri ve Ankara Organize Sanayi Blgesi Makine-malat-Ekipman Sektr Uygulamas, Gazi niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Yksek Lisans Tezi, Ankara, 2007, s. 27.
10

eki1 1. rgt Kltrnn oluumu Ancak genel olarak rgt kltrnn oluum aamalar; Birinci aamada, tek bir kii, yani rgtn veya organizasyonun kurucusu, yeni bir giriim fikrine sahip olur. kinci aamada, rgtn kurucusu bir ya da daha ok anahtar kiiyi rgte getirir ve grlerini bu grupla paylar. Bu getirilen kiiler, iletme kurucusunun bak asn tarlar. Tm grup elemanlar byle bir fikrin doru ve iyi, deerli olduuna, biraz risk tadna, zaman, para ve enerji harcamaya deecei inancndadrlar. nc aamada, kurucunun oluturduu bu grup, rgt iin bina, yer, fon vb. bulmaya alr. Son aamada ise, pek ok kii rgte dahil edilir ve genel rgt kltr hikayesi ina edilmeye balanm olur. Grld gibi, rgtn kurucusunun rgt kltrnn oluturulmasna olan etkisi ok byktr. nk o, ncelikle kendisi ile benzer deerlere sahip olanlar bir araya getirmek iin aba sarfetmitir. Bu kiiler de ona yardmc olurken kendi benimsedikleri inanlarla onlar ilemekte ve onlar da bu deerleri kabule dorudan veya dolayl olarak zorlamaktadrlar. Bylece, yeni kurulan bir rgtn kltr ekillenmeye balamakta, rgte yeni katlan bireylerle de farkllamaktadr. Yani rgte katlan her birey, o rgtte yeni bir deerin olumasna katkda

10

bulunmaktadr. Bu katk ise, rgt kltrnn geleceine dorudan ya da dolayl olarak olumlu ya da olumsuz bir etkide bulunacaktr11. Scheinin rgt kltrnn oluumuna ilikin grleri aadaki gibidir: rgtn kurulu aamasnda kurucular, iinde yetitikleri toplum kltr, kiisel deneyimleri ve sahip olduklar grlere dayal bir takm inan ve varsaymlarla yola kmaktadrlar. Balangta rgtsel yap ve ileyii bu dorultuda olumaya balamaktadr. Bununla birlikte rgt kltr, rgtte yer alan birey ve gruplarn karlkl etkileimi ile oluan ok aamal bir sretir. Sonu itibariyle hem kurucularn rgt yelerine aktarmaya alt temel varsaymlar, hem de rgt yelerinin kendi deneyimleri sonucunda edindii dorularn karlkl etkileimi ile rgt kltr olumaktadr12. rgtlerin kurulma karar alnp kurulmas ile birlikte rgt kltrnn de gelimesi ve yerlemesi gerekmektedir. rgt ayakta tutan ve baarya gtren de budur. Kltrn gelimesini salamak iin dikkate alnacak hususlar unlardr: Bir gemie sahip olma duygusunu gelitirmek Birlik duygusu yaratmak yelik duygusunu gelitirmek yeler arasnda ilikileri artrmak 1.4. rgt Kltrn Oluturan Faktrler 1.4.1. Deerler Deerler, rgt iinde baary tanmlayan ve standartlarn koyan kavramlar ve inanlardr. Deerler, alanlarn tavr ve davranlarn nitelendirmeye, deerlendirmeye, yarglamaya yarayan ltlerin kaynan oluturmaktadrlar.
11

Nezahat Gl, rgt Kltr, (evrimii: http://www.politikadergisi.com/kutuphane/orgutkulturu), 2011. 12 Turhan Erkmen,, A.g.e., s. 33.

11

grenlerin davranlarnn, rgt amalarna uygun olup olmadna ya da ne tr davranlarn uygun olduunu gsteren rgtn deerleridir. rgtsel deerler, paylalan ideallerdir ve rgtsel davran seiminde yol gsterirler. Ynetimi, temel deerleri rgt tabanna kadar yaymaya ve bunlar deien koullara gre, uyum salayabilmek bakmndan srekli gzden geirip yeniden biimlendirmeye zen gstermesi gerekmektedir13. 1.4.2. Liderler ve Kahramanlar Temel deerler ve inanlar rgt kltrnn alt yapsn olutururken, liderler ve kahramanlar da bunlarn sembolleri, kendi kiiliklerinde bunlar yanstan modeller ya da temsilcilerdir. Bunlarn bazlar mteriye verilen nemin sembol olurken, bazlar elemanlar motive etmenin bir sembol, bazlar da elemanlar iin adeta taplan bir yldz vs. sembolize edebilirler. Kahramanlar, rgtsel deerleri kiiletiren ve dierleri iin rol modelleri olarak hizmet etme ileri gren kiilerdir14. 1.4.3. Trenler ve Simgeler
Tren, belirli bir kii ya da topluluu ilgilendiren zel bir olay iin dzenlenmi planl bir aktiviteyi simge olarak ya da belirli bir anlam dierlerine iletmek iin nesne ya da olay eklinde kullanlan ifadelerdir. Simgeler rgt kltrnn ak bir gstergesidir. Simgeler bir rgtteki logo, sloganlar, maskotlar ve amblemlerdir. Bu kapsamda bir rgtn trenleri ve simgeleri;

Kyafetler, ie giri klardaki selamlamalar, yemekler, kokteyller ve bunlara ilikin semboller ve sembolik davranlar,

13

Sevin Kse, Semra Tetik, Cuma Ercan,, rgt Kltrn Oluturan Faktrler, Ynetim ve Ekonomi, 2001, 7(1): 11. 14 Muharrem Varol, rgt kltr ve rgt klimi, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, 1989, 44(1-2):202.

12

 Baarlar yldzlar, rgtte belli bir sreyi dolduranlar, emekli olanlar iin yaplan trenler ve verilen nianlar, bunlar iin taklan isimler, Rozet, flama gibi eyler, Ynetim ile elemanlar arasndaki mesafeyi ya da yaknl belirtici mekansal ve sosyal dzenleme ve iaretler vb olabilir. Trenler ve simgeler, alanlarn ie ve rgte kar motivasyonu ve ball artrc etkide bulunurlar. Bu toplant ve trenlerde yaplan etkinlikler, topluluka paylalan deerleri anlatmaktadr. Bu etkinliklerin temel amacnn, rgtn srekliliini salamaya dnk olarak, rgt yelerini ortak ilgiler ve amalar etrafnda toplamak, yani btnlemeyi salamak olduu sylenebilir. Tren ve simgeler zellikle baarl irketlerde, alanlar aras stat farkllklarn en az hissettirecek veya i yaam dnda hissettirmeyecek ve kader ortakl duygusu uyandracak ynde gelime gstermektedirler. Bylece de, alanlarn ie ve rgte kar motivasyonu ve ball artrc etkide bulunmaktadrlar15. 1.4.4. yk ve Efsaneler rgt kltr asndan nem tayan ve genellikle rgt ierisinde gereklemi olaylar, liderler, kahramanlar ve alanlarla ilgili ykler ve firmann olduka uzun bir zaman diliminden bugne kadar gelen masallar ve efsaneler rgt kltrnn oluumunda, rgt tanmlamada byk rol oynamaktadrlar. yk ve efsaneler, rgtn gemii ve bugnk durumu arasnda kpr grevi

grmektedirler. yk ve efsaneler, rgtsel deerlerin yaylmasna ve yerlemesine yardmc olmaktadrlar. rgtn kahramanlarn ve sembollerini canlandrmaktadrlar. yk ve efsaneler, rgtn kahramanlar, kurucular, yneticileri ve baarl olmu

15

Ouzhan Yavuz, rgt Kltr ile Verimlilik likisi ve OSTM Sanayi Blgesinde Bir Uygulama, Yksek Lisans Tezi, Gazi niv SBE letme Anabilim Dal, Ankara, 2006, s. 35.

13

alanlar hakknda anlatlan bu hikayeler, rgtsel ynden btnleme ve denetim ilevi grmektedir. Bu hikayelerdeki kahramanlar, rgt asndan ideal zelliklere sahip olarak grlen yelerdir16. 1.4.5. Dil Bu temel kavram, kltrn anlalmas ve kazanlmasnda gerekli aralarn renilmesine yardm etmektedir. Dil, konuulan kelimelerle oluan dil ve konuulmayan, yani jest, el-kol veya ba hareketlerinden oluan dil olarak ikiye ayrlabilir. Ancak, her iki blmde iaretlerden olumutur. aretler farkl kltrlerde deiik anlamlar tamaktadr. Dili, kltrler aras farklln en nemlisi olarak grmek mmkn olmaktadr. Kltrlerin deerleri ve zellikleri hakknda bilgi vermektedir17. Her rgt kendine zg bir dile sahiptir. rgte zg yazl ve szl dil iinde yer alan deyimler, akalar, mecazlar, tebihler, sloganlar, selamlamalar, argo ifadeler, szel semboller sadece rgt ierisinde anlam kazanmaktadr. Darda hibir anlam ifade etmezler, ancak rgtte kltrel deerlerin yerlemesinde bir ara olmaktadr. rgt dili semboller gibi kltrel fikirlerin alglanmasna ve paylalmasna yardmc olmaktadr. Birok rgtte, yelerin kulland dil rgtn kltrnn bir aynasdr. rnein Microsoftun kurucusu Bill Gates ve onun alma arkadalar kendilerine yeni ve teknik bir dil gelitirmilerdir. Bu dile gre rgt iinde karmak olan bir durum tesadfi olarak nitelendirilmektedir. Eer iler dzgn bir biimde gidiyorsa bu radikal veya sper kavramlaryla anlmaktadr. Ortak kayna ne olursa olsun paylalan norm ve deerleri iletmede ve kltr iin ortak bir payda oluturmada dil nemli bir rol oynamaktadr18.

16 17

Sevin Kse, Semra Tetik, Cuma Ercan, A.g.e., s. 230. Ouzhan Yavuz,, A.g.t., s. 29. 18 Enver zkalp, idem Krel, A.g.e., s. 191.

14

1.4.6. rfler rfler, rgtlerde gerekten neyin nemli olduunu gsterirler. Baz ynetim uygulamalarnda grlebilir. Szgelimi, igrenin terfiinin duyurular, uzun dnemli planlama sreleri ve performans gelitirme gibi. 1.4.7. Normlar rgtsel kltr iinde davran etkileyen, sosyal sistemi kurumsallatran ve glendiren elerdir. Normlar, igrenlerin ounluunca benimsenen, yazl ve biimsel olmayan davran kurallar ve ltleridir. rgtn kltrel normlar kimi kez yasalarca benimsenerek, igrenlerin rgte kar tutumlarn, sorumluluk stlenmelerini dzenleyen yasal kural ve ltler olarak ortaya kar. Normlar igrenlerin davran biimlerini belirleyen bir lde yaptrmsal kurallardr. Normlara uymama veya onlardan ksmen de olsa sapmalar gsterme halinde, o kiiye davrannn hatal olduu hissettirilir veya bazen de aka bildirilir. Kii bu uyarlara duyarszlk gsterirse, o zaman uyarlar sosyal basklar biimine dntrlr. Bu durumda ye, norma uygun davranlarda bulunduu taktirde grup tarafndan takdir edilir, vlr, sayg grr; norma uymad taktirde ise belirli bir zaman iinde dlanarak yalnz braklr. 1.4.8. rgtsel Sosyalleme rgtsel sosyalleme, rgt kltrn renme, rgt kltrne uyum salama olarak tanmlanabilir. Sosyalleme, rgte yeni giren igrenlerin var olan kltr srdrmeleri iin bavurulan bir yoldur. rgtsel sosyalleme, bir rgte yeni katlan ya da ayn rgtte farkl bir ie geen igrenin, kendisinden beklenen tutum, deer ve davranlar renmesi srecidir. Sosyalleme etkinliinin temel amac, igreni rgtn etkin bir yesi konumuna getirmektir19.

19

Sevin Kse, Semra Tetik, Cuma Ercan, A.g.e., s. 231.

15

1.5. rgt Kltrnn Fonksiyonlar Schein, rgt kltrn tanmlarken rgt kltrnn fonksiyonlarn dikkate almakta ve yle tanmlamaktadr: Belirli bir grubun isel btnleme ve dsal uyum sorunlarn zmlerken yaratt, kefettii, gelitirdii, geerli kabul edilecek, dolayl yeni yelere sorunlara ilikin doru bir alglama, dnme ve hissetme yolu olarak retilecek kadar etkin, varsaymlar veya inanlar btndr. Bu tanmdan da anlalaca zere, rgt kltr rgt ierisinde atmalar azaltarak btnlemeyi artrmakta, alanlar motive etmekte ve verimlilii ykseltmektedir. rgt yelerinin alglar, tutum ve davranlar rgt kltrn etkiledii gibi, rgt kltr de yelerin davranlarn, dncelerini etkiler. rgt kltrnn fonksiyonlar ve yararlar aadaki gibi sralanabilir: Bir rgt dier rgtten ayran snrlayc bir rol vardr, rgt yeleri iin bir kimlik oluturur, alanlar rgte daha fazla balanarak rgtn yararna zveride bulunabilirler, rgt yeleri arasnda dayanmay arttrr, rgt yeleri iin kontrol mekanizmasdr, rgtte ortaya kan atmalar rgt kltrnn gelitirdii uygulamalar ve sreler yardm ile azaltlabilir, zme ulatrlabilir, Yeni yneticilerin yetimelerine ve gelimelerine katkda bulunabilir, Sembollerle, seremonilerle, kahramanlarla, sloganlarla, hikyelerle nesilden nesile aktarlarak bir rgt efsanesi oluturulabilir. Organizasyon yeleri iin bir tantm zdeleme hissi yaratmaktadr, Bireyin kendi dnda bir eye bamll salamaktadr, Sosyal sistem dengesini glendirmektedir, Davranlar ynlendiren bir mantk arac olmaktadr

16

 rgt kltr i yapma yntem ve srelerine standart uygulamalar getirerek rgtsel verimlilii artrr. rgt kltr, yeni yneticilerin bilgi, beceri ve davranlar kazanmalarna yardmc olarak yetime ve gelimelerine olumlu katkda bulunur. rgt ii haberleme ve bireyler aras ilikilerde rgt kltrnn olduka nemli rol vardr20. 1.5.1. atma ve Azaltma ve Btnletirme atma; bir rgtte alan bireylerin ve gruplarn birlikte alma sorunlarndan kaynaklanan ve normal faaliyetlerin durmasna veya karmasna neden olan olaylar olarak tanmlanabilmektedir. atma kontrol edilmezse, iletmelerde faaliyetler durmakta veya iletme ierisinde bir karkla sebep olarak verimlilii drmektedir. Btn rgtlerin temel amalarndan birisi de; fonksiyonel olmayan atmalar azaltmak ve btnlemeyi artrmaktr. Btnleme ise; rgt felsefesi, deerleri ve amalarnn paylamyla sosyal ve psikolojik tatmin nedeniyle, yelerin gnll olarak rgte enerjilerini vermeleri ve ballk gstermeleri, yani bireylerin rgt ile psikolojik bir ba kurmalardr21. 1.5.2. Kontrol ve Koordinasyon Kontrol; amalara ulalma seviyesinin tespiti iin yaplan almalar eklinde tanmlanmaktadr. Yani kontrol, planlananla gerekleen arasndaki farkn tespiti olmaktadr. Koordinasyon; ynetimle ilgili kii ve birimlerin, belirli bir amac gerekletirmek iin, ayn konuda alan dier kii, birim ve kurulularla yapaca ibirlii olarak tanmlanmaktadr. Koordinasyon, alanlarn ortak amalarna ulaabilmeleri iin yaptklar ibirlii olarak da alglanabilmektedir.
20

etin Satuk, rgtsel Baarda rgt Kltrnn Etkisi, Yksek Lisans Tezi, Kafkas niv SBF, Kars, 2006, s. 54. 21 Mazlum elik, A.g.t., s. 54.

17

rgt kltr; rgt ii ilikilerde ve faaliyetlerin yrtlmesi srecinde tutarllk yaratarak, koordinasyon ve kontrol kolaylatrmakta, herkes tarafndan benimsenen norm, davran ve kurallar ortaya koyarak kararlarn alnmasn kolaylatrmakta, yazl olmayan fakat gnlden kabul gren kurallarla gl bir kontrol sistemi yaratmaktadr22. 1.5.3. Belirsizlii Azaltma rgt kltr, rgtteki yaplan faaliyetlerde rasyonelletirme ve

standartlama saladndan dolay, alanlarn gnlk faaliyetlerinde belirsizlikleri azaltmakta ve karar alma srelerini ksaltmaktadr. alanlarn iyerindeki rolleri aka belirlendiinden dolay rol atmas yaanmamakta, hangi iin kim tarafndan yaplaca bilinmekte ve belirsizlik ortadan kalkmaktadr23. 1.5.4. Motivasyon Motivasyon, bir insan belli bir ama iin harekete geiren g olarak tanlanmaktadr. letmelerin amalar ise; verimliliklerini artrarak kaliteyi ykseltip fiyatlar drmek, youn rekabet ortamnda ne gemektir. Bu amaca ulamak iin, alanlarn iletme amalar istikametinde motive edilmesi gerekmektedir. Birok iletme, dl-ceza teknii ile bunu temin etmeye almaktadr24. rgt kltrnn alanlarn motivasyonunu olumlu ynde etkilemektedir. alanlarn sadece ekonomik dllendirme sonucunda etkin ve verimli almayacaklar, rgt iindeki bireyin sosyal ihtiyalarnn da tatmin edilmesi gerektii bilinmektedir. nsanlar ancak grdkleri iten ve i evresinden memnun olduklar srece daha verimli alrlar. rgt kltr rgt yelerinin psikolojik ve

22 23

Mazlum elik, A.g.t., s. 56. A.g.t., s. 57. 24 A.g.t., s. 58.

18

sosyal ihtiyalarn tatmin ederek onlarn rgtle btnlemelerini, rgt amalarn benimsemelerini ve dolays ile daha etkin ve verimli almalarn salar25. Tm yeler tarafndan gnlden benimsenen ve insanlar eyleme sevk eden sosyal bir enerji olarak grlen rgt kltr, rgt yelerine verdii kimlik, sadakat duygusu, rgtsel deerler ile alanlar rgtn bir paras haline getirmekte, sosyal tatmin duygusu yaratmakta, alanlarn motivasyonlarn ve performanslarn olumlu ynde etkilemektedir. 1.5.5. Verimlilik ve Rekabet Avantaj letmeler Pazar paylarn artrarak yksek karllk seviyelerine ulaabilmek iin, rnlerinde ve hizmetlerinde farkllklar yaratacak tedbirler almaktadrlar. aldklar bu tedbirler, onlara rekabeti bir avantaj salamaktadr. Fakat, bir iletmenin btn ynleri ile rakiplerine stnlk salamas beklenmemelidir. letmelerin tespit ettikleri temel yetenekleri konusunda rakiplerine stnlk salamalar ve bu yeteneklerini gelitirmeleri daha olumlu sonular vermektedir. Bir iletme, kullanlan teknolojiye younlap rnlerini pazarlarken stn teknoloji slogann, baka bir iletme dk fiyat politikas izleyerek fark fiyat slogann kullanmaktadr. Baz iletmelerde ise, mteri memnuniyeti esas alnmakta ve buna gre bir retim ve pazarlama kltr gelitirilmektedir. rgtlerin, amalarna ve hedeflerine ulamak iin ellerindeki kaynaklar en iyi ekilde kullanmalar gerekir. Zaten deien ve gelien dnya koullar ve artan rekabet bunu zorunlu klmaktadr. Eer, rgtler rekabet koullarndan baaryla kmak istiyorlarsa, eldeki btn kaynaklar en iyi ekilde kullanarak en fazla retimi gerekletirmeleri gerekir. Ksaca tm rgtler verimli almak zorundadrlar. Verimlilik iin gerekli olan btn kaynaklar farkl ekillerde ikame edebilir iken, insan kayna rgtlerin baarsn ya da baarszlnn temel belirleyicisi

25

etin Satuk, A.g.t., s. 72.

19

olmaktadr. Bu nedenle rgtlerin verimli olmalar iin ncelikle altrdklar insanlar verimli klmalar gerekir. alanlarn verimliliini salamann en temel yolu, rgtn amalarn gerekletirmesi orannda, alanlarnda kendi gereksinim ve ihtiyalarn karlayabileceklerini anlatmaktr. Bu anlatma, sadece yaln bir ekilde, yazl veya szl bir anlatma olmamal, katlmc ve kurumsallam temellere oturtulmaldr. Bu ise, ancak rgt ierisinde alan insanlarn bir arada yaarken kullandklar, aslnda onlarn en nemli silahlar olan rgt kltr sayesinde olabilmektedir26. 1.6. rgt Kltrnn Yararlar rgt kltr, o rgtte alan yneticiler ve dier personel asndan baz yararlar salamaktadr. Bunlar alt ana balk halinde dnmek mmkndr27: 1. rgt kltr, alanlarn belirli standartlar, normlar ve deerleri anlamalarna ve bylece kendilerinden beklenen baarya ulamalar konusunda daha kararl ve tutarl olmalarna, yneticileri ile daha iyi uyum iinde almalarna yardmc olur. rgt kltr, i yapma yntem ve srelerine standart uygulamalar getirerek rgtsel verimlilii artrr. 2. rgt kltr, yeni yneticilerin bilgi, beceri ve davranlar kazanmalarna yardmc olarak yetime ve gelimelerine olumlu katkda bulunur. Bylece, yneticileri organizasyonun temel deer ve dinamiklerine uygun biimde gelitirilir. 3. rgt ii iletiim ve bireyler aras ilikilerde rgt kltrnn olduka nemli rol vardr. Kltr, personel arasnda birliktelik salar, biz duygusunu ve takm ruhunu gelitirir. Bireyleri birbirine ve isletmeye balar, bununla birlikte rgt iklimini de olumlu ynde gelitirir. rgt kltrnn geni bir

26 27

Ouzhan Yavuz, A.g.t., s. 128. Erol Eren, rgtsel Davran ve Ynetim Psikolojisi, 12. Bask, Beta Yaynlar, stanbul, 2001, s. 168-169.

20

fikir birlii oluturmas durumunda ise, rgt ii gruplamalar ve atmalarda nlenebilir. 4. rgtlerde eitli nedenlerle ortaya kan atmalar (amalarda farkllklardan, alglama farkllklarndan, rgt ii iliki ve g dalmndan doan atmalar vb.), rgt kltrnn gelitirdii baz standart uygulamalar ve sreler yardm ile azaltlarak yumuatabilir. Kltr, atma ve ibirliinin yapsn belirler. Nelerin atma sebebi olabilecei, atmada taraflarn nasl davranacaklar, ne tr zm davranlar gsterecekleri, hangi zmleri iyi bir zm olarak grebilecekleri, atma zmnde kullanlacak kurumlarn trleri ve bu kurumlarn rolleri kltrlere gre farkllk gsterir. Bu nedenle, taraflar ayn toplum iinde yayor olsalar da, atmann etkili bir biimde ynetilebilmesi iin taraflarn atma konusu ile ilgili kltrel zelliklerinin ok iyi irdelenmesi gerekir. 5. rgt kltr sembollerle, seremonilerle, kahramanlarla, sloganlarla, hikayelerle nesilden nesile aktarlarak rgtsel yaam srekli klar. Hatta baz durumlarda iletmenin sahibi olan ynetici lse dahi, kltr ve buna bal inan ve deerler devam eder. 6. Kltr, tantc bir kimlik gibidir. Bir rgt hakknda deerlendirmeler o kurumun kltryle yaplr. Davran, tutum, rgt ii ve rgt d ilikilerde kurum kltrnn izlerine rastlanr.

21

BLM II. RGT KLTR KAVRAMININ LKL OLDUU DER KAVRAMLAR 2.1. rgt Kltr rgt klimi likisi rgtsel iklim igrenlerin davransal ve tutumsal zelliklerini

sergilemektedir ve daha ok deneysel ve d gzlemlere dayanmaktadr. Kltr ise, daha ok rgtn grnen elerini ortaya koymaktadr. rgtsel kltr, temel grupsal deerleri ve mesajlar kapsar; grup yelerine mecazi ve paylalm rgtsel dnce ve duygular sunar. Bu durum rgtn dndakiler tarafndan kolayca anlalmaz. Kavram olarak rgtsel kltr ile rgtsel iklim arasnda farkllk olmakla birlikte yakn bir iliki de vardr. Kltr ve iklimin rgtn temel deerleri zerinde etkisi oynar28. rgt kltr ile rgt ikilimi arasndaki farkllklar29: Temel ilkeler bakmndan rgt kltr sosyoloji ve antropoloji, rgt iklimi psikoloji biliminin temel ilkeleri ile ilgilidir. rgt kltrnn esasn, davran ekli konusundaki inanlar olutururken; rgt iklimi ise, yap hakkndaki inanlar yanstmaktadr. Yani; rgt kltr tm yelerin dnce ve davranlarn ekillendiren hakim deerler ve inanlar kapsarken; rgt iklimi, alanlarn alglar ile rgtte oluan genel havay betimlemektedir. rgt kltr, rgtn yelerinin ortak dn, inan ve davran biimlerini yanstrken; rgt iklimi, rgt yelerinin rgt yapsnn zelliklerine ilikin alglarn ve doyum dzeylerini yanstmaktadr. fazladr. rgtsel kltr, faaliyetlerde sreklilik, rgtsel davranlarda uyum salar, bylece rgtsel iklimin ortaya kmasnda nemli rol

28 29

Ouzhan Yavuz,, A.g.t., s. 58. Mazlum elik, A.g.t., s. 27-28.

22

 rgt kltr, bilinen ve her zaman dikkate alnan bir gemie dayandndan yava deimekte; rgt iklimi ise, rgt gerekleri ile ilgili bir gncellii ifade ettiinden hzl deimektedir. Eer alanlar rgt kltrn ok iyi benimserlerse olumlu bir rgt iklimi meydana gelmektedir. Aratrma yntemi asndan, genellikle rgt kltr aratrmalarnda nitel yntemler, rgt iklimi aratrmalarnda nicel yntemler ve varsaymlar kullanlmaktadr. 2.2. rgt Kltr rg Kimlii likisi rgtlerde insanlara benzerler. Onlarda insanlar gibi doar, byr ve olgunlarlar. Onlarda insanlar gibi kiilik zellikleri tarlar. Her rgt kendisini dierlerinden ayran bir kimlie sahiptir. Bir rgtn kimlii, hem fiziki, hem de kltrel faktrleri iermektedir. Fiziki faktrler; rgtn yaps, bykl, ynetim ekli, hukuki yaps ve faaliyet alan gibi hususlar iine alrken, kltrel faktrler ise; mitler, kahramanlar, adetler ve rgtn tarihesi gibi hususlar kapsamaktadr30. Bir rgt kimliinin ortaya kmas, rgt yelerinin gemii, bugn ve gelecei yorumlamasna ve rgtsel yaam hakkndaki gerekleri ve hikayeleri alglamasna paralel olarak gerekleir. Gerekler ve hikayeler tema olarak rgtn gelecee ynelik geliimine, grup abasnn glenmesine yardm eder. rgtsel kimlik, rgtsel kltrn benimsenmesi ve yaanmasyla kazanlr. rgt kimlii, rgt kltr ile kartrlan kavramlardan birisi olarak ynetim literatrne girmitir. Bu iki kavram arasndaki farkllk yle aklanabilir; rgt kltr, ortak deer ve normlardan meydana gelirken; rgt kimlii, baskn rgt kltrn gz nnde bulundurmak durumunda olan ve bilinli bir ekilde oluturulmu strateji nitelii tamaktadr. rgt kimlii, rgtn tavrn, kiiliini, rgtn iinde bulunduu
30

Mazlum elik, A.g.t., s. 28.

23

sistem ierinde rgtn nasl bir kiilik olarak tanmlandn gsteren bir yapdr. Ksaca kimlik rgtn kim olduudur31. 2.3. rgt Kltr rgt Felsefesi likisi rgt kltr ile rgt felsefesi birbirleriyle son derece ilikili iki kavramdr. rgtlerin temeli felsefeleridir. Ynetim felsefesi, iletmeyi, onu oluturan eleri, bu elerin eitli tezahrlerini ve sebeplerini inceleyen; bunlar temel ama ve anlamlar asndan irdeleyen dnce ve deerler demektir. Felsefe, bir rgtn etkili bir ekilde alabilmesi iin davran kurallar koyar; rgtn deerlerini, faaliyetlerini yerine getirmesi srasnda uygulanabilecek somut tanmlara dntrr. Bu sebeple ynetim felsefesi kii, grup ve rgtn dnce ve davranlarna rehberlik eden idealler, inanlar ve ilkeler btn olarak tezahr eder. Ksaca, rgt felsefesi, bir araya gelmi ynetici ve alanlarn ulamak istedikleri hedefleri ve bu hedeflere giden yollar belirtir. Bu felsefe, zamanla rgt kltrn oluturacak kk uygulama ve davran biimlerini de yaratr32. 2.4. rgt Kltr rgt Stratejisi likisi Bir rgt iin doru stratejiyi ve vizyonu bularak doru amalar belirlemek, uzun dnemli baar iin gereklidir. Ksa dnemde igrenler terfi, cret art gibi dllerle motive edilirken, uzun dnemde rgte ballk motivasyon arac olarak kullanlabilmektedir. gren kuruma fayda saladna ve bir fark yarattna inand taktirde, rgte balanma konusunda mesafe almaktadr. Burada dikkat edilmesi gereken nokta, rgtn kltre ynelik gnderdii mesajlarn igrenler tarafndan doru anlalp anlalmadnn tespit edilmesidir. Eer igrene gnderilen formel veya informel mesajlar planlanan ekilde alglanmyorsa, bu rgtte bir kltrel boluk/gedik olduundan bahsedilmektedir. Stratejik amalarna etkin ve verimli bir biimde ulamay isteyen rgtler, var olan kltrel boluklar doldurmaldr. Kltrel boluklar doldurmada en etkili yollar rgtte etkin bir
31 32

Ouzhan Yavuz, A.g.t., s. 62. Ouzhan Yavuz, A.g.t., s. 63.

24

iletiim mekanizmasnn, srekli renmenin ve personel glendirme aktivitelerinin desteklenmesidir. Eer bir rgtte ilerin yapl biimini etkileyen kltr, rgt baarya tamaktaysa veya rgte rekabeti stnlk salamaktaysa, bu durumda strateji ve kltr arasnda uyumu salayabilmi olan iletmenin stratejik bir kltre sahip olduu sylenmektedir. Denisona gre, rgte avantaj salayan gl bir kltr, yelerin eitli srelere katlmn ve rgte balln salamaldr. Gelecee odaklanm bir iletme yaratrken, gl bir rgt kltrnn avantaj salyor olmas iin kltrn stratejiyi destekliyor olmas, uyarlanabilir olmas ve var olan ya da ortaya kmas olas gereklerle eanlaml olarak deiebilir olmas gerekmektedir. Gl bir rgt kltrn deerli klan iki neden bulunmaktadr. lk neden gl kltrn kltr-strateji uyumunu daha kolay salyor olmasdr. Bir stratejinin baaryla uygulanabilmesi iin uygun bir kltrel zemin gerekmektedir. Bu nedenle rgt stratejisinde ve yapsnda bir deiiklik dnlrken, kltrn temelini oluturan deerler gz ard edilmemelidir. kinci neden ise igrenlerin iletmeye daha fazla balanmasn salyor olmasdr. rgtsel ballk, bireyin iine duyduu ilgiyi, sadakati ve rgtsel deerlere duyduu inanc ieren ve bireyin rgtle kurduu psikolojik ba olarak tanmlanmaktadr33. 2.5. rgt Kltr letiim Bir sosyal yapda, iletiim sistemine duyulan ihtiya tartmasz bir biimde aktr. Zira iletiim, kiilerin belirli bir yap ierisinde anlamalarn salayan bir kpr durumundadr. Bu zelliinden dolay iletiimi, bir insandan baka bir insana bilginin ve anlayn aktarlmas sreci olarak tanmlamak mmkndr. Bu tanmlama incelendiinde, iletiim srecinde bir kaynak, mesaj ve birden ok alcnn mevcut olduu grlr. Yani iletiim, bir kaynan birden fazla alcya anlayabilecekleri mesaj gndermesi ilemidir. rgtsel iletiim biimleri, rgt ve
33

Gven Murat, Banu Akgz, Yneticilerin rgt Kltr Alglamalarna likin Bir Analiz: Zonguldak karaelmas niversitesi rnei, ZK Sosyal Bilimler Dergisi, 2007, 3(5): 8.

25

ynetiminin yapsna gre deiiklikler gstermektedir. rnein; rgt yaps, da dnk, katlmc, profesyonelce ve rgt kltr de (rgt mensuplarnn paylat ortak davran kalplar, i felsefesi ve tutumlar) bu yapy destekleyici biimde olduunda rgtsel iletiim ok daha rahat kurulabilir. Buna karn merkezi, otoriter yapnn ve geleneksel kltrlerin youn hissedildii rgtlerde ise, iletiim ok daha g salanr. rgtsel iletiimin iki kltrel ilevinden biri, rgt yelerine rgtsel kltr hakknda bilgi salamas; dieri ise, rgt yelerinin rgtsel kltr ile btnlemelerine yardmc olmasdr. rgtsel kltr, rgt yeleri arasnda iletiim salar, dier informel mesajlar, igrenler arasnda anlatlan hikayeler, dedikodular, formel iletiim yoluyla isleyen mesajlar, sloganlar, rgtsel dkmanlar, grup toplantlar ve halka ynelik toplantlar, iletiim srecinin iletilmesiyle anlam kazanr. rgtsel iletiim, rgte yeni katlan yelerin rgt kltryle btnlemelerinde nemli bir kanaldr. rgtsel kltr, yeni yelerin formel ve informel iletiimini salar. Formel iletiim, i tanmlar ve ie yneltme toplantlar, informel iletiim ise hikaye ve dedikodular kapsar. rgtsel kltr, yeni yelerin rgtsel sosyalizasyonu iin son derece nemlidir. rgtsel kltr, yelerin kltrel tarih, deerler, normlar ve beklentileri renmesine yardm eder. rgtsel kltrn anlaml klnmas ise ancak iletiim arasnda ok yakn bir iliki vardr. letiim yoluyla rgtsel kltrn temel eleri olan deerler, normlar, hikayeler, tarih, gelenekler dier bir deyile rgtn sembolik dnyas yorumlanabilir34. 2.6. rgt Kltr Teknoloji likisi Teknoloji, girdilerin kt haline getirilmesi iin mekanik ve zihinsel dnm sreci olarak tanmlanmaktadr. rgtn yapsn, ileyiini ve benimseyecei ynetim biimini belirleyen en nemli unsurlardan bir tanesi de

34

Ouzhan Yavuz,, A.g.t., s. 63.

26

rgtn kulland teknolojidir. zellikle gnmzde meydana gelen hzl gelimeler rgtlerin yapsn, alanlarn davranlarn, alanlar gdleme tekniklerini ve alanlarn ihtiyalarn farkllatrmaktadr. rgt ii formal ve informal ilikiler bu deiimden etkilenmektedir35. leri teknoloji kullanan iletmeler, daha ziyade yksek eitim seviyesinde alanlar istihdam etmektedir. Bu insanlarn ise, ynetimden beklentileri daha fazla serbesti verilmesi ve demokratik ynetim tekniinin uygulanmasdr. Yksek otonomi ile alanlarn, rgt hedeflerine uygun kararlar alabilmeleri, vizyon istikametinde alabilmeleri, rgt hedeflerini ve rgtn kltrn benimsemeleri ile mmkn olmaktadr. zetler; gl bir rgt kltr, geni yetkilerle alan kiilerin rgt vizyonu istikametinde yol almalarna yardmc olmaktadr. 2.7. rgt Kltr rgtsel maj likisi maj, bir objeye ynelik dncedir. Dier bir ifadeyle imaj, kiilerin bir obje, kurum veya baka bir kii hakkndaki dnceleridir. Bu dnceler her zaman gerekle uyumayabilmekte, kiiden kiiye farkllk gsterebilmektedir. rgtn iinde neler olup bittii yani kltr, rgtn dardan nasl algland yani imaj zerinde nemli bir etkiye sahiptir. rgt kltrnn dardan alglanmas yani deerler, inanlar ve temel varsaymlarn rgtsel srelere ve alan davranlarna yansmas rgt imajn ekillendirmede nemli bir faktrdr36. letmelerin imaj yaratma almalar 1900l yllara dayanmaktadr. lk olarak AEG irketinde balayan almalarn amac, iletmenin grsel adan tannmas iin gl bir rgt kimlii oluturmaktr. letmeler rakiplerinden farkllamak iin farkl logolar gelitirmekte, amblemler, semboller kullanmakta, alanlara standart kyafetler giydirmekte veya aklda kalacak ve insanlarn beyinlerine girecek ekilde sloganlar kullanmaktadr. zellikle iletiim sektrnn ok gelitii gnmzde iletmeler, televizyon ve gazete reklamlar ile insanlarn
35 36

Mazlum elik, A.g.t., s. 31. Turhan Erkmen, A.g.e., s. 104.

27

evlerine girebilmekte ve insanlarn beyinlerinde olumlu bir imaj oluturmaya almaktadrlar. majn olumas uzun ve planl bir almay gerektirmektedir. rgtn vizyonu, misyonu,
37

stratejisi

ve

kltr

imajn

olumasnda

nemli

rol

oynamaktadr . 2.8. rgt Kltr ve rgtsel Baar Deal ve Kennedy, rgtn baar veya baarszlnda en nemli faktrn rgt kltr olduunu tartmlardr. Kltrn drt nemli boyutundan bahsetmilerdir: Deerler: Kltrn kalbinde yatan inanlardr. Kahramanlar: Deerleri oluturan insanlardr. Adet ve gelenekler: Gl sembolik zellii olan etkileim rutinleridir. Kltr a: Biimsel olmayan iletiim sistemi veya rgtteki gizli hiyerari gcn ifade eder. Schein ise rgtsel kltrn rgtsel baary elde edebilmesi iin aadaki hususlar dikkate almalar gerektiini savunmutur: rgtler sadece reaktif deil, ayn zamanda proaktif olmaldrlar. rgtler evreye sadece uyum salamamal, evreyi etkileme ve ynetmeye de almaldrlar. rgtler idealist deil, pragmatik olmaldrlar. rgtler sadece gemi ve imdiye deil, gelecee odaklanmaldrlar. rgtler hep tek kalplla deil, farklla da kucak amaldrlar. rgtler sadece grev odakl deil, iliki odakl olmaldrlar. rgtler isel btnl salarken, dsal evreyle balarn da sk tutmaldrlar.
37

A.g.t., s. 32.

28

rgtler takm almasna ynelmeli, bilgi ve renme odakl olmal, ortaklklara scak bakmal ve kltrn ne zaman ve nasl yenilenmesi ve korunmas gerektii konusunda hassasiyet gstermelidirler38.

2.9. rgt Kltrn Etkileyen Faktrler ve evre ile likisi 2.9.1. rgt Kltr-evre-Toplum Kltr rgtleri iinde bulunduklar toplumun yeleri oluturduklarna gre, gerek toplumdan genel olarak, gerekse yelerinden bireysel olarak etkilenmektedir. Bu da, rgtlerde belirli davran biimlerini ortaya karmaktadr. Bu davran biiminde rgtn iinde faaliyet gsterdii toplumun etkisi olmas ile beraber bu etkiden ayr bamsz bir davran biimini de sergilemektedir. Bu nedenledir ki ayn i yada endstri alannda faaliyet gsteren eitli firmalar, benzer ilevleri farkl biimlerde yerine getirmektedirler. Hatta eitli lkelerde yaplan almalar, bir rgt kltrnn varln ve farkl veya benzer evre kltrleri iinde de ilerliini koruyabildiiniz ve benimsediini gstermektedir. nemli olan husus, bir rgt kltrnn iinde faaliyet gsterdii evrenin kltrnden kaynaklanmakla beraber, ondan farkl, onunla uyumaya alan ve yine de ona ters dmeyen bir olgu olduudur. rgt kltrn etkileyen evresel etmenler genelde toplumsal koullar ve sektrel koullar olarak gruplandrlmaktadr. Toplumsal koullar, toplum kltr, ekonomik sistem, siyasal ve yasal sistem olarak rgtn kltrn ekillenmesinde rol oynar. Toplumsal koullarn rgt kltr zerindeki etkisi, girdilerin bu evreden elde edilmesi ve ktlarn gene bu evreye sunulmas yoluyla olmaktadr. rgtte eitli dzeylerde bulunan bireyler ayn zamanda toplum yesi olduklarndan toplumsal kltrn zelliklerini de rgte tamaktadrlar39. Dolaysyla, iinde bulunduklar rgtte hem toplum kltrn temsil etmekte hem de rgte zel kltrn olumasna katkda bulunmaktadrlar.
38 39

Turhan Erkmen,, A.g.e., s. 101. lkhan Bike Doan, A.g.t., s. 113.

29

Kltr olduka subjektiftir ve olaylara atfettiimiz mana ve anlamlar ile karlatmz problemlere uyguladmz zmlerdir. Ayn millet iindeki bireyler ortak kurallar, gelenekler ve yaantlar paylarlar. Hatta gnlk mesai saati, yllk izin sresi gibi ie ilikin uygulamalarn hukuki yn herkes iin ortaktr. Kltrn ilevi, bireylerin davranlarnn ortak bir ynde gerekletirilmesi abasdr ve bu bakmdan oluturduu deer ve normlarla bireylerin davranlarna baz snrlamalar getirir. Bu anlamda her kltrn kendine zg bir modeli yaratmas kanlmazdr. Kltrden kltre farkllaan deerler, normlar, davran biimleri ve semboller farkl alan insan modelleri oluturacaktr. rnein, Amerikan kltrnde bamszl tevik eden bireyci davran modelleri sergilemektedir. Japon kltr ise, kolektivist ynelimli alan davranna yneliktir. Toplumdan topluma farkllaan kltrel evre, kendine zg alan insan retmektir40. Sorumluluktan kama davrannn ve kaderciliin gzlemlendii

toplumumuz kltrnde uzun vadeli olmayan anlk zmler ve gnlk planlar yaplmaktadr. Yneticinin adil, bilgili, iyi iletiim kuran, gven veren ve paternalist (babacan) zellikler gsteren bir otorite olmas beklenmektedir. Maslowun ihtiyalar hiyerarisindeki gvenlik ihtiyac en balarda yer almakta ve yneticinin, alanlarn karlarn koruyan, destekleyici bir aile ortam yaratmas gereksinimi domaktadr. Buna bal olarak rgtlerde otorite, hiyerari ve stat nemli hale gelmektedir. Baz kltrlerde insanlarn birbirine dokunmas doal saylrken, dierlerinde ho karlanmamaktadr. Dokunmann ho karland kltrlerde kiiler birbirine daha yakn durabilirler ve daha uzun sre dorudan karlarndaki kiiye bakabilirler. Amerikal ana-babalar ocuklarn giriken olmaya yneltirken, inde yaama eiliminde ve szsz iletiime nem verirken, Amerikallar bireyci, bamsz ve sze dayal iletiim taraftardrlar. Japon kltr ak atmay zendirmez ve toplumda uzlama vardr.
40

Turhan Erkmen, A.g.e., s. 23.

30

Amerikallar doa zerinde hakimiyet kurmaya alrlar, Japonlarsa doayla uyum iinde yaamay yelerler. lkemizde doaya kar kederci bir yaklam vardr. Amerikada bireyin kar grup dncesinin nne geer nk Amerika bireyci toplumdur. Japonyada bireyler karlarn grubun gerisinde tutarlar. lkemizde de durum benzerlik gsterir. Japon ve Amerikan toplumlarnn gelecee ynelik olduu, hzl kltrel gei aamasnda olar Trk toplumunun hem gemie, hem de gelecee dnk iaretler verdii sylenebilir. Gelecee dnk kltrlerde planlar, gelecekte getirecekleri yararlar dorultusunda deerlendirilir Sinerjisi yksek toplumlarda insanlar karlkl yararlar iin ibirlii yapmaktadrlar. Yksek sinerjili toplumda insanlarn ibirlii yapmas, toplumun gelenek ve greneklerinin ibirliini nde tutmasndan kaynaklanr. Dk sinerjili toplumlarda birinin kazanc dierinin kayb olur. Bireyler ilikilerini, b,r,n,n yarar dierinin de yarar olabilecek ekilde dzenlerlerse, bu toplumun sinerjik olduu anlamna gelir. Bu bakmdan deerlendirildiinde, ideal toplum dzeni, insanlarn kendini gelitirerek ruhsal gereksinimlerini doyurabilecekleri bir evre yarataca iin bireyler kendi zlerini gerekletirme olanana kavuacaklardr. Hofstedeye gre bireyler, doumundan lmne dek sren zihinsel bir programlamaya (toplumsallamaya) tabidirler. Bu sre farkl toplumsal mekanlarda ve dzeylerde gereklemektedir41. Ulusal Dzey: Bireylerin toplumsal deerleri renmeleri kk yalarda, aile ve yakn evresinde olur. Deerlerin en fazla kazanld dzey bu dzeydir. Toplumsal dzeyde gerekleen zihinsel programlamann mekan ailedir. Mesleki Dzey: kinci toplumsallama dzeyi mesleki dzeydir. Bu toplumsallama dzeyi eitim kurumlarnda gerekleir. Birey bu dzeyde hem toplumsal deerler sistemini, hem de i yaamna ilikin uygulamalar renir.

41

lkhan Bike Doan, A.g.t, s. 34-35.

31

rgtsel Dzey: Bu dzey, nc toplumsallama dzeyidir. Bireyin eitim sonras alt i yerinde tabi olduu zihinsel programlama, arlkl olarak i yaamna ilikin uygulamalara yneliktir. nsan kltrel evresiyle srekli etkileir. Bir yandan evresinin kltrel deerlerini, davran biimlerini renirken, te yandan kiisel becerileri orannda rendiklerini zenginletirerek yeniden evreye sunar. Dolaysyla, evreyle ilikisi hem etken hem de edilgen konumdadr42. rgtler, toplumsal-kltrel yapnn organlardr. Bu anlamda kltrel zellikleri asndan rgtlerin, st sisteme veya bal olduklar sisteme uyum gstermeleri kanlmazdr. rgtler de phesiz kendilerine zg sembollerden oluan i sistem ilikisi iinde varln srdreceklerdir. alan insan, makro kltrel evreyle st sistem-al sistem ilikisi iinde varln srdreceklerdir. alan insan, makro kltrel evreden edindii zellikleri alt rgte ve etkileimde bulunduu dier rgtlere tar. Eer getirdii zellikler bulunduu rgtn kltrel evresiyle uyumuyorsa atr. Bu atmann tamamen nlenmesi mmkn olmasa da, rgtsel faaliyetleri ve etkinlii aksatacak dzeye kmas engellenmelidir. rgt-kltr ve evre ilikisini aklamaya alan eitli yaklamlar bulunmaktadr. rgtleri kltrel bak asyla aklamaya alan yaklamlar, rgtn yap ve ileyiinde, rgtte yer alan ynetici ve alanlarn davran ve tutumlarnn belili ynlerden kltr tarafndan belirlendii kabul etmektedirler. Bu bak asna sahip grler iki farkl grupta incelenebilir. Birinci grupta yer alan grler, makro bir bak asyla rgtn iinde bulunduu kltrel evreyi belirleyen ve rgtsel yap ve ileyileri belirlenen olarak kabul etmektedirler. Buna gre herhangi kltrel bir evrede faaliyette bulunan rgtlerin yap ve ileyileri, rgtte bulunan yneticilerin ve alanlarn davran ve tutumlar bu kltrel evre

42

Turhan Erkmen, A.g.e., s. 25.

32

tarafndan belirlenmekte ve rgt iinde bulunduu evrenin bir paras olarak kabul edilmektedir43. 2.9.2. rgt Kltrn Etkileyen Faktrler rgt kltrn etkileyen faktrler arasnda; iletmenin iinde bulunduu sektr, rn, mteriler, iletme bykl, yerleim yeri, rekabet koullar, finansal kaynaklar, insan kaynaklar, rgt yaps, ynetim ve karar verme sistemleri, politikalar ve iletiim biimleri gibi unsurlar vardr. Bu faktrlerin yan sra toplumun ihtiya ve beklentileri, ekonomik ve politik koullar, hukuki yaptrmlar, iklim ve corafi koullar gibi faktrlerin etkisini de gz ard etmemek gerekir. Bunlar, kltrn olumas iin gerekli olan inan, deer ve varsaymlarn btnn olutururlar. rgt kltr genel faktrden etkilenmektedir: Geni D Etkiler: Bu tr faktrler, rgtn zerinde ok az kontrol sahibi olabildii ya da hi olamad, toplumu ekillendiren doal evre ve tarihi olaylardr. Sosyal Deerler ve lke Kltr: Geni toplumsal evrenin, bireysel zgrlk, insanlk, uyum salama, g kayna ve derecesi gibi baskn inan ve deerleri, rgt kltrn etkiler. rgte likin Elementler: Teknolojik evre, rgte alnacak elemanlarla ilgili beceri gereksinimini etkiler. Bunun rgt kltr zerinde bir takm etkileri vardr. Mesleki geliim srasnda, gl profesyonel deerler kazanm eitimli elemanlar mevcut olabilir. Bu, gl tek bir kltr oluturmay zorlatracak farkl ideoloji ve deerlerle donanm gruplar eklinde blnm mesleki alt kltrler yaratr. Ayrca rgtn gemiinde yer alan ve tarihini oluturan nemli insanlar ve olaylar rgte ilikin elementler arasndadr44.

43 44

lkhan Bike Doan, A.g.t., s. 82. Turhan Erkmen, A.g.e., s. 29.

33

BLM IV RGT KLTR MODELLER 4.1. Parsons Modeli ABDli sosyal psikolog Talcot Parsons, rgt kltrnn incelenmesinde ve oluturulmasnda sosyal deerlerin katklar zerinde durmutur. Parsons modelinde 4 fonksiyon vardr. Bunlar uyum (adaptation), amaca ulama (goal attainment), btnleme (integration) ve yasallk (legitimacy) adlarn tamaktadr. ngilizce szcklerin ba harfleriyle tanmlanan fonksiyonlara AGIL adn vermitir.45. Parsons, her sosyal sistemde bu fonksiyonlarn mevcut olmasnn gerektiini savunmaktadr. Bir sistemin varl; ortama uyum salamasn, amalarna eriebilmesini, alt ksm ve sistemleri arasnda btnlemesinin salanabilmesini, toplum ve toplumu oluturan bireylerce yasal ya da meru olarak varlna inanlmasn gerektirir. Modelde ne srlen btn bu ilevlerin yerine getirilmesinde, kltrel deerler en nemli aralar olarak tanmlanmaktadr. Bu deerler sayesinde sistem ortamdaki hzl deime ve gelimelere ayak uydurulabilir. Alt sistemlerle ve st sistemlerle entegrasyon ve uyum salayarak, rgtsel ilevini sona erdirmez, yasal olarak almalarna devam eder ve amalarna eriir. Bu nedenle sosyal sistemlerin kuruluunda ve devamnda kltrel deerlerin rol byktr46.

45 46

Erol Eren, A.g.e., s. 142. Erol Eren, A.g.e., s. 143.

34

ekil 2. Parsonsun AGIL modeli

Ksaca zetlemek gerekirse; Parsonsun AGIL modelinde kltrel deerler, bu modelin ilevlerinin yani drt unsurunun tamamlanmasnda nemli bir aratr. rgtn teknik, ekonomik, sosyal, psikolojik, politik, estetik, ahlaki veya dini deerleri ksaca, kltrel deerlerini, evresindeki deiimlere nasl uyum salayacan, amalarna nasl ulaacan, btnl nasl salayacan ve geerliliini ve devamlln nasl koruyacan belirtmektedir. Bunda da en nemli etken Parsonsun sistem yaklamna salad katklardr47. 4.2. Ouichi Modeli Parsonsun bu modeline karlk bir ksm yazarlar belirgin bir grup irket zerinde alarak yeni bir model gelitirmeye almlardr. Bu konuda alan ilk aratrmac Japon Profesr William G. Ouchi olmutur. Z teorisinin mucidi olan bu aratrmac rgt kltrn ayr grup iletme zerinde alarak analiz etmitir. Bunlardan birinci grup tipik Amerikan irketleridir, ikincisi tipik Japon irketleri ncs ise Z Tipi Amerikan irketleridir. W. Ouchi teorisinin temelini oluturan tipik bir Z irketini tanmlarken, Japon iletme modelini oluturan drt temel faktrnn (gdleme-kalite-verimlilik-igcnn devamll) byk irketlerin baarsnda ana unsurlar oluturduunu hep gz nnde bulundurmutur.
47

Ouzhan Yavuz, A.g.t., s. 36.

35

Ouchi analizlerinde yedi temel nokta zerinde durarak bu irket grubunu bu unsurlara gre karlatrmtr. Tablo 1. Ouchi Modeli

Kltrel Deerler grenlere ballk Deerlendirme Kariye Geliimi Kontrol Karar Verme Sorumluluk alanlara ilgi

Japon irketlerindeki Grnm Yaam boyu istihdam Yava ve nicel ok geni zamanl Gizli ve informel Gruba bal ve katlmc Grup Btncl ve geni kapsaml

Amerikan Z Tipi irketlerindeki Grnm Uzun dnem istihdam Yava ve nicel Orta genilikte Gizli ve informel Gruba bal ve katlmc Bireysel Btncl ve geni kapsaml

Tipik Amerikan irketlerindeki Grnm Ksa dnem istihdam Hzl ve istatistiksel ok dar Ak ve formel Bireysel sorumlulua dayal Bireysel ile snrl ve dar

grenlere ballk: Ouchiye gre tipik Japon ve Amerikan Z irketleri

igrenleri birlikte tutmak ve uzun sreli hatta yaam boyu i vermek eilimindedir. Kltrel deerlerini de bu ynde gelitirirler. Bir Japon irketinde almaya balayan bir kii artk iinden karlmayaca garantisi altnda alr. Amerikadaki Z tipi irketler de uzun dnem alma garantisini ak olarak belli ederek ie personel alrlar. Japonyada insanlar iten karlmama garantisi ile alrken, Amerikan Z irketlerinde yneticiler veya iiler ancak baarl olmadklar veya yeterince iyi performans gstermedikleri zaman iten karlrlar. Buna karn tipik Amerikan irketlerinde ayn kltrel deer yoktur. Daha ok ksa dnem alma szkonusudur. irketin en ufak bir biimde zarar ettii durumlarda irket hem ii hem de yneticileri iten karabilir. Deerlendirme: Ouchinin gzlemlerine gre Japon irketlerinde ve Amerikan Z tipi irketlerde hem iiler hem de yneticiler devaml deerlendirmeye alnrlar. Bu deerlendirmeler bazen on yl srebilir ve igrenler hem nitel hem de

36

nicel teknikler kullanlarak deerlendirilir. Bu nedenle bu tr irketlerde terfi daha yavatr. Uzun sren grmelerden sonra bu karar verilir. Buna karn tipik Amerikan irketlerinde deerlendirme ok ksa srede ve daha ok kantitatif yntemlerle yaplr. Terfiler hzl ve abuk olur. Ancak, ksa dnemlidir. Kariyer Geliimi: Ouchinin gzlemlerine gre Japon ve Amerikan Z tipi irketlerde kariyer geliimi en nemli deer tayan unsurdur. alanlar eitli grevler ve brolar arasnda farkl fonksiyonlar icra ederek geliirler. Bu durum irkete zg becerilerin gelimesine katkda bulunur. Ancak tipik Amerikan firmalarnda bu geliim daha dar anlamldr. Yani ok byk bir deer tamaz. Yani Amerikada yneticiler bir veya iki yneticilik fonksiyonlarn icra ettikten sonra hemen ykseltilebilirler. Bu nedenle Amerikan irketlerinde ihtisaslama nem tamaktadr. Kontrol veya Denetim: Btn organizasyonlarda belirli bir dzeyde kontrol szkonusudur. Kontrol veya denetim olmakszn bir koordinasyon szkonusu deildir. bu nedenle Japon ve Amerikan Z irketlerinde rgtsel kontrola byk nem verilir. Japon ve Amerikan irketlerinde bu kontrol gayr resmi kanallarla ve gizli olarak yaplr. Burada en gl mekanizma irketin kltrdr. Yneticiler irketin kltr dorultusunda ne tr harekette bulunacaklarn kendi kendilerine tayin ederler. Buna karn tipik Amerikan irketlerine ynlendirme informel kanallardan deil aksine formel rgt yapsndan gelir ve gizli deil ak olarak yaplr. rnein i tanmlar, otorite dalm, yetki germe, kural ve ynetmelikler hakimdir. Yani yazl kural ve kaide dizinlerine uymak insan sorunlardan uzak tutar prensibi vardr. nemli olan kendini ilgilendirmeyen eylere karmamaktr. Karar verme: Japon ve Z Tipi Amerikan irketlerinde karar verme fikir birliine dayanan katlmc bir ierik tar. Buna karn tipik Amerikan irketlerinde yneticilerin veya iilerin karar verme sorumluluklar yok denecek kadar azdr. Genellikle kararn sorumluluu tek bir kiinin sorumluluuna braklr. Sorumluluk: Burada, grup veya bireysel karar alma farkllklarnn bir yansmasn tekrar grrz. Ouchi Japonlarn temel bir kltrel normunun ortak sorumluluk olduunu belirtir. Yani bir tek kiinin sorumluluu deil, bir kararda

37

grubun sorumluluu nem tar. Ancak Z modeli Amerikan irketlerinde gerekse de tipik Amerikan irketlerinde bireylerin sorumluluk almas beklenir. Ancak, grup kararlarnda zellikle de yneticilerin katlm, onlarn gruplarla kurmu olduklar ilikiler Z tipi irketlerde byk nem tar. Eer yneticiler rgt iindeki gruplarla ne derece olumlu ilikiler kurarlarsa, Japon modelinde olduu gibi grup kararlar olumlu ve sonuta baarl olacaktr. Ouchi Amerikan Z tipi irketlerinde ve tipik Amerikan irketlerinde bireysel sorumluluun byk bir kltrel deer olduunu ileri srmektedir. nk, bu deer Amerikan toplum yapsndan ve kltrnden kaynaklanmaktadr. Amerikan toplumu bireyselcilik zerinde zelikle duran ve toplumun geliimini bu kltrel deere balayan bir yapya sahiptir. rgtsel kltr, bir toplumun genelde sahip olduu kltr yapsndan izole bir yapya sahip deildir. Aksine genel kltrel yapyla dorudan ilgilidir. Toplumsal beklenti ve deerler rgt kltrn kuvvetli bir biimde etkileyebilirler. alanlara ilgi: Ouchinin ilgilendii son deer alanlara gsterilen ilgidir.

Japon irketlerinde ve Z tipi Amerikan irketlerinde temel bir deer yneticilere ve alanlara ilgi gstermektedir. Ancak, bu kiilere sadece ynetici veya ii olmas nedeniyle deil, onlarn ev yaam, ilgileri, inanlar, gelecekten beklentileri ve korkularn da iine alan btncl bir biimde ele almak, samimi ilikiler kurmak nem tamaktadr. Buna karn tipik Amerikan irketlerinde insanlara ilgi daha dar bir biimdedir ve onun alma yaam ile kstldr. dndaki yaam rgtn ilgi alan dndadr48. 4.3. Peters ve Watermann Modeli Tom Peters ve Robert Waterman, i hayatnda baarl olan ABD firmalarnn baar srlarn aratrmlar ve hazrladklar kitaba da, Mkemmeli Aratrma (In Search of Excellence) adn vermilerdir. Peters ve Waterman, bu yaptlarnda farkl

48

Enver zkalp, idem Krel, A.g.e., s. 166 -170.

38

endstrilerde alan birok irketi incelemiler, bu irketlerin baarlarn oluturan sekiz ortak zellii belirlemilerdir. Baar lt olarak, irketlerin rakiplerine oranla sat gelirlerindeki ve karlarndaki yksek artlar ile varlklarna oranla yllk byme hzlarndaki gelimeler gibi, finansal yada ekonomik baar ltleri dikkate alnmtr49. Mkemmel firmalarn baarlarn oluturan, sekiz temel kltrel deer ve davran unlardr50; 1. Pein hkmle eylemden yana olmak: Yneticiler karar verirken abuk davranmak zorundadrlar. Ellerine somut olarak baz kantlar gemeden de karar verebilirler. ou zaman karar verememek, ge karar vermekten daha kt sonular dourabilir. 2. Mterilerle yakn ilikide olmak: Mteriye yakn olmak ve ona deer vermek baarya gtrr. Bu, hizmet tutkusunu ve kaliteyi beraberinde getirir. Bu nedenle mteriyi tatmin, rgt kltrnn temelini oluturmaktadr. 3. zgr dnce ve giriimcilii desteklemek: Yaratcl destekleyip brokrasiyi en aza indirgeyebilen irketler baary yakalar. Bunu yaparken, irketi kk paralara ayrp, bamszl pekitirerek yaratcl ve riske girmeyi desteklemek gerekir. Yani, yneticilere gemite baarl yneticilerin nasl karar verdikleri ve nasl riske atlarak baarl sonular elde ettikleri anlatlr. Bu da rgt iindeki efsaneleri pekitirerek, kltr devaml klar. 4. retimi insan etmenini iyi kullanarak arttrmak: Bir rgtte alanlar en nemli kaynaktrlar ve baar iin insan etmeninin iyi bir biimde kullanlmas gerekmektedir. Bu irketlerde bir rgt kltr olarak temel deerler, insanlar saygl bir biimde grmek, iin baars iin sadece gerekli deil, ayn zamanda zorunlu bir davrantr. 5. Yaln biim, az kurmay: ncelenen irketler iinde baarl olanlar sadece hedeflerini, rnlerini, iletiim sistemlerini basit tutmaya almyorlar, rgtsel yaplarn da mmkn olduu kadar yaln olarak kurmaya ve
49 50

Erol Eren, A.g.e., 162. Ouzhan Yavuz,, A.g.t., s. 41.

39

korumaya zen gsteriyorlar. Bylece alanlar, i aknn ve komuta zincirinin nasl ilediini kolaylkla izleyebiliyorlar. 6. Yneticilerin iin yaplyla ve blmleriyle yakn ilgisi: Bir irketteki yneticiler, eer iin nasl yapldn bilmiyor, sadece finans konularyla ilgileniyorlarsa baar ans yok denecek kadar azdr. te bu tr bir sorun yaamamak iin irketler, yneticilerini hemen hemen her sahada bilgili klmak ve her blmn hissetmilerdir. 7. En iyi bilinen i alannda kalmak: hayatnda servenci olmama, ar risklere girmeme, en iyi bilinen ve uzman olunan i alanlarnda byme ve gelime ilke edinilmelidir. 8. Birbirine bal sk bir yap: irketin sk bir ekilde yaplanm olmas demek, rgt iinde alanlarn birbirini anlamas ve irketin deerlerine inanmas demektir. te bu ba, irketi bir arada tutan ortak kltr oluturur. Baarl irketlerin hemen hepsinde tm alanlarn benimsedikleri bir iletme kltr mevcuttur. Bu nedenle, ie alnan yeni elemanlarn uyum eitimlerinde, irketin sosyal yapsna ilikin bilgiler ile elemanlarn davranlarna temel oluturan deer ve kurallardan meydanda getirilmi rgt kltr ve buna ilikin rnek hikayeler anlatlmaktadr51. 4.4. Deal ve Kennedy Modeli Deal ve Kennedy isimli iki aratrmac ve iletme kltr konusunda danmanlk yapan dnrler, evre ve rgt kltr arasndaki ilikileri iki boyutlu deiken zerinde, drt deiken kltr biimi oluturarak izah etmektedirler. Bu deiik kltrlerin ortaya knda rol oynayan deikenlerden biri, iletmelerin stratejik kararlarna ilikin olarak evresel belirsizlik derecesi, bir dieri ise, kararn baars konusunda iletmenin evreden ald geri beslemenin hz ile ilgilidir. Bu yapt iten haberli olmak zorunluluu

51

Erol Eren, A.g.e., s. 165.

40

drt tip kltr; sert erkek, mao kltr; ok al, sert oyna kltr; irketin zerine iddiaya gir kltr ve sre kltrdr (Tablo 2.). Tablo 2. Deal ve Kennedy Modeli
Hzl Yksek risk kararlar Sert erkek, mao kltr: yap, kozmetik, film, reklam sektrleri ok al/sert oyna kltr: moda, pazarlama, tketici rnleri, elektronik sektrler Yava irketin zerine iddiaya gir kltr: havaclk, uzay, AR-GE, yenilik projeleri sermaye youn projeler Sre kltr: Hkmet, kamu hizmetleri, sigorta, finansal hizmetler

Dk risk kararlar

Bunlar srasyla yle izah edilebilir52; Sert erkek, mao kltr: evresel belirsizliklerin yksek, alnan kararlarn riskli olduu ve ayrca evreden gelen baar ve baarszlk haberlerinin hzl olduu durumlarda mao kltr ortaya kmaktadr. Bu irketler yksek riskli kararlardan kanan, baarlarnn geri beslemesini hzl alan giriimlerdir. Bu nedenle, kavgaya tutuan ve hemen netice alan sert erkek tiplemesi yaplmaktadr. Bu kltrn en gzel temsilcisi yap, kozmetik, film ve reklam sektrnde alan firmalardr. Bu irketler ani ve cesur kararlar veren, srprizlerden ekinmeyen, ortaya kabilecek sonulara, ani kntlere her an hazr olan kiiler ve alanlar isterler. Tepe ynetiminin sembol ve kahraman olmas nemlidir. ok al, sert oyna kltr: Bu kltr biiminde, alnan kararlarn risk derecesi dk olmasna ramen, evreden alnan kararlarn yanl ve doru olduklar konusundaki geri beslemeleri hzldr. Mao kltrnn tam tersi, ekip halinde karncalar yada arlar gibi organize alan, bylece yksek sat hacmini elinde bulunduran satclar, bu kltrn kahramanlarn olutururlar.

52

Erol Eren, A.g.e., s. 152-155.

41

alanlar arasnda iddialamalar, yarmalar dzenleme, toplant ve kongrelerle heyecan hep canl tutma yer almaktadr. Moda sektr, merubat, perakende sat yapan marketler, bilgisayar firmalar bu kltrn zelliklerini tamaktadrlar. Bu sektrlerin kltrel deerleri, sat rakamlarna ulamak iin ok gayret gstermeyi, rakiplerle mcadele etmeyi, mterinin ihtiyalarna deer vermeyi, her eyin stnde tutmay gerektirmektedir. irketin zerine iddiaya gir kltr: Endstri sektrleri itibariyle evresel baar riski yksek, ancak baar iin evreden gelecek geri beslemenin yava olduu iletmeler iin sz konusu olan kltr eididir. Bu sektrde kahraman olmann srr, teknik rekabetteki stnle ve baarya baldr. Bu kltrde verilen kararlarn uygulanma sreci, uzun bir zaman alr ve baar elde etmek risklidir ve rastlantya baldr. Sabrl, bilimsel ve teknik kafaya sahip yenilik ve keiflerden byk haz ve heyecan duyan, tek tek ve grup halinde ekip almas yapabilen, iddial ynetici ve alanlar gerekir. Bu kltr temsil eden endstriler olarak; uzay ve havaclk, aratrma ve gelitirme, sermaye youn yatrmlar, inaat, kaz ve madencilik rnek gsterilebilir. Sre kltr: evresel belirsizlik riski dk olan kararlar iin, evreden elde edilen geri beslemenin yava olduu iletme ve kurumlarn kltrdr. Bu kltrde iletme alanlar olduka fazla almakta ve hata yapmamaya gayret gstermektedirler. Bu kltrde en nemli deer, yaplacak ite ynetimin inand sreleri takip etmektir. Bu kltrlere rnek olarak; hkmet rgtleri, kamu kurumlar, sigorta irketleri, banka ve bankerleri gsterilebilir. 4.5. Harrison ve Handy Modeli rgt kltrnn snflandrlmas ile ilgili ilk almalardan bir tanesi de 1978 ylnda Handy tarafndan yaplmtr. Bu almalar, Amerikal sosyal psikolog Harrisonun 1970li yllardaki Yunan Mitolojisinden faydalanarak yapt almalarna dayanmaktadr. Handy rgt kltrn, rgt yelerinin davranlarn,

42

alma ekillerini ve dncelerini ekillendiren normlar sistemi olarak ele almaktadr. Handy ve Harrison, rgt kltrn merkezileme ve formalizasyon derecelerine gre incelemekte ve g kltr, rol kltr, grev kltr ve birey kltr olarak snflandrmaktadr53. (ekil 3)

ekil 3. Harrisonun Kltr Snflamas G Kltrnde:

53

G ve kararlar merkezdedir, Bireylerin cevap hakk, merkez tarafndan belirlenir. Bl ve ynet politikas izlenir. gren ve lider iin tatmin, olduka dktr. Rol ve stat n plandadr Kararlar, lider tarafndan alnmaktadr

Rol Kltrnde:

Mazlum elik A.g.t., s. 47.

43

Gze arpan bir hiyerari bulunmaktadr. letiim, yukardan aaya ya da aadan yukaryadr ancak blmler aras iletiim az grlmektedir.

Liderlerin tatmini yksektir.

Grev Kltrnde; Grevler ok nemlidir. grenlerin zm nerileri dikkate alnr. Katlmc ynetim hakimdir. Baar ve tatmin yksektir. Bireylerin geliimi nemlidir. Kararlarn paylalma dzeyi dktr. Grup almasna az rastlanr. Kiisel tatmin bireye zgdr.

Birey kltrnde;

44

SONU rgtlerin sahip olduklar kltr, onlar dier rgtlerden farkl klan ayrt edici bir nitelie sahiptir. Nasl ki toplumda her birey farkl kltrlere sahipse rgtlerin de farkl kltrlere sahip olmas doaldr. Her rgtn kendine zg bir kltr bulunmaktadr. Bir rgtn kltrn dierlerinden ayran en nemli olgular, o kltrn tarihi, i ve d evresi, dili, dini, inan ve tutumlar, hukuki yaps ve estetiidir. Kltrn bu eleri birbirleri ile uyum ierisinde olmak zorundadr. Kltr bir toplumun DNAsdr ve o toplumun inanlar tercihleri ve beklentilerinden oluur. Kltr, neye dikkat edeceimizi, nasl davranacamz, neye deer vereceimizi alar. rgtn alanna bak asnn, rgt kltrnn alanlar tarafndan benimsenmesinde nemli rol vardr. Baarlarnda kltrel yaplarnn byk rol olan ou kuruluun alanlarna verdikleri deeri de kltrlerinin bir paras yapm olmalar bu sonucun rastlant olmadnn bir gstergesidir. Sonu olarak, yaplan aratrmalar gl bir rgt kltrne sahip olan rgtlerin daha baarl olduklar, rgt iinde hissedilir bir uyum ve koordinasyonun olduunu ortaya karmaktadr. rgt kltr rgt ve alanlar arasnda grnmez bir manevi ba yaratmakta ve bunun sonucunda alanlar daha huzurlu ve doyumlu olduklarndan i verimi de doal olarak ykselmektedir. Bu nedenle konuya gereken nemin verilmesi rgt yaamlar asndan yaamsal derecede nem tadndan, uygulamaclarn konuya byk bir titizlik ve nem vermeleri gerekmektedir.

45

KAYNAKLAR

Bozkurt, T., Endstri ve rgt Psikolojisi, letme Kltr: kavram Tanm ve Metolodojik Sorunlar, Ankara, 1997. elik, M., rgt Kltr ve rgtsel Vatandalk Davran: Bir Uygulama, Doktora Tezi, Atatrk niversitesi SBE, Erzurum, 2007. Doan, .B., rgt Kltrnn gren Seim Srecine Etkileri ve Ankara Organize Sanayi Blgesi Makine-malat-Ekipman Sektr Uygulamas, Gazi niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Yksek Lisans Tezi, Ankara, 2007. Eren, E., rgtsel Davran ve Ynetim Psikolojisi, 12. Bask, Beta Yaynlar, stanbul, 2001. Erkmen, T., rgt Kltr, Beta Yaynclk, stanbul, 2010. Gl, N., rgt Kltr, http://www.politikadergisi.com/kutuphane/orgutkulturu, 2011. Hasanolu, M., Trk Kamu Ynetiminde rgt Kltr ve Ynetimi, Saytay Dergisi, Say: 52, s. 42-60. lhan, T., Kltrn rgtlerdeki Rol: Benimsenen teorik Perspektif ve Yntem Tartmalarna likin Kavramsal Bir nceleme, Atatrk niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Dergisi, 2006; 20(2): 273-294. Kse, S., Tetik, S., Ercan C., rgt Kltrn Oluturan Faktrler, Ynetim ve Ekonomi, 2001; 7(1): 219-242.

46

Murat, G., Akgz, B. Yneticilerin rgt Kltr Alglamalarna likin Bir Analiz: Zonguldak karaelmas niversitesi rnei, ZK Sosyal Bilimler Dergisi, 2007, 3(5): 8. zkalp, E., Krel, . rgtsel Davran, 4. Bask, Ekin Yaynevi, Bursa, 2010, s. 160. Satuk, ., rgtsel Baarda rgt Kltrnn Etkisi, Yksek Lisans Tezi, Kafkas niv SBF, Kars, 2006. Varol, M., rgt kltr ve rgt klimi, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, 1989, 44(1-2):202. Yavuz, O. rgt Kltr ile Verimlilik likisi ve OSTM Sanayi Blgesinde Bir Uygulama, Yksek Lisans Tezi, Gazi niv SBE letme Anabilim Dal, Ankara, 2006.

47